ZOBOWIĄZANIA

Strony:

• wierzyciel (creditor) - jemu przysługuje wierzytelność (nomen, creditum)

• dłużnik (debitor) - na nim ciąży dług

Definicje:

• Instytucje Justyniana (Gaius): „Zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do świadczenia pewnej rzeczy według praw naszego państwa'

• Digesta Justyniana (Paulus): „ Istota zobowiązania nie polega na tym, ażeby jakąś rzecz albo służebność uczynić naszą, ale na tym, ażeby zmusić kogoś innego do dania nam czegoś albo do czynienia, albo do świadczenia”

• węzeł obligacyjny, który istniał tylko pomiędzy wierzycielem i dłużnikiem i polegał na uprawnieniu wierzyciela do żądania od dłuznika, ażeby spełnił na jego rzecz obowiązek, polegający na „dare, facere albo praestare - dzisiaj ogólnie zwanym świadczeniem

Funkcje:

• w obrocie obligacyjnym uczestniczyli wszyscy - także alieni iuris (w tym niewolnicy)

• zobowiązania były wyrazem stosunków kredytowych

• chroniły przede wszystkim interesy wierzycieli - potencjalna władza nad dłużnikiem

• później idea ochrony dłużnika - łagodzenie prawa egzekucyjnego, ograniczanie wysokości odsetek

Podział:

• według źródła powstania

• ex contractu - z umów zaskarżalnych według prawa cywilnego

• quasi ex contractu - ze zdarzeń podobnych do kontraktów - powstawały z prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia, bezpodstawnego wzbogacenia, przypadkowej wspólności majątkowej, opieki, i zapisu testamentowego

• ex delicto (ex maleficio) - z deliktów prawa rzymskiego - kradzież, rabunek, uszkodzenie cudzej rzeczy, zniewaga (pr. cywilne); podstęp, groźba, działanie na szkodę wierzycieli, gorszenie cudzego niewolnika (pr. pretorskie)

• quasi ex delictio - ze zdarzeń podobnych do deliktów - odpowiedzialność sędziego, wylanie lub wyrzucenie czegoś z budynku, zagrożenie bezpieczeństwa na drogach, odpowiedzialność właścicieli statków, karczm i stajen.

• zobowiązania z niektórych pacta - z niektórych umów, które nie były kontraktami

• jednostronnie i dwustronnie wiążące

• jednostronnie zobowiązujące - w nim jedna strona była tylko wierzycielem, a druga tylko dłużnikiem (np. pożyczka); prosta ochrona procesowa, istniało tylko jedno powództwo tzw. ścisłego prawa

• dwustronnie zobowiązujące - każda ze stron jest w momencie zawierania zobowiazania dłuznikiem i wierzycielem (np. kupno-sprzedaż), każdy z dwóch węzłów obligacyjnych ulega osobnemu umorzeniu i każdy z nich podlega osobnej ochronie procesowej

• zupełne - powstają od razu przy nawiązaniu niektórych stosunków obligacyjnych (np. sprzedaż kredytowa po obu stronach - tylko, że każda ze stron przyrzeka spełnienie świadczenia w przyszłości (dwa węzły obligacyjne - jeden dotyczy rzeczy sprzedanej, drugi zapłaty ceny); różne środki procesowe: sprzedający actio venditi a kupujący actio empti

• niezupełne - powstaje jedno zobowiązanie, jednak w ramach stosunku prawnego może powstać dodatkowo, niekiedy z przyczyn czysto przypadkowych (także po stronie dłużnika) - środkiem procesowym nie było osobne powództwo a jedynie powództwo przeciwne do głównego (actio depositi directa i contrarium depositi iudicium)

• ścisłego prawa i dobrej woli

• stricti iuris - można domagać się tylko tego, co jest treścią stosunku prawnego, miały ochronę procesową ukształtowaną formalistycznie i rygorystycznie, ze skrępowana i ograniczona rolą sędziego (jednostronnie wiążące, z kontraktów i quasi kontraktów - powództwa to condictiones)

• bonae fidei - pełna swoboda w roszczeniach, bardziej swobodne z zachowaniem zasad dobrej woli - obustronne uprawnienia i obowiązki sędzia mógł ukształtować bardziej swobodnie (dwustronnie wiążące, zupełne i niezupełne - powództawa dobrej wiary); sędzia mógł ponadto:

1) zasądzić uboczne należności (obok świadczenia głównego),

2) uwzględnić dodane klauzule rozszerzające lub ograniczające zakres obowiązków dłużnika,

3) zasądzić dłużnika na zapłacenie odszkodowania

• cywilne i naturalne

• naturalne - istnieją, ale wierzyciel nie może dochodzić roszczeń, np. pater familiae - syn (zobowiązanie powstałe w wyniku używania peculium - ziemi przez syna) istotą ich było to, że były pozbawione ochrony procesowej, ale wywierały pewne skutki prawne - ale są w zakresie obowiązków moralnych i społecznych (także długi pupila zaciągnięte bez przyzwolenia opiekuna, nieformalne zaciąganie pożyczek, zobowiązania osób, które uległy capitis deminutio)

• wypełnienie (nawet przypadkowe) oznaczało spełnienie obowiązku prawnego

• zabezpieczane zastawem lub poręczeniem

• zwierzchnik odpowiadający za peculium na zewnątrz i udzielający kredytu synowi może najpierw swoją naturalną należność pokryć w pierwszej kolejności

• cywilne - takie, które mają ochronę procesową i można dochodzić roszczeń (nie mogły zachodzić między uczestnikami tej samej wspólnoty familijnej - tak długo dopóki wszystko należy do pater familias)

Podmioty zobowiązań:

• w roli wierzycieli i dłużników najczęściej pojedyncze osoby - zobowiązania jednostkowe

• z wielkim oporem dopuszczono zmiany osoby po stronie wierzyciela i dłużnika

• przepisy prawa spadkowego - po raz pierwszy wielość osób po jednej stronie

• jeżeli świadczenie było podzielne (można je rozłożyć na części bez utraty wartości) to następowała automatyczna indywidualizacja zobowiązania - wierzytelności dzieli się z mocy samego prawa (ipso iure) - rozpadały się na tyle części ile było uczestników po jednej czy po drugiej stronie, kwoty były równe, chyba, że odmienne proporcje wypadały ze stosunku prawnego; w procesie konieczność osobnego dochodzenia cząstkowych należności (dłużnik musiał odpowiadać wobec każdego z cząstkowych wierzycieli)

• zobowiązania kumulatywne (niepodzielne) - związane z deliktami; współsprawcy tego samego deliktu odpowiadali wobec sprawcy indywidualnie, ale każdy musiał mu zapłacić oznaczoną karę prywatną w pełnej wysokości - powództwa: actiones (np. od każdego podwójnej wartości)

• zobowiązanie solidarne - pomimo wielości podmiotów świadczenie jest tylko jedno, a uprawnienia czy obowiązki współuczestników dotyczą tego jednego świadczenia w całości; aby zaistniało potrzebne było wyraźnego objawu woli, najczęściej w postaci stypulacji (sprawcy przestępstwa za wyrządzoną szkodę, solidarność bierna, gdy nie można podzielić świadczenia)

• solidarność wierzycieli (czynna) - każdy z wierzycieli jest uprawniony do całości świadczenia, a zobowiązanie gaśnie, gdy dłużnik spełni swój obowiązek wobec któregokolwiek z wierzycieli

• solidarność dłużników (bierna) - zobowiązanie ciąży na wszystkich, ale wykonanie obowiązku przez jednego zwalnia także pozostałych (tutaj ryzyko litis contestatio - wytoczenie procesu przeciwko jednemu z dłużników umarzało zobowiązanie i zwalniało pozostałych a nie zawsze udało się zaspokoić wierzyciela - Justynian wprowadził zasadę, że umarza się zobowiązania współdłużników solidarnych po rzeczywistym zaspokojeniu wierzyciela; wprowadził także zasadę beneficium divisionis - pozwany dłużnik mógł zażądać rozdziału należności pomiędzy współdłuzników obecnych i wypłacalnych)

• prawo regresu przy zobowiązaniach solidarnych - po zgaśnięciu zobowiązania solidarnego na linii wierzyciel - dłużnik (stosunek zewnętrzny) powstaje wtórny problem rozdziału otrzymanej korzyści czy poniesionego ciężaru. Prawo regresu to uprawnienie do żądania zwrotu całości lub części świadczenia spełnionego dla rozwiązania zewnętrznego stosunku obligacyjnego, dopiero od Justyniana prawo regresu - wcześniej musiał wiązać inny węzeł prawny (stosunek wewnętrzny)

Przedmiot zobowiązania:

• świadczenie

• dare (danie) - przeniesienie na wierzyciela własności rzeczy lub ustanowienie dla niego ograniczonego prawa rzeczowego (trwałe przesunięcia majątkowe)

• facere (czynienie) - (również non facere - zaniechanie, nieczynienie) - wydanie rzeczy wierzycielowi w posiadanie lub w dzierżawę oraz wykonanie innych czynności faktycznej lub prawnej natury (przejściowe przesunięcia majątkowe)

• praestare (świadczenie) - wszystko to, co mogło być treścią zobowiązania (ale musiało spełniać pewne cechy:)

• możliwe do wykonania (nie: rzeczy nieistniejące, lub te, które już nie należą do wierzyciela)

• zgodne z prawem i dobrymi obyczajami (nie: zlecenie kradzieży, umowy co do spadku, gdy osoba testująca jeszcze żyje)

• wystarczająco określone

• przedmiot dokładnie oznaczony (certum)

• mniej ścisłe określenie (incertum)

• bliższe określenie do słusznego uznania osoby postronnej

• ma wartość majątkową

• świadczenie oznaczone indywidualnie lub gatunkowo

• oznaczone wg cech indywidualnych - jeśli rzecz oznaczona indywidualnie uległa zniszczeniu, świadczenie stawało się niemożliwe do wykonania i dłużnik posiada odpowiedzialność za szkodę - staję się on wolny od tego zobowiązania - ryzyko utraty ponosił w tym wypadku wierzyciel - handel niewolnikami

• oznaczone wg przynależności do gatunku - świadczenie było zawsze możliwe, dopóki istnieje gatunek - do chwili wykonania zobowiązania ryzyko przypadkowej utraty lub uszkodzenia ciążyło na dłużniku - obrót towarowo - pieniężny

• odsetki (fenus) - wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału, obliczone wg określonej stopy procentowej, w stosunku do wysokości kapitału oraz okresu jego eksploatacji, są ubocznym przedmiotem świadczenia, zależnym od istnienia podstawowego zobowiązania, co do kapitału, nie mogły przewyższyć wysokości kapitału

• XII Tablic - przepis decemwirów odsetki ograniczenie do 1/12 kapitału (ale miesięcznie więc rocznie dopuszczał do 100%)

• Koniec republiki - 1/100 miesięcznie (12% rocznie); jedynie przy wyjątkowo ryzykownej pożyczce morskiej bez ograniczeń

• Justynian - stawka stopy procentowej - 6% rocznie, dla najwyższych stanów 4% natomiast bankierzy i kupcy - 8%, pożyczka morska - 12%

• Justynian - zakaz anatocyzmu - wyciskania od dłużników w jakiejkolwiek postaci odsetek od odsetek

• zobowiązanie przemienne (alternatywne) -jedno świadczenie, ale jest możliwy taki układ, że ustala się z góry dwa lub więcej świadczeń umorzenie zobowiązania następuje przez spełnienie jednego świadczenia - jeśli jedno jest niemożliwe do wykonania, zobowiązanie koncentruje się na innych, wyboru dokonuje dłużnik (chyba, że wcześniej postanowiono inaczej)

• upoważnienie przemienne - jedno świadczenie, ale dłużnik z góry otrzymuje upoważnienie do zwolnienia się przez spełnienie innego świadczenia - jeżeli świadczenie główne stanie się niemożliwe do wykonania bez winy dłużnika to staje się on wolny od zobowiązania, wybór dłużnika

Modyfikacje świadczenia - odpowiedzialność za szkodę:

• szkoda majątkowa - umniejszenie majątku, powoduje modyfikację zobowiązania - czasami umorzenie, ale bardzo często przybierało ono nową formę - odszkodowanie; natomiast przy zobowiązaniach z deliktów i quasi deliktów szkoda była przyczyną powstania zobowiązania i odpowiedzialność za szkodę była jej normalnym następstwem

• siła wyższa - zdarzenia, którym słabość ludzka nie może się oprzeć - pożar, powódź, trzęsienie ziemi, napad piratów, rozbicie statku, naturalna śmierć niewolników i zwierząt; szkodę ponosił właściciel, dłużnik nie odpowiada za szkody wyrządzone w ten sposób - ale tylko z indywidualnie oznaczonym przedmiotem, w innym przypadku ryzyko dłużnika kończyło się dopiero w chwili wydania rzeczy wierzycielowi

• związek przyczynowy i wina - przyczyną powstania odpowiedzialności odszkodowawczej jest szkoda wyrządzona przez ludzkie działania lub zaniechania, duży akcent na winę a nie tylko na sprawcę !!! wina obiektywna - nie zwracano uwagi na wolę tylko na działanie i skutek

• stopnie winy

• dolus (zły zamiar) - świadome (celowe) i dobrowolne działanie lub zaniechanie, obliczone na wyrządzenie szkody drugiemu - najwyższy stopień winy

• culpa lata (grube niedbalstwo) - nie rozumienie tego co wszyscy rozumieją - zaniedbanie staranności, jakiej można oczekiwać od przeciętnego człowieka (działanie gorsze niż przeciętnego człowieka)

• culpa levis (lżejsze niedbalstwo) - zaniedbanie staranności

• in abstracto - według wzorca abstrakcyjnego jakim był ojciec rodziny

• in concreto - wg dłużnika - ma się zajmować sprawami cudzymi tak jak swoimi

• zasady odpowiedzialności zawinionej

• za dolus odpowiadali wszyscy zobowiązani (nie można wyłączyć tej odpowiedzialności nawet za zgodą obu stron)

• tendencja do zrównania skutków culpa lata i dolus (Justynian)

• w zobowiązaniach opartych na dobrej wierze, miarę właściwej odpowiedzialności wyznaczała tzw. zasada korzyści - strona, która nie miała korzyści z kontraktu odpowiadała tylko za dolus - natomiast druga strona odpowiadała za wszelką winę (omnis culpa)

• obowiązek strzeżenia (custodia) - dłużnik, który miał u siebie rzecz należąca do właściciela ponosił odpowiedzialność za jej zniszczenie bądź uszkodzenie zawinione, bądź za tzw. zwykły przypadek (ale nie z powodu siły wyższej)

• prawo klasyczne - odpowiedzialność obiektywna oparta nie na winie a na ryzyku

• Justynian - pojecie szczególnej staranności w strzeżeniu rzeczy - zaniedbanie jej oznaczało winę

• naprawa szkody - przywrócenie stanu poprzedniego w naturze bądź w pieniądzach

• powództwo ścisłego prawa, rzecz określona (certum) i z winy dłużnika to zwyczajna wartość rzeczy

• powództwo dobrej wiary, incertum - szeroko interes poszkodowanego - rzeczywisty uszczerbek majątkowy + utracony zysk (najczęściej - pokrycie uszczerbku majątkowego i zapłata utraconego zysku)

• odszkodowawczy charakter kar prywatnych - z zobowiązań kontraktowych można było dochodzić tylko należnej rzeczy, ale z deliktów jeszcze - osobnym powództwem - kary; kary prywatne - przypadały poszkodowanym, a dochodzono ich w zwyczajnym procesie cywilnym - 2x a nawet 4x wartości będącej przedmiotem deliktu

• kara umowna - warunkowe przyrzeczenie spełnienia w przyszłości określonego świadczenia (dołączony warunek był zawieszający i negatywny); w formie stypulacji, w bonae fidei zwykłe porozumienie; funkcja represyjna, dochodzono ich niekiedy dodatkowo, obok odszkodowania

• zwłoka - niewykonanie zobowiązania w terminie z przyczyn zależnych od stron

• zwłoka dłużnika - należność była już wymagalna - dojrzała do dochodzenia w procesie, a opóźnienie świadczenia nie było usprawiedliwione - wina dłużnika; następowało wezwanie dłużnika do spełnienia świadczenia (kiedy termin był nie ustalony) - powstanie zwłoki - następuje uwiecznienie zobowiązania (ryzyko przechodzi z wierzyciela na dłużnika); sticti iuris - tylko odszkodowanie od litis contestatio; w bonae fidei - rozliczenie z pożytków, odsetki zwłoki, wynagrodzenie poniesionej szkody; usunięcie skutków zwłoki - przez zaoferowanie opóźnionego świadczenia- wierzyciel odmawia przyjęcia - sam popada w zwłokę

• zwłoka wierzyciela - jeśli odmawia przyjęcia świadczenia bez słusznej przyczyny, nie zwalnia dłużnika z zobowiązania ale obniżała się miara jego odpowiedzialności, zwrot kosztów - prawo sprzedaży rzeczy dłużnej (pieniądze składane w świątyniach)

KONTRAKTY

Definicja:

• kontrakt - rodzaj zobowiązania, które zawiązywało się przez czynność prawną, ale niekoniecznie przez umowę, umowa zawiązująca zobowiązanie uznane i zaskarżalne według ius civile

Podział:

• ze względu na sposób zawarcia:

• kontrakty realne - dochodziły do skutku (były wiążące i zaskarżalne) gdy pomiędzy stronami nastąpiło przesunięcie majątkowe w postaci wydania rzeczy, nie wystarczyło samo wcześniejsze porozumienie

• pożyczka (mutuum)

• użyczenie (commodatum)

• przechowanie (depositum)

• kontrakt zastawniczy (pignus)

• kontrakty werbalne - aby dojść do skutku wymagały wypowiedzenia określonych słów pomiędzy osobami równocześnie obecnymi, nie wystarczało wcześniejsze porozumienie

• stypulacja (stipulatio)

• przyrzeczenie posagu (dotis dictio)

• zaprzysiężone przyrzeczenie wyzwoleńca do pełnienia dalszych usług na rzecz patrona (iurata promissio liberti)

• kontrakty literalne - polegały na tym, że osiągnięte wcześniej porozumienie trzeba było wyrazić w postaci formalnego wpisu do księgi rachunkowej

• wpisy do ksiąg rachunkowych (codicies acceptu et ezpensi)

• skrypty dłużne (syngraphae, chirographum)

• kontrakty konsensualne - dochodziły do skutku przez porozumienie stron, objawione na zewnątrz bez jakichkolwiek wymogów.

• sprzedaż (emptio venditio)

• najem (locatio conductio)

• spółka (societas)

• zlecenie (mandatum)

• ze względu na obowiązywanie

• jednostronnie zobowiązujące

• dwustronnie zobowiązujące

• ze względu na „rodzaj prawa”

• zobowiązania stricti iuris - powstawały tylko z jednego kontraktu realnego - pożyczki oraz ze wszystkich werbalnych i literalnych

• zobowiązania bonae fidei - z pozostałych kontraktów realnych i wszystkich konsensualnych

• rozszerzeniem kontraktów konsensualnych są pacta vestita - umowy, które dochodziły do skutku tak samo jak kontrakty konsensualne, a przy tym korzystały z ochrony prawnej: przez rozszerzenie zastosowania normalnych środków procesowych prawa cywilnego albo na podstawie prawa pretorskiego lub prawa cesarskiego - różniły się od konsensualnych nazwa i kręgiem zastosowania.

• Umowy musiały mieć zapewnioną sankcję zaskarżalności i typowe sformułowania.

• Ułatwiały wymianę dóbr ekonomicznych i umożliwiały lepsza organizacje produkcji.

• Umowa raz zawarta wiązała ściśle obydwie strony pod rygorem procesu i surowej egzekucji (tylko w wyjątkowych sytuacjach można się było z niej wycofać decyzją jednej tylko strony)

Kontrakty nazwane

• Indywidualne typy zobowiązań

• Określony krąg zastosowania

• Osobna ochrona procesowa

• Własna nazwa

• Regulowały podstawowe stosunki ekonomiczne

• Zaspokajały najważniejsze potrzeby w zakresie wymiany dóbr i usług

Kontrakty realne

Pożyczka (mutuum)

Definicja:

• Nexum - starsza - dochodziła do skutku przy świadkach, oprocentowana, wierzyciel, który nie otrzymał swojwj należności w terminie, mógł przystąpić wprost do egzekucji, bez potrzeby prowadzenia procesu

• Mutuum - przedmiotem rzeczy które się waży i mierzy, przedmiotem zwrotu będą nie te same rzeczy ale inne o tej samej naturze (Justynian dodał wymóg tej samej jakości) - był to więc kontrakt, w którym dłuznik otrzymywał od wierzyciela określoną ilość rzeczy zamiennych na własność, z obowiązkiem zwrotu takiej samej ilości rzeczy tej samej jakości

Konstrukcja:

• Zobowiązanie powstawało dopiero przez wręczenie przedmiotu pożyczki

• Wręczenie rzeczy pożyczonych i ich zwrotu dokonywano nieformalnie - na przyjmującego przechodziła własność, wystarczyło wręczenie rzeczy niezamiennej z upoważnieniem jej sprzedania i do zatrzymania ceny jako pożyczki

• Kontrakt realny

• Zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące

• Zobowiązanie z tytułu pożyczki było oceniane według ścisłego prawa - można domagać się zwrotu tylko pożyczonej sumy, o ewentualne odsetki trzeba było się umawiać osobno- najczęściej w formie stypulacji

• Strony umawiały się o termin zwrotu pożyczki, kiedy bezterminowo - wierzyciel musiał wezwać dłużnika do zwrotu

• Ryzyko na dłużniku

• Wymóg bezpłatności

Ochrona procesowa wierzyciela:

• actio certae creditae pecuniae - powództwo gdy nie ma zwrotu pożyczki pieniężnej

• condictio triticaria (actio certae rei) - powództwo gdy nie ma zwrotu pożyczki (inne rzeczy zamienne)

• actio ex stipulatu - powództwo w sprawie umówionych odsetek

• senatus consultum Macedonianum - ryzyko udzielenia pożyczki synowi pod władzą zostało w całości przerzucone na wierzyciela, nie mógł on dochodzić swojej należności ani od ojca, ani od syna (nawet gdy ma wydzielone peculium), chociażby ten odziedziczył już majątek po ojcu - ukrócenie spekulacji na przyspieszenie sukcesji po ojcu

Pożyczka morska:

• specyfika żeglugi - bardzo ryzykowna, trudności techniczne, piractwo,

• rozkład ryzyka - ryzyko na wierzycielu !!!

• wysokie odsetki

Funkcje i znaczenie:

• forma prawna korzystania z cudzego kapitału

• forma prawna organizowania kredytu

• zaspokojenie doraźnych potrzeb konsumpcyjnych

• bezpłatna pomoc między bliskimi

• charakter handlowy

Użyczenie (commodatum)

Definicja:

• bezpłatne korzystanie z cudzej rzeczy, a żeby były one bardziej bezpieczne - kreowano tę druga stronę właścicielem z obowiązkiem zwrotnego przeniesienia własności po upływie terminu czy po osiągnięciu umówionego celu

Konstrukcja:

• kontrakt realny

• dwustronnie zobowiązujący niezupełny

• wymóg dobrej wiary

• treścią - bezpłatne korzystanie z cudzych rzeczy w zakresie ustalonym przez strony bez prawa do pobierania pożytków

• przedmiotem rzeczy nie zużywalne (najczęściej nieruchomości)

Uprawnienia i obowiązki stron:

• komodant - oddający w użyczenie

• dalej pozostał właścicielem

• nie miał korzyści z kontraktu

• odpowiadał za dolus i culpa lata

• nie mógł domagać się wcześniejszego zwrotu rzeczy użyczonej

• komodatariusz - przyjmujący

• uzyskiwał tylko w dzierżenie

• obowiązek strzeżenia rzeczy użyczonej z największą starannością

• odpowiadał za wszystkie stopnie winy

• ciążyła nad nim custodia

• odpowiedzialność za „kradzież używania” - gdy używał rzeczy niezgodnie

• ponosił koszty zwyczajne utrzymania

• mógł domagać się zwrotu kosztów nadzwyczajnych

Ochrona procesowa:

• actio commodati directa - komodant dochodził zwrotu rzeczy użyczonej lub jej wartości

• contrarium commodati iudicium - komondariusz

• ponadto komandariusz mógł zatrzymać rzecz użyczoną aż do chwili zwrotu swoich należności z tytułu kontraktu

Funkcje i znaczenie:

• forma pomocy między bliskimi

• ułatwiał wykorzystanie zbędnych dla właścicieli środków produkcji

Precarium:

• prośba petenta - druga osoba zezwalała mu na używanie swojej rzeczy, ale tylko w granicach własnego upodobania (z możliwością odwołania w każdej chwili)

• podobieństwo - używanie cudzej rzeczy, bezpłatnie

• różnice - przejaw łaski użyczającego, stosunek faktyczny pozbawiony prawnej ochrony

• początkowo tylko na wsi - potem i ruchomości a nawet prawa majątkowe

Przechowanie (depositum)

Konstrukcja:

• kontrakt realny

• dwustronnie zobowiązujący niezupełny

• bonae fidei

• treścią - bezpłatny obowiązek przechowania cudzej rzeczy ruchomej (odpłatne było już rodzajem najmu)

Uprawnienia i obowiązki stron:

• deponent - składający rzecz na przechowanie

• nie musiał być właścicielem (można było oddać na przechowanie rzecz cudzą)

• oddanie rzeczy tylko w dzierżawę, posiadaczem pozostawał dalej deponent

• może zadąć zwrotu rzeczy w każdej chwili (nawet gdy umówiono się na termin)

• miał korzyść z kontraktu, odpowiadał omnis culpa (np. za złożenie rzeczy niebezpiecznej dla otoczenia)

• depozytariusz - biorący na przechowanie

• nie miał korzyści z kontraktu - odpowiedzialność za dolus i culpa lata (w tych granicach zobowiązany do troszczenia się o rzecz)

• wg Justyniana sam deponent powinien troszczyć się o rzecz i dobrze dobierać depozytariusza

• nie mógł korzystać z rzeczy, ani pobierać pożytku z niej

• nie mógł jej przywłaszczyć (kradzież) ani samowolnie używać (kradzież używania)

• odpowiedzialność depozytariusza obejmowała także obowiązek strzeżenia przed przypadkowym zaginięciem lub uszkodzeniem

Ochrona procesowa:

• actio depositi directa - deponent mógł dochodzić zwrotu rzeczy lub jej wartości, zasądzenie opiewało na pojedynczą wartość, ale łączyło się to z infamią - ujmą czci obywatelskiej za nadużycie zaufania; dlatego starano się ograniczać przedmiot depozytu (niewolnik ale bez szat)

• depozytariusz nie mógł przeciwstawić żadnych własnych pretensji

• contrarium depositi iudicium - depozytariusz mógł dochodzić swoich należności z tytułu ewentualnych wydatków i szkód - osobne powództwo, nie powodowało infamii

Szczególne rodzaje depozytu:

• depozyt konieczny - dochodził do skutku w wyjątkowych sytuacjach 9zamieszki, pożar, zawalenie budynku). Deponent miał z reguły wybór ograniczony, a wykorzystanie jego przymusowego położenia przez depozytariusza uważano za rażącą nieuczciwość - stąd podwójna wysokość kary

• depozyt nieprawidłowy - przedmiotem były przedmioty zamienne, głównie pieniądze, złożone na przechowanie, ale z możliwością używania ich przez depozytariusza i z obowiązkiem zwrotu takiej samej ilości takich samych rzeczy; różnice od pożyczki - depozyt nieprawidłowy zachodził w interesie obydwóch stron, pożyczka tylko w interesie przyjmującego, bonae fidei - dawało możliwość pobierania odsetek na podstawie zwykłego pactum, bez potrzeby stypulacji, zasądzenie powodowało infamię; różnice od depozytu zwykłego - różnica w przedmiocie, co powodowało zasadniczą zmianę ryzyka przypadkowej utraty - przechodziło tutaj wraz z własnością na depozatyriusza.

• Depozyt sekwestrowy - dotyczył rzeczy spornej, która na czas trwania sporu składano w ręce osobnego przechowawcy, zwycięzca w procesie mógł wydobyć od niego rzecz przy pomocy actio depositi sequestraria

Funkcje i znaczenie:

• Zasadnicza bezpłatność ograniczała funkcje i krąg zastosowania do wąskiej sfery stosunków między osobami bliskimi lub od siebie zależnymi

Zastaw (pignus)

Definicja:

• Kontrakt, w którym zastawca wydawał zastawnikowi jakąś rzecz w posiadanie na zabezpieczenie istniejącego długu, a zastawnik zobowiązywał się zwrócić tę rzecz w razie spłaty długu lub wydać zastawcy nadwyżkę ponad dług uzyskana ze sprzedaży tej rzeczy

Konstrukcja:

• Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące niezupełne

• Bonae fidei

• konstrukcja: (tylko 2 i 3 węzeł obligacyjny !!!)

• 1. pierwotny węzeł obligacyjny, który ma być zabezpieczony przez zastaw

• 2. dla zabezpieczenia pierwotnego węzła obligacyjnego następuje wydanie rzeczy przez zastawcę zastawnikowi

• 3. wraz z wydaniem rzeczy wywiązuje się drugi węzeł obligacyjny (osoby występują w rolach odwróconych)

• 4. może powstać trzeci węzeł obligacyjny (ale nie musi) ponownie z odwróconymi

Uprawnienia i obowiązki stron:

• zastawnik otrzymywał ograniczone prawo rzeczowe (zapewnia ono ochronę posesoryjną, możliwość wydobycia rzeczy od kogokolwiek i zadysponowania nią na pokrycie zabezpieczonej należności)

• zastawca - ten zastawiał rzecz

• zastawnik - u niego zostawała rzecz

• dochodzi do skutku w interesie obydwóch stron - jedna otrzymuje kredyt, druga - zabezpieczenie

• równa miara odpowiedzialności za dolus i omnis culpa

• zastawnik ma rzecz - musi się nią starannie opiekować

• zastawnik nie może samowolnie używać rzeczy (kradzież używania)

• zastawnik nie był upoważniony do pobierania dla siebie owoców, chyba że chodziło o zastaw antychretyczny

• zastawca był zobowiązany do zwrócenia zastawnikowi ewentualnych nakładów i wydatków poczynionych w celowy sposób na rzecz zastawioną i do wyrównania wyrządzonych szkód

Ochrona procesowa:

• actio pigneratica directa - zastawca (po uregulowaniu należności) dochodzi zwrotu rzeczy zastawionej lub nadwyżki ze sprzedaży tej rzeczy - to powództwo ma charakter personalny

• contrarium pigneratica iudicium - zastawnik dochodził ewentualnych pretensji, a to było wsparte prawem zatrzymania rzeczy zastawionej aż do chwili otrzymania przypadających mu należności

Funkcja i znaczenie:

• udoskonalenie zastawu ręcznego przez dokładne określenie sytuacji prawnej zastawcy i zastawnika

Kontrakty werbalne

Stypulacja (stipulatio)

Definicja:

• ustne przyrzeczenie spełnienia świadczenia, złożone w formie bezpośredniej wymiany pytania i odpowiedzi pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem, kontrakt werbalny, jednostronnie zobowiązujący

Strony:

• stipulator - przyjmujący przyrzeczenia

• promissor - składający przyrzeczenie

• pomiędzy tymi osobami zawiązał się przez stypulację najściślej osobisty węzeł obligacyjny; oni nie tylko zawierali kontrakt ale musieli być w nim osobiście zainteresowani

• osobisty charakter po stronie wierzyciela: zasada „nikt nie może przyjmować przyrzeczenia stypulacyjnego dla drugiego” - jedynie alieni iuris, niewolnicy, wolni członkowie rodziny nabywali bez przeszkód dla swego zwierzchnika oraz osobisty charakter po stronie dłużnika - mógł on skutecznie przyrzec świadczenie tylko za siebie, pod obciążeniem karą

• inne osoby:

• adstipulator - wierzyciel uboczny - mąż zaufania, miał prawo przyjąć świadczenie od dłużnika, mógł go dochodzić w procesie a nawet zwolnić dłużnika z zobowiązania, jeśli uczynił to na własną rękę odpowiadał wobec wierzyciela głównego za szkody, jego uprawnienia ściśle osobiste, używano go głównie do stypulacji post mortem - po śmierci głównego wierzyciela ściągał należność i wręczał spadkobiercom

• solutionis causa adiectus - otrzymywał w akcie stypulacji nieodwołalne uprawnienia do przyjęcia świadczenia od dłużnika, nie był uprawniony do dochodzenia należności w procesie ani do umorzenia świadczenia

• adpromissor - występował po stronie dłużnika jako poręczyciel za jego dług

Forma:

• stypulacja ustna - dawnego i klasycznego prawa, dochodziła do skutku pomiędzy osobami równocześnie obecnymi i przez bezpośrednią wymianę ustnego pytania i odpowiedzi, pytanie zadawał stipulator, odpowiadał promissor, używano formułek słownych, w których decydujące słowo musiało paść i w pytaniu i odpowiedzi, nie była potrzebna obecność świadków, nie trzeba było sporządzać żadnej dokumentacji; (dari spondes? spondeo - czy przyrzekasz dać? przyrzekam - to tyczy się tylko obywateli rzymskich; czy dasz? dam , czy obiecujesz? obiecuję, czy uczynisz? uczynię - także innych, cesarz Leon uznał stypulację zawarte przy użyciu dowolnych słów, byle tylko wynikał z nich zgodny zamiar stron.

• stypulacja poświadczona na piśmie - od końca republiki praktyka potwierdzania stypulacji na piśmie w celach czysto dowodowych, nie umniejszała znaczenia kontraktu słownego, umieszczano wzmiankę o odbytej stypulacji, poklasyczna stypulacja przerodziła się w niemal zupełne zobowiązanie pisemne

Treść:

• przyrzeczenie zapłacenia określonej sumy pieniędzy (od zawsze)

• dostarczenie określonej rzeczy (poza pieniędzmi) - od prawa klasycznego

• działanie lub zaniechanie (facere, non facere)

• w tych dwóch ostatnich powstawało zobowiązanie nie określone (stipulatio incerta), Justynian zalecił z góry sprecyzowanie tego przedmiotu i ustanowił karę umowną w pieniądzach w przypadku niewykonania obowiązku przez dłużnika

Ochrona procesowa:

• powództwa (zróżnicowane co do treści) przysługują tylko wierzycielowi (bo zobowiązanie jednostronnie wiążące)

• condictio (actio) certae creditae pecuniae - dochodzenie określonej sumy pieniężnej

• condictio (actio) certae rei - dochodzenie określonej rzeczy

• actio ex stipulatu - dochodzenie świadczeń bliżej nie określonych (określał je sędzia w procesie)

• oceniane wg ścisłego prawa - dłużnik był zobowiązany tylko do tego, co było ściśle objęte jego przyrzeczeniem

• w dodatkowej klauzuli - dłużnik przyrzekał powstrzymać się przy wykonaniu zobowiązania od wszelkiego działania w złym zamiarze

Stypulacja abstrakcyjna:

• stypulację zawierano ze względu na konkretna przyczynę (causa) - stypulacja kauzalna (podano przyczynę)

• stypulacja była ważna i skuteczna gdy w formule przyrzeczenia nie umieszczono wzmianki o przyczynie uzasadniającej powstanie zobowiązania - stypulacja abstrakcyjna (korzystna dla wierzyciela - nie podano przyczyny) - zwrot pożyczki choć nie było wydania pieniędzy itp.; środek obrony - exceptio doli - przeciw powództwom bez realnego pokrycia, zabezpieczenie niewystarczające, ponieważ dłużnik musiał udowadniać podstęp wierzyciela - exceptio nom numeratae pecuniae (zarzut z powodu nie wypłaconych pieniędzy) - podniesiony przez dłużnika przeciw powództwu wierzyciela, sama treść stypulacji już nie wystarczała do żądania świadczeń, i querella nom numeratae pecuniae (skarga z powodu nie wypłaconych pieniędzy) - środek ofensywny, dłużnik wnosił ją w celu stwierdzenia,, że jego formalne zobowiązanie jest pozbawione rzeczywistej podstawy, mógł nawet żądać zwrotu wyłudzonego dokumentu, Justynian - wierzyciel ze stypulacji abstrakcyjnej był zawsze zobligowany do wykazania rzeczywistej podstawy swego żądania (stypulacja z okresu justyniańskiego stała się praktycznie kontraktem kauzalnym, zależnym od istnienia uznanej przyczyny prawnej

Funkcja;

• prostota formy i abstrakcyjny charakter powodował, że była używana do nawiązywania węzłów obligacyjnych o najrozmaitszej treści, także do ich umorzenia i zmiany poprzez nowacje

• każda typowa i nietypowa umowa mogła mieć postać stypulacji

• pretorowie używali jej aby osoby prywatne zawierali stypulacje gwarancyjne w procesie i poza nim

• sposób zawiązywania zobowiązań solidarnych (czynnych i biernych)

• ustanawiała obowiązek płacenia odsetek (stypulacja odsetkowa)

• ustanawiała kary umowne (stipulatio poenae) i ważne obowiązki poręczyciela

Znaczenie:

• generalny sposób zobowiązywania się (od XII Tablic do Justyniana zarówno w teorii i praktyce)

• udostępniona peregrynom i jako ius gentium używana na terytorium całego imperium

• należy do jednych z najbardziej charakterystycznych i najważniejszych instytucji rzymskiego prawa prywatnego (nadała mu ona piętno formalizmu i rygoryzmu)

Przyrzeczenie posagu (Dotis dictio)

• dochodzi do skutku przez samo tylko ustne przyrzeczenie dłużnika nie poprzedzone pytaniem wierzyciela

• zastąpiło je nieformalne przyrzeczenie pollicitatio dotis

Zaprzysiężone przyrzeczenie wyzwoleńca do pełnienia dalszych usług na rzecz patrona

(Iurata promissio liberti):

• dochodzi do skutku przez samo tylko ustne przyrzeczenie dłużnika nie poprzedzone pytaniem wierzyciela

• niewolnika trzeba było związać przyrzeczeniem przed wyzwoleniem

• niewolnik składał przyrzeczenie usług w formie przysięgi sakralnej, po czym już jako wyzwolony ponawiał ją ze skutkiem wobec prawa świeckiego

• był to jedyny kontrakt rzymski zawierany pod przysięgą

• na podstawie tej przysięgi otrzymywał patron ochronę procesową - iudicium operarum

Kontrakty literalne

Rodzaje:

• zobowiązania dochodzące do skutku przy użycia pisma (nie były jednolite ani ściśle określone)

• oparte na wpisach do domowych ksiąg rachunkowych, były stosowane wcześniej pomiędzy obywatelami rzymskimi

• w postaci skryptów dłużnych pojawiły się później pomiędzy peregrynami i dotrwały do Justyniana

Funkcja i znaczenie:

• wzbogaciły rzymskie prawo obligacyjne o dalsze elementy jasności i precyzji

• można je było zawierać także pomiędzy nieobecnymi

• dla dłużników kryły w sobie takie same niebezpieczeństwa jak abstrakcyjne zobowiązania ze stypulacji.

Wpisy do ksiąg rachunkowych (codies accepti et expensi)

• zobowiązanie według ius civile

• w okresie republiki i pryncypatu zamożni Rzymianie prowadzili u siebie domowe księgo rachunkowe

• dokonywane wpisy miały dwojaki charakter prawny:

• do powstania nowych zobowiązań prowadziły niektóre tylko wpisy zwane nomina transcripticia, były to jednak tylko formalnie nowe zobowiązania, transcriptio była rodzajem przeksięgowania zobowiązania istniejącego już poprzednio i jeszcze nie zrealizowanego - operacja ta mogła mieć dwojaka postać:

• z przedmiotu na osobę (transcriptio a re in personam) - dokonywała się między wierzycielem a dłużnikiem za obopólnym porozumieniem, wierzyciel, któremu należało się świadczenie wpisywał w swojej księdze po stronie wydatków fikcyjną wypłatę dłużnikowi, przetwarzając w ten sposób dotychczasową należność w pieniężny dług literalny

• z osoby na osobę (transcriptio a persona in personam) - dokonywała się między trzema osobami za zgodą wszystkich uczestników, dotychczasowy dłużnik podstawiał w swoje miejsce drugiego i tego drugiego wierzyciel obciążał, wpisując na jego nazwisko fikcyjną wypłatę, tym samym pierwszy dłużnik zwolniony został ze swego zobowiązania.

Praktyczna wartość tych operacji księgowych polegała na tym, że wierzyciel otrzymywał na miejsce dawnej wierzytelności nową, udokumentowaną, ściśle określoną w pieniądzach i łatwą do dochodzenia za pomocą condictio (actio) certae creditae pecuniae, środka procesowego ścisłego prawa; dłużnik mógł otrzymać np. odroczenie terminu zapłaty

• w tych samych księgach rachunkowych stosowano też inne wpisy, o mniejszym znaczeniu, po stronie wydatków notowano mianowicie udzielone istotne pożyczki, te zapisy kasowe nie stwarzały nowego zobowiązania, lecz potwierdzały tylko zobowiązania już istniejące

• domowe księgi rachunkowe wyszły z użycia pod koniec okresu prawa klasycznego (dłużej utrzymały się tylko w praktyce bankierów rzymskich)

Skrypty dłużne (chirographum, syngrapha)

• rodzaj zobowiązania literalnego peregrynów

• dłużnik wystawiał akt pisemny zwany chirographum lub syngrapha, w którym uznawał, że jest coś winien drugiemu, chociaż nie było stypulacji

• rodzaje:

• chirographum - wystawiał dłużnik w jednym egzemplarzu

• syngrapha - sygnowana przez obie strony i każda otrzymywała egzemplarz, niekiedy zawierała oświadczenia fikcyjne, poświadczenia długów nieistniejących ale mimo to były skuteczne, nawet jeszcze za Justyniana (jeśli ktoś stwierdził na piśmie istnienie długu bez realnego pokrycia i nie skorzystał w terminie dwuletnim z możliwości zakwestionowania własnego oświadczenia, był zobowiązany do wykonania owego fikcyjnego skryptu dłużnego

Kontrakty konsensualne

Sprzedaż (emptio veditio)

Powstanie:

• operacja z jednej strony nazywana kupnem (eptio) z drugiej sprzedażą (venditio) jest prawna forma wymiany rzeczy wszelkiego rodzaju na rzeczy szczególnego rodzaju, jakimi są pieniądze

• wcześniej regulowana była różnymi sposobami:

• zamiana (permutatio) - najprostsza forma wymiany dóbr jest zamiana, tzn. bezpośrednia wymiana rzeczy, najstarsza postać sprzedaży

• sprzedaż gotówkowa (odręczna) - po pojawieniu się pieniądza jako ogólnego środka wymiany odpadły trudności z szukaniem osoby do zamiany barterowej, ale sprzedaż pierwotna nadal funkcjonowała jako postać sprzedaży bezpośredniej, jej forma prawna była mancypacja, początkowo połączona z wydaniem rzeczy sprzedanej i odważeniem zapłaty

• sprzedaż kredytowa - problemy przyniosła sprzedaż z odroczeniem świadczenia, jeśli nie wystarczyło samo zaufanie można było uciec się do gwarancji w postaci stypulacji bądź kontraktu literalnego, dwie przeciwstawne stypulacje umożliwiały nawet sprzedaż kredytową po obydwóch stronach

• kontrakt konsensualny - powstał w okresie nasilania się kontaktów z cudzoziemcami i gwałtownego wzrostu wymiany towarowo - pieniężnej - nowa, bardzie swobodna i elastyczna forma obrotu

Definicja:

• dochodził do skutku przez osiągnięcie porozumienia co do ceny, było to równoczesne porozumienie co do rzeczy sprzedanej, do zawarcia kontraktu wystarczyła sama tylko wymiana obietnic po jednej i po drugiej stronie

• zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące zupełne, według wymogów dobrej woli (jak wszystkie kontrakty konsensualne), oparte na zasadzie odpłatności

• był to kontrakt, w którym sprzedawca zobowiązywał się dostarczyć kupującemu umówiona rzecz, a kupujący zobowiązywał się zapłacić za nią ustaloną cenę (chodzi o definitywne przesunięcie majątkowe)

Przedmiot:

• sprzedawać i kupować można było wszystko co było dopuszczone do obrotu (rzeczy ruchome i nieruchome, materialne i niematerialne)

• wyjściem naprzeciw potrzebom było dopuszczenie rzeczy jeszcze nie istniejących do obrotu

• kupno rzeczy spodziewanej (emptio rei speratae) - charakter warunkowy - jeśli rzecz spodziewana bez winy dłużnika nie powstała kontrakt nie wywierał skutków prawnych - płody rolne, płód niewolnicy

• kupno szansy majątkowej (emptio spei) (nadziei) - bezwarunkowe, zapłata należy się chociaż w ogóle nie ma towaru, ustalona cena niezależnie od ilości towaru musi być zapłacona (np. połów ryb)

• można sprzedać rzecz cudzą, do chwili wykonania umowy sprzedawca mógł jeszcze zalegalizować ten krok przez nabycie rzeczy cudzej u właściciela, w innym przypadku narażał się na surową odpowiedzialność wobec kontrahenta

• nie wywierało żadnych skutków prawnych kupno rzeczy swojej - nawet nieświadome (przypadek prawnej niemożliwości świadczenia)

Cena:

• ustalenie ceny jako świadczenia należało do samych stron, ale ograniczały ich pewne wymogi:

• cena musiała być ściśle oznaczona (Justynian: kontrakt był ważny i skuteczny jeżeli ewentualnie powołana trzecia osoba istotnie oznaczyła cenę - jeżeli nie sprzedaż w ogóle nie doszła do skutku)

• cena musiała być oznaczona w pieniądzach liczonych (a nie pieniądzach ważonych)

• cena musiała być rzeczywista, przedstawiać realną wartość ekonomiczną (transakcje zawierane za symbolicznego jednego sesterca nie były uważane za emptio venditio, zaś jeśli dotyczyły jednostronnych przesunięć majątkowych, traktowano je jak darowizny

• nie było ogólnego pojęcia i wymogu ceny słusznej, niedopuszczalny był tylko podstęp (Dioklecjan ogłosił szczegółową taryfę cen maksymalną na ważniejsze towary i usługi - ponad 1000 pozycji - nie spełnił zadania i wyszedł z życia, Justynian - jeżeli ktoś sprzedał nieruchomość za cenę niższą od połowy jej rzeczywistej wartości, ponosił nadmierny uszczerbek i mógł żądać dopłaty do pełnej wartości albo też rozwiązania umowy za zwrotem wzajemnych świadczeń)

Porozumienie:

• porozumienie stron co do rzeczy i ceny mogło być osiągnięte w dowolny sposób, ponieważ sprzedaż należała do kontraktów konsensualnych

• przy większych transakcjach celowe było dokładne ustalenie momentu dojścia stron do porozumienia i zabezpieczenie na przyszłość dowodu:

• zadatek (arra) - kupujący wręczał sprzedawcy przy zawarciu kontraktu jakiś wartościowy przedmiot albo sumę pieniężną, charakter wręczenia nie był jednolity, zadatek stanowił tylko dowód zawarcia kontraktu, kontrakt musiał być wykonany - przy wykonaniu zadatek podlegał zwrotowi lub zaliczeniu na cenę kupna (arra confirmatoria), Justynian wprowadził tez zadatek typu greckiego - kupujący może odstąpić od kontraktu, ale za cenę utraty zadatku, sprzedawca również, ale wtedy musiał zwrócić otrzymany zadatek i dodać od siebie jego równowartość - kara za zawód (arra poenitentialis)

• forma pisemna - dla celów dowodowych, Justynian wprowadził dwa rozróżnienia - na tradycyjne kontrakty „bez użycia pisma” (sine scriptura) i pisemne (quae scriptura conficiuntur), wybór formy należał do stron, jeżeli strony decydowały się na formę pisemna kontrakt obowiązywał dopiero od chwili definitywnego sporządzenia dokumentu

Zawarcie a wykonanie:

• moment zawarcia dzielił od momentu wykonania odstęp czasu

• węzeł obligacyjny stwarzał bardzo silna więź prawną (jak wszystkie zobowiązania z umów), normalnie węzeł ten rozwiązał się dopiero przez wykonanie po obydwóch stronach, rozwiązanie w inny sposób było zawsze możliwe za obopólnym porozumieniem stron, możliwości jednostronnego wycofania się z przyjętego zobowiązania były bardzo ograniczone, trzeba było osobnego upoważnienia w umowie, albo ustaleń ustawowych (okres późniejszy)

• przy sprzedaży obydwie strony były dłużnikami, a ich świadczenia były w zasadzie równoważne, jeżeli nie było odmiennej umowy, świadczenia powinny być wykonane równocześnie „z ręki do ręki”, każda ze stron mogła się wstrzymać od spełnienia świadczenia jeżeli druga strona żądająca sama nie spełniła swojego obowiązku

Obowiązki sprzedawcy (venditor):

• zawarcie kontraktu sprzedaży polegało na samej tylko wymianie obietnic i nie zmieniało jeszcze istniejących stosunków własności czy posiadania

• obowiązek wydania rzeczy kupującemu był związany z wykonaniem kontraktu - aby ten obowiązek wykonać, sprzedawca musiał od chwili zawarcia kontraktu czuwać nad zachowaniem rzeczy w stanie nie pogorszonym, ponieważ miał korzyść z kontraktu odpowiadał za omnis culpa a także za custodia, w prawi justyniańskim jeśli odpowiedzialność za custodia przyjmował osobno

• obowiązek wydania rzeczy wykonywał sprzedawca przez przeniesienie na kupującego posiadania, ale posiadania spokojnego, nie zakłóconego z zewnątrz (obowiązek ten polegał na facere a nie na dare) - ograniczenie do tego wymogu jest oryginalną właściwością rzymskiej sprzedaży, była to jednak konieczność, zasadniczy wymóg przeniesienia własności w każdym akcie sprzedaży byłby uciążliwy ze względu na dużą liczbę odmian własności

• przy res mancipi - mancypacja bez osobnej umowy

• przy res nec mancipi - samo wydanie kupującemu przenosiło na niego własność (jeżeli rzecz należała do sprzedawcy)

Obowiązki kupującego (emptor):

• podstawowym obowiązkiem kupującego polegał na zapłaceniu ceny 9trescią tego świadczenia było dare, bo następowało tu przeniesienie własności sumy na sprzedawcę, a dopiero zapłata ceny powodowała przejście własności rzeczy nabytej na kupującego

• kupujący mógł popaść w zwłokę:

• jako dłużnik - gdy po otrzymaniu towaru opóźniał się z zapłatą ceny, obowiązany był wtedy do płacenia odsetek zwłoki

• jako wierzyciel - gdy nie odebrał prawidłowo świadczonego towaru, ponosił wtedy koszty jego dalszego przechowywania przez sprzedawcę

• kupujący miał korzyść z kontraktu i wobec sprzedawcy odpowiadał za wszystkie stopnie winy

Niebezpieczeństwa:

• okres między zawarciem kontraktu a jego wykonaniem - rzecz sprzedana a jeszcze nie wydana mogła ulec zniszczeniu lub uszkodzeniu przez siły wyższe:

• rzecz oznaczona indywidualnie - ryzyko ponosi kupujący, kupujący musiał zapłacić ustaloną cenę, chociaż nie otrzymał od sprzedawcy niczego albo otrzymał rzecz uszkodzoną (jest to odchylenie od znanej zasady ogólnej, że ryzyko przypadkowej utraty czy uszkodzenia rzeczy ponosił właściciel, prawo justyniańskie - od chwili zawarcia kontraktu należały się korzyści z rzeczy kupionej, a korzyść należy do tego kto ponosi ryzyko, tak ukształtowana zasada był bodźcem do szybszego odebrania kupionej rzeczy i pozbycia się ryzyka (przyspieszenie obrotu)

• rzecz oznaczona gatunkowo - przedmiot sprzedany podlegał indywidualizacji dopiero przez odliczenie, odważenie albo odmierzenie, dopóki to nie nastąpiło i towar nie został wydany kupującemu, ryzyko obciążało sprzedawcę

• inne wyjątki - kontrakt zawarty pod warunkiem zawieszającym - dopóki warunek się nie ziścił nie było jeszcze wiadomo, czy kupno stanie się definitywne i w tym okresie zawieszenia ry7zyko ponosił sprzedawca

Ochrona procesowa:

• obydwie strony miały osobne powództwa (w ramach iudicium bonae fidei)

• actio venditi - powództwo, którym sprzedawca dochodził zapłaty ceny, także bez własnego świadczenia (w przypadku ryzyka kupującego), mógł też żądać zwrotu nakładów koniecznych poniesionych po zawarciu kontraktu

• actio empti - powództwo, którym kupujący dochodził rzeczy kupionej, ewentualnie z przeniesieniem własności (jeżeli się tak umówiono albo jeżeli chodziło o res mancipi), w przypadku utraty lub uszkodzenia rzeczy z winy sprzedawcy na miejsce rzeczy wchodziło odszkodowanie.

• Obydwa powództwa formalnie przysługiwały od chwili zawarcia kontraktu, ale skuteczne były dopiero po spełnieniu się warunków lub po nadejściu terminu

• Exceptio rei venditae et traditae - powództwo, którym kupujacy walczył ze sprzedającym, gdy ten sprzedał i wydał rzecz bez przeniesienia własności, a potem jako właściciel domagał się jej zwrotu

Rękojmia za wady prawne:

• Gdy sprzedawca sprzedał i wydał rzecz cudzą lub gdy rzecz była jego ale ciążyło na niej ograniczone prawo rzeczowe (była dotknięta wadą prawną), ponosił odpowiedzialność zwaną rękojmią

• Wówczas sprawa rozgrywała się między trzema osobami - sprzedawcą, nabywcą i osobą trzecią - ona nie uczestniczyła w sprzedaży, ale z racji swego prawa rzeczowego, skutecznego wobec wszystkich stanowiła potencjalne zagrożenie dla nabywcy

• Odpowiedzialność z tytułu wad prawnych była skonstruowana na zasadzie ewikcji

Ewikcja (evictio):

• Następowała wtedy, gdy osoba trzecia zrealizowała swoje prawo rzeczowe w procesie przeciw nabywcy i odebrała mu rzecz obciążoną wada

• Dopiero wtedy nabywca, który poniósł podwójna stratę, dochodzić swoich pretensji od niesumiennego sprzedawcy

• Sposoby rozwiązywania problemu odpowiedzialności:

• Przy kupnie mancypacyjnym nabywca (pozwany przez osobę trzecią) zawiadamiał o procesie sprzedawcę i wzywał go do wzięcia udziału w procesie, jeśli mimo to nastąpiła ewikcja mógł za pomocą actio auctoritatis domagać się od sprzedawcy zapłaty podwójnej wysokości ceny kupna

• Do kupna konsensualnego actio auctoritatis nie miała zastosowania, ale wprowadzono odpowiedzialność za pomocą stypulacji gwarancyjnych (w okresie prawa klasycznego - typowy dodatek do kontraktu i jeśli nie została złożona można to było wymusić za pomocą actio empti

• Odpowiedzialność z tytułu ewikcji została również włączona do kontraktu sprzedaży, zastosowanie actio empti rozszerzyło się mianowicie do tego stopnia, że można było przy jej pomocy, bez potrzeby stypulacji, domagać się wprost od sprzedawcy pełnego odszkodowania w każdym przypadku ewikcji; kupujący miał do wyboru - albo wymusić stipulatio duplae (zwrot podwójnej ceny) albo dochodzić odszkodowania indywidualnie wymierzonego w procesie (ale Justynian ograniczył to do podwójnej wysokości)

Rękojmia za wady fizyczne:

• Problem ten istniał tylko przy rzeczach oznaczonych indywidualnie (gatunkowo - dostawę towaru wadliwego uważano za niewykonanie umowy i dochodzono normalnych należności odszkodowawczych z tego tytułu)

• Ale sprzedaż rzeczy oznaczonych indywidualnie miała ogromne rozmiary (chociażby handel niewolnikami)

• Problem dotyczył wad ukrytych - niedostrzegalnych dla kupującego (wady jawne powinny być zauważone przez kupującego (ślepota niewolnika) - wg ius civile (punktem wyjścia przypadek szczególny)

• Przy mancypacji gruntu sprzedawca złożył fałszywe zapewnienia co do obszaru, nabywca za pomocą actio de modo agri dochodzić podwójnej wartości brakującej powierzchni

• W innych przypadkach można było przyjąć od sprzedawcy gwarancje, że rzecz nabyta nie ma wad, przez stypulację

• W konsensualnym kontrakcie sprzedaży obydwie strony powinny postępować z wymogami dobrej wiary, sprzedawca nie powinien składać zalet których nie ma, albo zatajać wady - kupujący miał przeciwko niemu wtedy actio empti

• Edylowie - ius honorarium (oni jako pomocnicy pretorów sprawowali nadzór nad targowiskami - prawo wydawania edyktów

• Sprzedawca powinien znać rzecz sprzedawaną i jej wady ujawnić kupującemu. Katalog typowych wad niewolników obejmował choroby, skłonność do ucieczki, włóczęgi, ten który wad nie ujawnił odpowiadał za nie bez względu na to czy wiedział , czy nie; nabywca miał do wyboru dwa powództwa - actio redhibitoria (skuteczna w ciągu 6 miesięcy, umożliwiała odzyskanie zapłaconej ceny i zwrot rzeczy) i actio quanti minoris (skuteczna w ciągu 1 roku, zawierała żądanie obniżenia ceny do rzeczywistej wartości nabytku

• Justynian - rozciągnął zasady odpowiedzialności według edyktu edylów na sprzedaż rzeczy wszelkiego rodzaju a obok powództw specjalnych stosowano także actio empti, miała ona charakter wieczysty i chroniła nabywców przez cały czas

Umowy dodatkowe:

• Normalne skutki kontraktu nie zawsze odpowiadały stronom, czasem chciano mieć jednostronną możliwość zerwania kontraktu (a ten wiązał bardzo stanowczo) - dążono do uelastycznienia, dostosowania do koniunktury gospodarczej i uzależnienia od strony silniejszej

• Umowy dodatkowe (pacta adiecta) - dodane do kontraktu, będące jego integralna częścią, podlegające actio empti i actio venditi

• In diem addictio - zastrzeżenie lepszej oferty - strony ustalały termin, do którego sprzedawcy wolno było odstąpić od kontraktu i sprzedać rzecz osobie trzeciej oferującej wyższą cenę; pierwszy kupiec mógł kupić rzecz o ile sam zapłacił nową cenę (sprzedawca dochodził zwrotu rzeczy sprzedanej od pierwszego kupca za pomocą actio venditi)

• Lex commissoria - sprzedawca zastrzegał sobie zapłatę ceny lub reszty ceny do określonego terminu i jeżeli zapłata nie nastąpi - będzie się uważało, że kontrakt w ogóle nie doszedł do skutku, a cząstkowa zapłata na rzecz sprzedawcy przepadała

• Pactum displicentiae - sprzedaż na próbę, kupujący mógł sobie zastrzec, że do ustalonego terminu będzie mógł odstąpić od kontraktu, jeżeli rzecz nie będzie mu się podobała, zwrotu ceny dochodził za pomocą actio empti (ale tylko w warunkach silnej podaży towarów, zaś najczęściej dochodziły przy sprzedaży niewolników)

• Dodawano także klauzule umowne w celu kształtowania sytuacji niewolników, sprzedawano ich np. z określeniem miejsca pobytu, z obowiązkiem wyzwolenia lub niewyzwolenia, z zastrzeżeniem, że niewolnica nie będzie używana do nierządu

Funkcje i znaczenie:

• Dawały możliwość dalszego kształtowania treści w umowach dodatkowych

• Podstawowy regulator obrotu w gospodarce

• służyła głownie potrzebom wymiany

• swoboda zawierania i określania jego warunków przy rygoryzmie w egzekwowaniu obowiązków służyły interesom silniejszych uczestników obrotu

• to najważniejszy ze wszystkich kontraktów

• jest szczytowym osiągnięciem jurysprudencji rzymskiej

Najem (locatio conductio)

Definicja:

• prawna forma odpłatnego korzystania z cudzych rzeczy i usług

• chodzi o oddanie rzeczy w odpłatna fiducję, precarium jak również wynajmowanie usług osób alieni iuris w postaci oddania w okresowe mancipium, najem rzeczy przynoszącej pożytki konstruowano jako sprzedaż pożytków

Konstrukcja:

• kontrakt konsensualny, dwustronnie zobowiązujący zupełny, przy zachowaniu zasad bonae fidei (dobrej woli)

• obydwie strony miały korzyść z kontraktu i odpowiadały za omnis culpa

• oparty na zasadzie odpłatności, należności nazywały się czynszem lub wynagrodzeniem (tak jak cena - musiały być realne, ustalane przez strony, ewentualnie przez osobę trzecią, jest możliwość wzajemnego podchodzenia się, natomiast nie ma zastosowania nadmierny uszczerbek - laesio enormis, zazwyczaj wyrażane w pieniądzach)

• przy najmie trwającym dłuższy czas czynsz ustalano i pobierano zazwyczaj sukcesywnie po upływie kolejnych odcinków czasowych

• treścią były rzeczy i usługi (sama praca, bądź praca + efekt końcowy)

• przy najmie rzeczy następowało tymczasowe przesunięcie własności bez zmiany własności a nawet bez zmiany posiadania

Strony:

• locator - on coś lokuje, czyli umieszcza u drugiego - swoją rzecz, swoją osobę do pracy czy swój materiał do obróbki

• conductor - on cos odprowadza, zabiera ze sobą: cudzą rzecz, osobę ...

Ochrona procesowa:

• actio locati - powództwo, którym swoich praw dochodził locator

• actio conducti - powództwo, którym swoich praw dochodził conductor

Najem rzeczy (locatio conductio rei):

• wynajmujący (locator) zobowiązywał się wydać najemcy (conductor) określoną rzecz do czasowego użytkowania (ewentualnie z prawem pobierania pożytków), a najemca zobowiązywał się wzajemnie do płacenia umówionego czynszu

• przede wszystkim rzeczy materialne: ruchomości (niewolnicy, zwierzęta) i nieruchomości: grunty, budynki, poszczególne lokale); były to rzeczy niezużywalne, rzeczy zużywalne tylko wtedy gdy najęte na pokaz

• zakres korzystania z rzeczy najpierw wyznaczały właściwości, a potem był ustalany przez strony w umowie

• czynsz należał się za czas, kiedy najemca korzystał z rzeczy, ale także kiedy mógł korzystać, ale nie korzystał z własnej winy

• w latach nieurodzaju dopuszczono żądanie obniżki czynsz, odroczone należności trzeba było spłacić w późniejszych latach urodzaju

• colonia partiaria - tutaj czynsz określony był w naturze np. 1/3 dla wydzierżawiającego a 2/3 dla dzierżawcy

• umowy najczęściej na czas określony (zazwyczaj 5 lat, jednostronne odstąpienie tylko wyjątkowo - np. dzierżawca przez 2 lata nie płacił czynszu, jeśli termin upłynął, a żadna ze stron nie wycofała się kontrakt przedłużał się milcząco; jeśli terminu w ogóle nie określono - obydwie strony mogły rozwiązać kontrakt w każdej chwili

• wynajmujący (locator)

• strona silniejsza

• wydawał rzecz do używania samego lub z pobieraniem pożytków i utrzymanie jej w stanie zdatnym do spełniania tego celu przez cały czas trwania kontraktu

• ponosił ryzyko utraty lub uszkodzenia rzeczy z powodu siły wyższej (ale w umowie mógł przerzucić je na kontrahenta)

• miał silny środek nacisku - prawo zastawu na rzeczach wniesionych do najętego lokalu i na zbiorach (najemca miał za pomoc interdykt migracyjny)

• najemca (conductor)

• słabsza strona

• rzecz otrzymywał tylko w dzierżenie a więc był pozbawiony ochrony posesoryjnej (całą jego gwarancję stanowił węzeł kontraktowy)

• miał do dyspozycji tylko swoja personalna actio conducti przeciw nieuczciwemu kontrahentowi, ale za jej pomocą mógł dochodzić tylko odszkodowania

Najem pracy (locatio conductio operarum):

• najemnik (locator) zobowiązywał się do wykonania dla pracodawcy (conductor) określonych prac, a pracodawca zobowiązywał się wzajemnie do zapłacenia umówionego wynagrodzenia

• wąskie zastosowanie, bo większość prac wykonywali niewolnicy na zasadach prawa własności, natomiast najem niewolników obcych to był najem rzeczy (kontrakt zawierany przez właścicieli bez udziału niewolników)

• wolni najemnicy, którzy wynajmowali swoje nisko wykwalifikowane prace fizyczne, najczęściej dorywcze i sezonowe, usługi intelektualne świadczono bezpłatnie w ramach zlecenia

• najemnik wywiązywał się z kontraktu przez wykonywanie pracy osobiście pod nadzorem i według wskazówek pracodawcy

• wynagrodzenie należało się za pracę efektywnie wykonaną i czas gotowości do pracy (np. czekanie na lepszą pogodę), nie należało się za przerwy niezależne od pracodawcy

Najem dzieła (locatio conductio operis):

• wykonawca (conductor) zobowiązywał się wykonać dla zamawiającego (locator) określone dzieło, a zamawiający zobowiązywał się wzajemnie do zapłacenia mu umówionego wynagrodzenia

• chodziło nie o ilość pracy ale o efekt końcowy

• usługi o wyższych kwalifikacjach, w dużej mierze o prace rzemieślników (wyrób przedmiotów na zamówienie, naprawa odzieży, transport, przyuczenie do zawodu, wychowanie dziecka)

• zamawiający składał u wykonawcy materiał lub osobę do obróbki

• wykonawca musiał reprezentować odpowiedni poziom fachowych kwalifikacji

• wykonawca odpowiadał za wszystkie stopnie winy, ale do powstania odpowiedzialności wystarczyło, że szkodę spowodował swoją nieumiejętnością

• osobiste wykonanie dzieła nie było wymagane, chyba że w umowie było inaczej

• wykonawca odpowiadał też za swoich pomocników i podwykonawców

• wykonawców jako stronę słabszą obarczano odpowiedzialnością za przypadkową utratę powierzonego mienia (custodia), na nich też spadło ryzyko otrzymania zapłaty, należała się ona po wykonaniu i oddaniu dzieła.

Prawo rodyjskie o zrzucie morskim (lex Rodia de iactu):

• umowa o transport morski

• w sytuacjach krytycznych ratunek przynosił zrzut ładunków lub części wyposażenia do morza - powstawały stad nierówności w stratach pomiędzy właścicielami poszczególnych ładunków i przewoźnikiem

• zasada podziału ryzyka przy zrzucie - straty powstałe przez zrzut należało rozdzielić proporcjonalnie pomiędzy właścicieli ładunków i przewoźnika, rozdziału dokonywał przewoźnik

• poszkodowani właściciele ładunków mogli dochodzić swej straty za pomocą actio locati od przewoźnika

• przewoźnik występował z actio conducti przeciwko właścicielom ładunków, które ocalały, o odpowiedni udział w stratach

Funkcja i znaczenie:

• forma organizowania produkcji

• utrwalał i pogłębiał rozwarstwienie

• łatwość zawierania i swoboda ustalania warunków umów

Spółka (societas)

Consortium:

• wspólnota spadkobierców => spółka (ale ta była dostępna dla wszystkich a nie tylko dla obywateli rzymskich)

Konstrukcja:

• kontrakt ius gentium

• związek dwóch lub więcej wspólników, którzy zobowiązywali się dążyć do osiągnięcia wspólnych celów (z reguły majątkowych) przy użyciu połączonych środków (personalnych i rzeczowych)

• porozumienie wspólników musiało określać środki do realizacji i cele

• cele usiały być godziwe i dopuszczalne w przeciwnym razie spółka nie powstawała

• kontrakt konsensualny, zobowiązujący dwustronnie zupełny, oparty na zasadach dobrej wiary

• jeżeli było więcej wspólników, każdy z nich stawał się od razu dłużnikiem i wierzycielem w stosunku do pozostałych

• spółki różniły się zakresem celów i stopniem zaangażowania środków, ale struktura prawna była jednakowa

• spółka polegająca na połączeniu całych majątków wspólników (societas omnium bonorum) - od consortium różniła się tym, że udziały wspólników były wyraźnie oznaczone, a także na zewnątrz wspólnicy występowali we własnym imieniu - długotrwała i kompleksowa działalność zarobkowa

• inne spółki miały cele bardziej skonkretyzowane i zarazem ograniczone - np. handel niewolnikami, handel zbożem - do takich spółek wspólnicy przystępowali zazwyczaj tylko z częścią swego majątku

• nie jest osobą prawną

Zawiązanie i rozwiązanie:

• zawiązywały się w obrębie niewielkich grup osób (zazwyczaj 2), na zasadzie osobistego zaufania przez nieformalny konsens (ale musiał on być trwały)

• formalne przyczyny rozwiązania były natury osobistej: wycofanie się wspólnika, śmierć wspólnika, capitis deminutio, bankructwo wspólnika

• przez odpadnięcie jednego ze wspólników następowało rozwiązanie spółki (za Justyniana można się było z góry umówić, że po śmierci jednego ze wspólników spółka pomiędzy pozostałymi trwa nadal)

Obowiązki i uprawnienia stron:

• podstawowym obowiązkiem wspólnika było wniesienie umówionego wkładu (mogły być różnorodne i nierówne)

• sprawy spółki mógł prowadzić ktoś z zewnątrz na zasadzie zlecenia

• podstawowym uprawnieniem był udział w zyskach (stratach) - w zasadzie równe - chyba że inaczej w umowie

• niedopuszczalna była tzw. lwia spółka (societas leonina) - jeden same zyski a drugi same straty

Ochrona procesowa:

• dopóki spółka istniała osobna ochrona procesowa nie była potrzebna, bo do likwidacji doraźnych sporów między wspólnikami wystarczało wzajemne zaufanie i droga pozasądowa

• każdemu wspólnikowi przysługiwało powództwo przeciw pozostałym o dokonanie rozliczenia ze spraw spółki - actio pro socio - miało ono drastyczny skutek bo jego zasądzenie pociągało za sobą infamię, już samo wniesienie tego powództwa traktowano jako objaw woli rozwiązania spółki

• actio pro socio należało do iudicias bonae fidei, w sprzeczności z dobrą wiarą był podstęp (dolus), ostatecznie Justynian ustalił odpowiedzialność na poziomie culpa in concreto - wspólnicy powinni dokładać takiej staranności jak we własnych sprawach

• przy societas omnium bonorum zasądzenie następowało z zachowaniem podstawowych środków utrzymania

• actio communi dividundo - tam gdzie chodziło o zniesienie wspólnego majątku - zwykłe powództwo działowe i nie pociąga za sobą infamii a tylko bezkonfliktowe rozejście się wspólników

Korporacja:

• korporacja nie prowadziła działalności zarobkowej (spółka tak)

• inna struktura prawna

• istniały bez względu na zmienną ilość członków (spółka nie)

• występowała na zewnątrz jako osobny podmiot, różny od swoich członków - reprezentował ją organ (a spółka nie jest osoba prawną)

Funkcja i znaczenie:

• umożliwiała rozwijanie szerszej i skuteczniejszej działalności gospodarczej przez łączenie kapitału i umiejętności osobistych

• łatwość rozwiązywania

• zawiązywane przez osoby zamożne dla osiągnięcia poważnych celów gospodarczych

• w czasie wojen organizowały zaopatrzenie armii

• spółki dzierżawców podatków łupiły całe prowincje

• zajmowały się handlem i produkcja

Zlecenie (mandatum)

Konstrukcja:

• przyjmujący zlecenie (mandatariusz) zobowiązywał się wobec dającego zlecenie (mandator, mandant) do bezpłatnego wykonania określonych czynności

• kontrakt konsensualny, dwustronnie zobowiązujące niezupełnie, oparte na zasadach dobrej woli

• forma prawna korzystania z usług innych osób wolnych (usługi, czynności prawne i faktyczne, ciągłe i jednorazowe, prace umysłowe i fizyczne)

• czynności musiały być jasno określone, nie mogły być sprzeczne z prawem i dobrymi obyczajami (kradzież, zniewaga - nie !!!)

• miał służyć własnym interesom mandanta

• musiało nastąpić osobiście (na rzecz spadkobierców - nie !!! - dopiero za Justyniana)

• dopuszczalny był mandat w interesie osoby trzeciej

• zlecenie udzielone w interesie mandatariusza nie pociągało za sobą skutków mandatu bo uważano je za radę - nie można dochodzić straty

• wymóg bezpłatności - w praktyce przyjmowano honorarium, ale nie można było dochodzić zapłaty

Zawiązanie i rozwiązanie:

• opierał się na zaufaniu ze strony mandanta i na powinności mandatariusza

• formalnie wystarczył konsens, w praktyce, po wezwaniu ze strony mandanta mandatariusz przystępował od razu do wykonania zlecenia i dawał wyraz swej woli przyjęcia

• prawidłowe rozwiązanie dokonywało się przez wykonanie zlecenia, gasł także przez śmierć którejkolwiek ze stron

• obydwie strony mogły się wycofać z kontraktu, dopóki nie przystąpiono jeszcze do wykonania mandatu

• w trakcie wykonywania mandatariusz mógł się wycofać jedynie gdy w ten sposób nie utrudnił sytuacji mandanta

Obowiązki stron:

• podstawowy obowiązek mandatariusza polegał na dokładnym wykonaniu mandatu, jeżeli nie zastrzeżono osobistego wykonania, mógł się posłużyć kimś innym

• mandatariusz musiał ściśle przestrzegać granic mandatu - ich przekroczenie narażało go na utratę roszczeń do mandanta

• za jego straty wynikłe przez siły wyższe mandant nie odpowiadał

• podstawowy obowiązek mandanta - zwolnienie mandatariusza z przyjętych przez niego zobowiązań wobec osób postronnych i na zwróceniu mu poniesionych przy wykonaniu wydatków

Ochrona procesowa:

• actio mandati - powództwo, którym mandant dochodził wykonania zlecenia, obrachunku i wydania wszystkiego, co mandatariusz dla niego otrzymał

• mandatariusz odpowiadał za dolus - Justynian podniósł stopień jego odpowiedzialności aż do culpa levis, zasądzenie jego powodowało infamię

• contrarium mandati iudicium - powództwo, którym mandatariusz dochodził zwolnienia go z zaciągniętych zobowiązań i zwrotu wydatków związanych ze zleceniem - nie pociągało infamii

• oba należały do bonae fidei iudicia

Zlecenie kredytowe (mandatum pecuniae credendae; mandatum qualificatum):

• A (mandant) zlecał B (mandatariusz) udzielenie pożyczki C; B uzyskiwał podwójne zabezpieczenie - wobec C z tytułu pożyczki i wobec A z tytułu mandatu (A poręczycielem za dług C)

• Zlecenie kredytowe rozwijało się jako nowa forma zabezpieczenia zobowiązań, wzbogacona elementami ogólnego kontraktu zlecenia i dlatego swobodniejsza niż zwykłe stypulacje

• Powstawało w drodze nieformalnego porozumienia (także z nieobecnymi), było odwołalne aż do chwili udzielenia kredytu, umożliwiało zabezpieczanie długów dopiero zaplanowanych na przyszłość i stwarzało zobowiązanie elastyczniejsze oparte na dobrej wierze

Pełnomocnictwo:

• Mandat regulował wewnętrzne stosunki między mandantem i mandatariuszem

• Mandat nie był pełnomocnictwem do działania na zewnątrz, ze skutkiem spadającym wprost na mandanta

• Mandatariusz występował w imieniu własnym, sam nabywał prawa i zaciągał zobowiązania i dopiero skutki swego działania przenosił w drodze wtórnych czynności na mandanta

• Mandatariusz - prokurator w Rzymie przełamał tą zasadę niedopuszczalności zastępstwa bezpośredniego (przedstawicielstwa); w tym tez przypadku możemy mówić o ścisłym związaniu w prawie rzymskim instytucji zlecenia z instytucją pełnomocnictwa

Funkcja i znaczenie:

• nie służył bezpośrednio organizowaniu produkcji i wymiany (jak wszystkie inne kontrakty konsensualne) lecz przyczyniał się do tego pośrednio - możliwość działania za pośrednictwem innych osób

• bezpłatne usługi dla wpływowych ze strony klienteli i wyzwoleńców

Kontrakty nienazwane (contracus innominati)

• nowe operacje ekonomiczne polegały na tym, że strony umawiały się, z pominięciem jakichkolwiek formalności, o wzajemne świadczenie rzeczy bądź usług, przy czym jedna strona już wykonała swoje świadczenie i oczekiwała tego od drugiej

• uformowały się w prawie justyniańskim, różnorodne w treści, nie pozbawione ważnych cech wspólnych

Konstrukcja:

• dochodziły do skutku podobnie jak realne (porozumienie + jedna ze stron musiała spełnić swoje świadczenie - dopiero w tym momencie zawiązywał się węzeł obligacyjny i powstawała podstawa do żądania wypełnienia obowiązku skierowana wobec drugiej strony

• świadczenia mogły polegać albo na dare albo facere - wymiana dóbr i usług

• do ut des (daję abyś dał) - przeniesienie własności jednej rzeczy w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności innej rzeczy => zamiana

• do ut facias (daję, abyś uczynił) - przeniesienie własności rzeczy w zamian za przyrzeczenie wykonania usługi

• facio ut des (czynię, abyś dał) - wykonanie usługi w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności rzeczy

• facio ut facias (czynie, abyś czynił) - wykonanie usługi w zamian za przyrzeczenie wykonania innej usługi

Ochrona procesowa:

• umowy nietypowe - specjalne powództwa - actiones in factum - z formułkami opartymi na opisie stanów faktycznych - ochrona doraźna, od przypadku do przypadku, a jedynie kontrakt estymatorski w edykcie pretorskim - actio de aestimato, poza tym strona, która domagała się świadczenia wzajemnego, mogła zawsze dochodzić zwrotu rzeczy jako wydanej bezpodstawnie na podstawie odpowiedniej condictio

• actio praescriptis verbis - powództwo za pomocą którego po spełnieniu własnego świadczenia można było dochodzić świadczenia wzajemnego, środek elastyczny, oparty na dobrej wierze,, służył także do wyrównywania strat jakie powstawały gdy dłużnik ze swej winy nie spełnił przyrzeczonego świadczenia (do kontraktów nienazwanych zaliczamy wszystkie umowy chronione tym powództwem)

• ponadto nadal funkcjonuje condictio - jako środek dochodzenia do zwrotu świadczenia własnego

• przy kontraktach nienazwanych (inaczej niż przy nazwanych) wierzyciel miał prawo wyboru pomiędzy żądaniem dopełnienia umowy przez druga stronę a żądaniem zwrotu własnego świadczenia)

Kontrakt estymatoryjny (aestimatum):

• jedna strona oddawała drugiej do sprzedaży rzecz oszacowaną, przy czym odbiorca zobowiązywał zapłacić sumę wynikającą z oszacowania bądź zwrócić rzecz (np. hurtownik detaliście a ten zarabia na nadwyżkach)

• przyjmujący ponosili ryzyko przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy

• ważna i częsta umowa w codziennym obrocie towarowym

• chroniona przez actio praescriptis verbis

• schemat facio ut des - jeśli sprzedaż i zapłata ceny

• schemat facio ut facias - jeśli odbiorca zwrócił rzecz

Zamiana (permutatio rerum):

• dwie osoby wymieniają bezpośrednio (bez użycia pieniędzy) jedna rzecz na inną

• od konsensualnej sprzedaży różni się: realnym sposobem zawarcia; kredytowym charakterem po jednej stronie; wymogiem przeniesienia własności po obu stronach (nieważna była zamiana rzeczy cudzej) i odmienna ochrona procesowa

Ugoda (transactio):

• umowa, w której jedna strona zrzekała się wątpliwego uprawnienia lub rezygnowała z prowadzenia niepewnego procesu w zamian za przyrzeczenie ustępstwa z drugiej strony

• schemat facio ut facias

Funkcja i znaczenie:

• ukształtowane na szerszej podstawie

• w oparciu o ogólną zasadę - każda dowolna umowa, poparta jednostronnym spełnieniem świadczenia, powoduje powstanie zaskarżalnego zobowiązania

• została osłabiona surowa dyscyplina obligacyjna dawnych kontraktów (w kontraktach nienazwanych dłużnik mógł często nie dopełnić świadczenia wzajemnego i ograniczyć się do zwrotu świadczenia otrzymanego

• rozszerzyły możliwości prawnego regulowania wymiany dóbr i usług bez pośrednictwa pieniądza

• krok do przodu na drodze do nowoczesnej zasady swobody umów

Pacta (uzupełnienie kontraktów)

Pacta:

• pacta - umowy, które nie były kontraktami, ale pozostawały w silnym z nimi związku

• mogły być podniesione do rangi kontraktu przez nadanie mu formy stypulacji

• gdy były częste i ważne dla społeczeństwa uzyskiwały ochronę procesową

• umowy nieformalne

• dochodziły do skutku solo consensu - przez osiągnięcie prostego porozumienia (to jest specyficzna cecha kontraktów konsensualnych) - różnica - pacta były pozbawione ochrony procesowej

Pacta nuda:

• gołe umowy - pacta nuda - nie były pozbawione praktycznego znaczenia, mimo braku regularnej sankcji procesowej (na podstawie pactum nie można wnieść actio i występować w roli powoda), bywały faktycznie wykonywane w oparciu o wierność złożonym przyrzeczeniom

• Ulpian - będę chronił pacta, które nie maja podstępu, nie są sprzeczne z ustawami, plebiscytami, uchwałami senatu, dekretami i edyktami i nie są skierowane na obejście któregoś z przepisów => ochrona procesowa dwojaka: ofensywna i defensywna - pacta nuda dawały podstawę do obrony pozwanego w procesie

Pacta vestita:

• pacta adiecta - wspólne dzieło pretorów jurysprudencji i cesarzy - dołączane do kontraktów i chronione powództwami z tych kontraktów

• pacta praetoria - niektóre pacta nuda zostały wyposażone przez pretorów w ofensywna ochronę procesową - podstawa do actio

• pacta legityma - uzyskały sankcje zaskarżalności w oparciu o przepisy prawa cesarskiego

Pacta adiecta:

• umowy dodatkowe

• największe znaczenie przy sprzedaży

• służyły do modyfikowania treści kontraktów bonae fidei

• musiały być dodane natychmiast po zawarciu kontraktu i przynosić korzyść jednej lub drugiej stronie; jeśli się zwiększały obowiązki dłużnika to powód mógł dochodzić swojego prawa za pomocą zwyczajnego powództwa z kontraktu, gdy zmniejszała - bronił się przez exceptio

• dodane do kontraktu w terminie późniejszym mogły już tylko umniejszać obowiązki dłużnika i pozwalały się bronić przez exceptio (z samego pactum nie rodzi się actio)

Pacta praetoria:

• nieformalne umowy uznane i chronione według prawa pretorów

• treść bardzo rozmaita

• jedna wspólna właściwość - wszystkie sankcjonowały umowy, w których przyrzeczenie składała tylko jedna strona

• pactum w sprawie dobrowolnej przysięgi - strony mające sprawę sporna mogły uniknąć procesu, gdyż umawiały się między sobą o prywatne rozstrzygnięcie sporu przez przysięgę, jedna strona składała przysięgę - kandydat na powoda że nie wytoczy procesu jeśli przeciwnik stwierdzi przysięgą nieistnienie długu, kandydat na pozwanego że zapłaci należność jeśli przeciwnik przysięgnie jej istnienie, gdy któraś strona nie dotrzyma tego, pretor drugiej daje ochronę prawną: exceptio iurisiurandi - pozwany, który złożył przysięgę, natomiast actio de iureiurando - powód, który złożył przysięgę; nie trzeba było wskazywać istnienia samej należności lecz tylko złożyć przysięgę co do jej istnienia

• constitutum debiti - nie stworzenie nowego zobowiązania ale potwierdzenie już istniejącego - przyrzeczenie wypełnienia w określonym terminie zobowiązania już istniejącego, wierzyciel otrzymywał podwójne zabezpieczenie, świadczenie należało się tylko raz i jeśli osiągnięto je za pomocą jednego środka procesowego drugi stawał się bezprzedmiotowy, pretor chronił takie pactum za pomocą actio de pecunia constituta, a jego skuteczność można było spotęgować przez stypulację, której dłużnik zobowiązywał się dodatkowo zapłacić połowę sumy dłużnej za niedotrzymanie ponownego przyrzeczenia (pierwotne zobowiązanie 1/3)

• przyrzeczenie zapłaty długu własnego - służyło do przedłużania terminów realizacji (szczególnie tam gdzie chroniły powództwa czasowe)

• przyrzeczenie zapłaty długu cudzego - umacniało zobowiązania - dochodziło nowe zobowiązanie innej osoby dotyczące tego samego świadczenia

• recepta - zobowiązanie gwarancyjne, przyjmowane tylko przez jednego z uczestników porozumienia

• receptum argentarii - gwarancja bankiera że cudzy dług istniejący lub przyszły zostanie zapłacony, trzy osoby - bankier, klient bankiera i osoba postronna, klient miał u bankiera wkłady gotówkowe lub zapewnienie otwarcia kredytu - wtedy mógł uzyskać od osoby trzecie kredyt pieniężny bo bankier udzielał gwarancji że w razie potrzeby sam zapłaci za dług, klient do realizacji tego miał actio receptica

• receptum nautarum, cauponum, stabulariorum - zobowiązanie gwarancyjne że rzeczy klientów statku, gospody czy stajni zajezdnej pozostaną nietknięte, forma ochrony procesowej - actio de recepto odpowiedzialność za szkody była absolutna (włączając siły wyższe) potem zmniejszona do strzeżenia przed zwykłym przypadkiem (custodia), za szkody wyrządzone przez personel odpowiadał właściciel jeszcze surowiej w ramach odpowiedzialności quasi - deliktowej

Pacta legitima:

• uzyskały ochronę procesową późno - w czasach dominatu, w oparciu o indywidualne decyzje cesarzy

• formą ochrony - condictio ex lege - środek procesowy (jak wszystkie condictiones) o charakterze prawa ścisłego

• trzy główne rodzaje

• kompromis - umowa stron o poddanie ich sporu pod rozstrzygnięcie prywatnego arbitra z pominięciem normalnego trybu ochrony państwowej, było niezaskarżalne więc stosowano wraz ze stypulacją albo przysięgą na wypadek niedotrzymania przyrzeczenia; Justynian uznał jego skuteczność i wystarczyło pisemne uznanie wyroku albo pozostawienie go bez zaczepienia przez 10 dni, arbiter który przyjął obowiązek wydania wyroku a tego nie zrobił narażał się na pretorskie środki nacisku a nie na postępowanie sądowe

• nieformalne przyrzeczenie posagu

• nieformalne przyrzeczeni darowizny

Darowizna (donatio)

• ukształtowana jako pacta legitimum za Justyniana

• dwustronna czynność prawna

• do jej dokonania musi być wola obdarowania po stronie darczyńcy ale i przyjęcie darowizny przez obdarowanego

• porozumienie w sprawie darowizny stanowiło przyczynę prawną nabycia własności

• nieformalne przyrzeczenie darowizny stanowiło (w prawie klasycznym) jedynie pactum nudum i żeby nabrały sankcji zaskarżalności trzeba je było ubrać w formę stypulacji albo kontraktu literalnego; czasem chodziło też o zwolnienie dłużnika ze zobowiązania (darowanie długu)

• ale w Rzymie traktowano jednostronne przesunięcie majątkowe jako bez uzasadnienia ekonomicznego - była zabroniona

• pretorowie: osoby które przyrzekały darowiznę zabroniona umożliwiono uchylenie się od realizacji przyrzeczenia

• dominat - darowizna na cele pobożne

• nowy wymóg rejestracji większych darowizn w aktach publicznych - chodzi o utrzymanie kontroli państwa nad kierunkami poważnych przesunięć majątkowych i o pobór podatków

• darowizna podlegająca rejestracji a nie zarejestrowana nie była ważna

• wg Justyniana - nieformalna umowa darowizny zobowiązuje darczyńcę do wydania rzeczy darowanej obdarowanemu (w ten sposób przyrzeczenie darowizny zostało zrównane w skutkach z kontraktami

• wymóg insynuacji ograniczony do wielkich darowizn ponad 500 solidów

• darczyńca miał beneficium competentiae wobec obdarowanego

• możliwość odwołania darowizny w przypadku niewdzięczności obdarowanego

• darowizny szczególnego rodzaju (między małżonkami, z poleceniem, warunkowe i terminowe, na wypadek śmierci)

Funkcja i znaczenie:

• przyczyniły się do rozszerzenia i rozluźnienia klasycznego systemu kontraktowego

• istotna różnica pozostała między kontraktami i pacta nuda, natomiast między kontraktami i pacta vestita różnica się stopniowo zacierała

• utrzymała się odrębna nomenklatura, ale skutki były praktycznie podobne

• duże podobieństwo kontraktów konsensualnych i paktów zaskarżalnych

Zobowiązania jak gdyby z kontraktu

(obligationes quasi ex contractu)

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotorium gestio)

• najbardziej zbliżona do zlecenia

• prowadzenie cudzych spraw, ale bez zlecenia (chodziło o doraźne załatwianie spraw licznych osób nieobecnych i zmarłych)

Konstrukcja:

• węzeł obligacyjny zawiązywał się przez podjęcie czynności przez jedną osobę, a więc bez porozumienia stron (inaczej niż w kontraktach), a najczęściej bez wiedzy zainteresowanego (dominus negotii), jeżeli zainteresowany zaaprobował działanie gestora, negotorium gestio przeradzała się w zlecenie

• było to zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące niezupełne

• czynności gestora musiały dotyczyć spraw cudzych, które nie wynikały z jego obowiązków - czynności wszelkiego rodzaju

• było to bezpłatne świadczenie usług

Obowiązki stron:

• gestor był zobowiązany zakończyć rozpoczętą sprawę, nawet po śmierci drugiej strony (inaczej niż przy zleceniu), powinien złożyć rozliczenie ze swego działania i wydać zainteresowanemu wszystkie korzyści uzyskane przy prowadzeniu jego spraw, Justynian wprowadził obowiązywanie zachowania najwyższej staranności - nie wystarczyła już staranność jakiej zwykł przestrzegać we własnych dobrach bo działał samorzutnie, bez instrukcji - dlatego dominus negotii mógł to działanie krytykować

• główny obowiązek zainteresowanego to zwrócenie gestorowi celowych wydatków i na zwolnieniu go ze zobowiązań, zaciągniętych wobec osób postronnych - obowiązek ten istniał też gdy nie przyniósł pozytywnego efektu ale była rozpoczęta w sposób użyteczny (np. gdy gestor rozpoczął leczenie niewolnika, ale on mimo to zmarł)

Ochrona procesowa:

• wzajemne powództwa oparte na dobrej wierze

• dominus negotii dochodził od gestora rozliczenia, wydania nabytków i ewentualne odszkodowania za pomocą actio negotorium gestorum directa - i nie posądzało ono za sobą infamii (inaczej w zleceniu)

• gestor mógł wytoczyć actio negoiorium gestorum contraria - o zwrot należnych wydatków, odmianą tego powództwa była actio funeraria, przysługująca gestorowi, który zajął się cudzym pogrzebem, przeciw spadkobiercom zmarłego o zwrot poniesionych kosztów

Funkcja i znaczenie:

• jest to forma wzajemnej pomocy wszystkich ludzi wolnych, ale w specyficznych stosunkach rzymskich był to także wyraz solidarności koniecznej ludzi majętnych, których fortuny pozostawały tymczasowo bez opieki

• potrzeba utrzymania niewolników w ryzach

• jedna z najważniejszych instytucji rzymskiego prawa prywatnego

Bezpodstawne wzbogacenie

• zbywca, który przez pomyłkę lub w sytuacji przymusowej tracił normalne środki ochronne, bo przestawał być właścicielem

• można domagać się zwrotu tego, co znalazło się u drugiej osoby z niesłusznej przyczyny

• nie powstała ani wspólna nazwa ani jednolita instytucja prawna

• cecha wspólna - wszystkie podlegały likwidacji przy pomocy takich samych środków procesowych, zwanych condictiones (powództwa prawa ścisłego, nie miały charakteru karnego, nie miały dawać pełnego odszkodowania, prowadziły jedynie do zwrotu rzeczy bezpodstawnie otrzymanej z cudzego majątku

Condictio indebiti:

• najważniejszy przypadek

• jest to niezależne świadczenie

• zwrotu niezależnego świadczenia można było dochodzić tym powództwem, ale było ono skuteczne jeśli spełniono warunki:

• nastąpiło przesuniecie majątkowe w celu umorzenia długu

• rzekomy dług nie istniał, nawet jako zobowiązanie naturalne

• strony były błędnie przekonane o istnieniu długu

Condictio ob rem dati:

• służyło do dochodzenia zwrotu rzeczy, którą oddano na własność na podstawie umowy o świadczenie wzajemne, jeżeli kontrahent nie dotrzymywał przyrzeczenia (wg schematu do ut des i do ut facias)

• potem rozszerzono i także schematy facio ut des i facio ut facias => zmiana nazwy na condictio data causa non secuta

Condictio ob turpem vel inistam causam:

• służyło do dochodzenia zwrotu świadczenia dokonanego dla osiągnięcia celu niemoralnego

• jego skuteczność była ograniczona do tego przypadku

Condictio sine causa:

• żądanie zwrotu wzbogacenia uzyskanego bez przyczyny

• charakter najbardziej ogólny i niejako uzupełniający

• można nim było objąć rzeczy nietypowe

Funkcje i znaczenie:

• służyły do realizacji ogólnego postulatu słuszności dokonywanych przesunięć majątkowych

• przyczyniały się do rozgraniczania majątków

• przyczyniały się do utrwalania indywidualistycznej ekonomiki rzymskiej

• majętni baczyli, aby jeden nie wzbogacił się bezpodstawnie kosztem drugiego

Inne zobowiązania jak gdyby z kontraktu:

• najważniejsze to negotorium gestio i bezpodstawne wzbogacenie

• Justynian - ani z kontraktów ani z deliktów ale bliższe kontraktom

• Zobowiązania z tytułu opieki, chronione za pomocą actio tutelae

• Zobowiązania pomiędzy uczestnikami przypadkowej wspólności majątkowej - communio

• Zobowiązanie spadkobiercy wobec legatariuszy, zawiązane przez objecie spadku

Zobowiązania z deliktu

Cechy charakterystyczne:

• Kierować powództwo można tylko wobec sprawcy

• Sprawca niekoniecznie musiał mieć pełną zdolność

• Bardzo rzadko odpowiedzialność była dziedziczna

• Skargi miały charakter kumulatywny

• Powództwa można było kierować przeciwko kilku współdłużnikom

Przestępstwa publiczne (crimina publica):

• Przestępstwa, które godziły w interesy ogółu, podlegały represji ze strony organów państwowych i to w osobnym procesie karnym - zdrada państwa, uchylanie od wojska, morderstwo człowieka wolnego, umyślne podpalenie - sprawców karano przeważnie śmiercią, niekiedy wygnaniem, należały do dziedziny prawa publicznego

Przestępstwa prywatne (delicta privata, maleficia):

• tzw. delikty prywatne, kierowały się bezpośrednio przeciw interesom jednostkowych, majątkowym i osobistym (kradzież, zniewaga), państwo pozostawiło dochodzenie deliktów prywatnych poszkodowanym a samo ograniczało się do ustalania środków dopuszczalnej represji i do kontrolowania sposobu ich dochodzenia na drodze zwykłego procesu cywilnego, należały do prawa prywatnego

• tylko delikty prywatne były źródłem powstania zobowiązań

Odpowiedzialność sprawcy deliktu:

• odpowiedzialność była ściśle określona i kontrolowana przez państwo

• odpowiedzialność była zindywidualizowana

• ustawa XII Tablic - prawo zabicia złodzieja, prawo odwetu

• państwo eliminuje zemstę prywatną przez wyznaczenie obowiązujących stawek kary prywatnej

• stawki karne zawsze w pieniądzach, kwoty te albo ustalone sztywno, albo elastycznie np. 2-, 3-, lub 4-krotna wartość rzeczy skradzionej

• kary pieniężne miały charakter prywatny bo przypadały wyłącznie poszkodowanemu

Ochrona procesowa poszkodowanego:

• poszkodowani przez delikty prywatne mogli dochodzić swoich należności za pomocą trzech powództw:

• karnych (actio poenales) - służyły do dochodzenia kar prywatnych - najczęstsze i najbardziej charakterystyczne

cechy :

• powództwo karne można było wytoczyć tylko przeciw samemu sprawcy a już nie jego spadkobiercom

• jeżeli szkodę wyrządzono z majątku, odczuwali ją również spadkobiercy poszkodowanego i mogli wnieść powództwo (jedynie zniewaga nie bo była ściśle osobista)

• można był się domagać należności od sprawcy jako osoby fizycznej - capitis deminutio nic nie powoduje

• można je wnosić kumulatywnie przeciwko współsprawcom

• odszkodowawczych (actio reipersecutoriae) - służyły do dochodzenia odszkodowań

• mieszanych (actio maxtae) - służyły do dochodzenia kar i zarazem odszkodowań, nie dopuszczały kumulacji z innymi

Rodzaje:

• w obrębie prawa cywilnego:

• kradzież (furtum)

• rabunek (rapina)

• bezprawne wyrządzenie szkody (damnum iniura datum)

• zniewaga (iniura)

• w obrębie prawa pretorskiego:

• bezprawne przymuszenie innej osoby (metus)

• rozmyślne wyrządzenie szkody majątkowej (dolus)

• działanie na szkodę wierzycieli (fraus creditorum)

• gorszenie niewolnika (servi corruptio)

Funkcja i znaczenie:

• służyły do ochrony osobistych i majątkowych interesów klasy panującej jako całości

• chroniły układ istniejących stosunków majątkowych przed gwałtownymi zmianami, dobra produkcyjne przed zniszczeniem lub uszkodzeniem, obrót prawny przed zakłóceniami z powodu oszustwa, wymuszeń czy poszkodowania wierzycieli

W obrębie prawa cywilnego

Kradzież (furtum)

Definicja:

• jest to umyślny zabór rzeczy dla osiągnięcia korzyści, albo samej rzeczy albo też jej używania lub posiadania

• złodziejem był też fałszywy wierzyciel, poplecznik, paser

• to jest sam zabór jak i przywłaszczenie kiedy już rzecz znajdowała się w rękach sprawcy

• na równi ze złodziejem odpowiadali pomocnicy

• wymogiem koniecznym było działanie rozmyślne wbrew woli właściciela i chęć zysku

• kradzież używania - bezprawne posługiwanie się rzeczą

• kradzież posiadania - chodzi tu o kradzież rzeczy własnej , popełniał ja właściciel, lecz formalnie zabierał samowolnie swoją rzecz np. zastawnikowi

Furtum manifestum:

• kradzież oczywista - ktoś przyłapany na gorącym uczynku a także w trakcie odnoszenia łupów, oczywisty charakter miała kradzież także wtedy jeśli rzecz znaleziono u sprawcy w wyniku rewizji (przepaska na biodrach i misa w rękach aby niczego nie podrzucić)

• poszkodowany mógł zabić na miejscu (jeśli nocą z bronią) ale sąsiedzi musieli być świadkami, w innych przypadkach sprawcę odprowadzano do magistratury jurysdykcyjnej po uprzednim biciu rózgami

• poczwórna wartość rzeczy skradzionej

Furtum nec manifestum:

• kradzież wykryta w inny sposób,

• sankcja - podwójna wartość rzeczy skradzionej

Procesowa ochrona poszkodowanego:

• o charakterze penalnym:

• actio furti manifesti - o poczwórną wartość

• actio furti nec manifesti - o podwójną wartość

• każdego z uczestników kradzieży można było pozwać o to samo oddzielnie i ich odpowiedzialność była kumulatywna

• prawo wniesienia actio furti powinien mieć każdy, kto ponosił odpowiedzialność z tytułu custodia (strzeżenia rzeczy przed kradzieżą)

• zasądzenie a nawet zlikwidowanie sprawy kradzieży przez ugodę pociągało za sobą infamię

• o charakterze odszkodowawczym:

• zwrot rzeczy skradzionej

• przy furtum manifestum - natychmiast

• przy furtum nec manifestum trzeba było zapewnić mu pomoc sądową

• właściciel miał normalne środki obrony - rei vindicatio, actio Publiciana

• ale także condictio furtiva (condictiones prowadziły do likwidacji bezpodstawnego wzbogacenia) - przypadek osobliwy !!! - właściciel występował tu jako wierzyciel ze względu na własną rzecz, uzupełnienie ochrony właściciela

• sprawca deliktu jako dłuznik był w zwłoce już od chwili popełnienia przestępstwa

• właściciel musiał wybierać między windykacją a condictio bo one się ze sobą nie kumulowały

• pośrednim zabezpieczeniem właściciela była niedopuszczalność zasiedzenia rzeczy skradzionych

Znaczenie furtum i jego represji:

• korzystne dla ludzi zamożnych

• ochrona przed naruszeniami

• wysokie, pieniężne stawki karne => uzależnienie sprawcy od poszkodowanego

Rabunek (rapina)

• rodzaj furtum

• kradzież gwałtowna, dokonana połączonymi siłami uzbrojonej bandy

• zawsze poczwórna wartość ale przez rok - potem pojedyncza wartość

• Justynian - jako czwarty delikt

• Actio vi bonorum raptorum - czysto penalny charakter więc się kumulowało z powództwami odszkodowawczymi

• Justynian - charakter mieszany - czterokrotna wartość z czego pojedyncza wartość to odszkodowanie, a potrójna - kara

• Zasądzenie i odstąpienie poprzez ugodę powodowało infamię sprawcy

Bezprawne wyrządzenie szkody (damnum iniura datum)

Lex Aquilla:

• Jeden z pierwszych plebiscytów obowiązujących wszystkich obywateli

• Zabicie cudzego niewolnika lub czworonożnego zwierzęcia domowego żyjącego w stadzie - szkody dotkliwe dla małych rolników

• Sprawca był zobowiązany zapłacić poszkodowanemu sumę pieniężną odpowiadającej najwyższej wartości niewolnika lub zwierzęcia w ciągu roku

• Inne szkody w majątku cudzym - odszkodowanie pieniężne - najwyższa wartość przez ostatnie 30 dni

Rozszerzenie ustawy:

• Sztywno określony sposób działania sprawcy i związek przyczynowy pomiędzy jego działaniem a szkodą (powstaje bezpośrednio po działaniu sprawcy, namówienie niewolnika aby wszedł na drzewo i on się zabił !!! też, potem zrezygnowano nawet z pozytywnego działania natomiast wystarczyło zaniechanie które spowodowało szkodę

• Działanie sprawcy miało być tylko obiektywnie bezprawne - subiektywna wina sprawcy, pojęcie winy akwiliańskiej, obejmowała także nieumiejętność i wszelkie nawet najlżejsze niedbalstwo

• Stawka należności uelastyczniona

• Rozszerzony podmiotowy i przedmiotowy krąg ustawy - objęła wszystkich posiadaczy w dobrej wierze

Ochrona procesowa poszkodowanego:

• Poszkodowany ma do dyspozycji actio legis Aquiliae - powództwo o charakterze karnym, służyło kumulatywnie przeciw współsprawcom, ale było bezskuteczne wobec dziedziców sprawcy

• Kara mieściła się w kwalifikowanej wartości rzeczy - nadwyżce ponad rzeczywistą wartość zniszczenia czy uszkodzenia

• Jeśli sprawca bronił się przez zaprzeczenie - zaprzeczenie kwalifikowano jako infitiado i pozwanego zasądzano na duplum, natomiast jeśli sprawca uznał powództwo a kwestionował wysokość - simplum => cel odszkodowawczy

Funkcja i znaczenie:

• Ochrona plebejuszy przed patrycjuszami

• Na straży interesów majątkowych klasy posiadającej

• W oparciu o nią pierwsze związki przyczynowe, winy i odszkodowania

Zniewaga (iniura)

Definicja:

• Bezprawne naruszenie osobowości człowieka wolnego

• Chodziło o ochronę osoby przed fizycznymi naruszeniami a od prawa klasycznego także o ochronę godności i dobrego imienia przed wszelką zniewagą

• Zwierzchnik rodzinny mógł dochodzić zniewagi doznanej pośrednio

Ustawa XII Tablic:

• Regulowała kazuistycznie trzy odrębne przypadki:

• Ciężkie i trwałe okaleczenie - upoważniało poszkodowanego do żądania talionu (odwetu), poszkodowany mógł z tego zrezygnować i ugodzić się o odszkodowanie

• Złamanie kości - poszkodowany musiał się zadowolić ustawową sumą pieniężną: człowiek wolny 300 asów a niewolnik 150 asów

• Pozostałe naruszenia cielesne bez trwałych śladów - 25 asów

Reformy pretorskie:

• Na miejsce sztywnych stawek wprowadzili jednolity i elastyczny środek procesowy - actio iniuriarum aestimatoria - pretor dopuszczał poszkodowanego jako powoda do oszacowania doznanej zniewagi w pieniądzach, tej granicy sędzia nie mógł przekroczyć, ale mógł ją obniżyć, powództwo karne o charakterze najbardziej osobistym, nie przechodziła na dziedziców ani z jednej ani z drugiej strony, powód narażał się na zapłatę dziesiątej części dochodzonej sumy pozwanemu gdy nie doprowadził do jego zasądzenia

• W przypadku ciężkiej zniewagi (dokonana w miejscu publicznym, gdy ktoś ze stanu niższego znieważył kogoś ze stanu wyższego) sam pretor dokonywał oszacowania i wtedy sędzia nie śmiał obniżać kwoty

Funkcja i znaczenie:

• Zapewnienie nietykalności osobistej i ochrona godności górnych warstw społecznych

• Przeciwdziałała powstawaniu niepożądanych konfliktów i przyczyniało się do ich likwidacji

W obrębie prawa pretorskiego

• Dostosowanie istniejących deliktów prawa cywilnego do zmienionych warunków (rozszerzali ich zastosowanie na peregrynów)

• Tworzyli nowe środki ochrony

• Ich skutki zrównane w skutkach z deliktami prawa cywilnego

Dolus (rozmyślne wyrządzenie szkody majątkowej)

• Przestępstwo prawa pretorskiego polegające na rozmyślnym wyrządzeniu szkody majątkowej innej osobie przez podstępne wprowadzenie jej w błąd

• Actio doli - charakter penalnyn - odszkodowanie pojedyncze pociągające za sobą infamię, w ciągu roku i subsydiarne - gdy nie było innego środki do dyspozycji, przeciw niektórym osobą w ogóle nie była dopuszczalna - rodzice, patroni

• Każdy pozwany mógł uniknąć infamii jeśli zaspokoił powoda (actio arbitaria)

Metus (bezprawne przymuszenie innej osoby)

• Delikt prawa pretorskiego, polegający na bezprawnym przymuszeniu innej osoby do niekorzystnej czynności prawnej

• Actio quod metus causa - charakter penalny, przeciw sprawcy wymuszenia, ale i każdej osobie, która z wymuszonej czynności uzyskała korzyść, powód mógł żądać poczwórnej wartości poniesionej szkody ale tylko przez rok, potem już tylko pojedynczej, jako actio arbitraria pozwany mógł uniknąć zasądzenia na poczwórną wartość, ponad to nie pociągało za sobą infamii

Fraus creditorum (działanie na szkodę wierzycieli)

• Czynności fraudacyjne - sprzedaż, darowizna, ustanowienie posagu - pozorne czynności prawne organizowane przez fraudatora w zmowie z powiernikami w celu zachowania części majątku dla siebie

• Pretorowie umożliwiali wierzycielom likwidowanie umniejszeń majątku dłużników za pomocą restitutio in integrum

• Osobne powództwo actio Pauliana - przez rok, powodowało zwykły zwrot dokonanego umniejszenia do majątku dłużnika, ale aby anulować te akty musiały one być odwracalne, powodowały zubożenie dłużnika, musiały wywoływać szkodliwe skutki dla wierzyciela

Servi corruptio (gorszenie niewolnika)

• Problem ochrony przed gorszeniem (np. namową do ucieczki) niewolników - chodzi o nie podsycanie tych tendencji oraz o nie ukrywanie zbiegłych i nie udzielanie im pomocy

• Actio servi corrupti - umocnienie i ochrona władzy nad niewolnikami, charakter wieczysty, charakter penalny, podwójna wartość poniesionej szkody

Funkcje i znaczenie:

• Uzupełniały system prawa cywilnego

• Quadruplum było wyjątkowo przy metus, duplum przy servi corrupti - pozostałe stawki miały charakter odszkodowawczy

Zobowiązania jak gdyby z deliktu

(quasi ex delicto)

Charakterystyka:

• Uformowane w prawie justyniańskim

• Zwalczanie zjawisk niepożądanych

• Pewne podobieństwo do deliktów i jednakowa odpowiedzialność materialna o charakterze penalnym

• Zjawiska mniej częste i mniej ważne

Odpowiedzialność sędziego

• Sędzia, który prowadził proces niewłaściwie i w ten sposób jedną za stron naraził na szkody, ściągał spór na siebie - odpowiadał za szkody wobec strony poszkodowanej, nawet gdy nie działał rozmyślnie

• Duże znaczenie gdy nie było jeszcze apelacji (proces formułkowy i legisakcyjny)

Wyrzucenie bądź wylanie z budynku

• Actio deiectis effusis - przeciw osobie zajmującej pomieszczenie, z którego działał sprawca, umożliwiał poruszanie się po drogach bez obawy i ryzyka

• Jeżeli nastąpiła śmierć człowieka wolnego każdy obywatel mógł wystąpić o karę prywatną 50000 sesterców = 50 aurei - powództwo popularne (actio popularis), ale w praktyce dopuszczano osoby najbliższe zmarłego, w przypadku zranienia - sam poszkodowany dochodził, w przypadku zniszczenia rzeczy - podwójna wartość

Zagrożenie bezpieczeństwa ruchu

• Przeciw osobom, które w budynkach przylegających do dróg umieszczały lub zawieszały coś, co mogło wyrządzić szkodę przechodniom, udzielali pretorowie actio de positio aut suspenso - o zapłatę 10000 sesterców na rzecz powoda - którym mógł być każdy obywatel

• Odpowiedzialność sprawcy powstawała już przez samo powstanie zagrożenia

Odpowiedzialność właścicieli statków, gospody i stajen za szkody wyrządzone przez personel

• Jeżeli szkoda była spowodowana przez personel zatrudniony - podwójna wysokość szkody

• Rodzaj kary za zły dobór personelu

Zobowiązania zaciągnięte przez osoby alieni iuris.

Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta

Zobowiązania z kontraktu i quasi-kontraktu:

• Problem odpowiedzialności zwierzchnika familijnego za zobowiązania osób alieni iuris - osoby alieni iuris mogły nabywać dla swego zwierzchnika bez ograniczeń, nie mogły obciążać go długami

• Actiones adiecticiae - powództwa prawa pretorskiego, które umożliwiały dochodzenie zobowiązań zaciągniętych przez osoby alieni iuris od ich zwierzchników familijnych, zainteresowany mógł czekać z powództwem cywilnym na usamodzielnienie syna lub wyzwolenia niewolnika lub skorzystać z powództwa pretorskiego przeciw zwierzchnikowi - zaspokojenie pewne i natychmiastowe - intentio - występowała osoba podległa władzy w comdenatio - jej zwierzchnik, nie było ogólnej zasady odpowiedzialności za kontrakty alieni iuris a uregulowali potrzeby naglące

• Actio de peculio - odpowiedzialność ograniczona do wartości peculium, zwierzchnik miał przy tym przywilej dedukcji - własne wierzytelności wobec prowadzącego peculium zaspokoić w pierwszej kolejności

• Actio de in rem verso - podwładny zawarł kontrakt z osobą postronną a z niego korzyść dla zwierzchnika - ale osoba postronna mogła dochodzić swojej należności wprost od zwierzchnika

• Actio tributoria - podwładny mógł za zgodą zwierzchnika obrócić peculium na cele handlowe, przy przekroczeniu wartości peculium zwierzchnik miał obowiązek wszystkich wierzycieli i proporcjonalnie wg wierzytelności podzielić peculium - jeżeli nieprawidłowy podział poszkodowani mogli dochodzić tym powództwem dopłaty ich właściwych udziałów

• Actio quod iussu - gdy osoba postronna dostała upoważnienia od zwierzchnika do zawarcia kontraktu z podwładnym - dochodzenie np. zwrotu kredytu od zwierzchnika

• Actio exercitoria - właściciel statku udzielał kierowania statkiem osobie postronnej - kapitanowi - za zobowiązania zaciągnięte przez kapitana w związku z żeglugą i prowadzoną działalnością zarobkową odpowiadał właściciel na podstawie tego powództwa w pełnej wysokości

• Actio institoria - przedsiębiorcy powierzali innym osobom inne placówki działalności zarobkowej - za zobowiązania zaciągnięte przez zarządcę takiej filii, związane z prowadzoną działalnością odpowiadał przedsiębiorca za pomocą tego powództwa

• Funkcja i znaczenia

• Otworzyły kredyt osobom podległym

• Swobodniejsza i szersza działalność zarobkowa dla zwierzchników i osób podległych

• Decentralizacja zarządu gospodarczego

• Aktywizacja osób podległych władzy i lepszej eksploatacji ich umiejętności intelektualnych

• One spowodowały że nie funkcjonowało zastępstwo bezpośrednie

• Specyficzne urządzenie związane z niewolnictwem i władzą ojcowską

Zobowiązania z deliktów osób alieni iuris - odpowiedzialność noksalna:

• Za delikty popełnione za wiedzą i zgodą lub na polecenie zwierzchnika odpowiadał on sam

• Za delikty popełniane bez ich wiedzy też odpowiadali ale w specyficzny sposób - poszkodowani występowali przeciw nim za pomocą zwyczajnych powództw z deliktów lub quasi deliktów ale stosowane jako actiones noxales

• Zwierzchnik miał do wyboru - albo zapłacić zwyczajne należności z tytułu deliktu (karę prywatną, odszkodowanie) albo wydać sprawcę (wtedy nie musiał ponosić odpowiedzialności ponad wartość sprawcy

• Odpowiedzialność noksalna szła za głową sprawcy (obciążenie tą odpowiedzialnością było wadą za którą zbywca odpowiadał wobec nabywcy

• W prawie klasycznym nie stosowano jej do córek a Justynian zacieśnił tylko do niewolników

Szkody wyrządzone przez zwierzęta:

• Także charakter noksalny miała odpowiedzialność właściciela za szkody zwierzęcia

• Poszkodowany dochodził odszkodowania za pomocą actio de pauperie

• Właściciel odpowiadał za szkody jeżeli postępowało ono wbrew swojej naturze

• Odpowiedzialność ograniczona do wartości zwierzęcia - wydanie sprawcy zastępowało odszkodowanie

• Utrzymywanie zwierząt szczególnie niebezpiecznych dla otoczenia zakazane w pobliżu uczęszczanych dróg - tutaj zaostrzenie odpowiedzialności właściciela - osobne powództwo karne przeciw właścicielowi - pojedynczej - jeśli doszło do zranienia osoby wolnej, podwójnej - jeśli szkody rzeczowe wartości wyrządzonej szkody.

Sposoby umocnienia, przeniesienia i umorzenia zobowiązań

Sposoby umocnienia:

• Normalną gwarancją - ochrona procesowa z jej efektem końcowym - surową egzekucja

• Poręczenie stypulacyjne

• Intercesja

• Rzeczowe prawo zastawu

• Ustanowienie kary umownej

• Wręczenie zadatku

• Ponowne przyrzeczenie zapłaty długu własnego

• Poręczenie za dług cudzy (prawo cywilne - zlecenie kredytowe; prawo pretorskie - przyrzeczenie zapłaty długu cudzego, gwarancja bankiera

Poręczenie stypulacyjne (adpromissio):

• Przyjęcie odpowiedzialności za cudzy dług poprzez stypulację dokonaną między wierzycielem a poręczycielem

• Trzy rodzaje - w zależności od słowa, które padło w pytaniu i odpowiedzi (współistniały w prawie klasycznym a Justynian zostawił tylko fideiussio)

• Sponsio - najstarsza, tylko dla obywateli rzymskich, zabezpieczała długi zaciągnięte w drodze stypulacji, nie przechodziła na dziedziców poręczycieli i wygasała po upływie 2 lat

• Fidepromissio - naśladowała sponsio, otwarta dla także peregrynów, zabezpieczała długi zaciągnięte w drodze stypulacji, nie przechodziła na dziedziców poręczycieli i wygasała po upływie 2 lat

• Fideiussio - powstała najpóźniej, powszechnie dostępna, zabezpieczała również zobowiązania z innych źródeł, przechodziła na dziedziców poręczyciela i nie gasła z upływem czasu

• Akcesoryjny charakter poręczenia - jako dodatek, warunkiem powstania istnienie zobowiązania dłużnika

• Odpowiedzialność współporęczycieli - większa liczba dłużników na zasadzie solidarności

• Posiłkowy charakter poręczenia (zobowiązania poręczycieli) - w razie zwłoki dłużnika szukali zaspokojenia wprost od poręczycieli (dopóki istniał litis contestatio (proces o zwrot mógł być tylko jeden więc wybierano osobę najbardziej pewną) Justynian usunął litis contestatiio i odtąd rzeczywiste zaspokojenie zwalniało dłużnika i poręczycieli - można było bez ryzyka prowadzić proces przeciwko dłużnikowi

• Prawo regresu - poręczyciel zapłaciwszy ług cudzy mógł dochodzić zwrotu wyłożonej sumy, poręczyciel mógł zawsze żądać odstąpienia mu actiones wierzyciela przeciw dłużnikowi

Intercesja (intercessio):

• Wszelkiego rodzaju przyjęcie odpowiedzialności za dług cudzy

• Najważniejszym przypadkiem poręczenie ale także zabezpieczenie długu zastawem, przyjęcie obowiązku współdłużnika solidarnego, przejecie na siebie długu cudzego, zaciągnięcie zobowiązania własnego dla kogoś innego

• Łączyło się z nią ryzyko ponoszenia odpowiedzialności majątkowej bez gospodarczego uzasadnienia

• Osłaniano kobiety - nieważna była intercesja żony na rzecz męża

Zmiana podmiotów zobowiązań:

• Przeniesienie wierzytelności na inną osobę przez czynność prawną

• Dotychczasowy wierzyciel to cedent, a nowy to cesjonariusz

Sposoby zmiany:

• Nowacja - odnowienie istniejącego zobowiązania, nowy wierzyciel przyjmował od dłużnika stypulacyjne przyrzeczenie spełnienia tego samego świadczenia, które należało się dawnemu wierzycielowi, ale odpadały środki zabezpieczające dawną wierzytelność takie jak zastaw czy poręczenie (one mają charakter akcesoryjny)

• Zastępstwo procesowe in rem suam - dotychczasowy wierzyciel (cedent) udzielał nowemu (cesjonariusz) zlecenia ściągnięcia należności od dłużnika i w tym celu ustanawiał go swoim zastępcą procesowym, upoważnienie to opiewało też na zatrzymanie świadczenia dla siebie (tego nie było przy normalnym zastępstwie), zabezpieczenia się nie zmieniały, nie potrzebna był też zgoda i współudział dłużnika, ale cedent nadal pozostawał wierzycielem więc mógł sam przyjąć świadczenie i dochodzić go w procesie, cesjonariusz wykonywał tylko cudze prawo, jego sytuacja była niepewna i wymagała dodatkowego zabezpieczenia, umacniała się dopiero po dokonaniu litis contestatio z dłużnikiem

• Actio utilis cesjonariusza - cesarz przyznał nabywcy spadku osobne powództwo dla umożliwienia mu dochodzenia wierzytelności spadkowych, nie wywodziła się od zbywcy, ale była tylko wzorowana na jego ochronie, zbywca mógł przyjąć świadczenie od dłużnika, zwolnić go z zobowiązania wytoczyć proces za pomocą swej actio directa, dokonać dalszej cesji wierzytelności, dopiero zawiadomienie dłużnika o dokonanej cesji paraliżowało ewentualne powództwa cedenta i sprawiało, że dłużnik mógł się zwolnić z zobowiązania już tylko poprzez świadczenie na rzecz cesjonariusza, potem rozszerzano je również na inne przypadki - kupno pojedynczej wierzytelności, darowizna

• Ograniczenie obrotu wierzytelnościami - za Justyniana - cesjonariusz nabył wierzytelność za cenę niższą od jej wartości nominalnej to dłużnik miał zapłacić tylko tę niższą sumę (ograniczenie spekulacji)

• Zmiana dłużnika - wymaga zgody wierzyciela (musi być rzetelny), dokonywała się przy pomocy nowacji, wierzyciel przyjmował od nowego dłużnika stypulacyjne przyrzeczenie wypełnienia obowiązku dawnego dłużnika dawne zobowiązanie gasło wraz ze wszystkimi prawami akcesoryjnymi a na jego miejsce powstała nowa wierzytelność - możliwa zmiana dłużnika ale nie ma właściwego przejęcia długu

Umorzenie zobowiązań według ius civile:

• Dokonywało się z mocy samego prawa

• Powodowało definitywne rozwiązanie węzła obligacyjnego ze skutkiem wobec wszystkich zainteresowanych

• Zobowiązanie przestawało istnieć

Sposoby umorzenia zobowiązań:

• Rozwiązanie przez solutio - rzeczywiste wykonanie zobowiązania ale tylko prawidłowe:

• Wykonawca - dłużnik, ale osobiste świadczenie wymagane tylko gdy taki był istotnie interes wierzyciela

• Przyjmujący - wierzyciel albo osoba upoważniona

• Treść - świadczenie zwalniało dłużnika gdy odpowiadało treści zobowiązania, tylko za zgodą wierzyciela mogło zwolnić zastępcze świadczenie

• Czas - zupełne zwolnienie przez spełnieni świadczenia we właściwym czasie, zwłoka powodowała powstanie kolejnych zobowiązań (termin ustalony w interesie dłużnika)

• Miejsce - spełnienie świadczenie w odpowiednim miejscu wynikającym z zobowiązania, kiedy nie wiadomo miejsce zamieszkania

• Zwolnienie z zobowiązania - wykonanie zobowiązania, ale także inne czynności prawne między wierzycielem a dłużnikiem wyrażające zwolnienie z zobowiązania

• Formalne akty zwolnienia - w okresie archaicznym oprócz spełnienia świadczenia potrzebny był formalny akt prawny w treści przeciwny do aktu zawiązującego węzeł obligacyjny

• Acceptilatio - akt przeciwny do stypulacji, strony w odwróconych rolach - dłużnik pytał wierzyciela czy otrzymał swą należność i po potwierdzeniu był wolny z zobowiązania (stypulacja akwiliańska polegała na tym, że zobowiązania z różnych tytułów istniejące pomiędzy tymi samymi osobami sprowadzono najpierw przez nowację do jednego zobowiązania stypulacyjnego a potem umarzano aktem akceptylacji); od akceptylacji odróżniano ściśle pisemne pokwitowanie wierzyciela, które zwalniało dłużnika gdy zapłata istotnie nastąpiła

• Solutio per aes libram - rzeczywisty akt odważania zapłaty przy zastosowaniu formalności analogicznych do mancypacji (zwolnienie z nexum)

• Contarius consensus - rozwiązanie przez akt przeciwny do aktu zawarcia zobowiązania, jeżeli zobowiązanie nie było wykonane możne je było rozwiązać przez zgodne porozumienie stron

• Nowacja - dotychczasowe zobowiązanie ulegało rozwiązaniu, ale na jego miejsce powstawało natychmiast inne, z jakimś nowym elementem, przeprowadzana za pomocą jednego aktu - głównie stypulacji, miała charakter kauzalny bo w jej treści wymieniano dług podlegający odnowieniu, dzięki niej można było lepiej zabezpieczyć istniejące zobowiązania ale: żeby można ją przeprowadzić:

• Musi istnieć poprzednie zobowiązanie

• Nowe zobowiązanie musi powstać zamiast nowego

• Nowe zobowiązanie musi wnosić coś nowego

Nowacja między tymi samymi osobami - zmiana podstawy i charakteru zobowiązań, nowacja między nowymi osobami - nowy wierzyciel bądź dłużnik

• Confussio - zejście się wierzytelności i długu w jednej osobie (np. dziedziczenie dłużnika po wierzycielu)

• Concurus causarum lucrativarum - zbieg tytułów nieodpłatnych, gdy ktoś już otrzymał nieodpłatnie rzecz oznaczoną indywidualnie, a ponadto ta sama rzecz należała się mu nieodpłatnie z innego tytułu (np. drugiego testamentu)

• Przez śmierć jednej ze stron (zobowiązania z deliktów)

• Przypadkowe zniszczenie rzeczy oznaczonej indywidualnie

Umorzenie zobowiązań według ius honorarium:

• Dłużnik pozwany o spełnienie świadczenia bronił się na zasadzie zarzutu i w ten sposób paraliżował powództwo

Sposoby umorzenia:

• Pactum de non petendo - nieformalna umowa, w której wierzyciel rezygnował wobec dłużnika z dochodzenia swojej należności (ten sposób wg ius civile tylko do kradzieży i zniewagi)

• Potrącenie (compensatio) - wtedy gdy pomiędzy dwiema osobami istnieją dwa przeciwstawne zobowiązania i następuje potrącenie wzajemnych należności (potrącenie jest wzajemnym zaliczeniem długu i wierzytelności

• Dobrowolna - nie wymagała osobnego regulowania, dosyć swobody aby wzajemne pretensje doprowadzić do salda

• Przymusowa - jedna strona chce, a druga nie

• W iudicia bonei fidei - dochodzenie w procesie czegoś, co i tak trzeba zwrócić uważano za postępowanie nierzetelne- powinno się uwzględniać wzajemne pretensje z tego samego stosunku prawnego i zasądzić tylko na różnicę (z czasem i na należności z innych tytułów)

• W iudicia sticti iuris - powództwa nastawione w sposób formalistyczny na dochodzenie całkowicie izolowanych roszczeń

39

---