• Biocenoza (organizmy żywe) + Biotop (ich abiotyczne środowisko) = Ekosystem

• Ekosystem jest niezależny od materii dopływającej z zewnątrz, ale jest zależny od energii słonecznej.

• Materia krąży w ekosystemie (producenci konsumenci destruenci).

• Energii przepływa przez ekosystem (pochłaniają ją organizmy samożywne, jest to ok. 1-5% energii docierającej ze słońca do ziemi, każdy kolejny poziom troficzny przyswaja ok. 5% energii poprzedniego, reszta rozprasza się w postaci ciepła).

• Produkcja pierwotna brutto - całość związanej energii w procesie fotosyntezy w jednostce czasu, zmagazynowanej w postaci materii organicznej u producentów.

• Produkcja pierwotna netto - ilość energii związanej w procesie fotosyntezy przez producentów bez uwzględnienia strat.

• Produkcja wtórna brutto - ilość energii zmagazynowanej w postaci materii organicznych u konsumentów.

• Produkcja wtórna netto - ilość energii przyswojonej przez konsumentów, bez uwzględnienia strat.

• Populacja - organizmy z danego gatunku na danych obszarze.

• Nisza ekologiczna - ogół wymagań potrzebnych do życia organizmowi (fizjologiczna - rzeczywiste wymagania; ekologiczna - faktyczna zajmowana przez organizm, kiedy wziąć pod uwagę również konkurencję ze strony innych gatunków - nisze te są różne np. u sosny zwyczajnej).

• Prawo minimum Liebiga - czynnik, którego jest najmniej (jest w minimum) działa ograniczająco na organizm, bądź całą populację.

• Zasada Shelforda - zarówno niedobór, jak i nadmiar różnych czynników wpływa na organizm ograniczająco (na tej podstawie wyróżnia się eurybionty mające szeroki zakres tolerancji na jakiś czynnik oraz stenobionty mające wąski zakres tolerancji na jakiś czynnik).

• Zasada Alleego - zarówno przegęszczenie jak i niedogęszczenie populacji zwierzęcych może działać na nie ograniczająco.

• Czynniki stresowe ograniczające liczebność populacji mogą zależeć od jej zagęszczenia (pokarm, drapieżniki), albo nie (mróz, upał, wybuch wulkanu).

• Wzrost populacji wykładniczy - nieograniczone zasoby środowiska, brak żadnych negatywnych oddziaływań między organizmami, szkodliwe metabolity są usuwane.

• Wzrost populacji logistyczny - faktyczna krzywa wzrostu populacji: na początku wzrost wykładniczy, ale po napotkaniu oporu środowiska populacja utrzymuje się na stałym poziomie liczebności.

• Struktura wiekowa populacji:

• Krzywe przeżywania organizmów: w przypadku krzywej A, zwierzęta stosują strategię rozrodczą K, czyli wydają na świat jednorazowo mało potomstwa, ale wkład energii w opiekę nad nim jest duży, skutkiem tego jest duża przeżywalność osobników młodych (np. człowiek, duże ssaki), krzywa B prezentuje niezależność przeżywania organizmów od ich wieku (w warunkach laboratoryjnych taką przeżywalność wykazuje stułbia), w przypadku krzywej C, zwierzęta stosują strategię rozrodczą r, czyli wydają na świat jednorazowo bardzo dużo potomstwa, ale nie opiekują się potomstwem, skutkiem tego jest mała przeżywalność osobników młodych.

• Możliwe są również pośrednie typy tych krzywych przeżywania, a także przeżywalność ,,schodkowa“, występująca np. u owadów, u których występuje linienie (po linieniu osobnik jest słaby i nieochroniony zewnętrznie, czyli stanowi łatwy cel dla drapieżników, toteż w tych okresach jest większa śmiertelność osobników).

• Rozmieszczenie osobników w populacji: równomierne (każdy osobnik ma swój areał, występuje w sytuacji równomiernego rozmieszczenia i u osobników wykazujących silny terytorializm, np. u drapieżników i ptaków w okresie godowym), losowe (rzadko występuje w naturze, np. po kataklizmach, a także w przypadku pasożytów wewnętrznych), skupiskowe (najczęstsze; skupiska powodują mniejszą ilość zasobów na jednego osobnika, ale za to w większej grupie osobników jest mniejsza szansa na zostanie zaatakowanym przez drapieżnika).

• Siedlisko - miejsce zajmowane przez dany organizm w ekosystemie.

• Gatunek - jednostka, w obrębie której osobniki krzyżują się ze sobą dając płodne potomstwo.

• Oddziaływania między organizmami:

• Konkurencja - oddziaływanie antagonistyczne, niekorzystne dla obu, tym większa, im bardziej pokrywają się nisze ekologiczne obu gatunków (największe w obrębie jednego gatunku). Może doprowadzić do rozejścia się nisz ekologicznych organizmów albo do wyginięcia jednego z nich (zasada konkurencyjnego wypierania Gausego).

• Drapieżnictwo - oddziaływanie antagonistyczne, jeden organizm zjada drugi; drapieżniki nigdy nie doprowadzają do całkowitego wyginięcia populacji ofiary, ale mogą znacznie zmniejszyć jej liczebność (co z kolei prowadzi do zmniejszenia populacji drapieżnika z powodu małej ilości pożywienia).

• Pasożytnictwo - oddziaływanie antagonistyczne, jeden organizm żyje kosztem drugiego, jednak jest od niego dużo mniejszy; rzadko kiedy doprowadza do śmierci żywiciela i nie prowadzi do wyginięcia jego populacji.

• Amensalizm - oddziaływanie antagonistyczne, jeden organizm działa na niekorzyść drugiego, nie odnosząc z tego powodu korzyści (np. allelopatia).

• Mutualizm - oddziaływanie protagonistyczne, oba organizmy odnoszą korzyści i nie jest możliwe ich życie bez siebie nawzajem (np. temity i wiciowce w ich przewodzie pokarmowym).

• Protokooperacja - oddziaływanie protagonistyczne, oba organizmy odnoszą korzyści, ale jest możliwe ich życie bez siebie nawzajem (np. ukwiał i rak pustelnik, bąkojady i nosorożce).

• Komensalizm - jeden organizm odnosi korzyści, a drugi nie ponosi strat (np. podnawki i większe ryby).

• Neutralizm - nie występują żadne oddziaływania między organizmami.

• Sukcesja pierwotna - występuje w przypadku nowych siedlisk, poprzednio nie zajmowanych przez żadne organizmy (np. nowo odsłonięte skały), zaczyna się od prokariontów i porostów, potem tworzą się kolejne, coraz bardziej skomplikowane stadia sukcesyjne (stadium takie zwane jest serą), ostatnim osiągalnym stadium jest klimaks.

• Sukcesja wtórna - zachodzi w przypadku ekosystemów, które zostały zniszczone (np. pogorzeliska), organizmy łatwiej kolonizują taki teren, gdyż niekiedy zachowują się formy przetrwalne różnych organizmów, a środowisko jest już w jakimś stopniu przekształcone.

• Klimaks - duża stabilność ekosystemu, niewielki przyrost biomasy i duże zróżnicowanie gatunkowe (i co za tym idzie większa odporność na różne niekorzystne czynniki).

• Łańcuchy pokarmowe: spasania (producenci konsumenci I rzędu konsumenci wyższych rzędów) i detrytusowe (detrytus, czyli martwa materia organiczna detrytusożercy konsumenci wyższych rzędów).

• Ekoton - jest strefą przejściową między ekosystemami, charakteryzuje się większym bogactwem gatunkowym, gdyż występują tam gatunki występujące w obu ekosystemach.

• Biomy - charakterystyczne dla danego klimatu i obszaru typy ekosystemów z określonymi gatunkami. (tundra, tajda, las strefy umiarkowanej, sawanna, pustynia, las równikowy)

• Charakterystyczne formy ekologiczne organizmów: pleocen (organizmy glebowe), bentos (organizmy dna zbiornika wodnego), nekton (organizmy aktywnie pływające w zbiorniku wodnym), neuston (organizmy związane z powierzchnią wody stojącej, ale aktywnie tam się poruszające), pleuston (głównie rośliny, pływające po powierzchni zbiornika wodnego), psammon (organizmy zamieszkujące wilgotny piasek przybrzeżny), peryfiton (organizmy obrastające kamienie i inne obiekty znajdujące się w zbiorniku wodnym, niebędące dnem).

• PAŃSTWA ROŚLINNE

• HOLARKTYCZNE - Ameryka Północna, Europa, Azja (oprócz południowej części), północna Afryka. Występują tutaj różne formacje roślinne (tajga, stepy, lasy strefy umiarkowanej), najliczniejszymi roślinami są: wierzby, klony, dęby, sosny, świerki, jodły, brzozy, przedstawiciele różowatych, astrowatych, krzyżowych, jaskrowatych.

• NEOTROPIKALNE - Ameryka Środkowa i Południowa, występują tutaj nasturcje, bromeliowate (np. ananasy), kakaowce, kauczukowce, begonie, wanilie, agawy, a także jest to obszar pochodzenia kukurydzy, dyni, papryki, pomidorów, orzechów ziemnych, słoneczników.

• PALEOTROPIKALNE - Afryka oraz Azja Południowa, Z Afryki pochodzi kawa, sorgo, arbuz, z Azji - ryż, bawełna, ogórek, banan, trzcina cukrowa, palma kokosowa, herbata, cynamonowiec, pieprz, goździkowiec korzenny, muszkatołowiec, bakłażan, rącznik, mandarynka.

• PRZYLĄDKOWE - obejmuje południowe obszary Afryki, występują tutaj zielistki, kliwie, frezje, pelargonie, mieczyki, gerbery (najwięcej endemitów spośród państw roślinnych).

• ANTARKTYCZNE - występują nieliczne rośliny kwiatowe w dolinach wysuniętych na północ (śmiałek antarktyczny, buk południowy).

• AUSTRALIJSKIE - przede wszystkim eukaliptusy i akacje.

KRAINY ZOOGEOGRAFICZNE

• PALEARKTYCZNA - Europa, Afryka powyżej Zwrotnika Raka, Azja na północ od Himalajów, Półwysep Arabski. W zimniejszych obszarach występują: niedźwiedź polarny, lis polarny, renifer, zając bielak, lemingi, puchacz śnieżny, pardwa górska. W umiarkowanych i cieplejszych: żubr, jeleń, sarna, piżmowiec, daniel, muflon, wielbłądy, niedźwiedź brunatny, irbis. W tym państwie występują endemity: ptaki płochacze, ssaki ślepce i selewinki. Wśród małp występuje w tym państwie makak japoński, wśród tygrysów - syberyjski.

• NEARKTYCZNA - Ameryka Pn., Grenlandia i Meksyk. Występują tutaj: grizzly, piżmowoły, karibu, jelenie wirginijskie, skunksy, bizony, pekari, aksolotle, niszczuki, endemity: helodermy, szopy pracze, widłorogie antylopy, sewele, goffery.

• NEOTROPIKALNA - obszar Ameryki Pd. i Środkowej, występują tu: liczne kolibry, nandu, kusaki, tukany, kariamy, garncarzowate, mrówkowody, szynszyle, świnki morskie, kapibary, endemicznymi zwierzętami są leniwce i częściowo mrówkojady, a także przedstawiciele nietoperzy: liścionosy i wampiry. Występują też torbacze - dydelfy i zbójniki.

• ORIENTALNA - Azja południowa i Archipelag Malajski, występują tutaj specyficzne zwierzęta, takie jak paw indyjski, słoń indyjski, tapir malajski, tygrys, tupaje, wyraki, gibony, orangutany, żaby latające, nosorożce.

• ETIOPSKA - na południe od zwrotnika Raka, występują tutaj strusie afrykańskie, trzewikodzioby, sekretarze, turaki, czepigi, lwy, antylopy, zebry, szympansy, goryle, hipopotamy, żyrafy, mrówniki, kretoszczury, postrzałki, wiewiórolotki, tenreki, złotokrety, ryjoskoczki, kameleony.

• MADAGASKARSKA - wyodrębniona ze względu na endemityczne lemury, indrysy i palczaki.

• AUSTRALIJSKA - wyodrębniona ze względu na wiele endemitycznych gatunków torbaczy, a także kazuary, strusie emu, rajskie ptaki, altanniki, stekowce.

• ANTARKTYCZNA - występują tam pingwiny, świergotek antarktyczny.

• Lamarkizm - Lamarck głosił, że organizmy dążą do doskonałości, wpływ środowiska powoduje u nich dostosowana do niego zmiany ciała, które ułatwiają im funkcjonowanie w środowisku (np. żyrafa wykształciła długą szyją, aby zjadać liście z wysokich partii drzew), zmiany ciała dokonane za życia organizmów są dziedziczne, informacje w ciele zwierząt są przekazywane za pomocą ,,fluidów“.

• Katastrofizm - Cuvier uważał, że w historii Ziemi było kilka katastrof, w wyniku których powstały coraz to bardziej złożone formy organizmów, po jednym z nich powstał człowiek (Cuvier był też zdania, że na podstawie skamieniałości jednego małego fragmentu organizmu, np. zęba, może odtworzyć budowę całego organizmu).

• Darwinizm - teoria opracowana przez Darwina (do takich samych wniosków doszedł niezależnie również Wallace), na podstawie zaobserwowanych na wyspach Galapagos zjawisk. Darwinizm głosi, że rozrodczość organizmów znacznie przekracza ich przeżywalność. Między organizmami występuje zmienność, niektóre osobniki charakteryzują się większą przeżywalnością od innych. Wśród organizmów istnieje walka o byt. Skutkiem zróżnicowanej przeżywalności różnych organizmów jest dobór naturalny - powoduje on eliminację ze środowiska organizmów gorzej dostosowanych. Osobniki mające więcej cech korzystnych mają większe szanse przeżycia i wydania na świat potomstwa, które z kolei może dziedziczyć po nich korzystne cechy.

• Syntetyczna teoria ewolucji (neodarwinizm) - współczesne poglądy łączące odkrycia Darwina z nowoczesnymi odkryciami w dziedzinie genetyki i ewolucji.

• Dowody ewolucji: skamieniałości, badania pokrewieństwa między organizmami na podstawie sekwencji DNA (cytochrom c, histon H1, fibroblasty, hemoglobina), embiologia (początkowe stadia rozwoju kręgowców są bardzo podobne), obserwacja narządów homologicznych (mają takie samo pochodzenie ewolucyjne, ale mogą mieć różne funkcje, np. kość kwadratowa i kowadełko), analogicznych (konwergencja, zbieżna ewolucja u dwóch niespokrewnionych grup organizmów, np. skrzydła ptaka i nietoperza), atawizmów (pojawienie się narządu charakterystycznego dla przodków danego organizmu, np. obfite owłosienie człowieka), narządów szczątkowych (obecne u organizmów jako pozostałości po przodkach, ale nie pełnią u nich żadnych funkcji, np. kość ogonowa u człowieka).

• Źródła zmienności genetycznej: crossing - over, losowa segregacja gamet w mejozie, mutacje (mogą być korzystne, niekorzystne lub neutralne). Zmienność genetyczna podlega dziedziczeniu.

• Zmienność fluktuacyjna (środowiskowa) - odpowiedź organizmu na różne oddziaływanie środowiska, np. opalenizna; zakres zmian danego organizmu w odpowiedzi na zmiany środowiska nosi nazwę normy reakcji. Zmienność środowiskowa nie podlega dziedziczeniu.

• Wszystkie geny organizmów danej populacji to pula genowa.

• Prawo Hardy'ego - Weinberga: populacja znajdująca się w równowadze, czyli taka, w której częstość występowania alleli poszczególnych genów nie zmienia się, nie podlega ewolucji. W rzeczywistości nie występują w naturze populacje spełniające tą zasadę, ponieważ wymaga ona jednocześnie: całkowicie losowego kojarzenia się osobników (bez preferencji określonego fenotypu), braku napływu genów z obcych populacji, dużej liczności populacji i potomstwa.

• Rozwiązywanie zadań dotyczących tego prawa: mamy allel dominujący pewnej cechy A i recesywny a. Częstość każdego z tych alleli jest stosunkiem występowania tego allelu do sumy występowania wszystkich alleli. Tak więc mając dwa allele, sumę możemy przedstawić A + a = 1. Po podniesieniu tego wyrażenia po potęgi drugiej, otrzymujemy: A^2 + 2Aa + a^2 = 1. I tak: częstość występowania w tej populacji homozygot AA jest równa częstości A do potęgi drugiej, częstość występowania heterozygot Aa jest równe iloczynowi 2Aa, a częstość występowania homozygot aa jest równa częstości a podniesionej do potęgi drugiej.

• Dryf genetyczny są to zjawiska przypadkowe, polegające na wyizolowaniu niewielkiej części populacji. Może się zdarzyć, że osobniki te nie są reprezentatywne (mają inne proporcje występowania alleli niż przeciętna). Przykładem może być kataklizm, w wyniku którego zginęła większość populacji. Po jakimś czasie populacja odrodzi się, ale jej pula genowa może być inna, w zależności od zestawu genów osobników, które przetrwały.

• Efekt wąskiego gardła (zwany efektem szyjki od butelki) - w wyniku jakiegoś kataklizmu albo klęski (lub wytępienia przez człowieka, jak w przypadku gepardów w Afryce) przeżywa niewielka grupa organizmów, toteż wiele genów zanika, a nowa populacja jest uboższa pod względem genetycznym.

• Efekt założyciela - napływ do populacji jakiegoś osobnika lub grupy osobników, wnoszących do niej nowe geny, które następnie rozprzestrzeniają się w tej populacji.

• Mikroewolucja - ewolucja w obrębie jednego gatunku (np. melanizm przemysłowy - zabarwienia włochacza nabrzozka w zależności od skażenia środowiska).

• Makroewolucja - ewolucja, w wyniku której powstają gatunki i wyższe taksony.

• Megaewolucja - powstawanie typów, gromad (duże jednostki taksonomiczne).

• Specjacja - proces powstawania gatunków.

• Allopatryczna - powstaje w wyniku powstania fizycznej bariery pomiędzy populacjami. Długotrwały brak przepływu genów między tymi populacjami powoduje powstanie odrębnych gatunków.

• Sympatryczna - specjacja nie wymagająca bariery fizycznej, np. poliploidyzacja roślin.

• Filetyczna - jeden gatunek całkowicie ewoluuje w inny.

• Radiacja - z jednego gatunku ewoluuje wiele innych (np. zięby Darwina - zięby na różnych wyspach, w zależności od środowiska, rodzaju pokarmu etc. wykształciły różne strategie życiowe, powstały przy tym osobne gatunki).

• Specjacja jest zależna od doboru naturalnego.

Dobór stabilizujący preferuje osobniki przeciętne, kierunkowy osobniki o określonym w danym środowisku fenotypie, a rozrywający - fenotypy skrajne.

• Prawa ewolucji: bezkierunkowa (nie ma z góry ustalonej koncepcji jakiegoś gatunku czy organizmu), nieodwracalna (prawo Dollo), obejmuje zarówno powstawanie gatunków, jak i wymieranie, ma nierównomierne tempo, jest udowodnionym faktem.

• Biogeneza - Ziemia powstała około 4,7 mld lat temu, a życie około 3,8 mld lat temu. Pierwotna atmosfera Ziemi miała charakter redukujący, zawierała wodów, azot, dwutlenek węgla, w mniejszej ilości metan, amoniak i siarkowodów. Nie zawierała tlenu (śladowe ilości). Na początku samorzutnie tworzyły się związki organiczne, takie jak cukry, aminokwasy, kwasy tłuszczowe i zasady azotowe. Następnie łączyły się one w bardziej złożone związki organiczne (polisacharydy, białka, kwasu nukleinowe). Doświadczenia prowadzone w warunkach jakie panowały w czasie powstawania życia na Ziemi doprowadziły Oparina do zaobserwowania powstających koacerwatów, a Foxa do powstawania mikrosfer. Nie są one organizmami żywymi (nie mają materiału genetycznego), ale są zdolne do wchłaniania z otoczenia cząsteczek organicznych, gromadzenia ich w postaci skrobii, a także do powiększania rozmiarów i dzielenia się.

• Hipoteza świata RNA - autoreplikujący się RNA jako jednocześnie materiał genetyczny i matryca do syntezy białek u pierwotnych organizmów. Hipoteza ta wzięła się stąd, że istnieją cząsteczki RNA, działające jako enzymy, czyli rybozymy.

• Pierwotne organizmy były najprawdopodobniej prokariotyczne, beztlenowe i heterotroficzne.

• Inne hipotezy powstawania życia: teoria panspermii (organizmy przybyły na ziemię ze wszechświata, teoria wysunięta przez Arrheniusa), samorództwa (obalił ją Pasteur).

• Powstanie organizmów autotroficznych - najpierw chemoautotrofy, potem fotoautotrofy (produktem ubocznym fotosyntezy jest tlen, który wówczas pojawił się w dużej mierze w atmosferze i spowodował powstanie warstwy ozonowej. Ta warstwa umożliwiła w późniejszym okresie zasiedlenie lądów przez organizmy). Tlen okazał się zabójczy dla większości beztlenowców, toteż obligatoryjne beztlenowce przetrwały w miejscach, gdzie brakowało tlenu. Pierwotne sinice pozostawiły po sobie stromatolity - skamieniałości powstałe z CaCO3 wydzielane na zewnątrz komórki sinicy.

• Komórki eukariotyczne pojawiły się ok. 2 mld lat temu. Teoria endosymbiozy omówiona przy okazji protistów.

• Fauna ediakarska - skamieniałości przewodnie dla okresu proterozoiku, które swoją nazwę wzięły od wzgórz Ediakara w Australii, były tam pierwotne zwierzęta tkankowe.

• W kambrze miała miejsce radiacja zwierząt: powstały wtedy wszystkie typy współczesnych bezkręgowców (oczywiście nie wszystkie we współczesnej formie). Świat roślinny tworzyły wtedy przede wszystkim sinice i glony, a wśród zwierząt charakterystyczne dla tego okresu są trylobity i archeocjaty.

• Ordowik - powstanie bezżuchwowców pancernych (ostrakodermy).

• Sylur - powstanie pierwszych ryb, wyjście na ląd roślin (psylofity) oraz pierwotnych stawonogów, np.wielkoraków (a wraz z nimi grzybów).

• Dewon - ,,okres ryb“, radiacja adaptacyjna ryb, pod koniec powstanie pierwszych płazów. Wśród flory - pojawiły się pierwsze mszaki i paprotniki, a także paprocie nasienne i prymitywne rośliny nagonasienne.

• Karbon - pojawiły się pierwsze gady i owady latające (ważki), na Ziemi rosły bujnie paprocie, skrzypy i widłaki (pokłady węgla kamiennego).

• Perm - największe w historii wymieranie gatunków (wyginęły m.in.tylobity); radiacja adaptacyjna gadów.

• Trias - powstały pierwsze ssaki (zwierzęta niepozorne i drobne, owadożerne).

• Jura - powstały pierwsze ptaki, żyły wówczas na Ziemi amonity i belemnity (skamieniałości przewodnie) na Ziemi dominowały, tak jak w pozostałych okresach mezozoiku, gady, zwłaszcza dinozaury, należące do archozaurów, czyli dinozaurów naczelnych. U niektórych dinozaurów prawdopodobnie występowała stałocieplność. Ssaki wyewoluowały z tzw. terapsydów, natomiast ptaki i krokodyle z teropodów należących do dinozaurów gadziomiedniczych (były one mięsożerne). Natomiast zauropody należące do gadziomiedniczych i dinozaury ptasiomiednicze były roślinożerne. W wodach żyły ichtiozaury i plezjozaury, a pterozaury posiadały zdolność lotu. Z kolei mozazaury dały początek łuskonośnym (hatterie, jaszczurki, amfisbeny).

• Kreda - powstały pierwsze rośliny okrytonasienne, rozpoczęła się koewolucja okrytonasiennych i zapylających je owadów. Pod koniec kredy (65 mln lat temu) miało miejsce wielkie wymieranie (wyginęły wówczas dinozaury, prawdopodobnie przyczyną było uderzene meteorytu w Ziemię).

• Trzeciorzęd - powstały wówczas rośliny jednoliścienne (najmłodsza grupa roślin). Zaczęły dominować ssaki wśród zwierząt. Pojawiły się pierwsze małpy naczelne i człowiekowate.

• Czwartorzęd - powstanie człowieka rozumnego.

ANTROPOGENEZA

• Pierwotne naczelne były spokrewione z tupajami (wiewiórecznikami), które obecne żyją m.in. w Azji. Pierwsze naczelne powstały ok. 60 mln lat temu. Najprymitywniejsze naczelne należą do małpiatek. Mają one oczy skierowane do przodu, widzenie stereoskopowe, paznokcie przynamniej na jednym palcu, jednak różnią się od wyższych naczelnych sezonowością rozmnażania i wilgotnym nosem. Do małpiatek należą lemury (żyją na Madagaskarze, mają specjalnie ułożone zęby, które służą również do czyszczenia futra), lori i galago. Do mniej zaawansowanych naczelnych zalicza się też wyraki, mające przylgi na palcach i prowadzące nocny tryb życia, są jedynymi naczelnymi będącymi wyłącznie drapieżnikami.

• Około 40 mln lat temu powstały małpy, są one dobrze przystosowane do nadrzewnego trybu życia i mają duże mózgowie. W Ameryce Południowej żyją małpy szerokonose (chwytny ogon, szeroki nos, wyjce, czepiaki, kapucynki, płaksy, tamaryny, marmozety). W Afryce i Azji (i w Europie na Gibraltarze - magoty) żyją małpy wąskonose, mają wąskie nosy i nie mają chwytnego ogona (albo wcale go nie mają). Są zwierzokształne (pawiany, koczkodany, gerezy, makaki, mandryle) oraz człekokształtne (powstały ok. 20 mln lat temu, nie mają ogona, należą do nich żyjące w Azji gibony i orangutany, które poruszają się za pomocą brachiacji; żyjące w Afryce goryle i szympanse). Szympans karłowaty (bonobo) jest najbliższym krewnym człowieka.

• Około 5-6 mln lat temu rozdzieliły się linie rozwojowe bonobo i człowieka. Sahelantropus jest najstarszym szczątkiem mogącym pochodzić od przodka człowieka, ale nie jest to pewne, gdyż nie znaleziono jego kości udowych świadczących o dwunożności. Najstarsi potomkowie człowieka (rodzina człowiekowate) należą do rodzaju Ardipithecus, nieco młodsze są australopiteki. Były one istotami dwunożnymi, o stosunkowo niewielkim rozmiarze mózgu (ok. 500 cm^3), występował u nich stosunkowo wyraźny dymorfizm płciowy, żywiły się padliną lub drobnymi owocami i innym pokarmem pochodzenia roślinnego (tzw. australopiteki masywne były wyspecjalizowanymi roślinożercami, miały masywne szczęski i grzebień kostny na czaszce, należały do nich A.boisei, A.robustus). Najbardziej znanym jest ,,Lucy“ znaleziona w Etiopii (gatunek A.afarensis). Australopiteki żyły w Afryce.

• Homo habilis - powstał ok. 2,5 mln lat temu, jako pierwszy z człowiekowatych był zdolny do tworzenia narzędzi z kamieni. Prawdopodobnie był zdolny do abstrakcyjnego myślenia. Kultura będąca tworem tego człowieka (gł.narzędzia) nosi nazwę olduwańskiej (od miejsca, gdzie znaleziono jego szkielet). Żył w Afryce.

• Homo erectus - powstał ok. 2 mln lat temu, jako pierwszy z homonidów nauczył się posługiwać ogniem, nosił ubranie, czemu towarzyszyła redukcja owłosienia. Miał brzuchate łydki, był sprawnym piechurem. Prawdopodobnie tworzył więzi społeczne, posługiwał się bardziej złożonymi narzędziami (kultura aszelska). H. Erectus żył a Azji, a w Afryce żył bardzo do niego podobny H.ergaster.

• Neandertalczyk - powstał ok. 200 tys. lat temu, miał dużą objętość mózgu (ok. 1500cm^3), miał bardzo masywny kościec, jasną karnację, żył na terenie obecnych Niemiec (zimny klimat), polował na zwierzęta, przy użyciu skomplikowanych narzędzi (dzidy, harpuny), rozbudowane więzi społeczne (pochówek zmarłych, opieka nad chorymi).

• Homo sapiens - jako pierwszy ma zaznaczoną bródkę w profilu twarzy i nie ma wydatnych wałów nadoczodołowych, objętość mózgu ok. 1300cm^3, złożone więzi społeczne, posługiwanie się bardzo zaawasowanymi narzędziami, rozwój sztuki (m.in.malowidła naskalne).

• Cechy wspólne ludzi i małp człekokształtnych: chwytne dłonie, pięciopalczasta dłoń i paznokcie, taki sam układ zębów ( w każdej połowie szczęki 2 siekacze, 1 kieł, 2 przedtrzonowce i 3 trzonowce), genomy człowieka i szympansa składają się w co najmniej 95% z takiej samej informacji genetycznej, sekwencje aminokwasowe hemoglobiny ludzkiej i szympansa są identyczne, wzrok skierowany do przodu, zredukowany, niechwytny ogon (lub jego brak).

• Cechy różniące człowieka od małp człekokształtnych: dwunożność oraz całkowicie pionowa postawa, dużo mniejsze owłosienie ciała, szerokie kości biodrowe, łukowato wysklepiona stopa ułatwiająca chodzenie, kły nie wystają poza linię zgryzu, kończyny górne (ręce) całkowicie pozbawione funcji lokomocyjnej i są krótsze od dolnych, większy mózg a co za tym idzie, większa mózgoczaszka, brak wałów nadoczodołowych, łuk zębowy paraboliczny (małpy mają kwadratowy).

EKOLOGIA 13-05-07 16:40

BIOGEOGRAFIA 13-05-07 16:40

EWOLUCJONIZM 13-05-07 16:40

---