1. ISTOTA SYSTEMU POLITYCZNEGO

System polityczny składa się z trzech elementów:

1. Idee i wartości polityczne.

2. Organizacje i instytucje polityczne.

3. Normy polityczne.

Idee i wartości polityczne - są to idee, które mają charakter polityczny, które są uznawane w życiu politycznym i na których to życie się opiera.

Fundamentalne wartości, na których opiera się życie polityczne społeczeństwa demokratycznego :

• Idea demokracji,

• Idea państwa prawa,

• Idea społeczeństwa obywatelskiego

• Idea samorządności,

• Idea podziału władzy,

• Idea rozdziału kościoła od państwa,

• Idea świeckiego charakteru państwa,

• Idea cywilnej kontroli nad służbami mundurowymi.

Społeczeństwo niedemokratyczne- wartości, na których opierało się życie w PRL-u

• „PRL jest państwem socjalistycznym”

• Idea władzy ludu pracującego miast i wsi

• Idea przewodniej roli partii komunistycznej

• Idea sojuszu robotniczo - chłopskiego

• Idea przyjaźni ze Związkiem Radzieckim

Organizacje i instytucje polityczne - organizacje i instytucje, które mają charakter polityczny, które działają w politycznej sferze życia społecznego, które organizują społeczeństwo do udziału w takim życiu i za pośrednictwem których obywatele w życiu państwa uczestniczą.

• Partie polityczne,

• Każda inna organizacja jeżeli realizuje swoje cele poprzez wywieranie wpływu na władzę polityczną, państwową (np. związki zawodowe; mafia, która opłaca polityków),

• Państwo ( najbardziej powszechna organizacja- należą do niej wszyscy, jest organizacją przymusową)

Normy polityczne - są to normy, które mają charakter polityczny, są uznawane w życiu politycznym, które regulują to życie.

• Część norm ustanowionych przez państwo np. prawo wyborcze (bo państwo stanowi też normy ekonomiczne, porządkowe),

• Normy, którymi kierują się organizacje i instytucje polityczne np. statuty partii, partyjne regulaminy wyłaniania kandydatów na posłów, radnych,

• Normy zwyczajowe - jeżeli one regulują życie polityczne.

System polityczny - jest to wszystko to, co składa się na życie polityczne społeczeństwa.

2. ISTOTA I RODZAJE KONSTYTUCJI

Konstytucji nie ma:

1. W państwach o ustroju monarchii absolutnej ( władza panującego nie może być ograniczana np. przez konstytucje) - Arabia Saudyjska, Emiraty Arabskie, Oman, Suabi, Watykan

2. W krajach rządzonych przez reżimy, które zdobyły władzę w wyniku przewrotu, zamachu stanu ( unieważniają dotychczasową konstytucję i ogłaszają, że uchwalą nową, ale tego nie robią ) - najczęściej kraje afrykańskie np. Niger, Libia

Konstytucja - ustawa zasadnicza, ustawa podstawowa, najważniejszy rangą akt prawny, wielka karta.

Pochodzi od łacińskich słów - „konstituo”, „konstituer” - ustanawiać, urządzać.

Konstytucja - jest to akt prawny o ustanawianiu i urządzaniu państwa.

Konstytucję wyróżnia na tle innych ustaw:

1. Szczególny tryb stanowienia.

Konstytucję stanowi się przy szczególnym kworum i szczególną większością, np. musi być referendum, wspólne obrady obu izb obecność wszystkich posłów, zmienia się większością 3/4, 2/3, 4/5 głosów.

2. Szczególna treść.

Konstytucję pisze się w sposób doniosły, podniosły, uroczysty, przy pomocy słów, terminów, które mają podkreślać doniosłość tego aktu prawnego. Pisze się ją w sposób ogólnikowy, po to, by mogła obowiązywać przez długi czas; żeby można ją uchwalić (zaakceptowana przez prawie wszystkich).

3. Szczególna systematyka.

Konstytucję pisze się w/g pewnego porządku, schematu; poszczególne kwestie pisze się w pewnej kolejności.

Większość konstytucji pisze się w/g schematu:

• Preambuła - nie jest normą prawną, deklaracja woli ustawodawcy,

• I rozdział - ustrój polityczny,

• II rozdział - ustrój społeczno-gospodarczy,

• III rozdział i następne - prawa, wolności i obowiązki obywatelskie,

• Następne rozdziały - organizacja i zasady funkcjonowania władz państwowych,

• Ostatni rozdział - sposób zmiany konstytucji.

4. Szczególna moc.

Konstytucja jest aktem prawnym o największej mocy, najwyższego rzędu, od konstytucji nic nie jest już ważniejsze, wszystkie pozostałe ustawy muszą być zgodne z konstytucją ( ale np. w Iranie - państwo teokratyczne - normy prawne religijne są ważniejsze od państwowych).

5. Podlega ona szczególnej ochronie.

W XX w. zaczęto powoływać instytucje, które mają stać na straży konstytucji np. Trybunał Konstytucyjny, Sądy Konstytucyjne. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc ustawy, są ostateczne, nie przysługuje odwołanie, apelacja, kasacja.

RODZAJE KONSTYTUCJI - TYPOLOGIA KONSTYTUCJI

1. Kryterium - czas obowiązywania i treść:

1. Konstytucje małe

2. Konstytucje pełne

Konstytucja mała

• Stanowiona na czas określony, oznaczony, z reguły na czas do uchwalenia konstytucji pełnej, ma tymczasowy, przejściowy charakter ( po odzyskaniu niepodległości, po rewolucji, przewrocie),

• Jest z reguły bardzo krótka, bo określa tylko organizację i zasady funkcjonowania najwyższych władz państwowych.

Konstytucja pełna

• Stanowi się ją na czas nieokreślony, nieoznaczony ( na zawsze),

• Wyróżnia ją treść, musi zawierać co najmniej pięć następujących kwestii:

1. Ustrój polityczny

Wartości, na których opiera się życie polityczne w kraju.

2. Ustrój społeczno-gospodarczy

Wartości (zasady) ustroju społeczno-gospodarczego:

• Nienaruszalność własności,

• Wolność rynkowa, wolność gospodarowania,

• Nowe ciężary ekonomiczne mogą być wprowadzane jedynie w formie ustawy.

3. Prawa, wolności i obowiązki obywatelskie.

Prawa obywatelskie:

• Wynikają zawsze z prawa stanowionego przez państwo; to coś co otrzymujemy od państwa,

• Obywatel ma możliwość wyboru postępowania; może z prawa korzystać, ale nie musi; nie ma przymusu,

• W sytuacji konfliktowej na obywatelu ciąży powinność wskazania normy prawnej, z której dane prawo obywatelskie wynika,

Wolności obywatelskie:

• Nie wynikają z prawa stanowionego, ale mogą być przez to prawo ograniczone; są to pewne predyspozycje do życia w społeczeństwie, z którymi się rodzimy; ustawodawca musi ograniczyć nasze wolności, aby nie godzić w wolności innego człowieka,

• Obywatel ma możliwość wyboru sposobu postępowania; nie ma przymusu korzystania z wolności,

• W sytuacji konfliktowej to organ państwowy wskazuje normę prawną, na mocy której dana wolność została ograniczona.

Obowiązki obywatelskie:

• Wynikają zawsze z prawa stanowionego przez państwo; powinny wynikać z ustaw,

• Obywatel nie ma możliwości wyboru sposobu postępowania; musi obowiązek wypełnić,

• W przypadku obowiązku to organ państwowy wskazuje normę prawną, z której on wynika.

4. Organizację i zasady funkcjonowania władzy.

• Musi określić do kogo należy władza ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza,

• W jaki sposób władze są powoływane,

• Jakie mają kompetencje,

• Jakie relacje zachodzą między nimi.

5. Sposób zmiany konstytucji.

• Tryb przy pomocy którego legalnie można zmienić konstytucję.

2. Kryterium - sposób zmiany konstytucji

1. Sztywne

2. Elastyczne

Konstytucja sztywna - to taka, której tryb zmiany jest bardzo czasochłonny i trudny do urzeczywistnienia; nie można jej szybko i łatwo zmienić, znowelizować; zalicza się te, które można zmienić przez referendum, np. w Szwajcarii, Szwecji, Norwegii, Japonii; czasami uznajemy też takie, które można zmienić przez parlament np. konstytucja Portugalii - większością 4/5 głosów w dwóch głosowaniach, przedzielonych wyborami parlamentarnymi.

Konstytucja elastyczna - to taka, której tryb zmiany nie różni się od trybu stanowienia ustaw zwykłych; mają państwa, w których nie ma podziału ustaw na konstytucyjne i zwykłe, wszystkie ustawy są tak samo ważne, np. Wielka Brytania, Izrael.

3. ISTOTA I FORMY DEMOKRACJI

Demokracja narodziła się w V w. p.n.e. w starożytnej Grecji. Rozwój dzisiejszej demokracji nastąpił w XIX w. - rewolucje burżuazyjne; z demokracji mogli korzystać nieliczni.

CECHY DEMOKRATYCZNYCH SYSTEMÓW POLITYCZNYCH

II grupy demokratycznych systemów politycznych:

• Skonsolidowane

• Nieskonsolidowane

Skonsolidowane - cechy:

1. Duże tradycje demokratyczne - demokracja wykształtowała się dawno temu, jest ustabilizowana.

2. Brak sił politycznych, które mogą zagrozić demokratycznemu porządkowi lub skuteczna izolacja takich sił.

3. Ustabilizowany system partyjny - w walce o władzę liczą się partie z dużymi tradycjami, powstały dawno, są wyborcom znane.

4. Urzeczywistniona idea państwa prawa - życie społeczne oparte jest na prawie, prawo jest stanowione zgodnie z obowiązującymi procedurami, nie stanowi się prawa, które działa wstecz, stanowione prawo jest zgodne z konstytucją.

5. Rozwinięte społeczeństwo obywatelskie - poziom rozwoju mierzony liczbą działających organizacji społecznych, które tworzą obywatele bez udziału państwa, frekwencja wyborcza jest bardzo duża.

6. Rozwinięta samorządność - władza lokalna należy do samorządu lokalnego, rozwinięty jest także samorząd gospodarczy, zawodowy.

7. Brak problemów z alternacją władzy - wyniki wyborów są uznawane, po wyborach szybko następuje zmiana urzędujących.

8. Urzeczywistniona idea cywilnej kontroli nad służbami mundurowymi.

9. Władze pochodzą z rywalizacyjnych i systematycznie przeprowadzanych wyborów.

Do tej grupy należą np.: USA, Kanada, państwa Europy zachodniej i północnej, Japonia, Izrael, Australia, Nowa Zelandia.

Nieskonsolidowane - cechy:

1. Małe tradycje demokratyczne, lub brak tradycji demokratycznych,

2. Nieustabilizowany system partyjny; działające partie powstały stosunkowo niedawno, społeczeństwo ich nie zna,

3. Istnienie sił politycznych, które w pewnych warunkach mogą zagrozić demokratycznemu porządkowi np. partie nacjonalistyczne, populistyczne

4. Problemy z urzeczywistnianiem idei państwa prawa; prawa często niezgodne z konstytucją, normy prawne często działają wstecz, często zmienia się istniejące prawo,

5. Problemy z alternacją władzy, problemy z rotacją u władzy; nie wszyscy uznają wynik wyborów

6. Nierozwinięte społeczeństwo obywatelskie; wielu obywateli nie bierze udziału w życiu politycznym, nie biorą udziału w wyborach, mała liczba organizacji społecznych,

7. Nierozwinięta samorządność; terytorialna, gospodarcza itp.,

8. Wykorzystywanie służb specjalnych, mundurowych do walki politycznej.

Do tej grupy należą np.: państwa Europy Środkowej, Wschodniej, za wyjątkiem Białorusi, państwa Ameryki Łacińskiej, RPA, Namibia, Angola, Mozambik, Botswana, Turcja, Mongolia, Indie, Korea Północna, Tajwan, Malezja, Bangladesz, państwa Oceanii, za wyjątkiem Fidżi.

INSTYTUCJE PRZY POMOCY KTÓRYCH REALIZUJE SIĘ DEMOKRACJĘ

1. Instytucje demokracji bezpośredniej - każdy obywatel ma takie same możliwości udziału w podejmowaniu decyzji.

Instytucje demokracji bezpośredniej:

1. Referendum

2. Inicjatywa obywatelska

3. Zgromadzenie ludowe

Referendum

• Najbardziej znana, najczęściej występująca instytucja demokracji bezpośredniej ( w Niemczech nie ma).

• Słowo referendum pochodzi od łacińskich słów „refero”, „referendare” - odwołanie, odwoływać się, odnosić się.

• Jest to forma odwołania się organu państwowego do opinii, do woli obywateli.

• Poprzez referendum organ, który je rozpisał chce poznać opinię społeczeństwa na jakiś temat, lub chce żeby społeczeństwo pojęło jakąś decyzję.

Podział referendum

REFERENDUM

OPINIODAWCZE PRAWODAWCZE

USTROJODAWCZE USTAWODAWCZE

OBLIGATORYJNE FAKULTATYWNE OBLIGATORYJNE FAKULTATYWNE

Opiniodawcze - chodzi o wysondowanie opinii społeczeństwa w jakiejś sprawie, na jakiś temat; biorący w nim udział nie podejmują decyzji.

W Polsce mieliśmy tylko 4 takie referenda:

• 1946 r. - referendum 3xTAK

• 1987 r. - projekt reform gospodarczych prof. W. Sadowskiego

• 1996 r. - zaopiniowanie projektu powszechnego uwłaszczenia

• 2003 r. - przystąpienie do UE

Prawodawcze - pod głosowanie poddaje się gotowy projekt aktu prawnego, obywatele podejmują wiążącą decyzję.

Ustrojodawcze - obywatele głosują nad projektem zmiany konstytucji.

Ustawodawcze - obywatele głosują nad projektem ustawy zwykłej.

Obligatoryjne - obowiązkowe; to takie, które musi się odbyć, żeby dany projekt mógł wejść w życie, jest jedynym sposobem stanowienia prawa ( u nas w 1997 r. dot. Konstytucji)

Fakultatywne - nieobowiązkowe; to takie, które może się odbyć, ale nie musi aby dany projekt wszedł w życie

Występują dwie drogi stanowienia prawa:

• Głosowanie w parlamencie,

• Druga zapasowa to referendum

(takie mają francuzi - jest stosowane jako sposób odwołania się od parlamentu do decyzji obywateli; szwajcarzy - mają referendum fakultatywne na wniosek 6 kantonów, lub 10.000 obywateli)

Dzięki referendum każdy obywatel może wziąć udział w rządzeniu.

Inicjatywa obywatelska

Polega na tym, że określona w konstytucji liczba obywateli może zgłosić pod referendum, bądź pod głosowanie w parlamencie projekt zmiany konstytucji, lub zmiany ustawy zwykłej (w Polsce 100.000 osób). Z inicjatywy obywatelskiej pochodzą najczęściej kontrowersyjne projekty ustaw, projekty których nie chcą zgłosić posłowie, itp.

Zgromadzenie Ludowe

To zebranie ogółu pełnoprawnych obywateli, którego celem jest stanowienie prawa i wybór egzekutywy (władzy wykonawczej).

Najrzadziej występująca instytucja demokracji bezpośredniej; zaczęła zanikać po rewolucjach burżuazyjnych; dziś nie może funkcjonować z przyczyn technicznych; można spotkać w niewielkich państwach, ale na poziomie lokalnym np. Szwajcaria w dwóch kantonach o najmniejszej liczbie ludności; u nas pewną formą zgromadzeń ludowych są zebrania sołeckie.

2. Instytucje demokracji pośredniej(przedstawicielskiej) - społeczeństwo sprawuje władzę za pośrednictwem wybieranych przez siebie i spośród siebie obywateli. Władzę sprawujemy za pośrednictwem posłów, senatorów, radnych.

Ta forma demokracji wymaga przeprowadzania rywalizacyjnych i systematycznych wyborów.

Rywalizacyjne - różne partie, kandydaci muszą ze sobą rywalizować,

Systematyczne - przeprowadzane systematycznie, a nie tylko wtedy, gdy jesteśmy pewni, że uda nam się je wygrać; zgodnie z upływem kadencji, kadencję można skrócić, ale wydłużyć nie; różne organy mają różne kadencje, chodzi o to, żeby zachować ciągłość władzy, żeby cała władza nie dostała się w ręce jednej partii.

Systemy wyborcze:

1. Czteroprzymiotnikowe

2. Pięcioprzymiotnikowe

3. „Mieszany” (np. Niemcy, Litwa, Ukraina, Rosja)

Każdy system wyborczy opiera się na kilku przymiotnikach prawa wyborczego. Zasady prawa wyborczego określa konstytucja.

Zasady prawa wyborczego:

• Wybory czteroprzymiotnikowe:

1. Powszechności

2. Równości

3. Bezpośredniości, lub pośredniości

4. Tajności (tajnego głosowania)

5. Większości

• Wybory pięcioprzymiotnikowe:

1. Powszechności

2. Równości

3. Bezpośredniości, lub pośredniości

4. Tajności (tajnego głosowania)

5. Proporcjonalności

Każda z zasad określa inny obszar spraw, które składają się na organizację wyborów.

Zasada powszechności - określa krąg osób uprawnionych do udziału w wyborach.

Obecnie uznajemy, że wybory są całkowicie powszechne, jeżeli jedynym warunkiem uzyskania prawa wyborczego jest ukończenie określonego wieku przez obywatela (ustalone w konstytucji), przy czym nie może być różnicy między wiekiem uzyskania prawa wyborczego, a uzyskaniem zdolności do czynności prawnych.

Cenzusy - są to ograniczenia zasady powszechności wyborów spowodowane względami politycznymi, ekonomicznymi, społecznymi, np.: cenzus majątkowy, płci, wykształcenia, zamieszkania, rasowy, polityczny.

Z udziału w wyborach można wyłączyć dwie grupy osób; prawa wyborczego nie mają:

• Uznani prawomocnym wyrokiem sądu za niezdolnych do czynności prawnych, częściowo, lub całkowicie ubezwłasnowolnieni,

• Skazani prawomocnym wyrokiem sądu na kary pozbawienia praw publicznych, lub praw wyborczych.

W każdym państwie występuje też grupa osób, które mają prawo wyborcze, ale nie mogą z niego skorzystać (nie dysponują miejscem do głosowania, np. osadzeni w więzieniach, areszcie)

Prawo wyborcze dzieli się na:

• Czynne - prawo do wybierania, głosowania,

• Bierne - prawo do kandydowania, bycia wybranym.

Zasada równości - ma dwa znaczenia:

• Równość wyborów w znaczeniu formalnym - wybory są równe w znaczeniu formalnym, jeżeli każdy wyborca ma jeden głos, lub taką samą liczbę głosów,

• Równość wyborów w znaczeniu materialnym - wybory są równe w znaczeniu materialnym, jeżeli „waga” głosu każdego wyborcy jest taka sama.

Zasada bezpośredniości, lub pośredniości

Wybory są bezpośrednie, gdy każdy wyborca oddaje swój głos bezpośrednio na kandydata ubiegającego się o wybór.

Wybory pośrednie polegają na tym, że wybieramy elektorów, a dopiero oni głosują na kandydatów ubiegających się o wybór (np. w USA w wyborach pośrednich wybiera się prezydenta i wiceprezydenta; we Francji wybiera się senat).

Zasada tajności - oznacza, że głosowanie przeprowadza się w trybie tajnym; wybory są tajne, gdy nie ma prawa ani możliwości sprawdzenia, w jaki sposób wyborca głosował. Lokal musi być wyposażony w urządzenia do głosowania (kabiny do głosownia, kotary).

Zasada większości - określa sposób wyłaniania zwycięzców, sposób ustalania wyników głosowania. W świetle zasady większości wybory wygrywa kandydat, który otrzymał większość głosów.

Rodzaje większości:

1. Większość względna (zwykła) - jest to najwięcej głosów, chociaż mniej niż połowa.

2. Większość bezwzględna zwykła - to, co najmniej 50% + 1 głos

3. Większość bezwzględna kwalifikowana - to, co najmniej 50% + 1 głos + n głosów

50% + 1 + 1 = 2/3, ¾, 4/5,

Wybory powszechne oparte są na większości względnej, lub bezwzględnej zwykłej. Np. w Wielkiej Brytanii wszystkie wybory oparte są na większości względnej; we Francji na bezwzględnej zwykłej.

Plusem większości względnej jest to, że wybory na niej oparte zawsze kończą się ostatecznym wynikiem, nie trzeba ich powtarzać.

Minusem jest to, że wybory wygrywa najczęściej kandydat, na którego głosowało mniej niż połowa wyborców; sprawa reprezentatywności budzi wątpliwość.

Większość bezwzględna zwykła - plusem jest to, że wybory wygrywa kandydat, na którego głosowała ponad połowa wyborców; nie budzi wątpliwości sprawa reprezentatywności wybranego.

Minusem jest to, że wybory trzeba najczęściej powtarzać, trzeba organizować wybory w II turze, wybory dłużej trwają i więcej kosztują.

W Polsce na większości względnej oparte są wybory do senatu, wybory radnych w gminach do 20tyś. mieszkańców; na bezwzględnej oparte są wybory prezydenta RP, wybory prezydentów miast, burmistrzów i wójtów.

Wybory większościowe mają wielu krytyków, dlatego że ich wynik nie zawsze odzwierciedla wolę wyborców; niekiedy dochodzi do deformacji woli wyborców. Przyczyną jest to, że mała różnica w liczbie otrzymanych głosów może prowadzić do zasadniczej różnicy w podziale mandatów, zwycięzca bierze wszystko, mimo że wygrał jednym głosem. Drugim mankamentem jest to, że duże grupy społeczne nie są reprezentowane w parlamencie; po trzecie w wyborach większościowych zdarza się tak, że partia, która w skali kraju uzyskała większość głosów wybory przegrywa, otrzymuje mniejszość mandatów.

A B

I 60 40

II 60 40 A - 3 mandaty

III 60 40

IV 10 90

V 10 90 B - 2 mandaty

200 tyś. 300 tyś.

głosów głosów

A - wygrywa, choć głosowało na nich mniej wyborców

Zasada proporcjonalności

Wybory proporcjonalne są reakcją na negatywne skutki wyborów większościowych (pojawiły się dopiero w czasie rewolucji francuskiej).

W świetle zasady proporcjonalności mandaty dzieli się między partie proporcjonalnie do liczby uzyskanych przez nie głosów.

Można je przeprowadzać tylko w okręgach wielomandatowych.

W takich wyborach też jest problem ze sprawiedliwym podziałem mandatów; ustawodawca musi określić te metody.

Metody dzielenia mandatów:

1. Metoda d'Hondta (czyt. Donta)

Przy pomocy metody d'Hondta w Polsce ustala się wyniki wyborów do sejmu, parlamentu UE, do rad gmin liczących więcej niż 20 tyś. mieszkańców, do rad powiatów, do sejmików wojewódzkich.

Sprzyja ona większym partiom, zabezpiecza parlamenty przed nadmiernym rozdrobnieniem, zabezpiecza przed partiami skrajnymi (dostają z reguły 2 -3 % głosów, a to nie daje im możliwości wejścia do parlamentu).

Posługiwanie się metodą d'Hondta:

1. Liczbę głosów zdobytych przez poszczególne partie dzieli się przez kolejne liczby naturalne.

2. Otrzymane w ten sposób ilorazy porządkuje się od największego do coraz mniejszego.

3. Kolejne mandaty przyznaje się partiom, które otrzymały kolejno coraz mniejsze ilorazy.

Przykład.

Mamy 8 mandatowy okręg. Zgłosiło się 5 kandydatów (5 partii).

I	II	III	IV	V
42 (1)	9	32 (2)	18 (5)	24 (3)	1
21 (4)	4,5	16 (6)	9	12 (8)	2
14 (7)	3	10,6	6	8	3
10,5	2,2	8	4,5	6	4
					5
3	-	2	1	2	6
					7

2. Metoda Sainte Laguë (czyt. Sant Legi)

Przy pomocy tej metody ustala się wyniki wyborów do Parlamentu Europejskiego, w Polsce wybory do sejmu w 2001 r.

Różni się od metody d'H tym, że kolejnymi dzielnikami są kolejne liczby nieparzyste.

Sprzyja ona mniejszym partiom.

Przykład.

I	II	III	IV	V
42 (1)	9 (7)	32 (2)	18 (4)	24 (3)	1
14 (5)	3	10,6 (6)	6	8	3
8,4 (8)	1,8	6,4	3,6	4,8	5
6	1,2	4,5	2,5	3,4	7
					9
3	1	2	1	1	11
					13

Od metody wiele zależy, może partii pomóc wygrać wybory. Metodę wybiera ustawodawca. W krajach, gdzie demokracja jest rozwinięta nie można zmieniać prawa wyborczego tuż przed wyborami.

Wybory mają duży wpływ na kształt systemu partyjnego.

Wybory większościowe czteroprzymiotnikowe sprzyjają dużym partiom i prowadzą do wykształcenia się systemu dwupartyjnego, wielopartyjnego dwublokowego lub systemu partii dominującej.

Wybory proporcjonalne sprzyjają mniejszym partiom i prowadzą do wykształcenia się systemu wielopartyjnego. Nawet nieduża partia ma szanse zdobycia kilku mandatów. Często też następują zmiany na scenie politycznej.

Wybory kończą się wyłonieniem zwycięzców, którzy otrzymują mandaty - prawo do zasiadania w organie przedstawicielskim.

Mamy dwa rodzaje mandatów:

1. Mandat wolny

2. Mandat imperatywny (związany)

Mandat wolny - polega na tym, że poseł nie jest prawnie związany instrukcjami wyborców i nie może być przez nich odwołany (tak jest w państwach demokratycznych np. w Polsce).

Chodzi o to, żeby posłowie mogli podejmować decyzje niepopularne; pojawiłby się problem techniczny - jak poinformować posła o naszych życzeniach, oczekiwaniach.

Mandat imperatywny - jest przeciwieństwem pierwszego - polega na tym, że poseł jest prawnie związany instrukcjami wyborców, a jeżeli nimi się nie kieruje, to ci mogą odwołać go w trakcie kadencji (tak jest np. w wyższej izbie niemieckiego parlamentu; w Polsce tak było w okresie obowiązywania konstytucji z 1952 r.)

Udział obywateli w wyborach może być ich prawem, lub obowiązkiem.

W 30 państwach współczesnego świata udział w wyborach jest obowiązkiem, np. Belgia, Luksemburg, Lichtensztajn, Grecja, Australia, Nowa Zelandia, Singapur, Wenezuela, wiele państw Ameryki Łacińskiej. W tych państwach frekwencja jest zawsze wysoka, np. Belgia - ok. 92%.

Finansowanie kampanii wyborczych.

Partie biorąc pieniądze na wybory uzależniają się od swoich sponsorów. Sponsorzy traktują to, jako inwestycję, lokatę; politycy mogą się im odwdzięczyć, np. informując wcześniej o planach zmian ustaw, o przetargach, zamówieniach publicznych itp. Jest to dzisiaj problemem państw.

Co państwa robią, żeby uniezależnić od sponsorów? - tworzą ustawy - kto może finansować kampanię wyborczą, ustalają limity środków, ale to nie przynosi efektów.

Coraz więcej państw decyduje się na finansowanie kampanii wyborczych z budżetu państwa. Ten sposób jest najbardziej bezpieczny, najkorzystniejszy. Pierwszym państwem w Europie, które się zdecydowało na to było RFN - parlament określa subwencję, ile otrzyma partia za każdy zdobyty głos, otrzymują zwrot kosztów kampanii wyborczej, ale tylko te partie, które weszły do parlamentu. Podobnie jest w Polsce - subwencję otrzymuje partia, która zdobyła co najmniej 3% głosów i otrzymuje zwrot kosztów kampanii wyborczej.

W czasie kampanii wyborczej niektórzy zarabiają, np. media (reklamy wyborcze); agencje, firmy, które zajmują się marketingiem politycznym, organizują kampanie wyborcze.

Cechy idealnego kandydata:

• Musi mieć dobry program,

• Musi mieć dobrą prezencję,

• Musi być osobą medialną,

• Musi być dobrym mówcą,

• Powinien mieć uregulowaną sytuację osobistą, rodzinną,

• Status materialny - przystawać do danej przeciętnej,

• Sprawy wyznaniowe,

• Wykształcenie,

• Powinien być człowiekiem sukcesu,

• Powinien mieć jakieś doświadczenia w kierowaniu, zarządzaniu,

• Powinien być lojalny.

4. ISTOTA FUNKCJE I TYPY PARTII POLITYCZNYCH

Partie spotykamy prawie we wszystkich państwach; tylko w kilkunastu państwach nie ma legalnych partii, np. w monarchiach absolutnych obowiązuje zakaz działania partii, cała władza należy do panującego (Arabia Saudyjska, Oman, ZEA, Brunea, Watykan); w państwach rządzonych przez reżimy, które zdobyły władzę w wyniku przewrotu (Libia, Niger).

PARTIA - każda organizacja społeczna, która jednocześnie spełnia trzy następujące kryteria:

1. Jest organizacją dobrowolną,

2. Posiada program,

3. Dąży do zdobycia władzy państwowej, a następnie do jej utrzymania.

Każda partia ma trzy dokumenty:

1. Deklaracja ideowa - dokument, który wymienia wartości, idee, które akceptuje, pod którymi się podpisuje,

2. Program - zbiór zadań do realizacji w najbliższej przyszłości,

3. Program wyborczy - to zbiór haseł, z którymi partia przystępuje do wyborów, dzięki którym chce wybory wygrać.

Funkcje, zadania partii w dzisiejszym społeczeństwie:

1. Organizują społeczeństwo do udziału w życiu politycznym.

2. Reprezentują interesy poszczególnych grup społecznych na forum państwa, są wyrazicielkami tych interesów, dążeń.

3. Partie kształtują opinie i postawy obywateli.

4. Funkcje wyborcze - opracowywanie programów wyborczych, selekcja kandydatów zgłoszonych do wyborów.

5. Funkcja rządzenia - funkcję tę wypełniają partie rządzące poprzez: opracowanie programu rozwoju państwa; selekcję kandydatów na stanowiska państwowe.

6. Funkcja opozycji - funkcję tę wypełniają partie opozycyjne poprzez: opracowywanie alternatywnych programów rozwoju państwa; przygotowanie zaplecza kadrowego, które będzie zdolne przejąć władzę po najbliższych wyborach; kontrolę rządu i rządzących, głównie poprzez krytykę.

TYPOLOGIA PARTII

KRYTERIUM - program partii, założenia ideowo-programowe:

• Partie lewicowe

• Partie centrowe

• Partie prawicowe

Skrajna lewica:

• Partie anarchistyczne,

• Partie trockistowskie,

• Partie maoistowskie,

• Część partii komunistycznych

Skrajną lewicę wyróżnia:

• Akceptacja dla skrajnych metod działania,

• Szczególnego rodzaju mesjanizm - misją jest wyeliminowanie ze społeczeństwa wrogów ludu, wrogów klasowych, wyzyskiwaczy, imperialistów, np. Partia Czerwonych Kmerów w Kambodży,

• Antyklerykalizm - wrogość do religii i kościoła,

• Jest przekonana o wyższości własności uspołecznionej, dąży do likwidacji własności prywatnej,

• Kolektywizm - przekonanie, że dobro jednostki można poświęcić w imię wspólnej sprawy, liczy się ogół nie jednostka.

W Europie obecnie nie słyszy się o skrajnej lewicy, w Ameryce Łacińskiej partie te mają znaczne wpływy (np. Kolumbia).

Umiarkowana lewica:

• Partie pacyfistyczne,

• Partie ekologiczne

Wyróżnia je:

• Powstały stosunkowo niedawno (lata 60-70te),

• Cieszą się one poparciem wśród lepiej wykształconej części młodego pokolenia,

• Specyficzne metody działania - wiece, pikiety, manifestacje, blokady, marsze wielkanocne, łańcuchu żywych serc,

• Największą wartością dla tych partii jest wolność jednostki,

Partie pacyfistyczne - uważają, że największym zagrożeniem jest zbyt silne państwo, zbyt duże, zbyt silne służby mundurowe,

Partie ekologiczne (zieloni) - uważają, że największym zagrożeniem jest niekontrolowany postęp cywilizacyjny, którego motorem jest pogoń za zyskiem.

Partie socjalistyczne i socjaldemokratyczne:

Są to partie z dużymi tradycjami; mają dużo wyborców w Europie.

Wyróżnia je:

• Stałe hasła - „wolność”, „równość”, „braterstwo”, „solidarność”

(wolność dzielą na ekonomiczną i polityczną; równość - chcą wyrównywać różnice społeczne)

• Uważają, że każda forma własności może być efektywna,

• Akceptują umiarkowany interwencjonizm państwowy,

• Akceptują rozbudowę socjalnej funkcji państwa; nie mówią o podatkach,

• Dużą wagę przywiązują do spraw mniejszości, do spraw kobiet,

• Są przeciwnikami kary śmierci, są przeciw podwyższaniu wymiaru kar,

• Opowiadają się za rozdziałem kościoła od państwa.

Partie centrowe:

• Partie chrześcijańsko-demokratyczne,

• Partie ludowe

Partie chrześcijańsko-demokratyczne skupiają dziś zarówno katolików, jak i protestantów.

Partie ludowe - w Europie w ostatnich dziesięcioleciach ich wpływy zmalały.

Wyróżnia je:

• Mają „mieszane” programy - odnajdujemy hasła właściwe dla umiarkowanej lewicy, jak i umiarkowanej prawicy; mają lewicowe programy gospodarcze i prawicowe programy polityczne,

• Zdolność do tworzenia koalicji zarówno z umiarkowaną lewicą, jak i z umiarkowaną prawicą

Prawica:

• Partie liberalne i neoliberalne:

• Funkcjonują na wszystkich kontynentach,

• Są partiami elitarnymi (nie mają dużo członków),

• Uważają, że tylko własność prywatna może być efektywna - stały postulat - prywatyzacja,

• Z niechęcią podchodzą do interwencjonizmu państwowego,

• Są niechętni socjalnej funkcji państwa,

• Opowiadają się za zmniejszeniem podatków,

• Akceptują integrację europejską i procesy integracyjne we współczesnym świecie.

• Partie konserwatywne:

• Przywiązanie do tradycji, do tradycyjnych instytucji ustrojowych, do kościoła, do religii,

• Największymi wartościami są rodzina i własność prywatna,

• Wyróżnia je niechęć do szybkich i daleko idących reform, zmian,

• Z rezerwą podchodzą do integracji europejskiej.

• Partie narodowe:

• Akcentują, uznają równouprawnienie narodów i prawo każdego narodu do własnego państwa,

• Największą wartością jest rodzina i własność rodzinna,

• Podkreślają odpowiedzialność rodziców za wychowanie dzieci,

• Cieszą się największą popularnością w okresie walki o odzyskanie niepodległości, ustanowienie państwowości,

• Unikają rozważań ideologicznych po to, by nie dzielić społeczeństwa, starają się wokół siebie skupić wszystkich,

• Głoszą solidaryzm społeczny.

Partie skrajnie prawicowe:

• Partie nacjonalistyczne,

• Partie neofaszystowskie,

• Partie klerykalne

Wyróżnia je:

• Akceptacja dla skrajnych metod działania (przemoc, terroryzm),

• Specyficzny mesjanizm (wyeliminowanie ze społeczeństwa różnych obcych - etnicznie, narodowo, wyznaniowo, seksualnie),

• Klerykalizm - dążenie do zwiększenia obecności kościoła, duchownych w życiu społecznym,

• Wiążą się z nią, głosują na nią wyborcy słabo politycznie zorientowani, słabo wykształceni, np. Front Narodowy we Francji, Polska Wspólnota Narodowa - Leszka Tejkowskiego.

KRYTERIUM - struktura organizacyjna:

• Partie masowe

• Partie kadrowe

Partia masowa:

• Opiera się na aktywności zarejestrowanych członków,

• Każdy z nich jest zobowiązany do:

1. Podporządkowania się dyscyplinie partyjnej,

2. Opłacania składki członkowskiej,

3. Działalności w jednej z podstawowych komórek partyjnych, które tworzy się na szczeblu możliwie najniższej jednostki podziału administracyjnego kraju,

• W partii tego typu obok centrali stale działa jej struktura terenowa, która jest systematycznie rozbudowywana.

Partia kadrowa:

• Nie ma członków, opiera się na aktywności sympatyków, których się nie rejestruje, którzy są stosunkowo luźno związani ze swoim ugrupowaniem,

• Utrzymuje się ona wyłącznie ze zbiórek i darowizn,

• Stale działa tylko centrala, brakuje komórek terenowych, jeżeli się już takie tworzy, to tylko na czas i potrzeby wyborów,

• Przykład: Partia Republikańska i Demokratyczna w USA; partiami kadrowymi są też partie nielegalne.

KRYTERIUM - rodzaj członkostwa (typ członkostwa):

• Partie o członkostwie indywidualnym

• Dokonują naboru członków w oparciu o indywidualną deklarację każdego wstępującego,

• Partie o członkostwie zbiorowym

• Są zrzeszeniami różnych organizacji społecznych, które zbiorowo do nich przystąpiły

• Przykład: Partia Pracy w Wielkiej Brytanii - ma członków indywidualnych i zbiorowych np. związki zawodowe; podobnie Szwedzka Partia Socjaldemokratyczna; w Polsce kiedyś AWS, SLD-wcześniej, jako blok wyborczy.

5. SYSTEMY PARTYJNE

SYSTEM PARTYJNY - to forma rywalizacji, lub współpracy ogółu legalnie działających partii w danym państwie.

TYPY SYSTEMÓW PARTYJNYCH (KRYTERIUM - liczba partii liczących się w walce o władzę)

• Systemy rywalizacyjne (w państwach demokratycznych)

To takie, w których różne partie mogą ze sobą konkurować, rywalizować, w których działa legalna opozycja i możliwa jest legalna rotacja u władzy.

• System wielopartyjny

• System dwupartyjny

• System partii dominującej

• Systemy nie rywalizacyjne (w państwach nie demokratycznych)

To takie, w których partie nie mogą ze sobą konkurować, rywalizować, w których nie działa legalna opozycja, w których nie jest możliwa legalna rotacja u władzy.

• System jednopartyjny

• System partii hegemonicznej

System wielopartyjny:

• Legalnie działa wiele partii, ale żadna z nich nie może zdobyć w wyborach ponad połowy mandatów w parlamencie, których potrzeba do utworzenia większościowego rządu.

• System taki prowadzi do tworzenia się rządów koalicyjnych, mało stabilnych.

• Działa legalna opozycja, możliwa legalna rotacja u władzy.

Koalicja partyjna - powstaje w oparciu o ugodę międzypartyjną, którą sporządza się na piśmie. W umowie koalicyjnej musi być określone:

• Program wspólnego rządu,

• Zaplanowany podział stref wpływów, uzgodnione która partia za co ponosi odpowiedzialność,

• Podział stanowisk,

• Uzgodniony sposób współdziałania na forum parlamentu, ważna jest dyscyplina partyjna na forum parlamentu.

Odmiany systemów wielopartyjnych:

1. System rozbicia wielopartyjnego.

Do utworzenia wspólnego rządu potrzeba wielu partii; konsekwencją są częste zmiany rządów.

2. System wielopartyjny dwublokowy.

Scena polityczna dzieli się na dwa bloki partii - blok partii lewicowych i blok partii prawicowych, partie centrowe zostają zmuszone do określenia się, czy pójść na prawo, czy na lewo, bloki te tworzą się przed wyborami. Jeżeli taki blok wygrywa wybory przekształca się w koalicję rządzącą. Taki system funkcjonuje we Francji.

3. System wielopartyjny kooperacji partii.

W tym systemie każda partia do wyborów przystępuje samodzielnie chcąc zdobyć jak najwięcej miejsc w parlamencie, ale po ich zakończeniu główne partie wznawiają współpracę przy rządzeniu państwem. Taki system funkcjonuje w Szwajcarii.

4. System wielopartyjny „dwóch i pół partii”.

Scena polityczna jest zdominowana przez dwie duże partie, ale każdej z nich brakuje kilkudziesięciu mandatów w parlamencie do tego, aby samodzielnie utworzyć większościowy rząd. Konsekwencją takiego układu jest konieczność tworzenia koalicji, w skład której wchodzi jedna duża partia i jedna mała partia. Taki system funkcjonuje w Niemczech.

System dwupartyjny:

• Legalnie działa także wiele partii, ale tylko dwie z nich są na tyle duże i wpływowe, że liczą się w walce o władzę,

• Wybory wygrywa zawsze jedna z tych dwóch partii, zdobywając ponad połowę miejsc w parlamencie, co pozwala utworzyć samodzielny, większościowy rząd,

• Zaletą jest duża stabilizacja władzy wykonawczej, rząd powołany po wyborach z reguły działa do następnych wyborów,

• Taki system jest np. w USA, Portugalii, Grecji, w Wielkiej Brytanii (był do niedawnych wyborów), w państwach, które powstały na gruzach brytyjskiego imperium.

System partii dominującej:

• Działa wiele partii, ale tylko jedna z nich jest na tyle duża i wpływowa, że od dłuższego czasu wygrywa kolejne wybory i pozostaje u władzy,

• W systemie tym działa legalnie opozycja - tworzy ją duża liczba skłóconych ze sobą partii, teoretycznie możliwa jest legalna wymiana u władzy,

• Taki system funkcjonował w Szwecji do 2006 r., w Japonii do 2009 r., jest w RPA, Namibii, Mozambiku, Angoli, Botswanie.

System jednopartyjny:

• Legalnie działa tylko jedna partia, która nieprzerwanie pozostaje u władzy,

• Nie istnieje legalna opozycja i nie istnieje możliwość legalnej wymiany u władzy,

• Taki system funkcjonuje na Kubie, w Wietnamie, Laosie, Turkmenii, Brunei.

System partii hegemonicznej:

• Legalnie działa kilka partii, ale jedna z nich wypełnia rolę przewodnią, kierowniczą, rolę hegemona, a pozostałe partie taką rolę uznają, się godzą,

• Nie ma legalnej opozycji, dlatego że wszystkie legalne partie mają przedstawicieli w rządzie; nie jest możliwa legalna rotacja u władzy,

• Taki system funkcjonuje w Korei Północnej (KRL-D), Chinach (CHRL), Uzbekistanie, Syrii, był w PRL (do 1989 r.).

6. TYPOLOGIA SYSTEMÓW POLITYCZNYCH

Systemy polityczne różnią się między sobą; różnice możemy dostrzec przy pomocy wielu kryteriów.

Kryteria przy pomocy których wyróżnia się formy państwa:

1. Ustrój terytorialny

• Państwa unitarne

• Państwa złożone (związkowe)

Unitarne:

• Jest jednolite pod względem administracyjnym (taki sam ustrój władzy lokalnej),

• Wszyscy obywatele mają takie same prawa, wolności, obowiązki,

• Jest zawsze bardziej scentralizowane,

• Mamy państwa całkowicie jednolite i państwa, na obszarze których są jednostki autonomiczne,

Autonomia - to prawo do szczególnie rozwiniętego samorządu; autonomię nadaje władza centralna, ona nadaje jej zakres, może ten zakres poszerzyć, może znieść autonomię; autonomia opiera się na statucie (nie na konstytucji), np. Hiszpania (18 jednostek autonomicznych), Dania (2), Finlandia (1), Ukraina (1), Federacja Rosyjska,

Złożone (związkowe):

• Państwo złożone jest związkiem państw (związek podmiotów o charakterze państwowym)

• Każdy podmiot ma swoje terytorium, swoich obywateli, swój system prawny na czele z konstytucją, swój własny system organów państwowych.

• Formy państwa złożonego:

• Konfederacja

• Federacja

• Unia personalna

• Unia realna

Konfederacja:

Jest to luźny związek państw, który realizuje z reguły jedno zadanie i którego organy nie są rozbudowane (zadanie - np. wspólna polityka obronna),

Przykład: Szwajcaria do 1847 r., USA na początku swojego istnienia, obecni związek Białorusi i Rosji)

Federacja:

Jest to państwo związkowe, które realizuje wiele zadań wspólnych dla swoich podmiotów i którego organy są rozbudowane.

Do władzy federalnej należy:

• Polityka obronna,

• Polityka zagraniczna,

• Polityka monetarna,

• Emisja wspólnego pieniądza,

• Polityka w zakresie ochrony handlowej,

• Ochrona granic zewnętrznych,

Przykład: Rosja, RFN, Szwajcaria, Austria, Belgia, Bośnia i Hercegowina, USA, Kanada, Indie, Australia, Malezja.

Unia personalna:

Jest to związek państw połączonych wspólną głową państwa.

Przykład: Wielka Brytania połączona jest unią personalną z 15 innymi państwami, państwa te są monarchiami, królowa jest głową tych państw - Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Papua Nowa Gwinea, Wyspy Salomona, Jamajka, Grenada, Bahamy, Belize.

Unia realna:

To państwo związkowe, którego podmioty połączone są wspólną głową państwa oraz innymi organami (wspólny budżet, wspólna armia, parlament, rząd).

Przykład: Wielka Brytania - Anglia i Walia połączone są unią realną ze Szkocją i z Irlandią Północną.

Biorąc pod uwagę to kryterium (ustrój terytorialny) można jeszcze podzielić na:

• Państwa o dwustopniowym podziale administracyjnym

Np. Dania, Szwecja, Norwegia.

• Państwa o trójstopniowym podziale administracyjnym

Np. Polska, Francja .

2. Forma rządu:

• Monarchia

• Republika

Monarchia:

• Jest to państwo, na czele którego stoi dożywotni władca.

• Obecnie jest 45 monarchii, jest to zanikająca forma państwa.

Podział:

Kryterium I - sposób powoływania władcy:

• Elekcyjne

Trzy współczesne państwa- Watykan, Andora, Malezja.

• Dziedziczne

Wielka Brytania, Norwegia, Szwecja, Dania, Holandia, Belgia, Luksemburg, lichtensztajn, Monako, Hiszpania.

We wszystkich państwach istnieją ustawy, które regulują następstwo tronu.

Kryterium II - zakres władzy panującego:

• Absolutne

• Konstytucyjne

• Parlamentarne

Monarchia absolutna:

• Cała władza państwowa należy do władcy, do panującego, nie może być ograniczona przez jakąkolwiek władzę ludzką,

• Nie ma konstytucji,

• Nie działają partie, nie ma legalnych partii,

• Najważniejsze funkcje państwowe należą do rodziny panującego,

• Jest zanikającą formą monarchii,

• Np. Arabia Saudyjska, Oman, Emiraty Arabskie, Suazi, Watykan.

Monarchia konstytucyjna:

• Władza panującego jest ograniczona postanowieniami konstytucji, którą z reguły on sam stanowi, on sam nadaje,

• Np. Maroko, Jordania, Kuwejt, Katar, Brunei, Monako, Lichtensztajn.

Monarchia parlamentarna:

• Władza panującego ograniczona jest konstytucją i uprawnieniami pozostałych organów państwowych (parlamentu, rządu, sądów, trybunałów),

• Władca panuje, ale nie rządzi,

• Każda monarchia parlamentarna jest monarchią konstytucyjną,

• Prawie wszystkie monarchie europejskie to monarchie parlamentarne.

Republika:

Jest to państwo, na czele którego stoi jedno, lub wieloosobowa głowa państwa, która wypełnia swoje funkcje przez kadencję określoną w konstytucji.

W prawie wszystkich republikach funkcję głowy państwa wypełnia prezydent - organ jednoosobowy.

Są nieliczne republiki, w których funkcję głowy państwa wypełnia organ kolegialny - w Europie są trzy takie państwa: Szwajcaria - 7 osobowa Rada Federalna; San Marino - dwóch Kapitanów Regentów; Bośnia i Hercegowina - 3 osobowe prezydium, ( w Polsce w latach 1952 - 1989 Rada Państwa- 17 osób).

Istotą republiki jest to, że głowa państwa jest organem kadencyjnym, nie dożywotnim.

(Kazachstan niedawno przyjął ustawę konstytucyjną, w której obecny prezydent będzie nim dożywotnio; do 2006 r. dożywotniego prezydenta miała Turkmenia; dożywotniego prezydenta miała też kiedyś Syria).

3. Wzajemne relacje między najważniejszymi organami państwa:

• Grupa państw, w których ustrój opiera się na zasadzie podziału władzy

• Grupa państw, w których ustrój opiera się na zasadzie jedności władzy

KONCEPCJA PODZIAŁU WŁADZY:

J.Locke, Monteskiusz „O duchu praw”. Zdecydowana większość państw demokratycznych opiera się na Monteskiuszowskich zasadach podziału władzy:

• Władza państwowa powinna być podzielona na:

• Władzę ustawodawczą,

• Władzę wykonawczą,

• Władzę sądowniczą,

• Władze te powinny być wyraźnie od siebie oddzielone,

• Wymienione władze muszą być sobie równe,

• Wymienione władze muszą nawzajem się kontrolować, hamować, ograniczać.

Sejm i senat (władza ustawodawcza) stanowiąc ustawy ogranicza rząd; prezydent (władza wykonawcza) ma prawo veta, prawo rozwiązania parlamentu; Trybunał Konstytucyjny (władza sądownicza) może orzec niezgodność ustawy z konstytucją.

Na tej koncepcji opierają się cztery formy systemów politycznych:

• System parlamentarno - gabinetowy

• System parlamentarno - kanclerski

• System prezydencki

• System pół prezydencki

Parlamentarno - gabinetowy:

• Taka forma wykształciła się w Anglii. Cieszy się dużym powodzeniem w Europie, funkcjonuje w większości państw europejskich.

• Władza ustawodawcza należy z reguły do dwuizbowego parlamentu,

• Władza wykonawcza jest dwuczłonowa, należy ona do głowy państwa oraz do rządu na czele z premierem,

• Głową państwa jest dziedziczny lub elekcyjny władca, albo prezydent wybierany przez parlament, lub specjalnie do tego powołany organ,

• Rząd jest powoływany przez głowę państwa w składzie, który zostanie zaakceptowany przez większość w parlamencie,

• W systemie tym nie ma zakazu łączenia funkcji pomiędzy rządem i parlamentem,

• Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje posłom, głowie państwa i rządowi,

• Głowa państwa może rozwiązać parlament w trakcie kadencji,

• Głowie państwa na ogół nie przysługuje prawo veta (są wyjątki np. Wielka Brytania),

• Osoby zajmujące najważniejsze urzędy mogą ponosić dwojakiego rodzaju odpowiedzialność:

Konstytucyjną i polityczną,

Odpowiedzialność konstytucyjna (prawna) - jest to odpowiedzialność z tytułu naruszenia prawa; taką odpowiedzialność ponosi głowa państwa i każdy z ministrów; do tej odpowiedzialności pociąga parlament, on może uchwalić akt oskarżenia, a sądem staje się specjalnie do tego powołany trybunał; słabością tej instytucji jest to, że do uruchomienia jej potrzebna jest większość w parlamencie.

Odpowiedzialność polityczna - ponosi ją rząd i każdy z ministrów; jest to odpowiedzialność za kierunek polityki; do tej odpowiedzialności pociąga wyłącznie parlament, mogą to zrobić przy pomocy wotum nieufności - jest to wniosek zgłoszony przez posła, lub grupę posłów, zgłoszony na forum parlamentu zrządzaniem ustąpienia rządu, lub ministra, z powodu prowadzenia polityki niezgodnej z oczekiwaniami wnioskodawców; uchwalenie takiego wniosku przez parlament zmusza rząd, lub ministra do ustąpienia; ustąpienie całego rządu rozpoczyna w państwie okres, który nazywamy przesileniem gabinetowym; trwa on do czasu powołania nowego rządu. Drugą instytucją związaną z odpowiedzialnością polityczną jest wotum zaufania - jest przeciwieństwem wotum nieufności, dlatego że z takim wnioskiem występuje do parlamentu sam rząd; chce on w ten sposób sprawdzić, czy dysponuje większością w parlamencie, żeby sprawdzić, którzy posłowie będą go wspierać. Wykorzystywane jest w sytuacjach:

• Z wnioskiem występuje każdy nowo powołany rząd; debatę rozpoczyna expose premiera - informacja o programie rządu, ale jednocześnie informacja, jakich prac oczekuje od sejmu, po debacie następuje głosowanie nad wotum zaufania,

• Rząd występuje o wotum zaufania w okresie konfliktów z parlamentem, np. gdy parlament nie chce uchwalić jakiejś ustawy, której rząd potrzebuje; rząd łączy kontrowersyjne głosowanie z głosowaniem nad wotum zaufania,

Głowa państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej; wykształciła się instytucja - kontrasygnata - polega na tym, że każda decyzja głowy państwa musi być zaakceptowana i podpisana przez premiera, lub któregoś z ministrów; poprzez złożenie podpisu pod decyzją głowy państwa premier, lub minister wyraża zgodę na wejście jej w życie i bierze na siebie odpowiedzialność polityczną za jej konsekwencje.

W systemie parlamentarno gabinetowym może działać jeden z trzech następujących rodzajów rządów:

• Rząd większości parlamentarnej (poparcie ponad połowy posłów, 50%+1)

• Rząd mniejszości parlamentarnej (poparcie mniej niż połowy posłów)

• Rząd pozaparlamentarny (rząd fachowców)

Rząd mniejszościowy może powstać i funkcjonować wtedy, gdy:

• Opozycja nie chce przedterminowych wyborów,

• Opozycja jest skłócona i niezdolna do porozumienia w sprawie wotum nieufności, lub uzgodnienia terminu przedterminowych wyborów,

• Do podjęcia są trudne i niepopularne decyzje (opozycja nie spieszy się wtedy z przejmowaniem władzy),

• W sytuacji klęski żywiołowej, niepokojów wewnętrznych, zagrożenia zewnętrznego.

Rząd pozaparlamentarny (fachowców) - taki rząd tworzy się wówczas, gdy liderzy partii parlamentarnych odmówią głowie państwa przyjęcia funkcji premiera. Jest to możliwe tylko wtedy, gdy do podjęcia są bardzo trudne i niepopularne decyzje, np. w okresie głębokiego kryzysu, albo w okresie zagrożenia wojennego. W Polsce tylko raz powstał taki rząd - w okresie międzywojennym - rząd Władysława Grabskiego.

Parlamentarno - kanclerski:

Funkcjonuje w RFN i w Austrii; jest to pewnego rodzaju odmiana systemu parlamentarno-gabinetowego; różni się od niego:

• Przede wszystkim szczególną pozycją ustrojową szefa rządu; kanclerz ma więcej władzy niż premier,

• Wyboru kanclerza dokonuje parlament,

• Program rządu określa jednoosobowo kanclerz,

• Kanclerz określa zakres samodzielności ministrów,

• Ministrowie ponoszą odpowiedzialność wyłącznie przed kanclerzem, nie ponoszą jej przed parlamentem,

• Pozycja ustrojowa prezydenta jest jeszcze mniejsza niż pozycja jego odpowiednika w systemie parlamentarno-gabinetowym - jest to konsekwencją poszerzenia władzy kanclerza.

• Władza kanclerza poszerzona kosztem rady ministrów i prezydenta.

System prezydencki:

Wykształcił się w Stanach Zjednoczonych, obecnie funkcjonuje tam w czystej postaci; występuje przede wszystkim w państwach na półkuli zachodniej, w kilku państwach Afryki, Azji, w Europie tylko na Cyprze. Różni się od systemu parlamentarno-gabinetowego:

• Działa jednoczłonowa egzekutywa, jednoczłonowa władza wykonawcza; należy ona do prezydenta, który jest jednocześnie głową państwa i naczelnym dowódcą sił zbrojnych, (nie ma premiera),

• Prezydent pochodzi z wyborów powszechnych; ma bardzo dobrą legitymację do sprawowania władzy,

• Prezydent ponosi tylko odpowiedzialność konstytucyjną, nie ponosi odpowiedzialności politycznej (parlament nie może mu skrócić kadencji, nie ma wotum zaufania, nieufności, kontrasygnaty),

• Prezydent nie może rozwiązać parlamentu, skrócić mu kadencji, zarządzić przedterminowych wyborów,

• Prezydent ma prawo veta,

• Obowiązuje zakaz łączenia funkcji między rządem i parlamentem,

• Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje wyłącznie posłom,

• Ministrowie są wyłącznie doradcami prezydenta i wykonawcami jego woli, on określa zakres ich samodzielności.

Zalety:

• Jasno określona odpowiedzialność za funkcjonowanie i stan państwa,

• Podział władzy - nie dochodzi do kryzysów rządowych.

System pół prezydencki:

Powstał poprzez połączenie pewnych rozwiązań właściwych dla systemu parlamentarno-gabinetowego z pewnymi rozwiązaniami właściwymi dla systemu prezydenckiego, np. Francja.

Cechy systemu politycznego pół prezydenckiego:

I grupa - cechy przypominające system parlamentarno-gabinetowy:

• Dwuczłonowa egzekutywa - władza wykonawcza należy do prezydenta i premiera,

• Rząd ponosi odpowiedzialność polityczną przed parlamentem (funkcjonują takie instytucje, jak wotum zaufania, nieufności, częściowo kontrasygnata),

• Rząd ma prawo inicjatywy ustawodawczej,

• Prezydent może rozwiązać parlament w trakcie kadencji.

II grupa - cechy przypominające system prezydencki:

• Prezydent pochodzi z wyborów powszechnych,

• Prezydent ma szereg uprawnień własnych, z których może korzystać bez kontrasygnaty premiera,

• Prezydent ma prawo veta,

• Zakaz łączenia funkcji między rządem i parlamentem.

KONCEPCJA JEDNOŚCI WŁADZY:

• Opiera się na przekonaniu, że cała władza państwowa powinna być skupiona w rękach parlamentu, ponieważ tylko on pochodzi z wyborów powszechnych, a co za tym idzie ma należytą legitymację do sprawowania władzy.

• Wszystkie pozostałe organy państwowe nie mogą być parlamentowi równe, muszą być jemu podporządkowane; parlament określa ich skład osobowy, wyznacza im zadania i może je kontrolować,

• System partyjny zbudowany na tej zasadzie nazywamy systemem rządów zgromadzenia, albo inaczej systemem rządów konwentu, albo systemem rządów parlamentarno - komitetowych.

Głównym teoretykiem, zwolennikiem tej koncepcji był J.J. Rousseau,

W Europie występuje w Szwajcarii; na koncepcji jedności władzy opierały się ustroje byłych państw socjalistycznych, w tym PRL.

18

Współczesne systemy polityczne - politologia II semestr - prof.nadzw.dr hab. T. Wallas - Konin 2009/2010

---