KRAJOZNAWSTWO I TURYSTYKA W SYSTEMIE DYDAKTYCZNO-WYCHOWAWCZYM SZKOŁY

Cele ogólne krajoznawstwa i turystyki

Krajoznawstwo i turystyka poprzez swoje wielokierunkowe oddziaływa­nia mogą spełnić ważną rolę w kształceniu i wychowaniu dzieci i młodzieży, w rozwijaniu ich osobowości, a także mogą stwarzać wiele okazji do przeży­wania radości, do krzepienia zdrowia, do wyżycia się emocjonalnego i intele­ktualnego. Krajoznawstwo i turystyka mogą w szerokim stopniu oddziaływać na wszystkie sfery zachowań uczniów, co szczególnie ważne - na rozwój ich zachowań społecznych, patriotycznych i obywatelskich.

Spośród różnorodnych form działalności dydaktyczno-wychowawczej, organizowanej dla dzieci i młodzieży szkolnej, eksponowane miejsce zajmuje działalność krajoznawczo-turystyczna, mająca szczególnie głęboki sens w wiązaniu wiedzy teoretycznej z praktyką.

Cele pracy krajoznawczej z dziećmi i młodzieżą określa się jako wszechstronne poznawanie kraju, jego przemian i rozwoju, kształtowanie pat­riotyzmu i postawy obywatelskiej.

Krajoznawstwo w szerszym rozumieniu tego terminu to poszukiwanie autentyzmu, życzliwe kontaktowanie się z ludźmi, to również poszukiwanie estetycznych, kulturalnych, patriotycznych przeżyć, nieschematycznych form wypoczynku i kontaktu z przyrodą. Dobrowolny udział w imprezach krajo­znawczo-turystycznych daje uczestnikom zadowolenie, prowadząc w sposób nieprzymuszony do wszechstronnego ich rozwoju.

Na treści krajoznawstwa szkolnego składa się nie tylko świat rzeczy i zjawisk, lecz również doznania i przeżycia emocjonalne, towarzyszące pro­cesom poznawania i odkrywania, które przyczyniają się do utrwalania wiedzy i wzbogacania osobowości dzieci i młodzieży.

Podstawowe zasady pracy krajoznawczo-turystycznej w szkole są po­chodną jej celów, które przedstawić można następująco:

1. Zaspokajanie potrzeb poznawczych i intelektualnych uczniów turys­tów powinno odbywać się w myśl naczelnej zasady pracy krajoznawczej, wyrażonej w haśle: "poznanie kraju i świata rozpoczynamy od własnego śro­dowiska".

2. W trakcie działalności krajoznawczej należy dążyć do kształtowania pożądanych postaw wobec świata i otoczenia, rozwijać uczucia patriotyczne i obywatelskie.

3. Przez kontaktowanie się z naturą, należy przeciwdziałać ogranicze­niom aktywności ruchowej, poprawiać sprawność i wydolność fizyczną ucznia i budzić stałe zainteresowania turystyką.

4. Dążyć do kontaktowania się z dobrami kultury, poznawać różne zja­wiska życia kulturalnego kraju, wartości kulturowe przyrody, a także uczyć uczestniczenia w kulturze i kulturalnego zachowania.

5. Budzić należy zainteresowania i pasje poznawcze, które przyczynią się do podejmowania działalności turystycznej dla ich zaspokojenia.

6. Należy kształtować pożądane postawy społeczne będące wynikiem kontaktowania się uczniów z ludźmi, z ich warsztatami pracy wywierającymi wpływ na środowisko i warunki życia.

7. Przez poznawanie praw przyrody i wpływu człowieka na środowisko, przez umiłowanie przyrody i kształtowanie umiejętności współżycia z przyro­dą należy wdrażać do przestrzegania zasad ochrony przyrody i środowiska.

Krajoznawstwo i turystyka w szkole nie są elementami oderwanymi i przeciwstawnymi, lecz wzajemnie się uzupełniają, a uprawiane łącznie i harmonijnie niosą w sobie cenne wartości wychowawcze.

Rola krajoznawstwa i turystyki we współczesnej szkole będzie rosła wraz z intensyfikacją procesu nauczania i wychowania. Istnieje więc potrzeba szukania coraz atrakcyjniejszych metod nauczania, form wypoczynku, roz­rywki i krzepienia zdrowia.

Krajoznawstwo a turystyka

Mówiąc o krajoznawstwie, nie sposób przemilczeć zagadnień turystyki i to nie tylko .z powodu, że jedność interesów i celów związała obydwa ruchy społeczne, ale dlatego, że społeczna wartość turystyki uzyskała wysoką rangę. Krajoznawstwo i turystyka są pojęciami często występującymi obok siebie, a niekiedy nawet utożsamianymi. .

Krajoznawstwo jest pojęciem szerokim i próbuje je się wielorako definiować. W pojęciu "krajoznawstwo" mieszczą się treści z zakresu geografii, przyrody, historii, etnografii, topografii i inne. Dotychczas niektórzy kojarzą krajoznawstwo wyłącznie z geografią. Definicja krajoznawstwa, ujmowana różnie w ciągu wielu lat, zawiera w sobie w zasadzie wciąż te same treści, które najpełniej przedstawione zostały przez Komisję Krajoznawczą Zarządu Głównego PTTK w następującym brzmieniu: Krajoznawstwo jest wielostron­ną, a więc kompleksową, znajomością kraju (wiedzą o kraju), jego przeszłości i współczesności (ze szczególnym uwzględnieniem własnego regionu), którą osiąga się i rozwija zarówno indywidualnie, jak też zespołowo w czasie wycie­czek po kraju oraz uzupełnia przez lekturę i innymi środkami.

Turystyka wzbogacona o krajoznawstwo może być nie tylko masową formą rekreacji, lecz stanowić również istotny element wychowania patrio­tycznego.

Krajoznawstwo, stanowiąc kompleksową wiedzę o kraju, jest więc jed­nocześnie swoistą szkołą wychowania patriotycznego. Jego naczelnym zada­niem jest budzenie dumy narodowej z przeszłości kraju, jego obecnych osiągnięć i ukazujących się perspektyw rozwoju. Istota krajoznawstwa szkolnego opiera się na poznawaniu przez uczniów zjawisk i procesów zachodzących w środowisku geograficznym i społecznym wraz ze wszystkimi ich uwarunko­waniami. Gdyby użyć porównania, to w przestawieniu graficznym można by -wskazać, że stanowi ono jak gdyby linię spiralną, której środek wyznacza śro­dowisko najbliższe dziecku, a dalsze koliście rozwinięte obwody tej spirali ­środowiska coraz szersze i bardziej odległe od miejsca zamieszkania. Poznawanie to stopniowo rozszerza swój zasięg i charakter, obejmując nim nie tyl­ko coraz to dalsze regiony naszej ojczyzny, ale i kraje sąsiednie.

Współczesne krajoznawstwo obejmuje przeobrażenia społeczno-gospo­darcze, naukowe i kulturowe naszego kraju. Ukazuje ono dzieciom i młodzie­ży szkolnej nie tylko piękno krajobrazu i ślady dawnej przeszłości, ale rów­nież zaznajamia z rozwojem przemysłu, czynionymi postępami w rozwoju na­uki i doskonaleniu metod pracy, przeobrażeniami wsi, jej folklorem i całym kompleksem zmian, których cechą charakterystyczną jest postęp i doskonale­nie życia.

Krajoznawstwo kształtuje światopogląd dzieci i młodzieży w zetknięciu z konkretnymi zjawiskami i przedmiotami, ze sprawami, którymi żyje współ­czesny człowiek i społeczeństwo,

Turystyka jest zorganizowanym ruchem społecznym, jedną z dziedzin gospodarki narodowej. Jest ona ważną częścią kultury narodowej. We współczesnej szkole turystyka jest coraz częściej stosowanym czynnikiem te­rapeutycznym . Omawiając jej cele, wskazuje się przede wszystkim na fakt, iż służy ona zaspokojeniu zdrowotnych i rekreacyjnych potrzeb uczniów, ich aspiracji i zainteresowań.

Pojęcie turystyka, podobnie jak pojęcie krajoznawstwo, ma ściśle okreś­lone znaczenie. Wprawdzie pojęciu temu zostało poświęconych już wiele eksploracji naukowych, jednak do dnia dzisiejszego niektórzy teoretycy ruchu turystycz­nego przypisują tej nazwie różnorodne treści. W znaczeniu szerszym przyjętym w większości krajów i stosowanym w stosunkach międzynarodowych, turystyka obejmuje wszelkie formy ruchu podróżniczego (podróżowania), jeśli nie jest on związany z wykonywaniem pracy zarobkowej lub z osiedlaniem się w nowym miejscu zamieszkania.

Turystyka jest formą aktywności ruchowej, w której jak w żadnej dzie­dzinie kultury fizycznej można łączyć pracę nad rozwojem psychofizycznym człowieka z działalnością poznawczą, wychowawczą i kulturalną. Najwybit­niejsi znawcy zagadnień kultury fizycznej uważają turystykę za jeden z najpo­tężniejszych filarów tej formy działalności ludzkiej.

W systemie krajoznawstwa i turystyki szkolnej, w którym w sposób har­monijny przeplatać powinny się wielorakie funkcje turystyki, nietrudno o za­gubienie proporcji wymienionych założeń. Najczęściej obserwuje się przeła­dowanie programu wycieczki bogatą treścią - głównie o charakterze poznaw­czym. Często towarzyszy jej pośpiech zarówno na etapie przygotowania, jak i przeprowadzenia, nie sprzyjający kształtowaniu wrażliwości na otaczające piękno, nie stwarzający możliwości przeżyć i refleksji o głębszym charakte­rze. Współcześnie rodzi się niepożądany model turysty "oglądacza", odwie­dzającego możliwie największą liczbę miejscowości, w krótkim czasie. Zwie­dzanie takie ma charakter powierzchowny, nie sprzyja poznawaniu i utrwala­niu wiedzy, jak też kontaktowaniu się z ludźmi i otoczeniem.

Odwrotnością przeładowanych treścią poznawczą wycieczek i wędrówek krajoznawczo-turystycznych jest całkowite pominięcie w działalności krajo­znawczej różnorodnych form rekreacji ruchowej. W szkolnym ruchu turys­tycznym jest to zjawisko wybitnie niepożądane. Jeszcze gorzej, gdy w wy­cieczkach turystycznych zaczynają dominować postawy antyspołeczne, obser­wowane na trasach turystycznych, a przejawiające się niekulturalnym zacho­waniem niektórych uczestników (hałasowanie, śmiecenie, picie alkoholu, niszczenie mienia, zaczepianie innych osób, utrudnianie pracy i wypoczynku ludziom przebywającym w najbliższym otoczeniu uczestników takiej wyciecz­ki).

Koncepcję "uszlachetnienia" elementami krajoznawstwa masowego ru­chu turystycznego zarysował Aleksander Kamiński. Wskazywał on na bezna­dziejność zabiegów przekonywania do krajoznawstwa rzesz uczestników ma­sowego ruchu turystycznego. A. Kamiński słusznie widzi "wylęgarnię" ruchu turystycznego kultywującego krajoznawstwo w szkolnych kołach krajoznaw­czo-turystycznych, umiejętnie nastawionych na penetrowanie własnej okolicy, własnego miasta i regionu. Regionalizm zawsze był ulubionym dzieckiem krajoznawstwa, a dziś zdaje się stanowić podstawowy probierz różnicy postaw modelowych krajoznawcy i turysty. Czynna postawa odkrywcza kół krajo­znawczych, poszukiwanie, gromadzenie i popularyzowanie faktów przyrodni­czych, kulturowych i społecznych związanych z terenem, na którym się mieszka, z ziemią do której dostęp jest najłatwiejszy na co dzień - oto najna­turalniejsza kolebka zamiłowań krajoznawczych, kolebka krajoznawstwa ak­tywnego intelektualnie, krajoznawstwa twórczego - dającego maksimum sa­tysfakcji.

Rolę taką powinny odgrywać szkolne koła i kluby krajoznawczo-turys­tyczne PTTK oraz drużyny harcerskie, wychowujące przyszłych turystów.

Stosowanie nazwy "turystyka" i "krajoznawstwo" nie jest więc uciążliwym, zbyt długim, budzącym zastrzeżenia oddzielaniem dwóch elemen­tów tego samego zjawiska, jak to opisują niektórzy "znawcy turystyki", lecz umotywowaną potrzebami społecznymi działalnością sprawdzoną w stuletniej praktyce w Polsce i w innych krajach.

Często spotyka się zarzut niedoceniania przez ruch krajoznawczy rekre­acyjnych walorów turystyki przy wyraźnej dążności do przepojenia działal­ności turystycznej elementami poznawczymi i wychowawczymi. Zarzut taki jest tylko w części słuszny. Nie należy pomijać elementów rekreacji w akcjach turystycznych dzieci i młodzieży szkolnej, niezbędnych dla prawidłowej orga­nizacji procesu kształcenia w warunkach ograniczonych możliwości percep­cyjnych uczniów. Pomijanie elementów rekreacji w ruchu krajoznawczym nie jest spowodowane wyłącznie niedocenianiem rekreacji w życiu społe­czeństwa, lecz wynika z doświadczenia nauczycieli, którzy wiedzą, że łatwiej zmobilizować grupę młodzieży do gry w piłkę niż do wysłuchania pięciomi­nutowej prelekcji o historii, o stylu w architekturze czy też do pracy na rzecz ochrony środowiska. Brak zajęć rekreacyjnych w działalności turystycznej prowadzi jednak do stronienia od wycieczek krajoznawczych uczniów, zrażo­nych wielogodzinną działalnością poznawczą.

Krajoznawstwo zbyt często utożsamiane bywa z poznawaniem poszcze­gólnych elementów środowiska geograficznego jakiegoś regionu, przy czym głównym źródłem wiedzy jest zwykle niedoskonała mapa turystyczna. Ele­menty geografii fizycznej odgrywają ważną rolę w krajoznawstwie, lecz są one jedynie częścią wiedzy o kraju i wzbogacone powinny być wiedzą o histo­rii. sztuce, architekturze, ludności i gospodarce. Pod pojęciem krajoznawstwa powinno się rozumieć kompleksową, wszechstronną wiedzę o kraju. Wyni­kiem pracy dydaktyczno-wychowawczej wszystkich nauczycieli powinno być przyswojenie przez uczniów ogólnej wiedzy o kraju i środowisku, w którym wzrastają. Powinno to następować przy czynnym ich udziale. Natomiast młodzież zrzeszona w kołach i klubach krajoznawczo-turystycznych powinna wiedzę tę fragmentarycznie lub kompleksowo zgłębić, prowadząc jak gdyby studia naukowe metodami i środkami jej dostępnymi.

Krajoznawca będzie czynił starania, aby poznać dokładnie życie swego bezpośredniego otoczenia. W tym celu będzie prowadzić gruntowne i szcze­gółowe badania zmierzające do poznania każdego zakątka swojej rodzinnej ziemi, zabytków architektury, krajobrazów, nowoczesnego przemysłu i prze­jawów życia kulturalnego regionu. Jak wskazują wyniki badań turystyka może łatwo zatracić cele krajoznawcze.

Rozmiłowani w zdrowiu, ruchu, rekreacji wychowawcy fizyczni tracą bardzo często kontakt z turystyką szkolną. Nauczyciel wychowania fizyczne­go przestaje być użyteczny jako krzewiciel turystyki szkolnej, bo prócz dzia­łalności wychowawczej, trącającej jakże często przesadnym kultem sprawnoś­ci fizycznej, nie potrafi przekazać dzieciom i młodzieży wiedzy krajoznaw­czej. Szczegółowa analiza programów kształcenia oraz działalności zawodo­wej absolwentów szkół wychowania fizycznego spowodowała decyzję o wpro­wadzeniu do programów kształcenia nauczycieli wychowania fizycznego przedmiotu "turystyka szkolna". Problemy krajoznawstwa zajęły tam poczes­ne miejsce obok rekreacyjnych i wychowawczych. Wycieczki krajoznawczo ­turystyczne prowadzone przez nauczycieli wychowania fizycznego powinny różnić się od prowadzonych przez nauczycieli innych przedmiotów.

Dzisiaj już niewielu traktuje turystykę i krajoznawstwo jako odrębne dziedziny działalności ludzkiej. Łącznie służą one osiąganiu głównych celów: poznawczego, zdrowotnego, wychowawczego, kulturalno-estetycznego i ochrony środowiska. Gradacja ważności celów jest uzależniona od grupy społecznej, od wieku jej członków, zawodu, zamiłowań, czy też miejsca zamieszkania.

Mówi się często, że krajoznawstwo kształtuje postawy zaangażowania względem różnych zjawisk społecznych zachodzących w najbliższym otocze­niu. Bogdan Suchodolski stwierdza m.in., że ,,zaangażowanie powstaje przez posiadanie i rozszerzanie informacji. Zaangażowanie wymaga umysłowej i emocjonalnej podniety, doświadczenia własnego, niepokoju wobec otacza­jącej rzeczywistości, a więc prób przymierzenia osobistych przeżyć intelektu­alnych do poszukiwań prowadzonych w nauce, własnych potrzeb estetycz­nych, do dokonywanych przez sztukę odkryć w obrazie światła i życia, oso­bistych doświadczeń moralnych, społecznych dążeń mających przekształcić zastaną rzeczywistość. Zaangażowanie jest uczestniczeniem w żywej proble­matyce, w jej rozwoju i przekształceniu".

Taką postawę wyrabia w młodzieży krajoznawstwo zespolone z turysty­ką. Stąd właśnie wynika olbrzymia wartość krajoznawstwa i turystyki jako formy nauczania i wychowania stosowanej coraz częściej we współczesnej szkole.

Krajoznawstwo - nauką?

W dotychczasowej literaturze krajoznawczo-turystycznej istotę, zakres i metody krajoznawstwa określa się różnie. Niektórzy autorzy chcieliby widzieć w krajoznawstwie samodzielną naukę - pisał Gustaw Wuttke -lecz - przeważnie zaprzecza mu się tej godności twierdząc, te jest ono zaledwie przedsionkiem nauki, a więc tylko wiedzą skrzętnie notującą wszelkie zebra­ne wiadomości o kraju. Jest zgodnie z nazwą tylko znawstwem kraju .

Wacław Naukowski pisał, że "krajoznawstwo jest wiedzą o kraju, możliwi­e pełnym zbiorem faktów odnoszących się do danego kraju, ani nauką. ani sztuką, lecz informacją, źródłem, z którego zarówno geografia, jak i inne nauki czerpać mogą materiał do swoich opracowań".

Krajoznawstwo nie może więc pretendować do miana samodzielnej nauki. Krajoznawstwo będąc wiedzą o kraju stara się udzielić informacji o tym, jak, kiedy i dlaczego, w jakim celu, w związku z czym" - pisze Gustaw Wuttke. Uważa on, że dzisiejsze krajoznawstwo nosi do pewnego stopnia charak­ter dawnej opisowej geografii i o tyle jest nauką, o ile dawna geografia była nią w owe czasy.

Krajoznawstwo zbliża się wg. Gustawa Wuttkiego zakresem swych badań naj­bardziej do geografii regionalnej, opisującej naukowo poszczególne kraje w przeciwieństwie do geografii regionalnej, która bada wszystkie kraje świa­ta wszystkie kontynenty, całą ziemię - krajoznawstwo zawęża teren swych zadań do najbliższego otoczenia, okolicy, ojcowizny nawet, a nie ojczyzny.

Krajoznawstwo nie jest nauką, nie ma też własnych metod badawczych, ale stosuje metody znane w dydaktyce. Naukowiec - zwłaszcza przyrodnik, geograf, etnograf, socjolog i inni zdobywają wiedzę w bezpośrednim kontakcie ze zjawiskami, badają wybrane zjawiska, poświęcają im wyłączną uwagę i pracują metodami naukowymi, właściwymi danej dyscyplinie.

Krajoznawca - encyklopedystą?

Krajoznawstwu stawia się czasami zarzut spłyconego encyklopedyzmu, dającego młodzieży jedynie wyobrażenia ogólne bez gruntownego studiowa­nia przedmiotu. Nie należy jednak zapominać, że pracę krajoznawczą prowa­dzi się z dziećmi i młodzieżą szkolną nie specjalizującą się w wybranym kie­runku, lecz przyswajającą sobie wiedzę wystarczająco już poszatkowaną : mało ze sobą skorelowaną. Krajoznawstwo dokonuje syntezy i uogólnienia niezbędnego dla dalszego kształcenia i rozumienia otaczającej ucznia rzeczy­wistości.

Bliższe zapoznanie się z ruchem krajoznawczym przekonuje, że współ­czesne krajoznawstwo dalekie jest od encyklopedyzmu, gdyż pracę swą opiera na konkretnych programach studiów nad regionem. Zarzut encyklopedyzmu uwarunkowany jest głównie historycznie i narodził się w okresie działalności krajoznawczej A Patkowskiego, który analizując zakres problemów interesu­jących krajoznawstwo określił je mianem "encyklopedyzmu zagadnień", co zręcznie podchwycili niektórzy powierzchowni krytycy ruchu krajoznawcze­go, zarzucając krajoznawcom płytkość i powierzchowność zaintereso­wań. Krajoznawstwo współczesne zbyt mocno związane jest ze studiami nad regionem, aby członkom tego ruchu grozić mógł źle zrozumiany encyklope­dyzm.

Metody krajoznawczego zgłębienia wiedzy powinny dotyczyć wszyst­kich uczniów, a nie tylko tych zrzeszonych w szkolnych klubach turystyczno­ krajoznawczych. Każdy nauczyciel powinien w miarę możliwości stać się "przewodnikiem" po zakamarkach wiedzy krajoznawczej, wskazując dzie­ciom kompleks zagadnień bez względu na wykształcenie i specjalizację. Do­tyczy to głównie nauczycieli tych przedmiotów nauczania, którzy często prze­bywają z uczniami w terenie, a więc nauczycieli wychowania fizycznego, geo­grafów, biologów, historyków i innych. Niezbędne jest zatem odpowiednie przygotowanie nauczycieli tych przedmiotów nauczania, aby w przyszłości mogli podołać obowiązkom nauczyciela posługującego się w zorganizowanej przez niego pracy dydaktyczno-wychowawczej różnymi formami pracy krajo­znawczej.

Główne kierunki ogólnopolskiego programu krajoznawczego tury­styki

Programy działalności krajoznawczej ustanawiane są przez kongresy krajoznawcze lub ogólnopolskie narady krajoznawcze. W dziejach polskiego krajoznawstwa odnotowano trzy tego rodzaju spotkania. Pierwszy Kongres Krajoznawczy odbył się w 1929 roku w Poznaniu. Apelowano wówczas o to, aby krajoznawstwo jako ruch społeczny stało się programową podstawą pracy oświatowej we wszystkich środowiskach. Uznano wówczas, że dla podkreśle­nia i spopularyzowania wartości poszczególnych regionów kraju należy dbać o rozwój regionalizmu w różnej postaci. Na II Kongresie Krajoznawczym w Gdańsku w 1970 roku nakreślono zarysy programu krajoznawczego turys­tyki. Ustalono wówczas, że krajoznawstwo jest wyrazicielem tendencji pro­gramowych w turystyce, a równocześnie pozostaje ruchem społecznym. Tak dwoiście należy rozumieć istotę współczesnego krajoznawstwa. Podkreślono, że krajoznawstwo nie tylko wypełnia treścią działalność turystyczną, ale stało się antidotum. na dysfunkcje "masowego rozwoju turystyki". Zapobiega byle-jakości procesu poznawczego wycieczek i imprez turystycznych, przeciwdzia­ła lekceważeniu pracy ludzkiej, wrogości we wzajemnych kontaktach, nisz­czeniu dóbr kultury narodowej i środowiska naturalnego człowieka. Ustano­wiono też wówczas odznakę krajoznawczą.

Na III Kongresie Krajoznawczym w Płocku w 1980 roku uwzględniono w programie potrzebę wprzęgnięcia krajoznawstwa w proces wychowania społeczeństwa. Potwierdzono rolę krajoznawstwa w turystyce jako przewod­niej myśli programowej i fundamentu intelektualnego oraz źródła pogłębionej wiedzy o kraju. Postanowiono uczynić krajoznawstwo głównym akcentem każdego przedsięwzięcia turystycznego. Podkreślono związki krajoznawstwa z kulturą narodową oraz potrzebę rozwijania regionalizmu. Postanowiono po­łożyć szczególny akcent na rozwój krajoznawstwa na wsi i wśród załóg zakła­dów pracy. Doceniając wartości intelektualne i emocjonalne krajoznawstwa uznano je "ważnym instrumentem wychowania młodego pokolenia" .

Uchwalono też, że dalsze działania w dziedzinie krajoznawstwa obejmą: - odkrywanie i promowanie nowych wartości krajoznawczych wzbogacają­cych program i treść turystyki,

wypracowanie metodyki pracy kół i klubów nastawionej na odbiór wartości krajoznawczych,

- szersze wprowadzenie dorobku społecznego ruchu krajoznawczego do pracy instytucji i organizacji prowadzących działalność turystyczną.

Postanowiono także szeroko wykorzystywać krajoznawstwo dla wzboga­cenia kultury czasu wolnego i integracji rodziny.

Szczególne znaczenie dla ruchu krajoznawczego miał IV Kongres Kra­joznawstwa Polskiego, który odbywał się w 1990 roku w Opolu. W rezolucji uczestnicy stwierdzają, że "w najbliższym czasie do głównych działań krajo­znawczych należeć powinno przeciwdziałanie widocznemu kryzysowi wartoś­ci, odbudowanie polskiej a także regionalnych tożsamości kulturalnych, ochrona przyrody i krajobrazu kulturowego - pojmowanych jako wartości na­czelne oraz krajoznawcze przygotowanie do harmonijnego życia w nowym ła­dzie polskim i europejskim.

Krajoznawstwo jest szczególnie pomocne wszędzie tam, gdzie spodzie­wane zmiany wiążą się z poznawaniem ludzi, narodów i kultur - a więc pod­stawowymi celami ruchu turystycznego. Odpowiednia jego organizacja po­zwoli uzmysłowić właściwy sens powrotu Polski do partnerskiego współuczes­tniczenia w życiu rodziny narodów europejskich.

Turystyka i krajoznawstwo ukazują całą głębię tego procesu oraz atrak­cyjność kultury europejskiej wraz z jej głębokimi chrześcijańskimi korze­niami. Polskie krajoznawstwo jest szczególnie predestynowane do harmonij­nego łączenia walorów związanych zarówno z kręgiem śródziemnomorskim jak wschodnioeuropejskim. Wejście do Europy - nie powinno oznaczać z jedne strony ani kosmopolityzmu, ani szowinizmu narodowego, z drugiej zaś powinno ono polegać na mądrym łączeniu tradycji z nowoczesnością· - po­strzegać świat jako jedność w wielości.

Jednym z głównych zadań będzie taka działalność krajoznawcza, która wiedzie do osadzenia psychicznego we własnym regionie.

Koniec XX wieku to czas, w którym świat musi radykalnie zmienić sto­sunek do wykorzystania zasobów naturalnych i do ich ochrony. Tradycyjne dla krajoznawców umiłowanie przyrody trzeba poszerzyć o zdecydowane działania, by zapobiec katastrofie biologicznej. Konieczność powszechnego wychowania ekologicznego musi więc być celem realizowanym przez orga­nizacje społeczne, a szczególnie krajoznawcze.

Krajoznawstwo najbliższych lat powinno być w sposób nierozerwalny związane z odnową dóbr kultury, przyrody i krajobrazu ojczystego. Nowo­cześnie pojęte krajoznawstwo może oddać znaczne usługi w przestrzennym zagospodarowaniu kraju. Poszanowanie i ochrona przyrody, to zadanie każ­dego krajoznawcy".

Zadania dydaktyczno-wychowawcze krajoznawstwa i turystyki

Działalność pedagogiczna dostarcza nam informacji, że wraz z rozwo­jem dziecka wzrasta jego zainteresowanie otaczającym go środowiskiem i światem. A. Komeński porównywał działalność poznawczą dziecka do lotu ptaka, który opuścił gniazdo i poznaje najbliższe okolice. Pedagogowie i leka­rze starają się określić zakres potrzeb krajoznawczych i turystycznych dzieci i młodzieży. Wszelkie normy w tym względzie oparte są jednak: dotychczas na intuicji, uogólnieniach lub zapożyczone są z wiedzy o wychowaniu fizycz­nym. O wielkości potrzeb krajoznawczo-turystycznych dziecka nie decyduje bowiem wyłącznie wiek, rozwój fizyczny czy umysłowy, lecz cały zespół czynników, wśród których na czoło wysuwają się problem środowiska życia, zainteresowania i doświadczenia krajoznawcze, stan zdrowia, pory roku, płeć, wiek i wiele innych nie mniej ważnych zagadnień.

W warunkach współczesnej cywilizacji, w życiu każdego człowieka i ca­łego społeczeństwa, turystyka spełnia wielorakie role. Najczęściej wymieniane są funkcje rekreacyjno-zdrowotne (rola profilaktyki i wzmocnienia poten­cjału biologicznego społeczeństwa), informacyjno-poznawcze (rola edukacyj­na), wychowania ideowego i społeczno-moralnego (rola kształtowania charakteru, socjalizacji i uspołecznienia), polityczno-propagandowe, rozwoju kulturalno-estetycznego, poszanowania i ochrony środowiska oraz funkcje ekonomiczne. W działalności turystycznej nie występują one oddzielnie, lecz są ze sobą ściśle związane.

W złożonym systemie krajoznawstwa i turystyki szkolnej powinny prze­platać się w sposób harmonijny wymienione wielorakie role. Na poszczegól­nych etapach działalności krajoznawczo-turystycznej dzieci i młodzieży wy­stępować powinna określona gradacja celów. Precyzowane powinny być cele nadrzędne, główne (zasadnicze) i pomocnicze. Na obecnym etapie rozwoju ruchu krajoznawczo-turystycznego dzieci i młodzieży, przy niedostatecznej wciąż aktywności zdecydowanej większości członków analizowanej zbioro­wości, zadawala wszelka forma aktywności turystycznej. Jednak zarówno przedsięwzięcia organizacyjne, jak i badania naukowe nad krajoznawstwem i turystyką dzieci i młodzieży zmierzać powinny do nadania temu ruchowi wyższej jakości.

W podziale na grupy wiekowe, w stosunku do których należałoby stoso­wać odrębne, specjalne zabiegi organizacyjne i programowe, obserwuje się obecnie następującą polaryzację:

l. Turystyka z dziećmi do lat 3.

2. Turystyka i krajoznawstwo z dziećmi w wieku przedszkolnym.

2. Turystyka i krajoznawstwo uczniów klas I-III, IV-VI.

3. Turystyka i krajoznawstwo uczniów gimnazjum.

2. Turystyka i' krajoznawstwo uczniów szkół ponadgimnazjalnych.

3. Turystyka i krajoznawstwo młodzieży studiującej.

4. Turystyka i krajoznawstwo młodzieży pracującej.

Podział ten uwzględnia nie tylko wiek, ale i charakter zajęć całodzien­nych - naukę i pracę, co w określeniu celów i potrzeb krajoznawstwa i turys­tyki, zwłaszcza dzieci i młodzieży, jest niezbędne. W chwili obecnej tworzy się lub stworzono już zręby systemu turystyki i określono program zajęć kra­joznawczych dla grup wyżej wyszczególnionych. W wyznaczaniu zadań w zakresie obciążeń fizycznych (odległości marszów i jazdy, obciążenie bagażem) i w zakresie oraz sposobie przekazywania wiedzy odgrywa wiek.

W precyzowaniu celów turystyki i krajoznawstwa dzieci i młodzieży zaleca się, aby uwzględnić podkreślane przez psychologów ce­chy młodości i dużą pojemność recepcyjną umysłu, żywą emocjonalność, spontaniczną otwartość wobec nowości, plastyczność charakteru, dużą ener­gię psychiczną i olbrzymią łatwość mobilizacji do wysiłku fizycznego. Cechy te stanowią zdaniem badaczy zjawiska doskonałe naturalne tworzywo dla środków kształtujących, którymi dysponuje turystyka, a które wyszczególnio­ne są w celach i funkcjach przez nią spełnianych. Zarysowanie celów krajo­znawstwa i turystyki dzieci i młodzieży ma m.in. za zadanie udzielenie odpowiedzi na pytania, po co i dlaczego krajoznawstwo i turystyka powinny stać się integralną częścią procesu dydaktyczno-wychowawczego współczesnej szkoły, do czego proces ten ma zmierzać, jakich zasad przestrzegać i jakie pożądane postawy kształtować?

Wieloletnie obserwacje działalności krajoznawczo-turystycznej dzieci i młodzieży oraz dokonane analizy wskazują, że tylko harmonijna realizacja podstawowych funkcji turystyki zapewnia pełną realizację celów działalności krajoznawczo - turystycznej dzieci i młodzieży.

Krajoznawstwo i turystyka pomaga w nauczaniu i wychowaniu Dotychczas wielu autorów próbowało określić walory wynikające z kra­joznawstwa rozwijanego w ramach pracy szkolnej. Jednak najprecyzyjniej określił funkcje pedagogiczne pełnione przez krajoznawstwo w szkole K. De­nek. Krajoznawstwo, jego zdaniem, posiada ścisłe związki z pedagogiką cza­su wolnego, dydaktyką, teorią wychowania i metodyką nauczania. "Krajo­znawstwo jako ważny i niezbędny element procesu kształcenia zawiera m.in. w sobie: elementy pracy popularnonaukowej i naukowo-badawczej, działal­ność organizacji młodzieżowych, czynności pracy pozaszkolnej i pracę spo­łeczną. W krajoznawstwie istnieją liczne odgałęzienia przedmiotowe. Krajo­znawstwo szkolne nie jest jednak prostą sumą tych odgałęzień. Jako całość stanowi nową jakość - wynik syntezy pedagogicznej. K. Denek uważa krajoznawstwo za zasadę ogólno pedagogiczną, a nie metodę dydaktyczną. I chociaż krajoznawstwo sprzyja efektywnemu przyswajaniu wiedzy przez uczącą się młodzież oraz pełni rolę stymulatora procesu naucza­nia, nie można krajoznawstwa zaliczać do systemu metod dydaktycznych. Nie stanowi ono bowiem "codziennego i bezpośredniego sposobu zapoznawania się uczących z systemem wiadomości, umiejętności i nawyków, tak jak to ma miejsce w trakcie posługiwania się przez nauczyciela metodami poglądowy­mi, praktycznymi, problemowymi, nauczaniem wielokierunkowym i progra­mowanym".

Krajoznawstwo jako ruch społeczny i forma wychowania przyczynia się w dużej mierze do realizacji zasad nauczania poglądowego, będąc jednym ze sposobów poznawania przez młodzież otaczającej ją rzeczywistości. Ze wzglę­du na wielostronne oddziaływanie na rozwój umysłowy i fizyczny uczniów, krajoznawstwo w pełni zdaje egzamin wobec narastających wymagań szkoły.

Nauczyciel stosujący formy pracy krajoznawczej unowocześnia proces nauczania i w oparciu o bezpośrednią obserwację otoczenia przez uczniów stwarza im sprzyjające warunki do rozwoju ich zainteresowań i zamiłowań określonymi dziedzinami nauki, kultury i sztuki. Formy wychowania młode­go pokolenia przez krajoznawstwo przyczyniają się więc niewątpliwie do pod­niesienia poziomu kulturalnego nauczanej i wychowywanej przez szkołę mło­dzieży. Pozwalają na głębsze i pełniejsze rozumienie rzeczy i zjawisk oraz zachodzących pomiędzy nimi stosunków, a w efekcie na kształtowanie zainteresowań i zamiłowań charakteryzujących postawę moralną ucznia. Trudno poza krajoznawstwem znaleźć inną dziedzinę, która by otwierała takie szero­kie możliwości badań - stwierdza K. Denek - takie szerokie możliwości twór­czości, wyzwalania aktywności, inicjatywy i samodzielności uczniów". Fakt ten wynika głównie z wszechstronności i informacyjnego bogactwa obiektów krajoznawczych oraz metod ich badań.

Krajoznawstwo jest nie tylko pożytecznym "hobby" grona młodszych i starszych ludzi wędrujących z plecakiem, mapą i notesem po kraju, mają­cym za złe zwykłym turystom, że czas swój marnują na wycieczkach, szuka­jąc w nich jedynie zdrowej formy ruchu, angażując aparat mięśniowy, z wyłą­czeniem lub ograniczeniem pracy umysłu. W krajoznawstwie należy upatry­wać działalność ułatwiającą nauczanie i wychowanie społeczeństwa bez względu na jego wiek. Krajoznawstwo zawiera jednak taki wielki zasób treści moralno-patriotycznych, że uznane zostało powszechnie jako najlepsza forma wychowania dzieci i młodzieży szkolnej.

Udowodniono, że krajoznawstwo posiada wpływ kształtujący zmysły u­czniów. Uczy ich prawidłowego obserwowania faktów i zjawisk, ich analizo­wania, wyszukiwania zależności i różnic pomiędzy nimi oraz ustalenia przy­czyn je wywołujących. Drogą analizy i wnioskowania pozwala w następstwie uogólniać fakty, usuwając z nich informacje nie sprawdzone. Wpływa w ten sposób na odwerbalizowanie zdobytej przez ucznia wiedzy. Trzeba jednak zaznaczyć że jest to proces długotrwały, a do uogólnień stanowiących najwy­ższą formę wnioskowania młodzież dochodzi powoli drogą obserwacji kon­kretnej działalności i nawiązywania rozlicznych kontaktów.

Krajoznawstwo jest nie tylko formą organizacyjną wychowania umysłowego angażującą sferę intelektu, ale również szkołą wychowania moralnego i społecznego. Dzięki wycieczkom i wędrówkom, drogą poznawania regionu i kraju rodzi się jego umiłowanie, a później dopiero, na tle powstałego stosun­ku uczuciowego, kształtuje się przywiązanie, patriotyzm, chęć do tworzenia nowego i podejmowania pracy twórczej.

Krajoznawstwo jako ruch społeczny wyznaczyło sobie za główny cel po­znawanie kraju jako całości, zespalanie teoretycznych elementów wiedzy cząstkowej w zintegrowany system wiedzy o ojczyźnie, utrwalony konkretnymi­ przeżyciami cementującymi tę wiedzę w postać nie ulegającą zatarciu. .Bo krajoznawca - poznaje kraj nie tylko rozumem miarą i liczbą, lecz wzruszeniem i zachwytem, zdziwieniem i radością, uśmie­chem lub oburzeniem".

O stopniu rozwoju kultury społeczeństwa, jak i każdej jednostki - pisze T. Kowalik - można mówić przyjmując za miernik stopień znajomości włas­nego otoczenia, a więc zarówno tradycji jak i współczesności, a w przypad­kach indywidualnych nawet dziejów rodzinnych. Pierwszą wiedzą usystema­tyzowaną i w miarę pełną powinna być wiedza o sobie i otoczeniu: mieście, wsi, regionie, kraju. Nie jest to nic innego jak grunt, na którym możliwe jest uprawianie krajoznawstwa w szerszym znaczeniu w miarę rozwoju społeczne­go i kulturalnego współczesnego człowieka. Wiedza krajoznawcza warunkuje w dużym stopniu identyfikację ze współobywatelami, narodem, państwem. Dlatego tak ważne jest krajoznawstwo w procesie wychowania współczesnego człowieka.

Krajoznawstwo uczy spostrzegawczości, analizowania faktów, zacieka­wienia się przedmiotami i zjawiskami, zdawać by się mogło banalnymi, uras­tającymi w wyniku dociekań do rzędu spraw interesujących, istotnych i złożo­nych. Posługując się metodami: indukcyjną, dedukcyjną i analityczną, sprzyja szczegółowemu poznaniu własnego środowiska. Dobrowolny zapis do szkol­nego koła lub klubu krajoznawczo-turystycznego oznacza nieprzymusowe przyjęcie na siebie szeregu obowiązków.

Szeroko stosuje się w działalności SKKT metodę wzajemnej współpra­cy, która zakłada dobrowolne podporządkowanie swojego „ja” zespołowemu „my”. Jest to moment wychowawczy godny rozwijania w działalności dydak­tyczno-wychowawczej każdej szkoły. Krajoznawstwo nie niweczy bynajmniej indywidualnych uzdolnień, które powinny rozwijać się w trakcie specjalis­tycznych dociekań badawczych, podejmowanych w ramach wspólnego opra­cowywania tematu krajoznawczego, nie hamuje też rozwoju indywidualnej osobowości uczestników ruchu krajoznawczego, gdyż znajdują oni w ramach zespołowej pracy znakomitą okazję do rozwijania swoich uzdolnień. Pamiętać o tym musi nauczyciel krajoznawca, który dążyć powinien do rozwijania tych uzdolnień.

Krajoznawstwo rozwija również życie uczuciowe młodzieży, wyczulając jej wrażliwość na przejawy piękna, gospodarności i marnotrawstwa, prawości i nieprawości w zachowaniu, uczy postępować szlachetnie, patriotycznie, przeciwstawiać się złu i walczyć z nim. Uczy poświęcenia i wytrwałości w dą­żeniu do celu, realizowania swych zamiarów z uporem, lecz nie "za każdą ce­nę". Cel wychowawczy w kształceniu młodych krajoznawców osiąga się na drodze wzajemnego zrozumienia, współpracy i pomocy koleżeńskiej, nie sto­suje przymusu i apodyktycznej dyscypliny. Młody krajoznawca posiada wiele okazji do hartowania silnej woli, uodporniania się na trudy i niewygody, kształtowania poczucia odpowiedzialności. Można więc, uogólniając, śmiało powiedzieć, że krajoznawstwo bierze czynny udział w kształtowaniu postawy społecznej i moralnej uczniów.

Oczekujemy, aby szkoła uczyła samodzielnego myślenia, organizowa­nia pracy ucznia w oparciu o coraz nowsze metody, służyła pomocą, radą i była przewodnikiem w zdobywaniu wiedzy - musi więc korzystać w więk­szym stopniu ze wszystkich metod uczących samodzielności w zdobywaniu wiedzy.

Wypróbowane formy osiągania tych celów wypracowało od lat krajo­znawstwo. Stosowanie form krajoznawczych w nauczaniu, zmusza uczniów do nieustannego ćwiczenia zdolności spostrzegania, analizowania, uogólnia­nia i wnioskowania, a czasem nawet do prowadzenia doświadczeń i ekspery­mentów. Jest więc jak gdyby wstępem do prowadzenia samodzielnych badań i poszukiwań potrzebnych na każdym stanowisku pracy. Uczy odpowiedniego podejścia do każdego, nawet najprostszego zajęcia bez oglądania się na "od­powiedzialnego" za czynione przez ucznia postępy w nauce, pracy i działal­ności społecznej na rzecz szkoły i środowiska lokalnego.

Wychowanie i nauczanie uczniów poprzez stosowanie różnorodnych form prac krajoznawczych zakłada przede wszystkim rozwijanie patriotyzmu i humanitaryzmu, wdrażania do bezinteresownej pracy i podejmowania czynów społecznych. Tych walorów i cech osobowości młodego pokolenia nie wykształci się drogą "pogadanek" i moralizowania, ale właśnie poprzez kon­takt ze środowiskiem, poprzez poznawanie tego wszystkiego, co zwane bywa ojcowizną, krajem, ojczyzną. Bez osobistego kontaktu z otaczającym środowiskiem, ziemią, lasem, fabrykami, ludźmi nie zrodzi się intymny stosunek miłości i przywiązania do rodziny, szkoły, wsi, miasta i kraju.

,,Rozwój krajoznawstwa, ze względu na wymienione walory dydaktycz­no-wychowawcze - jest więc w szkolnictwie nie tylko pożądany, lecz konieczny. Brak jego stwarza w procesie dydaktyczno-wycho­wawczym szkoły lukę, której nie da się niczym zastąpić").

Programy nauczania wielu przedmiotów obowiązkowych zmierzają ", w dużej mierze do czynności poznawania kraju ojczystego. Przy tak rozumianym nauczaniu programowym należałoby uważać każdą szkolę za olbrzymią organizację krajoznawczą", w której wszyscy uczniowie niejako z obowiązku są jej członkami.

Takie pojmowanie krajoznawstwa szkolnego jest zgodne z często cytowanym przez krajoznawców pedagogów stwierdzeniem W. Okonia o roli krajoznawstwa i turystyki w szkole jutra, w której 20-30% zajęć organizowanych być powinno poza murami szkolnymi, co ułatwi zbliżenie uczniów do przyrody , miejsc pracy i kultury.

Cele wychowawcze krajoznawstwa i turystyki

Podstawowym celem wychowawczym krajoznawstwa i turystyki jest kształtowanie osobowości dzieci i młodzieży.

Turystyka w ścisłym powiązaniu z krajoznawstwem powinna w zakresie : charakterotwórczym wyrabiać takie cechy osobowości, jak zaradność i samodzielność, silną wolę, przedsiębiorczość, wytrwałość, umiejętność pokonywania trudności i przeciwieństw, solidarność grupową, sprawiedliwość, zmysł kolektywizmu, gospodarność, dyscyplinę, samodyscyplinę i samokontrolę, odpowiedzialność i sumienność, otwartość, osobistą godność, dumę narodo­wą, patriotyzm, przywiązanie do kraju, perfekcjonizm, optymizm, osobistą odwagę, dzielność, obowiązkowość i gotowość do poświęceń, życzliwość, przyjazny stosunek do bliźnich, tolerancję dla cudzych przyzwyczajeń i upo­dobań, umiejętność wyrzeczeń, punktualność, uprzejmość, umiejętność współżycia w zespole i uznawanie woli większości.

Osobowość człowieka jest wynikiem oddziaływań społecznych. Przed­stawiony powyżej wykaz cech osobowościowych, podobnie jak wyliczonych celów turystyki i krajoznawstwa stanowi wypis z podstawowych prac, pod­ręczników i dokumentów dotyczących turystyki dzieci i młodzieży. Można się zastanowić, czy turystyka jest rzeczywiście nośnikiem aż tak wielu elemen­tów wszechstronnego rozwoju osobowości młodzieży, zainteresowań i zami­łowań wytwarzających świadomą i czynną postawę obywatelską wdrażającą do samodzielnego zdobywania wiedzy oraz racjonalnego i kulturalnego spę­dzania wolnego czasu, czy też życzeniem jest, aby pełniła tak wiele korzyst­nych ról.

Celom wychowawczym turystyki, szczególnie w odniesieniu do dzieci i młodzieży, poświęcono dotychczas najwięcej uwagi. Cz. Czapów na podstawie dotychczasowych wyników badań i doświadczeń praktycznych do­szedł do wniosku, że w procesie wychowania przez turystykę realizowane być mogą cele:

- wychowania fizycznego,

- wychowania zdrowotnego,

- wychowania politechnicznego,

- wychowania estetycznego,

- wychowania moralno-społecznego,

- wychowania resocjalizacyjnego.

K. Przecławski widzi cele wychowania przez turystykę w "pozna­niu obcej zbiorowości i jej zrozumienie poprzez wzajemne poznawanie się i zbliżenie do siebie obcych środowisk, poprzez zbliżenie się do siebie obcych ludzi - wyrabianie postawy życzliwej, przyjaznej, a nawet serdecznej, rozbu­dzenie i umacnianie dążenia do zachowania pokoju na świecie".

K. Denek w oparciu o ogół celów wychowania sprecyzowanych przez H. Muszyńskiego wyróżnia następujący kompleks postaw określa­jących stosunek do świata, które wpoić należy młodzieży w procesie wycho­wania poprzez krajoznawstwo i turystykę:

- postawy ideowe (humanizmu, internacjonalizmu, egalitaryzmu, demokra­tyzmu, zaangażowania, ideowości, umiłowania wolności, szacunku do pracy);

- postawy społeczne (społecznego zaangażowania, patriotyzmu, społecznej użyteczności, gospodarności, dyscypliny, odpowiedzialności, kolektywizmu i społecznej otwartości). Niezbędnymi składnikami społecznych postaw - pi­sze K. Denek - są trwałe nastawienia spostrzeżeniowe, uczuciowy stosunek do wszelkich zjawisk życia społecznego, motywacją dla aktywności według norm i wzorców objętych rolą obywatela, wiedza i doświadczenie oraz uczuciowy stosunek do roli obywatela;

- postawy interpersonalne (poszanowania godności człowieka, poszanowanie życia i zdrowia, tolerancji, opiekuńczości, poszanowania własności, rze­telności, informacji, poszanowania autonomii jednostki). Kształtują one trwa­łe poglądy i postawy. Do postaw interpersonalnych K. Denek zalicza nasta­wienie spostrzeżeniowo-empatyczne, altruistyczną wrażliwość emocjonalną, wiedzę i doświadczenie na temat zaspokojenia ludzkich potrzeb, motywacje działania na rzecz ich zaspokojenia;

- podstawy intrapersonalne (osobistej godności, samokontroli, perfekcjonizmu, odpowiedzialności za siebie, optymizmu, samodzielności, osobistej odwagi, dzielności). Składnikiem tych postaw interpersonalnych są: nastawienie in­trospekcyjno-wartościujące, uczucia itrawertywne, motywacyjne samorozwo­jowe, wiedza i doświadczenie z zakresu pracy nad sobą, dyspozycje do działań samowychowawczych.

T. Tyblewski zaleca rozwijać poprzez krajoznawstwo i turystykę dodatkowo:

- postawy pronaturowe (szacunku do życia, opiekuńczości wobec dzieł natury, odpowiedzialności za środowisko naturalne, harmonijnego kontaktu z naturą, umiłowania jej piękna, rozmiłowania w przyrodzie);

- postawy prokulturowe (polegające na zainteresowaniu kulturą, kontaktem z nią, umiłowaniem jej piękna i wielkości, ciągłego uczestnictwa w kulturze, kulturalnego doskonalenia środowiska).

Krajoznawstwo i turystyka uczy spełniania różnorodnych obowiązków obywatelskich dostosowanych do wieku i okoliczności.

Cele wychowania moralno-ideowego

Wychowanie moralno-ideowego przysposabia jednostkę do aktywnego udziału w życiu społecznym.

Cele wychowania moralno-ideowego kształtującego poprzez uprawianie turystyki postawy patriotyczne i obywatelskie sformułował H. Muszyński w sposób następujący:

l. Wykształcenie umiejętności oraz skłonności do myślenia i reagowa­nia na różne zjawiska w kategoriach dobra ogółu, powiązane w świadomości uczestników interesu osobistego z potrzebami całej społeczności.

2. Ukształtowanie i ugruntowanie postawy gotowości do takich zacho­wań i działań, którym przyświeca dobro ogółu.

3. Wzbudzenie w młodzieży poczucia odpowiedzialności za wszystko co dzieje się na obozie, wycieczce oraz dumy ze swoich osiągnięć.

4. Wykształcenie potrzeby i umiejętności współdziałania w pode­jmowaniu decyzji dotyczących ogółu w realizowaniu wspólnych celów.

5. Nauczenie młodzieży zasad demokratycznego współdziałania w gro­madzie i zespołowego kierownictwa, wdrożenie do poszanowania elementar­nych zasad dyscypliny społecznej, harmonijnego współżycia w drodze całko­witej tolerancji bez względu na różnicę przekonań.

6. Rozwinięcie tendencji do poszanowania i przestrzegania etycznych zasad współżycia, prawdomówności, dotrzymywania słowa, uczciwości, życz­liwości, uprzejmości.

7. Wyrobienie postawy obywatelskiej sprowadzającej się do zaintereso­wania się sprawami społecznymi oraz gotowości do aktywnego w nich udzia­łu.

8. Rozbudzenie uczuć patriotycznych przejawiających się w umiłowaniu kraju ojczystego, jego tradycji i kultury, w uczuciowym powiązaniu z ludem, bohaterami narodowymi, osiągnięciami naszego narodu.

W zakresie wychowania społeczno-moralnego turystyka powinna stwa­rzać okazję do:

- dojrzewania świadomości społecznej,

- wyrabiania postaw patriotycznych i etnicznych,

- kształtowania postaw internacjonalistycznych,

- wyrabiania postaw egalitarnych,

- doskonalenia postaw demokratycznej i samorządowej, życia w kolektywie,

wyrabiania ideowości,

- budzenia umiłowania wolności, wyrabiania postaw twórczego zaangażowa­nia, pogłębiania szacunku do pracy,

- kształtowania emocjonalnego stosunku do przeszłości,

- przestrzegania norm współżycia społecznego,

- kształtowania wartościowych cech charakteru i woli.

Turystyka powinna spełniać ważny cel uspołecznienia dzieci i młodzie­ży. Uspołecznieniu takiemu sprzyja:

- kontakt z ludźmi i ich wytworami,

- kształtowanie postaw wobec uczestników; poszanowanie godności człowieka

cudzej własności, autonomii jednostki, wyrabianie postawy opiekuńczej i zdolności współodczuwania, kształtowania nawyku rzetelnej informacji,

- wyrabianie zdolności adaptacji do nowych warunków i sytuacji, stwarzanie pozytywnych emocji wzmacniających postawy prospołeczne,

- integrowanie grupy społecznej,

- przeciwdziałanie nastawieniu konsumpcyjnemu,

- wyrabianie postaw humanistycznych,

- społeczne zaangażowanie.

Wychowanie patriotyczne i obywatelskie jest bardzo odpowiedzialnym zadaniem nauczyciela prowadzącego zajęcia krajoznawczo-turystyczne z mło­dzieżą. Trudno w tej dziedzinie o sformułowanie konkretnego programu dzia­łania, ponieważ historia wykazała zwodniczość realizacji wielu nieudolnych przedsięwzięć w tej dziedzinie. Kształtowanie świadomości narodowej i roz­wijanie uczuć patriotycznych wymaga umiejętności oddziaływania na mło­dzież, w którym przykład własny, dowody postaw obywatelskich wywrzeć mo­gą bardziej przekonywające wrażenie niż najpiękniejsze słowa. Wycieczki krajoznawcze sprzyjają wytworzeniu atmosfery zainteresowania własnym kra­jem. Jest to krok wstępny do uczynienia następnego - wykazania, że każdy z nas jest odpowiedzialny za jego losy.

Wycieczki krajoznawcze pokazać powinny młodzieży niełatwe drogi kształtowania się bytu państwowego. Młodzież poznaje zarówno miejsca his­torycznych wydarzeń, jak i sylwetki wybitnych Polaków. Na tle przeszłości historycznej bardziej interesująca staje się teraźniejszość i przyszłość ojczyz­ny. Na wycieczce krajoznawczej istnieje najlepsza okazja do kompleksowego przedstawienia ,wycinka życia kraju przez pryzmat jedności zagadnień przy­rodniczych, historycznych, gospodarczych i politycznych. Pozwala to ukształ­tować obraz kraju i uczy właściwego traktowania zagadnienia "ojczyzna".

Oddziaływaniu patriotyczno-twórczemu sprzyja sceneria wycieczek kra­joznawczych: piękny zachód słońca, panorama gór, zasnuty mgłami widno­krąg oglądany przy wieczornym ognisku. Ożywiają się krajobrazy poznawane dotychczas jedynie z kart podręczników szkolnych, nabierają piękna, kolorów, pulsują życiem, atakują wrażliwą psychikę młodzieży szerokim zespo­łem bodźców. Przeżycia te wyzwalają zainteresowania otaczającym środowis­kiem, mogą stać się motorem pasji krajoznawczych sprzyjających kształtowa­niu postaw patriotycznych.

Wycieczka jest okazją do spotkania z ciekawymi ludźmi, którzy w sposób inny niż nauczyciel, bezpośredni i swojski będą mówić o tym wszystkim, co składa się na obraz codziennego dnia kraju. Przykłady ich walki, drobnych zwycięstw i porażek sprzyjać będą tworzeniu więzi uczuciowej z ziemią, którą odwiedzają. Często w takich chwilach rodzi się trwałe zainteresowanie dzie­dziną, która staje się celem życia i decyduje o wyborze przyszłego zawodu.

Pamiętać należy, że dla uzyskania pożądanych efektów wychowawczych nie wystarcza jedna wycieczka lub tylko uczestnictwo ucznia w wycieczce. Wychowanie obywatelskie młodego pokolenia wymaga ciągłego oddziaływa­nia, bez zniecierpliwienia i zrażania się przypadkami niepowodzeń. Często bowiem dzieje się tak, że o pozytywnych efektach jego starań wychowaw­czych nauczyciel dowiaduje się w latach późniejszych.

Cele poznawcze krajoznawstwa i turystyki

Naczelnym celem krajoznawstwa i turystyki dzieci i młodzieży powinno być systematyczne dążenie do poznawania najbliższego otoczenia, regionu, kraju, świata.

Dziecko powinno w miarę rozwoju psychofizycznego, wykorzystując zdobytą wiedzę teoretyczną wyniesioną z domu rodzicielskiego, przedszkola i szkoły, dokonywać konfrontacji teorii z praktyką. W tym celu wyjść musi ono poza teren domu i szkoły, poznawać tam dziejące się procesy, zjawiska, wydarzenia i znajdujące się obiekty. W procesie tym kształtować się będzie indywidualny obraz otaczającej dziecko rzeczywistości, obraz oparty na umie­jętności uogólnienia i abstrahowania, analizowania i systematyzowania, wnioskowania i przewidywania.

Turystyka połączona z krajoznawstwem, ułatwiając nawiązywanie kon­taktu ze środowiskiem, uczyć powinna umiejętności samodzielnego i racjo­nalnego myślenia, rozwijać krytycyzm będący podstawą naukowego poglądu na świat. Turystyka powinna ułatwiać rozwój emocjonalnego stosunku mło­dzieży do przeszłości i współczesności. Aby jednak turystyka przyczyniać się mogła do rozwoju postaw zaangażowania wobec zjawisk i wydarzeń towarzy­szących rozwojowi dziecka, należy proces uczestnictwa w ruchu krajo­znawczo-turystycznym właściwie kształtować według metod wypracowanych w długoletniej historii krajoznawstwa szkolnego.

Życzeniem teoretyków i praktyków jest, aby turystyka w zakresie reali­zacji celów i zadań dydaktycznych i poznawczych oraz rozwijania wiedzy uczniów spełniała następujące zadania:

- zaspokajała i kształtowała potrzeby poznawcze,

- sprzyjała rozwojowi zainteresowań i zamiłowań, rozwojowi uzdolnień,

- była elementem oświaty, pracy dydaktyczno-wychowawczej, integralnym

systemem edukacji narodowej,

- kształciła umiejętność obserwacji,

- była formą zdobycia umiejętności i nawyków,

- kształtowała naukowy pogląd na świat,

- była składnikiem kształcenia politechnicznego,

- wzbogacała wiadomości i umiejętności, rozbudzała nawyki samokształcenia,

- wiązała naukę szkolną z życiem,

- ułatwiała świadome i aktywne zdobywanie wiedzy,

- umożliwiała między przedmiotową korelację wiedzy,

- sprzyjała operatywno-poglądowemu kształceniu,

- kształtowała postawy samodzielnego i racjonalnego myślenia,

- spełniała postulat wielostronnego nauczania i uczenia się,

- była sposobem poglądowego nauczania,

- stanowiła skuteczny sposób odwerbalizowania i odformalizowania procesu

nauczania.

Cele zdrowotne turystyki

Turystyka jest w większości przypadków naturalną formą aktywnego wypoczynku i spełnia ważny cel rekreacji i potęgowania zdrowia społeczeńs­twa. Celem działalności krajoznawczo-turystycznej dzieci i młodzieży jest również wychowanie zdrowotne. Wpływ turystyki na zdrowie jest oczywisty. Jej uprawianie zapobiega hipokinezji. Działalność turysty odbywa się w więk­szości w terenie, wśród lasów, gór i wód powierzchniowych, a zimą w terenie zaśnieżonym. Uprawianie turystyki - szczególnie kwalifikowanej umożliwia nieprzerwany kontakt z naturą w zmieniającym się ustawicznie krajobrazie i środowisku mikroklimatycznym co korzystnie wpływa na zdrowie. Przeby­wanie w zdrowych warunkach klimatu zbiorników wodnych, bodźcowym kli­macie lasów i pól przy jednoczesnym wykonywaniu znacznej nieraz pracy fi­zycznej, hartuje organizm, wyrabia samodzielność i zaradność. Turystyka jest więc doskonałym lekarstwem na choroby cywilizacyjne.

Programy działalności krajoznawczo-turystycznej dzieci i młodzieży po­winny uwzględniać proces stopniowego dochodzenia do sytuacji, w której co­raz więcej młodych ludzi wkraczających w wiek aktywności zawodowej kon­tynuować będzie świadomie i dobrowolnie działalność krajoznawczo-turys­tyczną jako najatrakcyjniejszą formę spędzania czasu wolnego.

Pozytywny wpływ turystyki na zdrowie ograniczyć lub zniweczyć mogą nierozważne zachowania uczestników ruchu turystycznego. Aby turystyka dzieci i młodzieży spełniać mogła funkcje zdrowotne, konieczne jest zwłasz­cza:

- rozwijanie i kształtowanie zainteresowania tymi formami (dyscyplinami) tu­rystyki, które połączone są z przebywaniem na zewnątrz pomieszczeń, poza szkołą i miejscem zamieszkania, w środowisku naturalnym,

- kształtowanie nawyku potrzeby spędzania czasu wolnego na uprawianiu tu­rystyki,

- zapewnienie możliwości korzystania z obiektów i sprzętu turystycznego, potęgujących korzystny wpływ turystyki na stan zdrowia,

- szkolenie i kształcenie kadry nauczycieli umiejących organizować proces re­generacji sił i umacniania zdrowia w trakcie różnego rodzaju akcji turystycznych.

Turystyka jest więc nośnikiem rekreacyjnych, profilaktycznych i zdro­wotnych funkcji umacniających zdrowie jednostki i społeczeństwa.

W zakresie wychowania zdrowotnego turystyka powinna zapewnić:

- rozwój fizyczny (rozwój sprawności i wydolności fizycznej),

- umacnianie zdrowia, uodpornienie przeciw chorobom,

- zahartowanie na negatywne wpływy pagody,

- przeciwdziałanie procesom inwolucyjnym (starzenia się organizmu),

- regenerację sił fizycznych i psychicznych,

- poszanowanie życia i zdrowia.

Cel zdrowotny w turystyce dzieci i młodzieży realizowany jest niejedno­krotnie w sposób dosłowny w formie ratowania zdrowia uczniów. Służą temu wyspecjalizowane w tej działalności prewentoria, sanatoria, kolonie zdrowot­ne i inne formy prewencji i lecznictwa połączone z aktywnym wypoczynkiem, edukacją i wychowaniem. Przykładem takiej działalności są tzw. "zielone szkoły".

Pełna realizacja celu zdrowotnego domaga się kierowania szkolnego ru­chu turystycznego da najbardziej korzystnych biologicznie środowisk (las, woda, góry) oraz szczególnej opieki i troskliwości ze strony wychowawców i kierowników grup turystycznych. Wymaga ona racjonalnego opracowania programu zajęć, uwzględniającego w odpowiedniej proporcji zarówno zwie­dzania, jak i wypoczynku. Poprzez uczestnictwo dzieci i młodzieży w imprezach krajoznawczo-turystycznych przyspiesza się znacznie rozwój fizyczny i umysłowy uczniów oraz szeroko rozumiany proces samokształcenia.

Nowoczesna szkoła musi podjąć się misji wychowania społeczeństwa do racjonalnego korzystania z wypoczynku. Najwłaściwszy okres kształtowania nawyków i przyzwyczajeń występuje w wieku przedszkolnym i szkolnym. Na­wyki pożytecznego spędzania czasu wolnego w całym okresie życia, a głów­nie w okresie przedszkolnym kształtować powinna rodzina. W późniejszym okresie proces ten przejmie przedszkole, a następnie szkoła, dysponująca wyspecjalizowanym systemem organizacyjnym, tworzonym przez ludzi, któ­rzy rozumieją problematykę "wychowania da wypoczynku" i kierują tym wy­chowaniem. O konieczności przejęcia tych zadań przez szkołę decyduje jesz­cze fakt powszechności jej oddziaływania na całe społeczeństwo oraz zbież­ność i przydatność metod i celów stosowanych w krajoznawstwie i turystyce, w wychowaniu i kształceniu dzieci i młodzieży szkolnej.

Cele kulturowe krajoznawstwa i turystyki

Termin "kultura" obejmuje całokształt dorobku ludzkości społecznie u­trwalanego i gromadzonego na przestrzeni dziejów. W turystyce pod po­jęciem uczestnictwa w kulturze rozumieć należy sferę zaspokajania potrzeb intelektualnych i estetycznych, sferę rekreacji (uczestnictwo w imprezach róż­nych typów) oraz właściwe zachowanie się w różnych sytuacjach działalności turystycznej.

Krajoznawstwo i turystyka dzieci i młodzieży powinny posiadać ścisłe związki z kulturą, wychowywać dla kultury poprzez kontaktowanie się z jej dobrami. Młody turysta spotyka się z zabytkami, miejscami pamięci narodo­wej, z dziełami sztuki, instytucjami kultury, zjawiskami życia kulturalnego, kulturą ludową, a także z wartościami kulturowymi przyrody. Przyswoić po­winien sobie umiejętność wyboru tego, co z dóbr kultury jest najcenniejsze i najbardziej wartościowe, co prowadzi najskuteczniej do wszechstronnego rozwoju osobowości.

W programowaniu działalności krajoznawczo-turystycznej dzieci i mło­dzieży, a następnie w okresie realizacji jego założeń, rozwijać należy aktyw­ność kulturalną i eksponować programowe jej treści pamiętając, żeby działal­ność ta:

- była czynnikiem ich awansu kulturalnego,

- ułatwiała kontakt z życiem kulturalnym,

- sprzyjała aktywnemu uczestnictwu w życiu kulturalnym,

- kształtowała wrażliwość emocjonalną i umiłowanie kultury,

- była czynnikiem aktywizacji kulturowej odwiedzanego środowiska,

- stwarzała okazję do wykonywania prac na rzecz rozwoju kulturalnego odwiedzanego środowiska,

- stwarzała okazję do wykonywania prac na rzecz rozwoju kulturalnego od­wiedzanego środowiska (plenery, ratowanie zabytków, pielęgnowanie zaso­bów przyrody i in.),

- wyrabiała postawę opiekuńczą w stosunku do dzieł kultury,

- kształtowała zainteresowanie kulturą,

- tworzyła związki z kulturą,

-kształtowała właściwy stosunek do sztuki i dóbr kultury, - była źródłem twórczej ekspresji,

- umożliwiała ciągłe uczestnictwo w kulturze,

- była elementem wychowania estetycznego,

- wdrażała do racjonalnego i kulturalnego spędzania wolnego czasu,

- zaspokajała potrzebę kulturalnej zabawy i rozrywki.

Współczesnemu krajoznawstwu nie wystarcza już tradycyjna działalność kulturalna polegająca w przeważającej mierze na opiece nad zabytkami. Rejestr pożądanych treści programowych jest o wiele obszerniejszy, pozwalający utożsamić aktywność krajoznawczą z aktywnością kulturalną.

Poszanowanie i ochrona środowiska

Skomplikowane i często sprzeczne zależności przyczynowo-skutkowe procesów biologicznych, ekologiczno-geograficznych i społecznych, powodu­ją występowanie niejednokrotnie ostrych sytuacji konfliktowych. Współczes­ne życie wymaga wczesnego wdrażania dzieci do zagadnień ochrony środo­wiska. Ten cel stawia sobie m.in. krajoznawstwo i turystyka dzieci i mło­dzieży. Dzieci 10-13 letnie pokazały już niejednokrotnie, że potrafią rozto­czyć opiekę nad zabytkami przyrody lub sygnalizować zagrożenie dla środo­wiska przyrodniczego.

Krajoznawstwo i turystyka wpaja już od wieku przedszkolnego umiło­wanie przyrody i środowiska w myśl zasady: "to co Jaś pokocha, Jan nie zniszczy" .

W programach działalności krajoznawczo-turystycznej uczniów należy uwzględnić:

- poznanie stanu zagrożenia środowiska ich życia,

- udział w pracach rekultywacyjnych,

- poznanie postaw prawnych ochrony przyrody,

- poznanie zasad współżycia z przyrodą,

- działania na rzecz rozwijania wrażliwości i umiłowania piękna natury.

Turystyka stanowi więc w analizowanej dziedzinie życia zespół możli­wości korzystnego oddziaływania na jednostkę, grupę i społeczeństwo. Róż­norodne cele działalności turystycznej uwzględnić powinny realizację choć części wymienionych czynników będących składnikami ogólnych funkcji tu­rystyki. Wymienione, główne cele działalności krajoznawczo-turystycznej re­alizować należy na wszystkich etapach kształcenia turysty. Zmieniać powinny się jedynie metody i zakres zadań szczegółowych.

Realizacja tych celów w działalności krajoznawczo-turystycznej u­czniów zależy od specyfiki odwiedzanego terenu, programu wycieczki lub im­prezy, rozwoju fizycznego i intelektualnego uczestników, przygotowania kie­rownictwa oraz uczestników.

Aby osiągnąć wyznaczone cele i spełniać wszystkie role (funkcje) przy­pisane krajoznawstwu i turystyce, nie wystarczy wyprowadzić uczniów poza miejsce zamieszkania. Do wycieczki lub imprezy należy uczestników odpo­wiednio przygotować. Również prowadzący musi przygotować się staranniej niż nauczyciel czyni to w stosunku do lekcji prowadzonej w sali lekcyjnej czy sali gimnastycznej.

Jeżeli obserwuje się niepełną realizację celów wycieczek i imprez krajo­znawczo-turystycznych dzieci i młodzieży, to główna przyczyna leży wy­łącznie w rekreacyjnym traktowaniu wszelkich akcji turystycznych. Wyciecz­ka, impreza, obóz wędrowny, pobyt na obozie lub kolonii letniej powinien posiadać walor rekreacyjny decydujący o uroku działalności krajoznawczo-tu­rystycznej, lecz w proporcji dostosowanej do celu wypadu turystycznego.

Przeszkód na drodze realizacji naczelnych celów krajoznawstwa i turys­tyki dzieci i młodzieży jest wiele. Przestrzeganie zasad pracy krajoznawczo ­turystycznej z młodzieżą,

wyszczególnionych na początku tego wykładu, pomoże ustrzec się od błędów i zapewni prawidłową realizację celów.

Jak realizować wymienione cele z dziećmi w wieku przedszkolnym?

Cele turystyki dzieci w wieku przedszkolnym, których jest w kraju ok. 4 mln, uwzględniają w szerokim stopniu zagadnienia ochrony i krzepienia zdrowia, poznawania otaczającego świata, poszanowania przyrody i wycho­wania patriotycznego.

Nauczyciel podejmujący działalność krajoznawczo-turystyczną w szko­le, powinien uzmysłowić sobie fakt, że pracy tej nie rozpoczyna od przysło­wiowego zera. Z wycieczkowaniem spotkały się dzieci w przedszkolu i w toku wychowania rodzinnego.

Formy uprawiania turystyki przez dzieci uczęszczające do przedszkola są różnorodne. Zasadą jest, aby wycieczki w rozwoju dziecka przedszkolnego były źródłem nie tylko poznania otaczającego świata, ale początkiem rozu­mienia zjawisk społecznych, dotyczących przestrzeni, po której się ono poru­sza lub w której pozostaje. Dziecko przedszkolne uczestniczy w turystyce campingowej, we wczasach i w odpoczynku świątecznym. Jednak najpopular­niejsza pozostaje przechadzka i wycieczka. Spełnia ona w życiu dziecka przedszkolnego ważną rolę, przede wszystkim wypoczynkową i poznawczą, kształtuje postawy społeczne.

Najczęściej w pracy z dziećmi przedszkolnymi stosuje się wycieczki po parku, polach, lesie. Budzi to zainteresowanie przyrodą, kształtuje do niej uczuciowy stosunek dziecka i służy realizacji programu edukacji przedszkol­nej w zakresie poznania przyrody i budzenia wrażliwości na wartości este­tyczne. W ramach wychowania przedszkolnego dzieci odwiedzają instytucje użyteczności społecznej, poznają elementy miejscowego folkloru, najbliższe zabytki i miejsca pamięci narodowej.

Głównym celem uprawiania turystyki w wieku przedszkolnym w świetle przytoczonych przykładów jest:

- poznanie najbliższego otoczenia miejsca zamieszkania dziecka,

- harmonijny rozwój psychofizyczny,

- utrwalenie nawyku przebywania na świeżym powietrzu bez względu na porę

roku, nawet w dni niepogodne,

- zahartowanie na zmiany pogody i trudy pobytu w terenie, - utrwalenie zainteresowań różnymi formami aktywności ruchowej moż1iwy­mi do uprawiania w terenie,

- zaspokojenie głodu przygód i wrażeń,

- wzbogacenie osobowości dziecka.

Jak realizować opisane cele z uczniami klas I-VI i gimnazjum?

Cele działalności turystycznej uczniów uczęszczających do klas I-VI są logicznym rozwinięciem zadań stawianych w tej dziedzinie przed dziećmi przedszkolnymi. Dziecko 7-11 letnie uczestniczy w wielodniowych pobytach turystycznych prawie wyłącznie pod opieką rodziców. Może brać również udział w koloniach letnich, obozach zuchowych i harcerskich oraz zi­mowiskach.

W klasach I-III realizowane są cele poznawcze poprzez organizowanie wycieczek, wynikających z założeń programowych przedmiotu noszącego nazwę środowisko społeczno-przyrodnicze".

W trakcie trzech lat nauki zrealizować należy około 170 godzin prze­znaczonych na wycieczki o charakterze typowo krajoznawczym, licząc po: 2 godziny na realizację tematu programowego. Celem tych wycie­czek jest poznanie życia wsi i miasta, dorobku, tradycji i perspektyw rozwoju własnej miejscowości, najbliższej okolicy, gminy i województwa, zacieśnienie więzi emocjonalnej z przyrodą, uwrażliwienie na piękno przyrody i ojczystego krajobrazu. Propagować należy zdobywanie odznaki krajoznawczej "Siedmio­milowe Buty", Młodzieżowej Odznaki Krajoznawczej, pierwszych stopni odznak turystyki kwalifikowanej oraz turystycznych sprawności harcerskich. Zadania te powinny być kontynuowane w dalszych etapach działalności turys­tyczno-krajoznawczej.

W klasach IV - VI liczba wycieczek krajoznawczo-turystycznych, przewidzia­nych w programie nauczania szkoły, wynosi około 120 godzin. Przewidziane również 6 wycieczek całodniowych.

Uczniowie gimnazjum uczestniczyć już mogą we wszystkich formach działalności krajoznawczo-turystycznej, zalecanych w pracy z młodzie­żą. W tym okresie program przewiduje 185 godzin i 17 dni wycieczek przed­miotowych w ramach wycieczek jedno i kilkudniowych. Jeżeli dodać do tego możliwość uczestniczenia w koloniach letnich, obozach harcerskich, obozach wędrownych, zimowiskach i dwudniowych wycieczkach sobotnio-niedziel­nych, to uzyskamy dostateczną ilość czasu potrzebną do realizowania stawia­nych przez krajoznawstwo i turystykę celów. W tym okresie uczniowie mogą uczestniczyć również w zlotach, złazach, rajdach oraz innych imprezach tu­rystyki kwalifikowanej.

Pod koniec nauki w gimnazjum młodzież powinna osiągnąć w ramach wychowania do turystyki następujące cele:

- opanować podstawowe techniki turystyczne piechura, kolarza oraz wodnia­ka w wybranej dyscyplinie,

- poznać dokładnie własny region geograficzny lub województwo wraz z wo­jewództwami ościennymi oraz niektóre regiony i miasta o wybitnych walo­rach krajoznawczych,

- posiadać obudzoną wewnętrzną potrzebę uprawiania turystyki, znać i rozu­mieć cele jej uprawiania.

Jak zrealizować opisane cele z młodzieżą szkół ponadgimnazjalnych?

Celem działalności turystycznej tej grupy młodzieży jest dokładne poznanie kraju. W tym okresie organizowane są również pierwsze grupowe wyjazdy zagraniczne dla poznania życia, kultury i środowiska geograficznego sąsiednich krajów.

Młodzież uczęszczająca do szkół ponadgimnazjalnych może brać udział we wszystkich imprezach turystyki pobytowej i wędrownej, wyszczególnionych w poprzednim rozdziale, częściej też uczestniczy w ich przygotowaniu.

W ramach pozalekcyjnej działalności uczniów celowe jest podjęcie prac związanych z odtworzeniem historii i tradycji szkoły, ochrony środowiska, zabytków, gromadzenia dokumentów i eksponatów, tworzenie izb pamięci narodowej.

Uczeń opuszczający szkołę ponadgimnazjalną powinien nie tylko posiadać obudzone potrzeby uprawiania turystyki i rekreacji, lecz również umieć organizować czynny wypoczynek dla siebie i rówieśników.

Krajoznawstwo i turystyka w planie dydaktyczno-wychowawczym szkoły

Dla sprawnego i właściwie ukierunkowanego oddziaływania wycho­wawczego na uczniów, niezbędne jest świadome, przemyślane i celowe plano­wanie działań krajoznawczo-turystycznych. Służy ono właściwej organizacji pracy i ustaleniu zadań, pomaga w przeprowadzeniu kontroli i oceny stopnia realizacji zamierzeń w tym zakresie. Planowanie takie staje się pomocne jed­nak tylko wtedy, kiedy zawiera przemyślaną koncepcję działania, w sposób jednoznaczny i jasny określając cele, kierunki oraz konkretne i realne zada­nia. Dobry plan w poważnym stopniu może decydować o sukcesie organizo­wanej pracy wychowawczej. Niezbędną rzeczą jest stałe udoskonalanie i uno­wocześnianie planu pracy krajoznawczej oraz metod, form i środków działa­nia dostosowanych do aktualnych potrzeb i warunków. W pracach tych czyn­ny udział wziąć powinna sama młodzież.

Dobry plan pracy szkoły w zakresie krajoznawstwa i turystyki powinien spełnić następujące trzy podstawowe wymagania:

l. Planowanie należy widzieć perspektywicznie i w przedstawionych ko­lejnych odcinkach tego planu nakreślać problemy do rozwiązania przez na­uczycieli różnych przedmiotów obowiązkowych w ciągu kilku najbliższych lat.

2. W planie należy uwzględnić najwartościowsze z punktu widzenia pracy krajoznawczo-turystycznej kierunki pracy z uczniami oraz jej formy, w tym przede wszystkim wzrost liczby wycieczek przedmiotowych i sobotnio­ niedzielnych z biwakowaniem oraz imprez krajoznawczo-turystycznych. W planowaniu, organizowaniu i przeprowadzaniu tych form należy doprowa­dzić do stopniowego rozwijania samorządności uczniów, powierzając im do wykonania określone prace w części lub całości.

3. Tworzenie własnej bazy materialnej w zakresie sprzętu turystycznego.

Plan dydaktyczno - wychowawczy szkoły stanowi usystematyzowany zbiór zadań, które ustalone są kolektywnie na okres całego roku szkolnego i zatwierdzone przez radę pedagogiczną. Dla jego opracowania niezbędne jest wcześniejsze zapoznanie nauczycieli i wychowawc6w, a także uczniów i akty­wu organizacji młodzieżowych, z przyjętymi przez władze oświatowe kierun­kami działania oraz sytuacją wychowawczą szkoły. Analizy takiej dokonuje się zwykle na zakończenie każdego roku szkolnego, w wyniku której ustala się cały szereg wniosków służących do usprawnienia pracy dydaktyczno-wy­chowawczej w roku przyszłym. Wnioski takie sprecyzować należy na podsta­wie aktów prawnonormatywnych resortu oświaty regulujących problem działalności krajoznawczo-turystycznej szkoły oraz rozeznania potrzeb uczniów, ich zainteresowań i możliwości organizacyjnych.

Dobrze ustalony plan pracy dydaktyczno - wychowawczej zawiera jasne i konkretnie sformułowane zadania, przewiduje sposoby ich realizacji i terminy oraz osoby odpowiedzialne za wykonanie poszczególnych zadań. Jest to niezbędne dla rytmicznej realizacji nakreślonych zadań i celów etapowych.

Plan dydaktyczno -wychowawczy szkoły zawiera rejestr przedsięwzięć krajoznawczo-turystycznych o bardziej ogólnym charakterze. Szczegółowe zadania w tym zakresie, stanowiące treść pracy każdej klasy, powinny być uwzględnione w planie pracy wychowawcy. Można je realizować podczas go­dzin pozostawionych do dyspozycji

wychowawcy klasy oraz godzin przezna­czonych na prowadzenie preorientacji zawodowej.

Ich ustalenie wymaga znajomości:

- wewnętrznej struktury klasy, jej potrzeb, zainteresowań, wyrobienia społecz­nego, stanu majątkowego rodziców,

-warunków i potrzeb środowiska lokalnego,

-atrakcyjnych form i metod pracy prowadzących do rozwijania zaintereso­wań, inicjatyw i samorządności dzieci i młodzieży oraz organizacji ich wolne­go czasu.

Plan pracy powinien być:

- konkretny, to znaczy zawierać jednoznaczne, jasne i sprawdzone zadania wydzielone na odpowiednie etapy wykonania, określać środki i sposoby reali­zacji tych zadań, terminy wykonania, osoby odpowiedzialne i współodpowie­dzialne za wykonanie zadań oraz ewentualne uwagi dotyczące realizacji,

- realny, to znaczy tak sformułowany, by jego założenia były możliwe do urzeczywistnienia zależnie od możliwości szkoły, poziomu przygotowania uczniów, zakładając równocześnie oszczędność sił i środków,

- wynikiem przemyśleń zespołu zarówno uczestników, jak i kierowników

opiekunów, instruktorów),

- elastyczny, to znaczy tak opracowany, by w trakcie realizacji można było prowadzić pewne zmiany wypływające z aktualnych potrzeb,

- perspektywiczny, to znaczy zawierać zadania długofalowe, określać etapy realizacji na przestrzeni lat z dokładniejszym rozwinięciem i uszczegółowieniem zadań i sposobów na najbliższy rok,

- harmonijny, to znaczy uwzględniać równomierne i systematyczne działanie w ciągu całego roku z zastosowaniem różnych działów i form pracy.

Historia krajoznawstwa i turystyki szkolnej - kalendarium

Turystyka szkolna, nierozłącznie związana z krajoznawstwem, ma bo­gatą przeszłość, sięgającą korzeniami do światłej działalności Komisji Eduka­cji Narodowej. Wąskie ramy tego wykładu zmuszają jedynie do hasłowego potraktowania przeszłości krajoznawstwa i turystyki szkolnej.

W historii całego ruchu wyznaczyć można VI okresów.

Okres I - Narodziny idei ruchu krajoznawczego w szkolnictwie polskim (1773-1919)

1773 do 1794 Komisja Edukacji Narodowej opracowuje program kształ­cenia i wychowania społeczeństwa, wskazując na potrzebę poznawania przez uczniów własnego kraju. Lansowano zasadę w nauczaniu, aby uczniowie "na­przód znali swój kraj, a potem sąsiedzkie bliskie".

1820 do 1832 Działalność Stowarzyszenia Filaretów w Wilnie, stawia­jąca sobie w statucie zadanie poznawania ludu, jego historii, kultury i folklo­ru drogą wędrówek po kraju.

1873 - Powstaje Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie, przemianowane w maju 1874 r. w Towarzystwo Tatrzańskie. Towarzystwo to powołuje Sekcję Wycieczek Ludowych i Szkolnych przy Towarzystwie Szkół Ludowych.

1881 - Rozpoczyna się akcja kolonii letnich dzieci i młodzieży.

1900 - W programach szkół rolniczych organizowanych pod zaborem rosyjskim widniała pozycja "wycieczki", jako praktyczna nauka lekcji historii Polski. Pierwsze "kółka krajoznawcze młodzieży wiejskiej organizowane były w zaborze rosyjskim po roku 1911 przez tzw. "ruch drużyniacki" przekształ­cony następnie w Koła Młodzieży Wiejskiej. Zainteresowanie krajoznaws­twem i turystyką wykazują również organizacje z zaboru pruskiego i austriac­kiego działające w środowisku młodzieży wiejskiej.

1906 - Powstaje Akademicki Klub Turystyczny we Lwowie,

- 27 listopada powstaje Polskie Towarzystwo Krajoznawcze,

1907 - Wydane zostaje pierwsze pismo okólne Rady Szkolnej Kra­jowej w Galicji w sprawie popularyzacji wycieczek szkolnych. Zalecało ono tworzenie towarzystw popierających ten ruch.

1907 do 1920 - Powstają pierwsze koła krajoznawcze w Łodzi (1907), Będzinie (1908).

1910 - W 500-lecie bitwy pod Grunwaldem z okazji odsłonięcia Pomni­ka Grunwaldzkiego młodzież polska wszystkich zaborów brała udział w Zlo­cie Grunwaldzkim w Krakowie .

- W Polsce zaczyna rozwijać się skauting, programowo nastawiony na kon­taktowanie jego uczestników z naturą.

1918 - Powstaje Rada ds. Kolonii Letnich Ministerstwa Zdrowia Pub­licznego.

1919 - Odezwa Ministra Robót Publicznych do czterech miast w Polsce -Warszawy, Krakowa, Lwowa i Poznania), zachęcająca do zakładania domów wycieczkowych dla zbiorowych wycieczek szkolnych i ludowych. Domy takie powstają w Krakowie (1919) Warszawie (1922), Zakopanem (1922), Lwowie (1922), Poznaniu (1923), Pucku (1923), Ojcowie i na Świętym Krzyżu (1923). W Wilnie, Kielcach, Pucku i Sandomierzu, urządzono "gos­pody wycieczkowe", gdzie w miesiącach wakacyjnych udzielano noclegów w szkołach.

Okres II - Kształtowanie postaw organizacyjnych i programowych ruchu krajoznawczo-turystycznego młodzieży szkolnej (1919-1939)

W roku 1919 - 16 czerwca przy oddziale krakowskim PTK utworzona została Sekcja Kół Krajoznawczych Młodzieży Szkolnej i Pozaszkolnej (rzemieślniczej i robotniczej).

1920 - W Krakowie działa 11 kół SKK PTK liczących łącznie 548 członków. Powstają SKK PTK poza Krakowem, w Łodzi (1920), Tłumaczu 1920), we Lwowie (1921) oraz w Wilnie (1921). Pierwsze koło w szkole podstawowej powstało w Piaskach Luterskich pod Lublinem. Powstały też ko­ła w Warszawie (1921) w Poznaniu i Gnieźnie (1921).

- W kwietniu ukazało się pierwsze pismo krajoznawcze młodzieży szkolnej pod nazwą Miesięcznik Krajoznawczy, przemianowany po dwóch miesiącach w czasopismo Orli Lot.

1921 - S. Niemcówna, prof. dydaktyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, opracowała i opublikowała w miesięczniku Orli Lot - metodykę pracy kół krajoznawczych młodzieży. - Wycieczki szkolne wizytują tereny "Targów Wschodnich" we Lwowie i zwiedzają miasto.

1922 - wydano rozporządzenie powołujące specjalną międzyresortową radę ds. kolonii letnich. W miastach powołano odpowiednie wojewódzkie komisje. Ich zadaniem było organizowanie kolonii i otoczenie opieką istniejących kolonii letnich, popieranie władz komunalnych i organi­zacji społecznych prowadzących planową akcję kolonii letnich. - Powstaje Związek Akademickich Stowarzyszeń Turystycznych w Krakowie.

1924 - Minister Opieki Społecznej wydaje "instrukcję" dla wszystkich _instytucji i organizacji zajmujących się akcją kolonii letnich.

1926 - usankcjonowano tworze­nie szkolnych kół krajoznawczych. Dla patronowania tej akcji utworzono "Międzydepartamentalną Komisję do spraw Turystyczno-Krajoznawczych. Zadaniem tej komisji było tworzenie systemu organizacyjnego i wychowaw­czego krajoznawstwa i turystyki szkolnej, opracowanie programów, instruk­cji, regulaminów dla wycieczek młodzieży szkolnej, organizowanie szkolnych schronisk noclegowych dla wycieczek oraz użytkowanie funduszy składa­nych przez młodzież na domy wycieczkowe.

1926 - Kuratorium Okręgu Szkolnego Krakowskiego wydało zarządze­nie w sprawie punktów noclegowych dla wycieczek młodzieży szkolnej urzą­dzonych w czasie wakacji letnich w szkołach w miejscowościach podgórskich i górskich.

- Ukazuje się okólnik Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w sprawie opłat świadczonych przez uczniów na budowę domów wycieczkowych, nazwanych w okólniku punkta­mi oparcia dla kolonii, obozów wakacyjnych i wycieczek młodzieżowych. Po­wstał wówczas "fundusz szkolnych domów wycieczkowych".

1927 - Ministerstwo WRiOP zakomunikowało w okólniku o efektach wykorzystania "funduszu szkolnych domów wycieczkowych. Urządzono 41 szkolnych schronisk noclegowych dysponujących 800 łóżkami. Zaczyna rów­nież wychodzić informator w sprawie noclegowych schronisk szkolnych.

- Rada Główna PTK powołuje Komisję Kół Krajoznawczych Młodzieży Szkolnej z siedzibą w Krakowie. Tworzyli ją opiekunowie kół krajo­znawczych.

- Ministerstwo WRiOP zwraca się pismem okólnym do wszystkich nauczycie­li zachęcając ich do organizowania wycieczek turystyczno-krajoznawczych ja­ko "uzupełnienia wychowania szkolnego". Przy organizowaniu wycieczek za­chęcano do korzystania ze wskazówek opracowanych przez komisję ministe­rialną do spraw turystyki i krajoznawstwa.

- Powstają Rady Opiekunów Kół Krajoznawczych Młodzieży Szkolnej (KKMS-PTK) zwane sekcjami (przy radach wojewódzkich) lub nauczyciels­kimi ogniskami krajoznawczymi. Przy sekcjach zakładano tzw. Ośrodki krajoznawcze, w których gromadzone były zbiory prac młodzieży, zakładano bib­lioteki i czytelnie.

- W dniach 5-6 czerwca odbywa się w Krakowie I Zjazd Młodzieży Krajo­znawczej PTK i jej opiekunów. Zjazd upowszechniał dorobek kół opiekunów. Uczestniczyło 200 osób.

1928 - W dniach 13-15 kwietnia odbywa się II Zjazd Młodzieży Krajo­znawczej PTK. Miejscem spotkania jest Wilno. Uczestniczy 321 delegatów.

- Wprowadzono odznakę organizacyjną KKMS~PTK - orle gniazdo na tarczy.

1929 - Młodzież szkolna wizytuje tereny "Wystawy Powszechnej w Poz­naniu". Wycieczki do Poznania na wystawę zaleca szkołom okólnik nr 214 Ministerstwa WRiOP.

- Dnia 29 czerwca odbywa się w Poznaniu III Zjazd Młodzieży Krajoznawczej PTK. Terenem Zjazdu i tematem przewodnim jest Powszechna Wystawa Kra­jowa. Obchodzono uroczyście X-lecie kół krajoznawczych.

1930 - W czerwcu odbywa się IV Zjazd Młodzieży Krajoznawczej PTK w Krzemieńcu.

- Rozpoczęto budowę pierwszego Młodzieżowego Domu Wycieczkowego w Krakowie na Oleandrach. Oddany do użytku 12 IX 1931 r. czteropiętrowy dom wyposażony był w 218 łóżek. W tym samym okresie powstało szereg mniejszych domów: nad jeziorem Serwy, w Morgowinikach, Sromowcach Wyżnych i Słupi Nowej.

1931 - W marcu ukazuje się "instrukcja" opracowana przez Ministers­two Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w sprawie utrzymania i korzystania ze szkolnych schronisk noclegowych.

- Młodzież korzystać już mogła ze 145 obiektów noclegowych stałych i sezo­nowych dysponujących ok. 3,5 tys. łóżkami.

1932 - W październiku w Amsterdamie powołano Międzynarodową Unię

Schronisk Młodzieżowych. Polska była jednym z jedenastu członków za­łożycieli tej organizacji. Federacja ta utworzona została w celu zorganizowania europejskiej sieci schronisk młodzieżowych .

- W dniach 1-3 maja odbył się w Warszawie V Zjazd Młodzieży Krajoznawczej

PTK połączony ze zjazdem delegatów PTK w XXV-lecie istnienia tej or­ganizacji.

- Komunikat Ministerstwa WRiOP podaje, że blisko l mln dziatwy szkolnej potrzebuje wyjazdu na koszt organizacji lub instytucji organizujących kolonie letnie,. Szkołom powierza się wobec tego dbałość o atmosferę wychowawczą na koloniach. Zaleca się też organizatorom koloni korzystanie z fachowej literatury.

1933 - Ministerstwo WRiOP wydaje okólnik zawierający rejestr najis­totniejszych wskazań, których przestrzegać powinien organizator wypoczynku wakacyjnego dzieci i młodzieży.

- W dniach 16-22 czerwca odbył się w Bydgoszczy VI Zjazd Młodzieży Krajoznawczej PTK.

- Zrealizowana została myśl połączenia pracy krajoznawczej z harcerską. Zorganizowano obóz krajoznawczy w Sopotni Małej k. Babiej Góry, na którym połączono zasady obozownictwa z badaniami krajoznawczymi młodzieży.

- Ministerstwo WRiOP wydało okólnik w sprawie zaopiekowania się dziatwą i młodzieżą szkolną w czasie ferii zimowych.

1935 - W październiku Ministerstwo WRiOP wydało okólnik, który normował współpracę pomiędzy władzami szkolnymi a PTK. Koła mogły być zakładane na terenie szkół za zgodą ich kierownictwa, a przynależność do PTK była dobrowolna. Do koordynacji działalności krajoznawczej młodzieży szkolnej powołano w Ministerstwie WRiOP Międzydepartamentalną Komisję do spraw Turystyczno-Krajoznawczych.

1939 - W szkołach całego kraju działało przeszło 500 KKMS-PTK zrzeszających około 200 tysięcy młodzieży. Istniało 212 schronisk dysponują­cych 6 tysiącami miejsc noclegowych.

Okres III - Krajoznawstwo i turystyka szkolna w Polsce Ludowej pod opieką PTK (1945 -1950)

1945 - W marcu, na miesiąc przed zakończeniem wojny rozpoczyna w Warszawie działalność Młodzieżowe Koło Krajoznawcze (w VI Miejskim Gimnazjum i Liceum im. Powstańców Warszawy)

1946 - Reaktywowane PTK ponownie obejmuje patronat nad tworzący­mi się kołami krajoznawczymi młodzieży szkolnej. Powstają powiatowe ośrodki krajoznawczo-turystyczne. W Krakowie organizuje się Między­szkolne Zrzeszenie Kół Krajoznawczych. W teren wyruszają pierwsze wy­cieczki i obozy wędrowne. Szczególnym zainteresowaniem cieszą się ziemie odzyskane.

- Dnia 6 grudnia Ministerstwo Oświaty w porozumieniu z Zarządem Głów­nym PTK wydało okólnik w sprawie reaktywowania szkolnych kół krajo­znawczo-turystycznych. Reaktywowano czasopismo Orli Lot. Od 1946 r. tu­rystyką szkolną w Ministerstwie Oświaty kierował Departament Wychowania Fizycznego i Sportu.

1947 - W dniach 6-8 maja odbył się w Warszawie I powojenny, a X z kolei Ogólnopolski Zlot Krajoznawczy Młodzieży. Naczelnym hasłem działalności krajoznawczej stało się "poznanie ziem północnych i zachod­nich".

1948 -problemy turystyki szkolnej znajdują odbicie w systemie organi­zacyjnym Ministerstwa Oświaty. W Biurze Służby Polsce powstaje Wydział Obozów, Wczasów i Turystyki.

1950 - Biuro Służby Polsce przekształcone zostaje w Biuro Wychowania Fizycznego, wewnątrz którego powołano Wydział Sportu i Turystyki. W Wydziałach Oświaty WRN w oddziałach wychowania fizycznego działał wizyta­tor turystyki, w wydziałach oświaty PRN zagadnieniami turystyki szkolnej za­jmowali się kierownicy referatów wychowania fizycznego. Wytyczano trasy turystyczne dla młodzieży szkolnej, zagospodarowywano schroniska szkolne, szkolono aktyw nauczycielski i młodzieżowy.

- Pod koniec 1950 r. istniało 700 szkolnych kół krajoznawczych zrzeszających około 32 tysiące uczniów. Ruchem tym opiekowało się około 1000 na­uczycieli.

Okres IV - Poszukiwanie nowych form organizacyjnych dla szkolnego ruchu krajoznawczego po utworzeniu PTK (1951-1956)

1950 - W grudniu, w wyniku połączenia PTK i PIT powstało PTTK..

Powołana na zjeździe połączeniowym Komisja Młodzieżowa Zarządu Głównego PTTK. przejęła około 700 kół krajoznawczych młodzieży szkolnej. Nie powołano jednak Sekcji Kół Krajoznawczych Młodzieży Szkolnej PTIK. Po dwóch latach komisja ta przestała istnieć. Likwidacji uległy również niektóre szkolne koła krajoznawcze. Znaczna jednak ich część przetrwała w szkołach jako koła geograficzno-krajoznawcze. Zlikwidowano czasopismo Orli Lot. Krajoznawstwo i turystyka szkolna straciła opiekunów społecznych. Zlikwidowano Związek Harcerstwa Polskiego pozostawiając jedynie w szkole podstawowej zreformowaną jego część podległą ZMP.

1951 - Szkolnym ruchem krajoznawczo-turystycznym zaczęło opieko­wać się Ministerstwo Oświaty.

- Dnia 28 lutego Minister Oświaty powołany został na Pełnomocnika Rządu ds..wczasów dla dzieci i młodzieży. - Ministerstwo Oświaty powołało Między­szkolne Ośrodki Turystyczno-Krajoznawcze w Gdańsku, Krakowie i Szczeci­nie. Miały to być wzorcowe ośrodki szkolnego ruchu krajoznawczo-turystycznego.

1952 - Dnia 4 kwietnia, w miejsce Biura Wychowania Fizycznego Ministerstwie Oświaty powstaje Departament Wychowania Fizycznego Sportu. Jedną z komórek tego departamentu był nadal Wydział Sportu i Tu­rystyki.

1953 - Powołano Centralną Stację Krajoznawczo-Turystyczną, która kierować miała działalnością Międzyszkolnych Ośrodków Turystyczno-Krajoznawczych. Uległa ona likwidacji już w 1954 r. ponieważ nie umiała przyjąć zadań centralnego koordynatora szkolnego ruchu krajoznawczego.

1954 - W lutym Minister Oświaty zlecił prowadzenie turystyki szkolnej Departamentowi Wychowania Fizycznego i Sportu bez etatów na oddzielne prowadzenie zagadnień krajoznawczo-turystycznych. Uszczuplono kredyty na turystykę szkolną. Z braku funduszów nie zorganizowano wojewódzkich ośrodków krajoznawczo-turystycznych (WOKT -ów) we wszystkich woje­wództwach.

- W listopadzie Minister Oświaty przemianował Międzyszkolne Ośrodki Kra­joznawczo-Turystyczne na Wojewódzkie Ośrodki Krajoznawczo-Turystyczne (WOKT).

1956 - Ministerstwo Oświaty wydaje zalecenie prowadzenia działalności krajoznawczo-turystycznej w akcjach turystyki pobytowej dzieci i młodzieży szkolnej.

- W nowo utworzonym 2 stycznia Departamencie Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego powołany został po raz pierwszy po wojnie Samodzielny Wydział Krajoznawstwa i Turystyki. Od tego momentu odczuwalnie wzrasta ranga krajoznawstwa i turys­tyki szkolnej w procesie dydaktyczno-wychowawczym szkoły.

Okres V - Narodziny współczesnego krajoznawstwa i turystyki szkolnej. Powołanie szkolnych wojewódzkich i powiatowych ośrodków krajoznaw­czo-turystycznych

(1957-1977)

1956 - Następuje rozwiązanie ZMP i reaktywowanie ZHP. Powstają or­ganizacje ZMS i ZMW. Rozpoczyna się okres wypracowywania nowych form organizacyjnych krajoznawstwa i turystyki szkolnej.

1957 - Dnia 16 lutego wchodzi okólnik w sprawie szkolnych kół krajo­znawczo-turystycznych, wytyczając ruchowi temu nowy kierunek. Zatwier­dzono nowy regulamin koła i ustalono nową nazwę: szkolne koło krajoznaw­czo-turystyczne. ­Dnia 21 września zarządzeniem Ministra Oświaty ustanowiono Szkolną Od­znakę Krajoznawczo-Turystyczną. W 1958 r. zdobyło ją już 5477 uczniów, a w 1959 r. - 11159 uczniów.

- Następnie reaktywowana zostaje instytucjonalna działalność szkolnych schronisk młodzieżowych.

- Wzrastające zainteresowanie młodzieży szkolnej turystyką zagraniczną do­prowadziło do utworzenia Biura Zagranicznej Turystyki Młodzieżowej "Juventur".

1958 - Dnia l lipca, po 3 latach istnienia Wojewódzkich Ośrodków Krajoznawczo Turystycznych, Minister Oświaty po­wołał szkolne wojewódzkie (powiatowe) ośrodki krajoznawczo-turystyczne. Ustalono ich statut i program pracy. SWOKT i SPOKT podlegały bezpośrednio właściwym terenowo kuratoriom okręgów szkolnych lub inspektorom oświa­ty. Siecią szkolnych powiatowych i wojewódzkich ośrodków krajoznawczo-tu­rystycznych (SWOKT) kierował Wydział Krajoznawstwa i Turystyki Szkolnej Ministerstwa Oświaty. Kierownicy SWOKT współdziałali z Polskim Towa­rzystwem Schronisk Młodzieżowych (PTSM). Przy każdym SWOKT działała społeczna komisja ds. krajoznawstwa i turystyki szkolnej. SWOKT-y koordy­nowały działalność całego ruchu krajoznawczo-turystycznego dzieci i młodzieży szkolnej oraz upowszechniały krajoznawcze formy nauczania i wychowania.

- Odbywa się I narada SWOKT, której celem było opracowanie wytycznych dla upowszechnienia ruchu krajoznawczo-turystycznego młodzieży szkolnej. Dla nawiązania współpracy ogniw PTTK z władzami szkolnymi Towarzystwo wspólnie z organizacjami młodzieżowymi powołuje ponownie Komisję Młodzieżową ZG PTTK. Komisja podjęła prace przygotowawcze nad porozumieniem między Ministers­twem Oświaty a ZG PTTK w sprawie opieki nad szkolnym ruchem krajo­znawczo - turystycznym.

- Ukazuje się pierwszy numer czasopisma Poznaj swój kraj, wydawany przez Ministerstwo Oświaty. Jest to czasopismo całego ruchu krajoznawczo-turystycznego młodzieży.

1959 - W czerwcu odbyło się zebranie założycielskie PTSM, na którym powołano tymczasowe władze naczelne. W grudniu odbył się I Krajowy Zjazd Delegatów, który wybrał oficjalne władze i uchwalił program działania.

1960 - W sierpniu przywrócono polskiemu ruchowi schronisk młodzie­żowych członkostwo w Międzynarodowej Federacji Schronisk Młodzieżowych. W okresie tym PTSM dysponowało juz 419 schroniskami o łącz­nej liczbie 13970 łóżek.

- Ministerstwo Oświaty wydaje okólnik w sprawie tworzenia szkolnych wypożyczalni sprzętu turystycznego.

1962 - Odbywa się w Warszawie II Ogólnopolski Zlot szkolnych kół krajoznawczo-turystycznych (SKKT). Tematem obrad była aktualizacja programu działania szkolnych kół krajoznawczo-turystycznych.

1963 - Oddział Wojewódzki PTSM we Wrocławiu wspólnie ze SWOKT zapoczątkował w oparciu o sieć schronisk organizowanie tzw. wycieczkowych tras typowych". Wytyczano 14 dniowe szlaki wędrówek wakacyjnych. Usprawniło to organizowanie obozów wędrownych. Akcja ta szybko uległa upowszechnieniu. Od 1966 r. objęła całą krajową sieć schronisk: PTSM.

1964 - W lutym Departament Wychowania Fizycznego i Przysposobie­nia Wojskowego Ministerstwa Oświaty ulega przeorganizowaniu w Departa­ment Wychowania Fizycznego i Turystyki. Ponownie powstaje połączony Wydział Sportu i Turystyki.

- W maju, Plenum ZG PTTK podjęło uchwałę o zasadach pomocy programo­wej, organizacyjnej oraz materialnej świadczonej przez ogniwa PTTK szkol­nym kołom krajoznawczo-turystycznym. W Komisji Młodzieżowej ZG PTTK powołano w miejsce dotych­czasowej Podkomisji ds. Turystyki Szkolnej - Radę do spraw Młodzieży Szkolnej. W 1964 r. do PTTK wstąpiło 638 SKKT. Porozumienie to zamykało 14-łetni okres oficjalnej prze­rwy w świadczeniu pomocy młodzieży szkolnej przez organizację krajoznaw­czo-turystyczną, powstałą w miejsce PTK, zaniedbanej po utworzeniu PTTK.

1965 - Wprowadzono Młodzieżową Odznakę Krajoznawczą jako jeszcze jeden ze środków rozwijania zainteresowań krajoznawczo-turystycznych mło­dzieży. W 1966 r. zdobyto 1059 odznak w 1979 r. - 14736.

- We wrześniu ukazuje się zarządzenie Ministra Oświaty i Przewodniczącego GKKFiT. Wymienione instytucje uznają schroniska szkolne za podstawowy element rozwoju turystyki młodzieżowej i ważne ogniwo pozaszkolnej pracy z młodzieżą. Zarządzenie regulowało zagadnienia dotacji z Centralnego Fun­duszu Turystyki i Wypoczynku, projektowania nowych szlaków turystycznych i sieci schronisk, szkolenia kadr, wydawnictw PTSM.

- W Polsce odbyła się XXV Konferencja i Międzynarodowy Zlot Młodzieży zrzeszonej w PTSM.

- Przy 170 oddziałach PTIK zostały powołane Rady Opiekunów SKKT.

1966 - W listopadzie Prezydium, ZG PTIK ustala i zatwierdza regula­min SKKT -PTTK. - W lipcu Ministerstwo Oświaty wydało instrukcję w spra­wie działalności Zrzeszenia LZS wśród młodzieży szkolnej na rzecz rozwoju turystyki. Ludowe Zespoły Sportowe (LZS) mają pełnić na wsi funkcje pro­gramowe, wypełniane w szkołach miejskich przez PTTK.

- W lipcu odbywa się krajowa narada kuratorów i przewodniczących WKK­FiT, poświęcona ustalaniu zasad współpracy resortu oświaty z GKKFiT oraz wytyczaniu zadań w zakresie turystyki młodzieżowej w latach 1966-1970. W wyniku narady Ministerstwa Oświaty i Szkolnictwa Wyższego w wytycz­nych do dyrektorów szkół podaje do ogólnej wiadomości, że krajoznawstwo współczesne i turystyka stanowią integralną część pracy dydaktyczno-wycho­wawczej szkoły. Szkolne koła krajoznawcze (SKKT) należy organizować już w VIII klasie szkoły podstawowej, w szkołach zawodowych i w liceach ogólnokształcących. - Główna kwatera ZHP zawarła porozumienie z ZG PITK w sprawie współdziałania i dalszego rozwoju krajoznawstwa i turystyki wśród młodzieży harcerskiej.

- W grudniu, w Ministerstwie Oświaty i Szkolnictwa Wyższego powstają w miejsce Departamentu Wychowania Fizycznego i Turystyki dwa Departa­menty: Społeczno-Wychowawczy oraz Wychowania, Kultury Fizycznej i Opieki. Powstaje również osobny Wydział Wczasów oraz zespół do spraw kultury Fizycznej i Turystyki.

1967 - W roku tym na łączną liczbę 7300 kół SKKT zrzeszających 238 tyś. członków, zbiorowymi członkami PTTK było 2250 kół zrzeszających 118 tyś. członków.

1968 - W maju odbywa się VII Walny Zjazd Delegatów PTTK, który uchwalił m.in., że praca Towarzystwa powinna rozpoczynać się już w szkole podstawowej, wśród najmłodszych, poprzez współpracę z drużynami ZHP w szkołach średnich i zawodowych oraz SKKT.

- W czerwcu odbyła się w Gdańsku IV Krajowa Narada Aktywu Młodzieżowego

PTTK. Ustalono zadania PTTK w zakresie rozwoju krajoznawstwa i tu­rystyki w środowisku młodzieży szkolnej. Komisja Młodzieżowa ZG PTTK opracowała zasady organizacyjne działalności krajoznawczo-turystycznej w środowisku młodzieży szkolnej, uzgadniając je z Ministerstwem Oświaty i Szkolnictwa Wyższego.

- We wrześniu odbył się w Krakowie Zlot z okazji 50-lecia szkolnego ruchu krajoznawczego zorganizowany przez PTTK, Ministerstwo Oświaty i Szkol­nictwa Wyższego, Redakcję Poznaj swój kraj oraz ZMS, ZHP i ZMW.

- W lipcu Minister Oświaty i Szkolnictwa Wyższego oraz Przewodniczący Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki wydał zarządzenie regulujące całokształt ruchu krajoznawczo-turystycznego w szkole. Zarządzenie to odegrało ważną rolę w dalszym rozwoju turystyki szkolnej. Wprowadziło ono obowiązek uzyskania zgody właściwego wydziału oświaty lub kuratorium na organizację wycieczek trwających dłużej niż l dzień. Ustaliło zasady organizowania i przeprowadzania wycieczek szkolnych, wprowadziło szkolenie kierowników wycieczek szkolnych". Nadzór nad turystyką szkolną w terenie pozostawiono wydziałom oświaty (inspektoratom) i kuratoriom. W większości powiatów opiekę nad turystyką powierzono podinspektorowi ds. wychowania fizycznego i sportu. Każdy uczeń w myśl zarządzenia powinien brać udział w 5 wycieczkach l-dniowych. Zarządzenie precyzowało normy wieku uczest­ników wycieczek w zależności od dyscypliny turystycznej, ustalało zasady planowania i przygotowywania wycieczek szkolnych, regulowało też zasady bezpieczeństwa i higieny.

- We wrześniu Ministerstwo Oświaty i Szkolnictwa Wyższego powołało ze­spół konsultantów ds. krajoznawstwa i turystyki szkolnej, w skład którego weszli pracownicy nauki reprezentujący różne dyscypliny wiedzy.

- Ministerstwo Oświaty i Szkolnictwa Wyższego wydaje ważny dokument re­gulujący działalność turystyczną dzieci i młodzieży w okresie wakacji zimo­wych i letnich.

1970 - Minister Oświaty i Szkolnictwa Wyższego wydał zarządzenie w sprawie organizacji i działalności szkolnych schronisk młodzieżowych. W roku tym PTSM dysponowało 785 schroniskami oraz łączną liczbą 30310 łóżkami.

1970 do 1973 - Ukazują się 4 kolejne zarządzenia Ministra Oświaty w sprawie organizacji i działalności szkolnych schronisk młodzieżowych (marzec 1970, grudzień 1972 i styczeń 1973).

1971 - W lutym ZG PTTK zawarł porozumienie z PTSM regulujące współpracę na polu turystyki szkolnej. W myśl porozumienia SKKT będące zbiorowymi członkami PTSM mogły zostać przerejestrowane na zbiorowych członków PTTK.

- W czerwcu ukazuje się zarządzenie Ministra Oświaty i Szkolnictwa Wy­ższego w sprawie współdziałania ze szkołą organizacji społecznych, rozsze­rzające zakres uprawnień PTTK. W 1971 r. działało już 1140 szkolnych kół PTTK. Nad 3061 szkolnymi kołami krajoznawczo - turystycznymi i 397 druży­nami ZHP Towarzystwo to sprawowało członkostwo zbiorowe. Łącznie człon­kostwem zbiorowym objęto 132 tys. uczniów szkół podstawowych i 51 tys. szkół średnich.

1972 - W czerwcu, w zreorganizowanym Ministerstwie Oświaty i Wy­chowania powstaje Departament Kultury Fizycznej, w którym turystyką opie­kował się 3-osobowy zespół ds. krajoznawstwa i turystyki szkolnej.

- Wchodzi w życie ,,Karta Praw i Obowiązków Nauczyciela". Podniosła ona rangę zawodu nauczyciela, lecz nakładała bezwzględny obowiązek wykony­wania limitów godzin dydaktycznych. Nauczycielowi wychodzącemu poza te­ren szkoły z zespołem klasowym potrącano z pensji pieniądze za nieprzepra­cowane godziny w innych klasach pozostających w szkole. Odbiło się to na­tychmiast na liczbie organizowanych wycieczek i to nie tylko krajoznawczo - ­turystycznych ale i przedmiotowych. W roku 1971 zorganizowano łącznie 71162 wycieczki, w których uczestniczyło 3139173 uczniów a w 1972 r. licz­ba wycieczek spadła do 69130 a liczba uczestników do 2979622. Ta tenden­cja spadkowa trwała do 1977 r. mimo, że w 1973 r. wydano okólnik uchylają­cy omawiane rygory. Praktyka wykazała jednak, że zalecenia okólnika miały zbyt małą moc w stosunku do "ustawy" i nie były respektowane.

- ZG PTTK ustanowił regulamin młodzieżowego organizatora turystyki.

- Zorganizowany zostaje po raz pierwszy "Ogólnopolski Turniej Wiedzy Krajoznawczej”

. Organizatorem Turnieju było PTTK, miesięcznik Poznaj swój kraj oraz Ministerstwo Oświaty i Wychowania. W latach kolejnych Turniej polegał doskonaleniu. W chwili obecnej nosi nazwę "Ogólnopolskiego Młodzieżowego Turnieju Turystyczno-Krajoznawczego PTTK, a współorganizatorem jest również ZHP. Jest to współzawodnictwo o miano najlepszej młodzieżowej grupy turystyczno-krajoznawczej. W eliminacjach wszystkich szczebli bierze corocznie udział około 150-200 tys. młodych krajoznawców z 4,5 tys. szkól .

Sejm w "Uchwale o zadaniach narodu i państwa w wychowaniu młodzieży stwierdza, że coraz większą rolę w tym wychowaniu odgrywać powinny turystyka i krajoznawstwo.

1973 - Po 15 latach twórczej i organizatorskiej działalności SWOKT SPOKT, w czerwcu powstał niezrealizowany projekt przekształcenia ich w szkolne ośrodki wypoczynku i krajoznawstwa. W 1974 r. SWOKT-y ostatecznie zlikwidowano. W miejsce kierowników SWOKT powołano w kuratoriach funkcje wizytatorów metodyków ds. krajoznawstwa i turystyki.

1975 - W grudniu Minister Oświaty i Wychowania wydał zarządzenie w sprawie organizacji i koordynacji wypoczynku wakacyjnego dzieci i młodzieży, zmieniając ustalenia zarządzenia z 1969 r. Ustalono 13 zasadniczych form wypoczynku i czasokres trwania turnusów.

1974 do 1977 - Trwa okres poszukiwań nowych form organizacyjnych krajoznawstwa i turystyki szkolnej. W 1976 r. istniało około 7800 SKKT, w tym 2150 SKKT-PTTK i 2444 harcerskich klubów turystycznych.

Okres VI - Powrót do idei kierowania szkolnym ruchem krajoznawczo-tu­rystycznym przez towarzystwo turystyczne

1977 - W lipcu ukazało się zarządzenie Ministra Oświaty i Wychowania

sprawie szkolnego ruchu krajoznawczo-turystycznego", reformujące dotychczasową działalność krajoznawczo-turystyczną dzieci i młodzieży szkolnej: Najistotniejsze zmiany w stosunku do zarządzenia z 1969 r. dotyczyły:

1. przekształcenia szkolnych kół krajoznawczo-turystycznych PTTK, w szkol­ne kluby krajoznawczo-turystyczne PTTK (SKKT-PTTK),

2. powierzenia radom szczepu ZHP funkcji koordynatora działalności krajoznawczo-turystycznej w szkole,

3. zmniejszenia liczby zalecanych wycieczek krajoznawczo-turystycznych z 5 jednodniowych do co najmniej 2 w roku,

4. zmiany zasad szkolenia młodzieżowych organizatorów turystyki i zakresu ich uprawnień,

5. wprowadzenia nowego regulaminu SKKT -PTTK,

f) powołania Centralnego Zespołu Turystyki Szkolnej jako organu doradcze­go Ministra Oświaty i Wychowania.

Z perspektywy kilku lat działania systemu krajoznawstwa i turystyki szkolnej z roku 1977 stwierdzić należy błędność koncepcji oparcia wymienionego ru­chu na przywódczej i koordynacyjnej roli harcerstwa. Sugerowano się statys­tyką 3,5 milionowej organizacji, w tym przypadku papierową. Niestety, nawet kilka lat po wejściu w życie zarządzenia istniała znaczna liczba szkół, w któ­rych szczepy ZHP nie podjęły zleconych im obowiązków koordynacyjnych. Również PTTK nie było w stanie otoczyć fachową opieką kół krajoznawczo - ­turystycznych we wszystkich szkołach. Na wsi i w małych miasteczkach brak było po prostu takich możliwości. Wielu opiekunów do roku 1981 nie zarejes­trowało SKKT w PTTK, nie widząc w zmianach organizacyjnych żadnych korzyści. Oparcie krajoznawstwa i turystyki szkolnej na kierowniczej działal­ności organizacji społecznych było więc błędem. Organizacje te powinny bo­wiem służyć pomocą w organizowaniu pracy krajoznawczo-turystycznej. Or­ganizowaniem krajoznawstwa i turystyki w szkole, ze względu na doniosłą rolę w procesie dydaktyczno-wychowawczym, powinien spoczywać na bar­kach doświadczonych pedagogów. Do pozytywnych skutków zarządzenia z 1977 r. należy zaliczyć rozwój różnych form turystyki kwalifikowanej oraz szkolnych wypożyczalni sprzętu turystycznego. Zarządzenie MOiW z maja 1983 zlikwidowało wymienione priorytety.

- We wrześniu, z inicjatywy Centralnego Zespołu Turystyki Szkolnej zorgani­zowano w Warszawie I Krajową Naradę Aktywu Turystycznego. Narada po­święcona była ideowo-wychowawczym funkcjom turystyki i krajoznawstwa oraz ocenie wdrażania nowego systemu turystyki szkolnej.

1978 - Rolę organizatorską turystyki zagranicznej młodzieży szkolnej przejmuje Biuro Usług Turystycznych ZHP "Harctur". W 1979 r. podpisało ono umowę o wymianie bezdewizowej z krajami socjalistycznymi, która przy­czyniła się do zaktywizowania szkolnego ruchu krajoznawczo-turystycznego.

1979 - Opiekunowie SKKT·PTTK, członkowie PTTK włączeni zostali w system kadry PTTK. Ustanowiono honorową odznakę "Zasłużony w pracy PTTK wśród młodzieży". - W styczniu Ministerstwo Oświaty i Wychowania wydaje kolejne zarządzenie w sprawie zasad przygotowania kadr pedagogicz­nych do pracy w placówkach wypoczynku dla dzieci i młodzieży.

1983 - Rolę organizatora życia turystycznego na terenie szkoły powierza się szkolnym kołom krajoznawczo-turystycznym (SKKT), SKKT-PTTK, ko­łom PTSM i LZS.

Współczesny, szkolny ruch krajoznawczo-turystyczny, przegląd organizacyjnych form działalności

Krajoznawstwo i turystyka dzieci i młodzieży szkolnej koordynowana jest przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, które współpracuje w tej dzie­dzinie ze Związkiem Harcerstwa Polskiego, Polskim Towarzystwem Turystyczno-Krajoznawczym i Polskim Towarzystwem Schronisk Młodzieżowych. współczesny model działalności krajoznawczo-turystycznej sprecyzowany zo­stał w zarządzeniu nr 5 Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 12 maja 1983 : "w sprawie szkolnego ruchu krajoznawczo-turystycznego. Zarządzenie to zdejmuje z ZHP i PTTK obowiązek koordynowania działalności krajoznawczej w szkole i nakłada go na dyrekcję szkół i placówek wychowawczych.

W Ministerstwie Edukacji Narodowej zagadnieniami turystyki i wczasów kierują oddzielni specjaliści, mający swoich odpowiedników w Kuratoriach Oświaty. W szkołach i innych placówkach oświatowo - wychowawczych program krajoznawczo-turystyczny realizowany jest przez społeczny ruch uczniów, nauczycieli i rodziców w ramach działalności ZHP, SKKT i PTSM. Opiekunem klubu lub koła jest zwykle nauczyciel o dużym doświadczeniu turystycznym.

W chwili obecnej ruch krajoznawczo-turystyczny w szkole obejmuje różnorodne formy działalności, stosowane zarówno w ramach zajęć lekcyjnych., jak i pozalekcyjnych i pozaszkolnych. Wśród tej działalności wyróżnić należy 10 podstawowych form:

l, Wycieczki przedmiotowe i krajoznawczo-turystyczne.

2, Imprezy krajoznawczo-turystyczne (wędrówki, zloty, złazy, rajdy, turnieje krajoznawcze itp.).

3, Wakacyjne wędrówki wielodniowe.

4. Zdobywanie odznak krajoznawczo-turystycznych.

5 Praca szkolnych klubów krajoznawczo-turystycznych PTTK, kół zainteresowań

(SKKT) i harcerskich klubów turystycznych.

6 Szkolne schroniska młodzieżowe i działalność PTSM.

7 Szkolne wypożyczalnie sprzętu turystycznego.

8 Krajoznawstwo i turystyka na wczasach dla dzieci i młodzieży.

9 Szkolenie i doskonalenie kadry nauczycielskiej oraz aktywu młodzieżowego

10 Współpracę z organizacjami społecznymi oraz różnorodnymi instytucjami i biurami obsługi ruchu turystycznego.

Sojusznicy szkolnego ruchu krajoznawczo-turystycznego

Różnorodne projekty prac młodych krajoznawców nie byłyby możliwe do zrealizowania bez pomocy i wskazówek instytucji i organizacji społecz­nych oraz placówek naukowych, które niejednokrotnie wręcz statutowo prze­widują w swej działalności opiekę nad szkolnym ruchem krajoznawczo-turys­tycznym, bądź tym ruchem kierują. Do stałych pomocników lub doradców pracy krajoznawczej należą: PTTK, PTSM, LOP, LZS, prasa turystyczna i krajoznawcza, Polskie Towarzystwo Geograficzne, Polskie Towarzystwo Nauk o Ziemi, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Towarzystwo Et­nograficzne, Polskie Towarzystwo Historyczne, Polskie Towarzystwo Archeo­logiczne, muzea i inne.

Stałymi partnerami w organizowaniu działalności krajoznawczej SKKT mogą być regionalne i lokalne stowarzyszenia kulturalne, W Polsce istnieje około 500 tego rodzaju stowarzyszeń, zrzeszających około 200 tys. ludzi wys­pecjalizowanych w popularyzacji wiedzy o środowisku, regionie, kraju, pie­lęgnowaniu postępowych tradycji regionu, mobilizowaniu mieszkańców do aktywnej działalności kulturalnej i społecznej na rzecz regionu, rozwijaniu zainteresowań kulturą, folklorem, sztuką, organizowaniu różnorodnych kul­turalnych form wypoczynku i rekreacji, prowadzeniu prac naukowo-badaw­czych w najbliższym środowisku i prac edytorskich na rzecz regionu.

Regionalne stowarzyszenia kulturalne osiągają zamierzone cele przez organizowanie różnorodnych imprez, odczytów, spotkań i wystaw oraz wycie­czek, sejmików i zlotów. Młodzi krajoznawcy ze szkolnych kół i klubów kra­joznawczych mają więc możliwości włączenia się w nadzwyczaj szeroki wa­chlarz prac regionalnych i zdobywania doświadczenia w ramach współpracy z dorosłymi krajoznawcami czy regionalistami, członkami stowarzyszeń kul­turalnych. Współpracę tę należałoby nawiązać głównie
z towarzystwami miłośników regionu, ziem i miast, których działalność najbardziej zbliżona jest do działalności krajoznawczej - bowiem w pracy obydwu odnaleźć można ele­menty poznawania i czynu ukierunkowanego na własne środowisko.

Szkolne kolo lub klub krajoznawczo-turystyczny (SKKT)

Zgodnie z zarządzeniem Ministra Oświaty i Wychowania z maja 1983 r. na terenie szkoły lub placówki oświatowo-wychowawczej działać może Szkolne Koło Krajoznawczo- Turystyczne. Koła takie lub w przypadku PTTK - kluby, zakładać mogą też PTSM, ZHP i LZS.

Szkolne koła lub kluby krajoznawczo-turystyczne są społecznymi orga­nizacjami młodzieży, powołanymi - przy akceptacji władz oświatowych - do współrealizowania szeroko zakrojonych zadań wychowawczych z młodzieżą.

Społeczny ruch uczniów zrzeszonych w szkolnych kołach lub klubach krajo­znawczo-turystycznych wspierany być powinien przez nauczycieli i rodziców.

Zadania zarówno ogólne, jak i szczegółowe SKKT wynikają z istoty krajoznawstwa i turystyki szkolnej. Wśród tych zadań do najistotniejszych, zgodnie z zaleceniami władz oświatowych, zaliczyć należy:

a) organizowanie wycieczek, imprez i innych zajęć krajoznawczo-turystycz­nych oraz zdobywanie odznak turystycznych i krajoznawczych,

b) organizowanie w czasie ferii zimowych i wakacji obozów wędrownych dla młodzieży szkolnej,

c) zbieranie i gromadzenie materiałów krajoznawczych, opracowanie opisów monograficznych miejscowości,

d) upowszechnienie wiedzy o kraju poprzez organizowanie wystaw, konkur­sów, turniejów krajoznawczo-turystycznych itp.,

e) sprawowanie opieki nad powierzonymi zabytkami kultury, przyrody, po­mnikami przeszłości,

f) szerzenie wśród uczniów kultury uprawiania turystyki,

g) propagowanie w szkole turystyki i krajoznawstwa poprzez wydawanie ga­zetek, tworzenie kącików krajoznawstwa, organizowanie odczytów, po­gadanek, wieczorów dyskusyjnych, upowszechnianie czytelnictwa prasy i wy­dawnictw o treści krajoznawczej,

h) opieka nad szkolnymi schroniskami młodzieżowymi i wypożyczalniami sprzętu turystycznego.

Przynależność do SKKT jest dobrowolna, a jego utworzenie nastąpić może z inicjatywy uczniów, nauczyciela, zespołu wychowawczego szkoły, bądź na wniosek wymienionych wyżej organizacji społecznych.

Jak założyć szkolny klub krajoznawczy PTTK ?

Dla utworzenia szkolnego koła określonej organizacji społecznej, nie­zbędna jest inicjatywa uczniów i nauczyciela - przyszłego opiekuna - oraz zgoda dyrektora szkoły, wydana po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej, jak i działającego w jej ramach zespołu wychowawczego. Członkiem SKKT może być każdy uczeń, który wykazuje zainteresowania krajoznawcze.

W przypadku powoływania SKKT-PTTK, zgoda na jego powołanie mo­że być wydana przez dyrektora szkoły dopiero po powołaniu opiekuna spra­wującego nadzór nad działalnością. Opiekunem klubu powinien być nauczy­ciel danej szkoły lub działacz oddziału PTTK. Zadaniem opiekuna jest udziela­nie klubowi pomocy w działalności oraz reprezentowanie klubu przed radą pedagogiczną, zespołem wychowawczym i dyrektorem szkoły, jak również utrzymywanie kontaktu z zarządem oddziału PTTK oraz nadzór nad prawidłowym prowadzeniem dokumentacji i rytmicznym wykonywaniem zaplano­wanych zadań. Zebranie powołujące SKKT-PTIK zwołuje zarząd oddziału PTTK w porozumieniu z dyrektorem zainteresowanej szkoły. Na zebraniu następuje wybór zarządu klubu oraz przyjęcie planu pracy. Klub może przyjąć imię jed­nego z wybitnych krajoznawców lub turystów Polski lub inną tradycyjną na­zwę, może posiadać swój proporzec, plakietkę klubową lub znaczek. Klub prowadzić powinien ewidencję członków, książkę pracy klubu i kronikę.

Członek SKKT-P'ITK ma prawo:

a) brać udział w zebraniach klubu, wybierać i być wybieranym do władz klu­bu. wybierać i być wybieranym do władz oddziału, województwa i władz cent­ralnych,

b) brać udział we wszystkich poczynaniach PTTK i jego oddziałów, c) korzystać z urządzeń PTTK, jak: schroniska. domy wycieczkowe, domy tu­rysty, stanice wodne, stanice turystyczne, wypożyczalnie sprzętu turystycznego itp., na warunkach ulgowych.

Członek PTTK ma obowiązek:

a) przestrzegać statutu PTTK oraz stosować się do uchwał władz, b) brać udział w pracach swojego klubu, c) uprawiać turystykę i zdobywać odznaki turystyczne i krajoznawcze, wystę­pować czynnie w ochronie zabytków kultury i przyrody, otaczać opieką miejs­ca pamięci narodowej,

d) dbać o stan urządzeń turystycznych i przestrzegać kultury turystycznej, e) nosić odznakę PTTK, f) regularnie opłacać składki członkowskie.

Jak pozyskać członków?

Nauczyciel planujący powołanie SKKT powinien zorganizować szereg wycieczek turystycznych z coraz bogatszym programem krajoznawczym. W miarę przybywania obowiązków w zakresie samodzielnego przygotowania się młodzieży do referowania prostych treści krajoznawczych, odchodzić będą z zespołu ci, którzy w wypadach turystycznych widzieć chcą jedynie okazję do wyżycia się w trudach fizycznych bez poświęcenia czasu na dociekania teore­tyczne i badania terenowe.

W pierwszych tygodniach pracy grupa krajoznawcza, której wskazuje się na wycieczkach niezliczone ilości zagadnień godnych uwagi, badań i do­ciekań, będzie nieliczna. Młodzież tę należy jednak otoczyć staranną opieką, dając jej możliwość stopniowego zdobywania umiejętności pracy krajoznaw­czej. Grupa musi skonsolidować się i zjednoczyć, co uzyskuje się już w pierw­szych pracach terenowych, szczególnie połączonych z biwakowaniem, wymagających zaradności i współdziałania. W dalszych etapach pracy krajoznawczej nie może być już bezprogramowych spacerów i wycieczek. Nowi członkowie powinni być przyjmowani na zasadzie prób "czynu i obowiązku", i do­piero po sprawdzeniu się powinni uroczyście wkraczać w szeregi klubu.

Plany i programy działalności SKKT

Zgodnie z ustaleniami władz oświatowych, szkoła powinna dążyć do jak najczęstszego udziału uczniów w różnorodnych imprezach krajoznawczo-turystycznych, niosących w sobie wartości poznawcze, dydaktyczno-wychowawcze i zdrowotne oraz do jak najliczniejszego w nich udziału uczniów.

Wyboru imprez, w których udział brać powinna młodzież szkolna, dokonuje każdorazowo rada pedagogiczna szkoły, wyszczególniając je po ich zatwierdzeniu w planie dydaktyczno-wychowawczym na dany rok szkolny.

W przypadku istnienia w szkole większej liczby kół organizacji społecznych, koordynację nad ich działalnością programową powinien sprawować zespół wychowawczy szkoły, nadzorować zaś dyrektor, odpowiedzialny za poziom i wyniki nauczania i wychowania oraz całokształt dydaktyczno-wycho­wawczej działalności.

Dla właściwej organizacji pracy w klubie, niezbędne jest przeprowadze­nie analizy i oceny pracy klubu. Jest pożądane, aby zespół wychowawczy szkoły przeprowadził te analizy i oceny dwukrotnie w ciągu roku szkolnego. Jest również wskazane, aby w ocenie pracy klubu uczestniczył każdorazowo przedstawiciel zarządu określonego ogniwa PTTK lub innej organizacji spo­łecznej. W ten sposób PTTK miałoby jeszcze większy wpływ na ukierunkowanie programowej działalności SKKT i służenie pomocą organizacyjno-pro­gramową całemu szkolnemu ruchowi krajoznawczo-turystycznemu; opracowując plan i program działalności SKKT, należy przyjąć zasadę, że nie ist­nieją miejscowości lub obszary nieciekawe dla prac krajoznawczych. Każda okolica ma swoją historię i to nieraz bardzo ciekawą; lecz trzeba ją poznać i opisać. Aby program taki mobilizował do działalności, należy starać się, aby wynikał on z potrzeb środowiska, a wiec aby był społecznie użyteczny. Bada­nia uwzględniać powinny zagadnienia geograficzne, historyczne, przyrodni­cze, etnograficzne, demograficzne, gospodarcze i administracyjne. Obraz działalności szkolnego klubu lub koła krajoznawczo-turystycznego tu omawiany może okazać się zbyt trudny do realizacji na terenie niejednej szkoły. Wiele zarządów rozgrzesza brak działalności krajo­znawczej nazwą klubu, która sugeruje, że obok działalności krajoznawczej należy zajmować się też działalnością turystyczną, przy czym nie zostały określone proporcje, ile ma być pracy krajoznawczej, a ile turystycznej.

Niewątpliwie należy rozpocząć od działalności turystycznej, aby serią dobrze zorganizowanych wycieczek zachęcić młodzież do wyjścia poza teren szkoły i swojego miejsca zamieszkania. Gdy uczniowie nabiorą chęci do węd­rowania, należy rozpocząć systematyczną, codzienną niemal pracę nad wy­tworzeniem stylu pracy krajoznawczej, polegającej na prowadzeniu obserwa­cji, badań, dyskusji, poszukiwań w zbiorach bibliotecznych. Wówczas z luźno związanych członków koła stworzy się być może zgrany kolektyw krajoznaw­ców, kształcących swój intelekt w pracy nad poznaniem własnego otoczenia, regionu, wreszcie kraju.

Dokumentacja pracy SKKT

Podstawowym dokumentem pracy koła lub klubu jest kronika. Zapisy w niej dokonywane powinny wiernie odzwierciedlać działalność zespołu.

Kronikarz, lub zespół redagujący kronikę i np. gazetkę krajoznawczą powinien zapisywać każde zdarzenie bezpośrednio po jego zaistnieniu. Zapi­sywać należy więc przebieg wycieczki, rajdu, spotkania z "ciekawym człowie­kiem". Zawsze zapisać należy datę i nazwiska nie zapominając o imieniu i nazwie organizacji lub instytucji.

Nie muszą to być suche relacje. Można ubarwić treść wierszem, piosen­ką, wycinkiem z gazety, widokówkami, zdjęciami, różnymi naklejkami, ry­sunkami.

Inną formę dokumentacji pracy SKKT stanowią teczki-skoroszyty z materiałami z badań np. nad historią wsi, obiektu, imprezy itp .

Należy zakładać albumy ze zdjęciami. Zdjęcia takie posłużyć mogą np. do organizowania wystaw dotyczących określonego obiektu krajoznawczego. Fotografia, przezrocze, film muszą posiadać odpowiednią "metrycz­kę", w której dokonujemy zapisu: tematu ujęcia, datę, wykonawcę. Zdjęcia ta­kie nabierają wówczas charakteru dokumentu historycznego. SKKT może też kolekcjonować taśmoteki i filmoteki. Można nawet utworzyć zespół specjali­zujący się w sporządzaniu takiej dokumentacji z działalności koła lub klubu.

Zbierać też należy referaty wygłaszane przez uczniów na sesjach popu­larnonaukowych, artykuły wysyłane do czasopism i inne pisemne wytwory działalności członków koła.

W dokumentowaniu działalności krajoznawczej wykorzystać należy techniki komputerowe (bazę danych, edytory, programy edukacyjne), co pod­niesie atrakcyjność zajęć.

Formy pracy krajoznawczo-turystycznej

Podstawową formą działalności turystycznej jest wycieczka. W krajo­znawstwie, jak w każdej innej dziedzinie działalność należy rozpoczynać od abecadła. Podziwiać należy niefrasobliwość tych nauczycieli, którzy nie wy­próbowawszy własnych zdolności organizacyjnych i wiedzy krajoznawczej oraz przygotowania grupy uczniowskiej na wycieczkach krótkich dwu- i paro­godzinnych, rozpoczynają swój "pierwszy krok krajoznawczo-turystyczny" od udziału w wielkiej imprezie jedno lub wielodniowej. Większość zdziera wów­czas swój zapał w trudzie przeciwieństw "radosnej improwizacji" pełnej luk treściowych i niedociągnięć organizacyjnych. Jeżeli do tego dojdą - a przy ta­kim systemie muszą się zdarzyć - incydenty wychowawcze lub nieszczęśliwe wypadki, to nauczyciel taki raz na zawsze wyrzeknie się wycieczkowania i znajdzie dziesiątki powodów dla prowadzenia zajęć wyłącznie w izbie lek­cyjnej a nauczyciel wychowania fizycznego na sali lub boisku.

Jak zapobiec takim przypadkom? Prowadzenie nauczania w terenie jest bardzo trudne i wymaga starannego przygotowania nauczyciela i ucznia. Wy­cieczka szkolna, jeżeli ma być dobrze zorganizowana, spełnić wszystkie cele oraz zachęcić uczniów do uprawiania krajoznawstwa i turystyki, wymaga zwielokrotnienia wysiłków. Tymczasem w obiegu zwyczajowym jest model ,,luzu wycieczkowego" - absolutnego relaksu. Można się zgodzić
z takim mo­delem w odniesieniu do uczestników wycieczki, którzy powinni się uczyć ­bawiąc, lecz nie może to być model pracy nauczyciela, dla którego wycieczka jest egzaminem dojrzałości pedagogicznej.

Nie można się też zgodzić z modelem nauczyciela konwojenta, który obowiązki swoje przekazuje biurom podróży oraz przewodnikom, a dzieci rozsiadłszy się w fotelach autokaru przyjmują pozę znudzonych milionerów.

Każdy nauczyciel i uczeń powinien sprawdzać i doskonalić swoje umie­jętności w trakcie wycieczek krótkich - głównie wycieczek przedmiotowych, podczas których poza noclegiem występują wszystkie elementy wycieczki dłu­żej trwającej - jedno lub wielodniowej, jednak w zmniejszonej skali czasowej i treściowej. Jest więc w wycieczce krótkiej również wielodniowe przygotowa­nie uczestników (i nauczycieli) do wypadu w teren, podróż (marsz, dojazd), realizacja programu poznawczego, rekreacja (nawet na -wycieczce
1-2 godzin­nej), posiłek, powrót i podsumowanie będące przygotowaniem do następnej wycieczki.

Po takiej próbie następuje generalna, zespołowa i szczera analiza błę­dów i niedociągnięć organizacyjnych, wyniesionych wielostronnych korzyści i projekt następnej - lepszej, kolejnej wycieczki. Ten model powtarzamy tak długo, aż wykształci się nawyk udziału w wycieczce, wyłoni się zespół organi­zatorów, a sam nauczyciel zrozumie istotę przekazywania uczestnikom wielo­stronnej wiedzy.

System ten jest zgodny z zaleceniami władz oświatowych zachęcających do jak najczęstszego organizowania wycieczek szkolnych. Zanim jednak uczeń klasy V trafi na wycieczkę wielogodzinną, będzie już ,,weteranem, uczestnikiem kilkunastu krótkich wycieczek krajoznawczo-turystycz­nych, organizowanych przez nauczycieli poszczególnych przedmiotów, w tym przez nauczyciela wychowania fizycznego. Pozna zasady wycieczkowania, swoje miejsce w zespole, prawa i obowiązki, zgromadzi niezbędny sprzęt i odzież turystyczną, zrozumie, że wycieczka to nie tylko przyjemna zabawa na świeżym powietrzu, ale pasja zdobywania wiedzy poza izbą lekcyjną.

Wśród różnorodnych form pracy krajoznawczej szkoły, ważne miejsce zajmuje inwentaryzacja krajoznawcza.

Położenie geograficzne szkół wywiera nieraz decydujący wpływ na dzia­łalność krajoznawczo-turystyczna uczniów. Dla dobrego prowadzenia tej działalności potrzebna jest inwentaryzacja krajoznawcza. Jest ona niezbędna, ponieważ zmiany zachodzące w krajobrazie Polski, w kulturze, w dorobku gospodarki narodowej doprowadzają do zanikania jednych zjawisk na rzecz drugich.

Trudno wyobrazić sobie działalność dobrego koła krajoznawczo-turys­tycznego bez należytego rozeznania w zakresie faktycznego stanu posiadania miejsc i obiektów krajoznawczych własnego regionu. Dane z tego zakresu czerpać można wprawdzie z dość obszernej literatury, lecz niedogodnością jest rozproszenie wiadomości po książkach, przewodnikach oraz obawa o nie­kompetentność informacji. Dane o obiektach krajoznawczych systematycznie zbierane i uzupełniane o nowe szczegóły, zarówno z literatury jak i autopsji oraz informacji zbieranych w terenie, pozwolą na aktualizowanie wiedzy oraz uściślanie treści.

Dysponując kartoteką informacyjną o obiektach krajoznawczych znajdujących się w najbliższej okolicy możemy wszechstronniej przekazywać uczestnikom wiedzę o krajoznawczych obiektach regionu, roztoczyć opiekę nad zabytkami, obiektami przyrody i miejscami pamięci narodowej. Inwenta­ryzacja powinna ukierunkować również pracę nad właściwym wytyczaniem tras wycieczek krajoznawczych uczniów poszczególnych klas.

Inwentaryzacja krajoznawcza powinna przedstawić młodzieży całej szkoły kartograficzny obraz stanu posiadania. Stopniowe nanoszenie miejsc i obiektów na szczegółową mapę regionu, wraz z jednoczesnym zakładaniem kartotek zawierających szczegółowe opisy, pozwoli na wgłębne i obrazowe opracowanie omawianego zagadnienia.

Pracę taką poprzedzić powinno zebranie wszelkich dostępnych materiałów źródłowych dotyczących inwentaryzowanego terenu. Rozpocząć należy od przestudiowania urzędowych wykazów będących w dyspozycji wojewódz­kiego konserwatora zabytków i przyrody. Wojewódzki konserwator zabytków dysponuje wykazem zabytków architektury pojedyncze budowle i zespoły, układy urbanistyczne miast, parki itp.), uszeregowanym według klas zabyt­ków oraz wykazem obiektów archeologicznych (grodzisk, cmentarzysk, kur­hanów i innych). Dodatkowym porównawczym i uzupełniającym materiałem w tej dziedzinie będą także: spis zabytków architektury i budownictwa, kata­logi budownictwa przemysłowego oraz mapa grodzisk. Wykaz zakładów pra­cy udostępnionych wycieczkom szkolnym znajduje się w biurach okręgowych PTTK.

Do innych, zalecanych form pracy krajoznawczej członków SKKT zali­czyć należy rozwijanie krajoznawczej aktywności kulturalnej, podejmo­wanej głównie w formie opieki nad zabytkami, wędrówki historycznymi szlakami (szlakiem zamków piastowskich, szlakiem orlich gniazd, na szlakach Chrobrego, Kościuszki, Kopernika, do miejsc bitew powstań śląskich i wielkopolskich, śladami 1000 lecia Państwa Polskiego i in.). Koła krajoznawcze
o bogatej tradycji prowadzą zwykle propagandę krajoznawstwa i turystyki w szkole i środowisku. Wyróżnić należy tu w szczególności pra­cę, w której wykorzystane zostają materiały zebrane w trakcie pracy krajo­znawczej prowadzonej w terenie. Posłużyć one mogą do:

- ilustrowania zagadnień teoretycznych na lekcjach różnych przedmiotów zbiorami młodych krajoznawców,

- organizowaniu narad, kursów szkoleniowych, sesji i sejmików krajoznawczych
i turystycznych o określonym profilu, np. sesje poświęcone sylwetce za­służonego człowieka,

Ważną rolę spełnia:

- sporządzanie gazetek szkolnych,

- organizowanie zajęć rekreacyjno-rozrywkowych,

- nawiązywanie kontaktów z twórcami sztuki ludowej, oglądanie filmów po­święconych folklorowi oraz rozwojowi sztuki polskiej,

- organizowanie apeli i wieczornic, nadawanie im szczególnie uroczystego charakteru z okazji jubileuszu szkoły i innych uroczystości regionalnych i państwowych,

- prowadzenie turniejów poetyckich, konkursów recytatorskich, quizów połączonych z występami artystycznymi, w zależności od potrzeb wychowawczych,

- sporządzanie wystaw na określone tematy krajoznawcze,

- organizowanie szkolnych lub międzyszkolnych olimpiad wiedzy o środowis­ku
i regionie,

- propagowanie i popularyzowanie piękna regionów.

Najważniejszym jednak zadaniem krajoznawstwa jest wyrobienie aktyw­nej postawy nie tylko w zakresie samodzielnych prac poznawczych, ale rów­nież w zakresie działania i włączenia się do współudziału w wykonywaniu zadań społecznie użytecznych. Prace te powinny nawiązywać do idei ochro­ny przyrody, opieki nad zabytkami, gromadzenia sprzętu turystycznego i po­dejmowania prac nad jego konserwacją, porządkowania szlaków turystycz­nych, opieki nad schroniskami młodzieżowymi itp.

Gry i zabawy zajmują ważne miejsce w pracy krajoznawczo-turystycz­nej zarówno w czasie roku szkolnego jak i podczas ferii i wakacji. Sprzyjają rozrywce i zabawie, wyzwalają radość i zadowolenie, spełniają zadania kształcące w zakresie rozwoju charakteru.

Gry i zabawy stosowane w programach imprez krajoznawczo-turystycz­nych, mimo przyjemnościowego charakteru zajęć, służą w dużej mierze kształtowaniu fizycznych i psychicznych cech uczestników. Na ogół gry i za­bawy wymagają współdziałania ze sobą grupy osób. Ma to istotny wpływ na zżywanie się zespołu wycieczkującego i wykorzystywane być powinno w pracy wychowawczej.

Celem gier terenowych jest nauczenie turystów, zwłaszcza młodzieży orientacji w terenie. Przeważnie są to marsze na orientację, prowadzone w różnym terenie oraz w różnych porach roku. Gry i zabawy stosowane pod­czas spacerów i wycieczek, to odgadywanie nazw zabytków danego regionu, konkurs na najlepsze opowiadanie, na nazbieranie najwięcej wyrazów gwarowych, przysłów ludowych, wymienienie największej liczby nazw ziół, drzew, ptaków, kwiatów, grzybów, owadów itp.

Zajęcia sportowo-rekreacyjne znalazły stałe miejsce w programach im­prez krajoznawczo-turystycznych i większości wycieczek. Może to być atlety­ka terenowa, gry i zabawy, zwiady, podchody, rozgrywki sportowe między tu­rystami i młodzieżą odwiedzanych miejsc.

Praca z mapą w terenie stanowi częstą formę działalności krajoznawców i turystów. Dla doskonalenia umiejętności posługiwania się mapą i kompa­sem młodzież szkolna powinna brać udział w marszach i biegach na orien­tację. Zajęcia te nazywa się często "gimnastyką mięśni i mózgu". Jest to uszlachetniona forma biegu po zdrowie.

71

---