UBÓSTWO

DEFINICJA

UBÓSTWO (Rada Ministrów Wspólnoty Europejskiej) - ubóstwo odnosi się do osób, których środki materialne i socjalne są ograniczone w takim stopniu, że poziom ich życia obniża się poza akceptowane minimum socjalne w kraju zamieszkania.

UBÓSTWO (ONZ) - kondycja ludzka charakteryzująca się trwałym bądź chronicznym pozbawieniem środków, możliwości, prawa wyboru, bezpieczeństwa i mocy nabywczej niezbędnej do korzystania z adekwatnego poziomu życia oraz innego rodzaju praw z zakresu życia gospodarczego, politycznego i społecznego.

UBÓSTWO - brak dóbr podstawowych dla życia, z których za najważniejsze należy uznać dobra żywnościowe.

UBÓSTWO - stan takiego ograniczenia środków utrzymania (materialnych, kulturowych, socjalnych), że poziom zycia człowieka obniża się poza minimum akceptowane w kraju zamieszkania. Osoba jest uznana za ubogą, jeżeli posiadane przez nią środki są poniżej progowego poziomu potrzebnej konsumpcji materialnej, a uboga nie jest, gdy nie odpowiada tym kryteriom.

Ubóstwo przybiera różne oblicza: chodzi tu o bardzo niskie dochody i złe odżywianie, przeludniony i niski standard mieszkania, brak miejsca zamieszkania, brak opieki zdrowotnej itd. Co jednak najważniejsze, ubóstwo jest zarazem jedną z przyczyn wystąpienie innych patologii np. przestępczość, prostytucja itd.

SPOSOBY POJMOWANIA UBÓSTWA

sposoby określania poziomu potrzeb uznanego za pożądany

• ujęcie absolutne - opiera się na pojęciu stanu zaspokajania potrzeb w konkretnych kategoriach ilościowych i wartościowych. Ubogimi określa się ludzi, których potrzeby nie są zaspokojone w sposób wystarczający. Miarami ubóstwa absolutnego są miary oparte o budowę koszyka dóbr i usług konsumpcyjnych. Zaliczane jest do nich minimum socjalne i minimum egzystencji.

• ujęcie względne (relatywne) - odnosi poziom zaspokajania potrzeb jednostek do poziomu ich zaspokojenia u innych członków społeczeństwa, określa istnienie nadmiernego dystansu pomiędzy poziomem życia poszczególnych grup ludzi. Miarami ubóstwa względnego są miary odnoszące się do przeciętnego poziomu wydatków lub dochodów gospodarstw domowych (najczęściej stosowane w porównaniach międzynarodowych - 50 % przeciętnych dochodów lub wydatków).

SPOSOBY POMIARU UBÓSTWA

podejście do pomiaru ubóstwa

• sposób obiektywny - dokonuje się oceny poziomu zaspokojenia potrzeb badanych jednostek bez względu na ich osobiste wartościowania w tym zakresie. Najczęściej oceny takiej dokonują eksperci.

• sposób subiektywny - badane jednostki same dokonują oceny poziomu zaspokajania potrzeb. Wychodzi się z założenia, że można zaufać percepcji samych członków społeczeństwa. Subiektywne granice ubóstwa odpowiadają w przybliżeniu poziomowi dochodów deklarowanych przez respondentów jako ledwo wystarczające.

• miara ubóstwa uzyskana zostaje na poziomie wskaźników niepieniężnych, np. warunki mieszkaniowe, spędzanie wolnego czasu, etc.

PRZYCZYNY UBÓSTWA

• osobowe - niezależne od człowieka, np. kalectwo, niepełnosprawność umysłowa lub fizyczna, długotrwała, obłożna chorobę, podeszły wiek, masowe bezrobocie.

• subiektywne - zależne od człowieka np. określone postawy i cechy charakterologiczne niektórych osób dotkniętych ubóstwem, takie jak lenistwo, brak zasad, brak chęci do pracy i kształtowania się, nieuczciwość, rozrzutność.

Wśród głównych przyczyn ubóstwa socjologowie społeczni wymieniają:

• wielodzietność,

• zatrzymanie migracji z miasta do wsi (po zlikwidowaniu hoteli robotniczych w miastach nie ma się gdzie zatrzymać, aby szukać pracy lub pracować. Na wsi zaś ubywa miejsc pracy),

• choroba,

• niski poziom edukacji,

• bezrobocie,

• bezdomność,

• niski poziom wykształcenia,

• niewłaściwa i niewystarczająca ochrona socjalna,

• nadmierne zadłużenie rodzin,

• odrzucenie pozytywnego modelu rodziny, rozpad rodziny,

• podeszły wiek oraz niewystarczające środki przeznaczone dla ludzi starych.

TEORIE WYJAŚNIAJĄCE PRZYCZYNY UBÓSTWA

wg B.R. Schillera

Teoria skażonych charakterów - za główną przyczynę ubóstwa uważa się ułomności indywidualne tj. brak aspiracji, niedbalstwo, brak umiejętności, zdolności i możliwości. To że, jedni są biedni a drudzy bogaci jest kwestią charakterów.

Teoria ograniczonych możliwości - opiera się na stwierdzeniu, że ubóstwo może być rezultatem splotu wydarzeń pozostających poza kontrolą jednostki. Biedni zostają biednymi, ponieważ nie mieli równego dostępu do szkół, miejsc pracy itp. Ubóstwo powodować może również dyskryminacja ze względu na płeć czy kolor skóry.

Teoria wielkiego brata - winę za ubóstwo ponosi rząd, kiedy niszczy bodźce do umacniania niezależności ekonomicznej rodziny a przez wysokie podatki i inne programy socjalne sprowadza ludzi na manowce państwowej pomocy i powoduje uzależnienie się od tej pomocy.

KATEGORIE ŚRODOWISK UBOGICH

Ubodzy pracujący - to osoby posiadające stałe źródła dochodów tyle, że dochody te nie wystarczają aby przekroczyć wyznaczoną w danym społeczeństwie linię ubóstwa.

Ubodzy bezrobotni - gdzie możliwe jest wytworzenie kultury ubóstwa.

Ubodzy bezdomni - to osoby praktycznie bez szans na uzyskanie pracy czy chociażby zasiłku dla bezrobotnych, osoby, które nie są w stanie zaspokoić samodzielnie żadnych potrzeb.

SKUTKI UBÓSTWA

• ograniczenie perspektywy życiowej dzieci,

• zagrożenie bezpieczeństwa publicznego,

• wzrost przestępczości,

• konflikty między ludźmi,

• nierówności w dostępie do systemu edukacji,

• ograniczenia aktywności obywatelskiej i ekonomicznej,

• ograniczenia w dostępie do opieki zdrowotnej,

• niebezpieczeństwo dziedziczenia przez młode pokolenia upośledzonego statusu społecznego rodziny,

• nasilanie się zjawisk patologicznych (narkomanii, alkoholizmu, przestępczości, prostytucji, etc.),

• niskie poczucie wartości,

• społeczna izolacja,

• skłonność do negowania kontaktów towarzyskich,

• ograniczenie dostępu do kariery edukacyjnej (nakłady poniesione na naukę z punktu widzenia ekonomii rodziny ubogiej są pozbawione celu i nie rokują szansy na ich zwrot w przyszłości),

• wzrost niepewności, niepokoju o przyszłość rodziny powoduje narastanie sytuacji konfliktowej w rodzinie nierzadko prowadzącej do całkowitego jej rozpadu,

• zachwianie autorytetu rodziców.

TEORIE UBÓSTWA

TEORIA KULTURY UBÓSTWA Lewisa - ubóstwo jest to sposób życia, niezmienny i trwały, przekazywany z pokolenia na pokolenie w poszczególnych rodzinach. Kultura ubóstwa dla tych, którzy do niej należą ma przypisane sposoby postępowania i wyróżniające społeczne i psychologiczne skutki.

TEORIA SYTUACYJNA UBÓSTWA Gansa - ubóstwo jest nieuchronną konsekwencją statusu społecznego ubogich i ich miejsca w strukturze społecznej. Dominująca struktura społeczna środowiska te defaworyzuje i odpycha od życia społecznego oraz panujących w nim wartości i wzorów.

ANTROPOLOGICZNA TEORIA UBÓSTWA - niektóre zachowania są konstruowanymi natychmiast reakcjami na bieżącą sytuację, zachodzą, ponieważ zaistniała określona sytuacja, lecz nie są trwałe i zanikają wraz ze zmianą sytuacji. Inne zachowania są akceptowane i utrwalają się jako normy zachowań jednostek i są niepodatne na zmiany. Normy te są często elementami przekazu między generacyjnego w drodze socjalizacji.

UBÓSTWO A WYKLUCZENIE

Wykluczenie społeczne jest powiązane w sposób istotny z występowaniem ubóstwa. Jednak nie da się postawić znaku równości między zjawiskiem ubóstwa a wykluczeniem społecznym. Osoby ubogie nie muszą być wykluczone i odwrotnie - osoby wykluczone niekoniecznie są ubogie.

Propozycja Petera Abrahamsona pozwala w prosty sposób odróżnić pojęcia ubóstwa i wykluczenia społecznego. Ilustruje ja poniższy schemat:

WYKLUCZENIE SPOŁECZNE

NAZEWNICTWO

Badacze problemów społecznych używają zamiennie terminów „marginalizacja” i„wykluczenie”.

Posługują się wyrażeniami z dwóch rodzin słów:

• wywodzących się od rzeczownika „margines” - np. marginesowość, margines społeczny, marginalizacja, marginalność;

• wywodzących się od czasownika „wykluczać” - np. wykluczanie, wykluczeni, w tym również bezpośrednie kalki językowe słowa francuskiego exclusion, czyli ekskluzja.

DEFINICJA

WYKLUCZENIE SPOŁECZNE - brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa, wpływania i korzystania z podstawowych instytucji publicznych i rynków, które powinny być dostępne dla wszystkich, a w szczególności dla osób ubogich.

WYKLUCZENIE SPOŁECZNE - sytuacja uniemożliwiająca lub znacznie utrudniająca jednostce lub grupie, zgodne z prawem pełnienie ról społecznych, korzystanie z dóbr publicznych i infrastruktury społecznej, gromadzenie zasobów i zdobywanie dochodów w godny sposób.

WYKLUCZENIE SPOŁECZNE - niezdolność do uczestnictwa w uznawanych za ważne aspektach życia społecznego - gospodarczych, politycznych i kulturowych. Skrajne wykluczenie społeczne występuje, gdy niezdolność do uczestnictwa w tych trzech wymiarach życia społecznego ma bardziej charakter wzajemnych wzmocnień niż równoważenia się (Peru).

WYKLUCZENIE SPOŁECZNE - odmowa podstawowych praw socjalnych, zapewniających obywatelom pozytywną wolność do uczestnictwa w życiu społecznym i ekonomicznym, a przez to nadających znaczenie ich podstawowym wolnościom negatywnym.

WYKLUCZENIE SPOŁECZNE - proces erozji uznania i szacunku dla praw obywatelskich, od których zależą środki do życia i jego poziom. Związane jest to z konfliktami i negocjacjami społecznymi, w których atakuje się i broni określonych uprawnień.

WYKLUCZENIE SPOŁECZNE - przeciwieństwo społecznej integracji. Jest ono obecne, gdy niektóre jednostki i grupy nie mogą uczestniczyć lub nie są uznawane za pełnych i równych członków społeczeństwa w lokalnej społeczności lub na poziomie narodowym.

Wykluczenie społeczne jest zarówno obiektywną, jak i subiektywną cechą ludzkiego życia. W sensie obiektywnym charakteryzuje się materialną deprywacją i naruszeniem praw socjalnych (włączając w to prawa zatrudnionych i bezrobotnych). Jako uczucie subiektywne cechuje się poczuciem społecznej niższości lub utratą wcześniejszego statusu społecznego.

Wykluczenie społeczne jest zarówno stanem, jak i procesem. Jako stan równoznaczne jest z relatywną deprywacją, jako proces odnosi się do społecznie kształtowanych struktur i procesów, które utrudniają części populacji dostęp do zasobów gospodarczych, do dóbr społecznych i do instytucji określających ich los.

Wykluczenie społeczne, które polega na niepodejmowaniu zwyczajowej i społecznie akceptowanej drogi życiowej lub wypadaniu z niej, dotyczy osób, rodzin lub grup ludności, które:

• żyją w niekorzystnych warunkach ekonomicznych (ubóstwo materialne),

• zostają dotknięte niekorzystnymi procesami społecznymi, wynikającymi z masowych i dynamicznych zmian rozwojowych, np. dezindustrializacji, kryzysów, gwałtownego upadku branż czy regionów,

• nie zostały wyposażone w kapitał życiowy umożliwiający im normalną pozycję społeczną, odpowiedni poziom kwalifikacji, wejście na rynek pracy lub założenie rodziny, co dodatkowo utrudnia dostosowywanie się do zmieniających się warunków społecznych i ekonomicznych,

• nie posiadają dostępu do odpowiednich instytucji pozwalających na wyposażenie w kapitał życiowy, jego rozwój i pomnażanie, co ma miejsce w wyniku niedorozwoju tych instytucji spowodowanego brakiem priorytetów, brakiem środków publicznych, niską efektywnością funkcjonowania,

• doświadczają przejawów dyskryminacji, zarówno wskutek niedorozwoju właściwego ustawodawstwa, jak i kulturowych uprzedzeń oraz stereotypów,

• posiadają cechy utrudniające im korzystanie z powszechnych zasobów społecznych ze względu na zaistnienie: niesprawności, uzależnienia, długotrwałej choroby albo innych cech indywidualnych,

• są przedmiotem niszczącego działania innych osób, np.: przemocy, szantażu, indoktrynacji.

EKSKLUZJA SPOŁECZNA

Różnorodność definicji

EKSKLUZJA - dosłownie wykluczenie, terminu ekskluzja używa się często zamiennie z terminem marginalizacja społeczna (marginalność). Przemawia za tym tożsamość kryteriów kwalifikujących osobę/grupę do kategorii wykluczonych, czy zmarginalizowanych.

EKSKLUZJA A WYKLUCZENIE - różnica znaczeniowa staje się widoczna kiedy chodzi o wykluczenie osoby/grupy społecznej z poszczególnych układów czy instytucji życia zbiorowego. Bardziej stosowne wydaje się określenie, że ktoś jest wykluczony np. z udziału w świadczeniach społecznych aniżeli, że pod tym względem jest zmarginalizowany. Termin ekskluzja można jednak rozumieć integralnie, jako zjawisko w którym zachodzi równocześnie brak udziału w wielu aspektach życia zbiorowego. Bywa też rozumiany jako skrajny wyraz marginalizacji i w tym aspekcie dostrzega się różnicę pomiędzy tymi dwoma terminami. Ekskluzję można rozumieć zarówno jako pewien stan rzeczy - wykluczenie, jak i proces, który do tego stanu prowadzi - wykluczanie.

EKSKLUZJA - definicja w kontekście praw człowieka - brak realizacji podstawowych praw socjalnych człowieka, gwarantowanych przez prawo międzynarodowe.

EKSKLUZJA - szczególna forma zerwania więzi społecznych. W tym rozumieniu np. ubóstwo jest rezultatem szeregu zerwanych przynależności do struktury społecznej oraz niepowodzeń w ustanawianiu więzi społecznych.

Sfery, w jakich zachodzi zjawisko ekskluzji

sfera konsumpcji (ubóstwo jako stan wykluczający lub znacznie ograniczający konsumpcję);

sfera produkcji (bezrobocie jako element ekskluzji);

sfera spójności społecznej (wykluczenie z podstawowych stosunków międzyludzkich, brak rodziny, izolacja społeczna itp.).

Przyczyny ekskluzji

Rozmaite koncepcje ekskluzji są wiązane z trzema paradygmatami:

solidarnością - zerwanie więzów pomiędzy jednostkami i grupami społecznymi a społeczeństwem zorganizowanym jako całością wiąże się, czy też jest spowodowane załamaniem się społecznej solidarności. Chodzi o sytuację, w której porządek społeczny oparty dotąd na moralności i zbudowanych na niej ogólnospołecznych systemach wartości opiera się w coraz to większym stopniu na interesie indywidualnym lub grupowym. W rezultacie słabsi są stopniowo wykluczani z udziału w różnych obszarach życia społecznego

specjalizacją - paradygmatu specjalizacji postępujące zróżnicowanie społeczne, pogłębiający się podział pracy we wszystkich sferach działalności społecznej i niewłaściwy podział sfer działania wewnątrz społeczeństw powoduje ich stopniową dezintegrację;

monopolem - wykluczenie jest konsekwencją powstawania monopoli grupowych. Panujący porządek społeczny jest narzucony przez hierarchicznie ukształtowane stosunki władzy. Ekskluzja wyrasta ze stosunków pomiędzy klasami społecznymi i służy interesom grupy uczestniczącej w sprawowaniu władzy. Ta ostatnia dąży do utrwalenia nierówności społecznych. W rezultacie ludzie wykluczeni są pozbawieni dostępu do władzy, dóbr materialnych, oświaty itd., znajdują się więc poza grupą uczestniczącą i są przez nią zdominowani.

Inkluzja

Przeciwieństwa ekskluzji, to integracja osoby/grupy ze zorganizowanym społeczeństwem.

MARGINALIZACJA SPOŁECZNA

Proces powstawania nowych lub poszerzania zasięgu istniejących grup marginalnych. Wyraża się w braku uczestnictwa jednostek/grup społecznych w tych sferach życia, w których - stosownie do określonych kryteriów - uzasadnione jest oczekiwanie, że jednostki te i grupy będą uczestniczyły. Oznacza to sytuację, w której osoby lub grupy są pozbawione uprawnień przysługujących innym osobom lub grupom w danym społeczeństwie lub nie mają możliwości korzystania z tych uprawnień. Marginalizacja może być rozumiana jako pozycja społeczna tych grup, które zostały odrzucone na peryferia społeczne w wyniku zdominowania przez grupy posiadające władzę (polityczną, gospodarczą, kulturalną) lub jako ambiwalentna pozycja społeczna grup mających równocześnie więcej aniżeli jedno powiązanie z innymi grupami społecznymi lub które są uzależnione od dwóch różnych kultur lub w trakcie przechodzenia z jednej do innej grupy/kultury. W tych ujęciach, jednostki lub grupy marginalne różnią się pod względem szeroko pojętej kultury od swego społecznego otoczenia w sposób uniemożliwiający lub utrudniający wzajemne komunikowanie się.

GRUPY ZAGROŻONE WYKLUCZENIEM SPOŁECZNYM I WYKLUCZONE

Grupy podatne na wykluczenie społeczne:

• dzieci i młodzież ze środowisk zaniedbanych,

• dzieci wychowujące się poza rodziną,

• kobiety samotnie wychowujące dzieci,

• kobiety pozostające poza rynkiem pracy,

• ofiary patologii życia rodzinnego,

• osoby o niskich kwalifikacjach,

• osoby bezrobotne,

• żyjący w bardzo trudnych warunkach mieszkaniowych,

• niepełnosprawni i chronicznie chorzy,

• osoby chorujące psychicznie,

• starsze osoby samotne,

• opuszczający zakłady karne,

• imigranci,

• osoby należące do romskiej mniejszości etnicznej.

Grupy poważnie zagrożone wykluczeniem społecznym w Polsce:

• dzieci i młodzież wypadająca z systemu szkolnego,

• osoby długookresowo bezrobotne,

• opuszczający wiezienia,

• niektóre kategorie ludności wiejskiej: pracownicy byłych Państwowych Gospodarstw Rolnych, chłopi nieprodukujący na rynek,

• osoby zagrożone eksmisją z zamieszkiwanych lokali,

• imigranci zarobkowi wchodzący do szarej strefy zatrudnienia,

• osoby uzależnione od alkoholu i narkotyków,

• bezdomni,

• imigranci utrzymujący się z pracy nielegalnej,

• osoby należące do romskiej mniejszości etnicznej.

KLASYFIKACJA CZYNNIKÓW RYZYKA EKSKLUZJI

KLASYFIKACJA I

• czynniki biologiczne: wrodzona niepełnosprawność, choroby determinowane genetycznie, wrodzone, słabo rozwinięte predyspozycje do życia społecznego (anomia, depresyjność, niezaradność), skłonność do uzależnień;

• czynniki społeczne: konflikty rodzinne, brak rodziny, pochodzenie z terenów peryferyjnych (wiejskich, poindustrialnych, blokowisk), przynależność do podklasy -życie w kulturze ubóstwa, przynależność do mniejszości i związane z tym ryzyko dyskryminacji, samotność;

• czynniki losowe: indywidualne (wypadki, choroby, tragedie rodzinne), zbiorowe (katastrofy naturalne, szoki dotykające lokalny rynek pracy, zatrucie środowiska);

• czynniki zdrowotne: niepełnosprawność nabyta lub przewlekła choroba, niedołęstwo związane z wiekiem, uzależnienie (alkoholizm, narkomania);

• czynniki kompetencyjne: niskie lub przestarzałe umiejętności ogólne przydatne na otwartym rynku pracy, niskie lub przestarzałe kompetencje ogólne przydatne w danym zawodzie,

• czynniki ekonomiczne: niezdolność do osiągania dochodu wystarczającego do uczestnictwa w życiu społecznym (kulturalnym, zawodowym, etc.) i korzystania z wielu usług publicznych, a zwłaszcza edukacyjnych i służby zdrowia, niezdolność do osiągania dochodu z legalnych źródeł (przestępczość), niemal całkowity brak majątku (bezdomność).

KLASYFIKACJA II

• czynniki fizyczne: wiek 45-50 lat i powyżej oraz 60-65 lat i powyżej, niepełnosprawność;

• czynniki strukturalne: bezdomność, ubóstwo, zamieszkiwanie na terenach peryferyjnych (wiejskich, poindustrialnych, blokowiskach), wykształcenie - poniżej średniego, wykształcenie rodziców - podstawowe lub niżej;

• czynniki normatywne: uzależnienie (alkohol, narkotyki), konflikt z prawem, bycie dyskryminowanym;

• czynniki instytucjonalne: rozwiązania systemowe przyjęte w politykach, sposoby i formy funkcjonowania instytucji, wykluczenie społeczne jest w tej grupie czynników rezultatem (skutkiem) polityk i kształtu instytucji.

BEZDOMNOŚĆ

DEFINICJA

BEZDOMNOŚĆ - sytuacja osób, które w danym czasie nie posiadają i własnym staraniem nie mogą zapewnić sobie takiego schronienia, które mogliby uważać za swoje i które spełniałoby minimalne warunki, pozwalające uznać je za pomieszczenie mieszkalne. Za bezdomnych uważać można tylko osoby dorosłe lub te dzieci, które znalazły się w sytuacji bezdomności wraz ze swoimi rodzicami lub prawnymi opiekunami. w praktyce zdecydowana większość bezdomnych dzieci przebywa w ośrodkach samorządowych lub pozarządowych instytucji, udzielających schronienia samotnym matkom z dziećmi. Ujawnienie przypadku bezdomności dziecka, zwłaszcza bez dorosłego opiekuna, powinno wiązać się z automatycznym przerwaniem tego stanu poprzez skierowanie go do stosownej instytucji wychowawczej. W definicji bezdomności uwzględnia się "teraźniejszość" tego stanu, a nie fakt jego wystąpienia w przeszłości ani prawdopodobieństwo wystąpienia w przyszłości. Nie każdy fakt czasowego pozostawania "bez dachu nad głowa" wystarcza do orzeczenia sytuacji bezdomności. Jest ona bowiem stanem ewidentnej i względnie trwalej deprywacji potrzeb mieszkaniowych, w sytuacji, gdy dotknięta nią osoba nie jest w stanie jej zapobiec. Tego rodzaju brak możliwości zaspakajania potrzeb mieszkaniowych zawsze wiąże się z poważnym upośledzeniem psychicznego i społecznego funkcjonowania człowieka.

BEZDOMNOŚĆ - jest względnie trwałym stanem, w którym jednostka, rodzina lub część jej członków formalnie lub faktycznie została pozbawiona lub sama zrezygnowała z możliwości korzystania z posiadanego lokalu mieszkalnego, gwarantującego zabezpieczenie potrzeb materialnych i psychicznych jednostki i aktualnie pozostaje pod stałą lub czasową opieką wybranej placówki, świadczącej pomoc na rzecz bezdomnych lub znajduje doraźne schronienie we własnym zakresie w lokalach nie przeznaczonych do zamieszkania.

BEZDOMNOŚĆ - to zjawisko społeczne polegające na braku domu lub miejsca stałego pobytu gwarantującego jednostce lub rodzinie poczucie bezpieczeństwa, zapewniającego schronienie przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi oraz zaspokojenie podstawowych potrzeb na poziomie uznawanym w danym społeczeństwie za wystarczający.

BEZDOMNOŚĆ - sytuacja osób, które w danym czasie nie posiadają i własnym staraniem nie mogą zapewnić sobie takiego schronienia, które mogłoby uważać za swoje i które spełniałoby minimalne warunki, pozwalające uznać je za pomieszczenie mieszkalne.

PRZYCZYNY BEZDOMNOŚCI

czynniki materialne - związane z niemożnością wywiązania się ze zobowiązań finansowych (brak pieniędzy na opłacenie czynszu, mediów, rosnące zadłużenie);

czynniki rodzinne (zaburzone relacje między członkami rodziny, przemoc fizyczna i psychiczna w rodzinie);

czynniki osobiste (uzależnienia, kłopoty ze zdrowiem fizycznym i psychicznym, brak życiowej zaradności, niski poziom wykształcenia i brak kwalifikacji zawodowych);

czynniki instytucjonalne (likwidacja hoteli robotniczych, brak tanich mieszkań, niedostateczna liczba instytucji wspierających ludzi ubogich i niesamodzielnych, brak wsparcia dla wychowanków domów dziecka, pensjonariuszy zakładów karnych).

KLASYFIKACJE BEZDOMNOŚCI

BEZDOMNOŚĆ KRÓTKOTRWAŁA - poniżej 12 miesięcy.

BEZDOMNOŚĆ DŁUGOTRWAŁA - powyżej 12 miesięcy.

BEZDOMNOŚĆ PRZEWLEKŁA.

Podział wg Petera H. Rossi'ego:

BEZDOMNOŚĆ DOSŁOWNA - zalicza się tu tych, którzy śpią w schroniskach czy innych instytucjach zajmujących się pomocą dla bezdomnych lub w miejscach, prywatnych albo publicznych, nie przeznaczonych do mieszkania (np. park, dworzec).

BEZDOMNOŚĆ POTENCJALNA - zalicza się tu osoby, które wprawdzie mieszkają w konwencjonalnych mieszkaniach (dom, mieszkanie, przyczepa mieszkalna, wynajmowany pokój w hotelu, specjalnie do tego przygotowanych pokojach, w domu prywatnym), ale zagrożeni są przejściową lub trwałą utratą tego mieszkania.

Podział wg K. Wierzbickiej:

BEZDOMNOŚĆ JAWNA - sytuacja rzeczywistego braku dachu nad głową; stan taki trudno zamaskować, zwłaszcza w dłuższym przedziale czasu.

BEZDOMNOŚĆ UKRYTA - warunki mieszkaniowe, w jakich żyją konkretne osoby odbiegają od przyjętych i akceptowanych w danym społeczeństwie standardów.

KATEGORYZACJA BEZDOMNYCH

Duracz-Walczak dzieli osoby bezdomne następująco:

• według stanu psychofizycznego:

• bezdomni zdolni do samodzielności życiowej (zdrowi, w wieku produkcyjnym);

• bezdomni niezdolni do samodzielności (na skutek wieku, przewlekłej choroby, kalectwa);

• według postawy wobec własnej sytuacji życiowej:

• bezdomni z przymusu (niepogodzeni ze swoim aktualnym statusem społecznym):

• zdolni do samodzielności życiowej;

• niezdolni do samodzielności;

• bezdomni z „wyboru” (pogodzenie ze swoim statusem społecznym, nie pragnący go zmienić):

• zdolni do samodzielności życiowej;

• niezdolni.

PRZYCZYNY BEZDOMNOŚCI

klasyfikacja Eugeniusza Moczuka

Przyczyny bezdomności wynikają z:

• sytuacji społeczno-ekonomicznej kraju - wzrost bezrobocia, postępująca likwidacja hoteli robotniczych, brak miejsc w szpitalach, zakładach opiekuńczych, domach pomocy społecznej, brak opieki nad wychowankami domów dziecka po ukończeniu 18 lat, brak ośrodków dla nosicieli wirusa HIV;

• sytuacji prawnej - polegającej na możliwości wyeksmitowania lokatora za długi i zaległości w opłatach czynszowych, patologii - alkoholizm, przestępczość, odrzucenie lub brak opieki ze strony najbliższych, rozwody lub trwały rozpad więzi formalnych lub nieformalnych, prostytucja kobiet, przemoc w rodzinie;

• przyczyn natury socjo-psychologicznej - świadomy wybór innego sposobu życia, odrzucenie obowiązującego systemu wartości;

• przyczyn osobowościowych - poczucie niższości, osamotnienia, wstydu, przekonanie o złym świecie i ludziach;

• przyczyn leżących po stronie samych bezdomnych:

• czynniki związane z zakłóconym procesem socjalizacji w grupach pierwotnych - złe przygotowanie do samodzielnego życia, brak możliwości samodzielnego mieszkania, niemożność zamieszkania z najbliższymi po rozwodach, separacjach, powrotach z więzienia;

• czynniki związane z nieumiejętnością przystosowania się do sytuacji społeczno-ekonomicznej - poddawanie się przedmiotowemu traktowaniu przez pracodawców, brak możliwości zatrudnienia za godziwą płacę;

• czynniki związane z nieprzystosowaniem do sytuacji obyczajowo-kulturowej - traktowanie współmałżonków jako własności, rozwody, niełożenie na rodzinę;

• czynniki związane z piciem i nadużywaniem alkoholu.

SKUTKI BEZDOMNOŚCI

• objawy bezdomności - załamanie psychiczne, uczucie wewnętrznej pustki, brak odporności na trudne sytuacje, lęk, złość i agresja;

• zaburzenia psychiczne;

• niskie poczucie wartości;

• wycofanie - jako typ przystosowania społecznego;

• utrata umiejętności, woli i motywacji do opracowania konstruktywnego pomysłu na życie;

• skutki społeczne - zakłócenie porządku publicznego i funkcjonowania różnych instytucji (np. na dworcach kolejowych);

• skutki psychiczne - psychospołeczna degradacja, zerwanie wcześniejszych związków, zanik własnego oparcia społecznego, izolacja społeczna, zaburzenia struktury osobowości (osobowość dysocjacyjna, inne zaburzenia osobowości o znacznym nasileniu, trwałe zmiany osobowościowe po chorobie psychicznej czy po katastrofach w życiu osobistym i przeżyciu sytuacji ekstremalnej).

ŻEBRANIE

ŻEBRANIE to wykroczenie polegające na proszeniu w miejscu publicznym o dobrowolne wsparcie, pomimo posiadania środków egzystencji lub zachowania zdolności do pracy.

Typologia żebractwa:

• oszukańcze - wprowadzanie w błąd przechodniów w celu wzbudzenia w nich litości. Zabiegi te mogą polegać na żebraniu w grupie dzieci, symulowaniu kalectwa, umieszczaniu fałszywej informacji o ciężkim stanie zdrowia;

• natarczywe - natarczywość zachowania przejawia się w zaczepianiu i nagabywaniu przechodniów, uniemożliwianiu im przejścia w celu otrzymania datku. Pod tym pojęciem mieści się również kierowanie wulgaryzmów pod adresem osób, które nie ofiarowały jałmużny.

5. UBÓSTWO I WYKLUCZENIE SPOŁECZNE

Formy wykluczenia społecznego. Bezdomność. Żebractwo.

17

PODSTAWY SOCJOLOGII - ĆWICZENIA

---