NOTATKI Z HISTORII POWSZECHNEJ XX w.

Istota kolonializmu i jego konsekwencje

Temat nr 1

• wydarzenia II połowy XIX wieku oraz I wojna światowa są efektem nierównomiernego rozwoju kapitalizmu

• po utracie kontroli nad Amerykami Brytyjczycy zwrócili się w kierunku Azji i Afryki, które różniły się między sobą możliwościami penetracyjnymi i strukturami państwowymi

• wielotysięczna tradycja państwowa w Azji - słaba tradycja w Afryce

• „półkolonialność” w Azji

• wykorzystywanie ludności Afryki jako niewolników - w ciągu 300 lat wywieziono z niej 60 milionów Murzynów

• kongres berliński 1878:

• zakończenie wojny turecko-rosyjskiej

• pretensje do kolonii są w takim stopniu uzasadnione, w jakim się kolonie kontroluje

• w latach 1881-1899 skolonizowano 78% Afryki Śródlądowej

• brak struktur państwowych umożliwił szybki podbój Afryki, w której pozostały tylko 3 niepodległe państwa: Liberia, Maroko (1911/1912) i Etiopia (do 1936)

Ewolucja systemów politycznych państw europejskich na przełomie XIX/XX wieku

Temat nr 2

• w wyniku rozwoju kapitalizmu tworzyły się nowe warstwy społeczne żądające praw politycznych - proletariat i burżuazja

• nastąpiła demokratyzacja państw kapitalistycznych

• proces demokratyzacji struktur ustrojowych

• monarchia absolutna

• monarchia konstytucyjna

• monarchia parlamentarna

• republika parlamentarna

• republika demokratyczna (ew. republika radziecka)

• ewolucja systemów wyborczych

• pod koniec XIX wieku tylko we Francji i Wielkiej Brytanii istniały systemy parlamentarne

• w Europie Środkowej istnieją monarchie konstytucyjne

• na wschodzie istnieją monarchie absolutne

• proces ewolucji systemów wyborczych:

• na zachodzie prawa wyborcze posiada około 2-3% społeczeństwa, istnieje bardzo wysoki cenzus wyborczy

• w Wielkiej Brytanii reformy Gray'a (1832), Disraeliego (1868) i Gladstone'a powodują wzrost liczby mężczyzn uprawnionych do głosowania

• cenzusy majątkowe przestają powoli obowiązywać we Francji w Niemczech

• w Austro-Węgrzech i w Europie Środkowej obowiązuje do 1907 roku system kurialny

• w Rosji jakikolwiek pierwszy system wyborczy powstaje w 1906 roku

• ewentualny proces przechodzenia do republiki radzieckiej:

• proces przechodzenia do normalnej republiki zakładał, że oprócz burżuazji i arystokracji prawa wyborcze otrzymają również pozostałe warstwy społeczne

• w republice radzieckiej następowało pozbawienie praw wyborczych arystokracji i burżuazji oraz ich stopniową likwidację

Przemiany społeczno-gospodarcze i aktywność polityczna USA XIX-XX wiek

Temat nr 3

• państwo amerykańskie pierwszą połowę spędziło w odosobnieniu od spraw europejskich, realizując doktryny izolacjonizmu i Monroe'a („tylko Ameryki są istotnym teatrem politycznych dla Stanów Zjednoczonych)

• szybki rozwój ekonomiczny w XIX wieku, przyspieszony jeszcze po wojnie secesyjnej, umożliwia Amerykanom wejście w wielką politykę w XX wieku

• zaludnianie Ameryki przez imigrantów z Europy i nie tylko, tworzenie od podstaw nowego społeczeństwa

• „Homestead Act” - lata 60. XIX wieku - kolonizacja Dzikiego Zachodu, 160 akrów ziemi dla każdego kto uiści minimalną opłatę administracyjną i zagospodaruje ziemię - powstaje 600 tysięcy nowych gospodarstw

• rozwój osadnictwa nakręcił koniunkturę gospodarczą

• wzrost wydobycia kopalin i metali szlachetnych

• ponad 80% eksportu stanowi żywność

• przyjazd do USA i na Dziki Zachód ludzi operatywnych, śmiałych i odważnych

• w społeczeństwie amerykańskim ścierały się koncepcje imperialistyczne i izolacjonistyczne

• w progu XX wieku rozwijały się koncepcje państwa wybranego, szczęśliwego - przeświadczenie predestynacji narodu amerykańskiego do tworzenia ładu światowego

• istnieją wciąż niewyczerpane zasoby wewnętrzne w USA, które nie zmuszają do podjęcia polityki imperialnej

• niewielki rozwój terytorialny:

• zakup Alaski w 1867 roku za 7 milionów $

• anektowanie Hawajów i Samoa

• kształtowanie się 4 doktryn amerykańskiego nawalizmu:

• Morze Karaibskie morzem wewnętrznym USA - stąd poparcie dla powstania kubańskiego przeciw Hiszpanii w 1895 roku

• zbudowanie potężnej floty wojennej i handlowej

• zbudowanie Kanału Panamskiego

• zajmowanie baz na Pacyfiku - dostęp do Azji

• udział w wojnie z Hiszpanią 1898 zakończył się dalszą ekspansją polityczną USA:

• niepodległość Kuby

• uzależnienie Portoryko od USA

• odkupienie Filipin od Hiszpanii za 20 milionów $

• budowa Kanału Panamskiego

• budowano go w latach 1903-1914

• ułatwił on komunikację transoceaniczną

• zapewnił amerykańską protekcję nad niepodległością Nikaragui, na której terenie leżał Kanał

• udział w podziale i de facto okupacji Chin poprzez realizację polityki „otwartych drzwi”, czyli swobodnego handlu na rynku chińskim, którą sprecyzowała tzw. „doktryna Haya”

Rewolucja Meji (1868) i ekspansja polityczna Japonii

Temat nr 4

• przed rewolucją Meji Japonia była krajem na wpół feudalnym i kompletnie pozbawionym przemysłu

• istniało ogromne rozwarstwienie i zacofanie społeczeństwa, pogłębiane nieustanną izolacją kraju

• przełamanie izolacji nastąpiło w 1853 roku, kiedy to amerykański admirał Perry wpłynął do Japonii i niemalże siłą otworzył porty japońskie dla Amerykanów, a potem i innych imperiów, co dało początek penetracji Japonii

• w Japonii rozgorzała dyskusja i wysunięto trzy koncepcje działania:

• wyciąć ich wszystkich w pień - ryzykowna w obliczu późniejszej wojny z silniejszymi mocarstwami

• bierna obserwacja - czyli pozwolenie na rozgrabienie i uzależnienie od siebie kraju

• modernizacja kraju

• rewolucja Meji:

• rewolucja została zaplanowana przez elity krajowe, przeciw którym wystąpili zwolennicy izolacji i szogunatu

• tendencje modernizacyjne wzmogło populistyczne i chwytliwe hasełko „Azja dla Azjatów”

• elity feudalne poparły proces zmian - możni książęta zwrócili rejestry Cesarzowi, opierających się „przymuszono” (1866-1868)

• likwidacja władzy dwuogniskowej - pokojowe obalenie szogunatu starego i mocnego rodu Tokugawa i przekazanie jego uprawnień cesarzowi

• w obliczu postulatów rewindykacji dóbr Tokugawów wybuchło powstanie szogunów, w której armia cesarska pokonała wojska Tokugawy

• w ciągu kilku lat Japonia przeżywa niebywały rozkwit gospodarczy

• 1868-1872 - wysłanie wielu młodych i zdolnych Japończyków na praktyki i wizyty do wielu krajów świata - wrócili oni o kilku latach z wieloma planami i pomysłami

• schemat rozbudowy przemysłu w Japonii wyglądał tak, że państwo budowało linię kolejową, fabrykę czy stocznię, po czym naprędce ją prywatyzowało, celem uniknięcia zadłużenia i etatyzacji przemysłu

• wprowadzono kapitalistyczne podatki

• w procesie modernizacji Japonia nie zadłużała się

• utworzono stałą armię składającą się z samurajów i chłopów, co umożliwiło ekspansję terytorialną Japonii

• pierwsze porty koreańskie zostały zmuszone do handlu z Japonią

• w ramach pomocy i wymiany handlowej Brytyjczycy pomagają Japonii zbudować i zmodernizować flotę

• 1894-1895 - Japonia wygrywa z Chinami wojnę o Koreę

• 1895 - traktat pokojowy z Szimonoseki, na mocy którego Chiny muszą zapłacić Japonii ogromną kontrybucję (370 milionów jenów)

• aby wypełnić zobowiązania Chiny musiały zaciągnąć kredyty, których za pośrednictwem Rosji udzielili bankierzy francuscy

• strefa penetracji japońskiej przesunęła się na Mandżurię

• 1904-1905 - Japonia wygrywa wojnę z Rosją

• 1910 - ostatecznie zaanektowanie Korei przez Japonię

Spory brytyjsko-francuskie i „Entente Cordiale”

Temat nr 5

• sprawa Kanału Sueskiego

• zbudowany został przez Francuzów, kontrolowany i utrzymywany przez Francuzów i Egipcjan, natomiast użytkowany głównie przez Wielką Brytanię

• przegrana wojna z Niemcami uniemożliwiła Francuzom dalszą skuteczną kontrolę nad Kanałem

• trwało potajemne wykupywanie przez Brytyjczyków egipskich akcji Kanału

• zaniepokojeni sytuacją Francuzi zajmują w 1880 roku Tunis

• 1881 - wybucha nacjonalistyczne powstanie w Egipcie pod przywództwem pułkownika Arabiego

• 1881/1882 - flota brytyjska wpływa do Aleksandrii w celu poparcia uległego wobec Londynu kedywa Befika

• 1882 - Francja przestraszona przystąpieniem Włoch do Dwuprzymierza rezygnuje z udziału w wyprawie do Egiptu, który dostaje się w krąg dominacji politycznej Wielkiej Brytanii

• incydent w Faszodzie

• 1898 - francuska wyprawa Jean-Baptiste Marchanda wyrusza do Sudanu

• po drodze w Sudanie napotyka silny korpus ekspedycyjny generała Kitchenera, który właśnie pokonał powstanie Mahdiego i twierdził, że zajął Sudan dla korony brytyjskiej

• konflikt wisiał na włosku, jednak w ostatniej chwili zabiegami dyplomatycznymi udało się uniknąć wojny

• 1904 - serdeczne porozumienie brytyjsko-francuskie i uregulowanie stref wpływów

• Egipt w strefie brytyjskiej, Francja się nie miesza i pomoże, jeśli będzie trzeba

• Maroko w strefie francuskiej, Wielka Brytania się nie miesza i pomoże jeśli będzie trzeba

• na zbliżenie francusko niemieckie wpływ miała polityka niemiecka

• wejście zjednoczonych Niemiec do „Weltpolitik” powoduje zaniepokojenie Wielkiej Brytanii

• konkurencja gospodarcza - niemiecka gospodarka staje się konkurencyjna wobec brytyjskiej - towary niemieckie oznacza się w Anglii metką „made in Germany”

• zaniepokojona Wielka Brytania wycofuje się powoli z proniemieckiej polityki i rozbudowuje flotę

• 1897 - śmierć niemieckich zakonników w Szantungu stała się pretekstem do zajęcia przez Niemcy twierdzy Kiao-Czu, co nie spodobało się Brytyjczykom

• 1899-1902 - Niemcy wspierają Burów w wojnie przeciw Brytyjczykom

• konflikt marokański:

• niemiecka ingerencja w Maroku miała na celu skłócenie Francji i Wielkiej Brytanii

• 1905 - cesarz Wilhelm II przybywa z wizytą do Maroka i mówi o nim jako o „niepodległym państwie”, co bardzo wkurzyło Francuzów

• 1906 - konferencja w Algiceras - ustanowienie francusko-hiszpańskiej policji w Maroku i międzynarodowego Banku w Maroku

• król Abu Aziz usiłował reformować kraj, jednak nie udało się to i wybuchła w nim wojna domowa

• 1908 - konsulat niemiecki udzielił schronienia uciekinierom z Legii Cudzoziemskiej

• 1911 - w Maroku wybuchają nacjonalistyczne zamieszki, Francuzi interweniują, natomiast niemiecka flota wpływa do Agadiru - wojna wisi na włosku, ale Wielka Brytania zdecydowanie opowiada się po stronie Francji

• w ramach rekompensaty Niemcy otrzymują część francuskiego Kamerunu

• niepokój brytyjski powiększa rozbudowa niemieckich posiadłości w Afryce (Tanzania, Namibia, Tanganika, Kamerun

Spory brytyjsko-rosyjskie i porozumienie z 1907 roku

Temat nr 6

• konflikt o Afganistan

• rosyjska ekspansja w II połowie XIX wieku przestawia się na kierunek południowy - Kaukaz, Turkmenistan

• stało to w sprzeczności z brytyjską koncepcją utworzenia północnych buforów wokół Indii (między innymi w Afganistanie) - obecność pobliskich wojsk rosyjskich była Brytyjczykom wybitnie nie na rękę

• w obliczu interwencji brytyjskiej Afganistan i Turkmenistan szukają wsparcia w Rosji, dopóki ta nie rozpoczyna inwazji na oba kraje

• 1879 - traktat w Gandamaku, na mocy którego Afganistan staje się protektoratem brytyjskim i brytyjskim rynkiem handlowym

• 1885 - wybucha wojna afgańsko-rosyjska o Turkmenistan, przegrana przez Afgańczyków - Wielka Brytania chciała wprowadzić flotę na Morze Czarne, ale na to oczywiście nie zgodziła się Rosja

• konflikt został zażegnany - obie strony nerwowo spoglądały w kierunku cieśnin czarnomorskich - Rosja miała na nie ochotę, Wielka Brytania nie chciała jej do nich dopuścić

• 1902 - traktat brytyjsko-japoński gwarantujący obecny kształt Mandżurii - de facto wymierzony przeciw Rosji

• konflikt o Persję

• zaostrzyła się gospodarcza rywalizacja Rosji i Wielkiej Brytanii na terenie Persji

• 1907 - porozumienie rosyjsko-brytyjskie

• neutralność Tybetu (prowincja chińska)

• brytyjski protektorat w Afganistanie

• podział gospodarczy Persji na 3 strefy:

• północna - rynek rosyjski

• środkowa - neutralna

• południowa - rynek brytyjski

Polityka kolonialna Niemiec XIX/XX wiek

Temat nr 7

• główne kierunki działania niemieckiej polityki kolonialnej:

• Daleki Wschód

• Bliski Wschód

• Afryka

• narzędziem działalności niemieckiego ekspansjonizmu był Związek Wszechniemiecki, silna organizacja społeczna, licząca 22 tysiące członków i mająca poparcie w Partii Narodowo-Liberalnej i częściowo Partii Konserwatywnej, która rozciągała swą działalność w każdy zakątek globu, w którym żyły skupiska Niemców - jej protektorami byli m.in. niemieccy przemysłowcy Kandorf, Stinnes, Krupp, Tyssen

• na Dalekim Wschodzie obiektem niemieckiej penetracji stały się Chiny

• w 1897 roku zamordowanie kilku niemieckich zakonników stało się pretekstem dla wylądowania niemieckiej armii w Chinach i zajęcia fortu Kiao-Czu

• następnie wykorzystując słabość rządu chińskiego zawarto w 1898 roku umowę na mocy której Niemcy przejmowali na 99 lat w dzierżawę okręg Kiao-Czy (501 km2, 35 tysięcy mieszkańców)

• nie udało się Niemcom poszerzyć swoich posiadłości w Chinach, nawet mimo pomocy w tłumieniu powstania bokserów, bowiem kontrolę nad wzrostem pozycji Niemiec trzymała Wielka Brytania

• przedmiotem zabiegów polityki niemieckiej stała się Turcja

• w 1888 roku Bank Niemiecki otrzymał od rządu tureckiego koncesję na budowę linii kolejowej Izmir - Angora

• w 1898 roku w Stambule z wizytą u sułtana bawił Wilhelm II, co umożliwiło zawarcie wielu umów i ekspansję kapitału niemieckiego na rynek turecki

• w 1899 roku niemieckie firmy otrzymały koncesję na budowę linii kolejowej Berlin-Bagdad, co zaczęło zagrażać brytyjskim interesom w sferze Kanału Sueskiego

• w latach 80. XIX wieku następuje nasilenie niemieckiej aktywności kolonialnej w Afryce

• ekspansja afrykańska możliwa była, gdy koła przemysłowe uznały, iż kierunek dalekowschodni jest w praktyce niedochodowy i niemożliwy do realizacji

• niemieckie wyprawy kolonizują ostatnie zakątki Afryki - Togo, Niemiecką Afrykę Południowo-Zachodnią, Niemiecką Afrykę Wschodnią

• w latach 1899-1902 Niemcy udzielają Burom pomocy w wojnie z Brytyjczykami

• nie udało się przejąć kontroli nad Marokiem - takie próby doprowadziły do dwóch poważnych konfliktów (1905-1906 i 1911-1912), które jednak udało się zażegnać - w ramach rekompensaty przyznano Niemcom część francuskiego Kamerunu

• kolonie niemieckie wraz z datami ustanowienia:

• Chiny

• Kiao-Czu (1898)

• Afryka

• Niemiecka Afryka Wschodnia (1885-1890)

• Niemiecka Afryka Północno-Zachodnia (1884-1890)

• Togo (1884)

• Kamerun (1912)

• Oceania

• Wyspy Marshalla (1885)

• Mauru (1888)

• Niemiecka Nowa Gwinea (Archipelag Bismarcka, Ziemia Cesarza Wilhelma, Wyspy Salomona) (1898)

• Samoa Zachodnie (1898)

• Karoliny i MAriany (1899)

Polityka kolonialna Włoch

Temat nr 8

• politykę kolonialną Włoch determinowała chęć odtworzenia posiadłości „rzymskich” w basenie Morza Śródziemnego

• spod jarzma tureckiego wyzwoliły się Tunis i Egipt - potencjalne rynki penetracji włoskiej

• zajęcie przez Włochy Tunisu mogło umożliwić im blokadę żeglugi śródziemnomorskiej w kierunku Kanału Sueskiego (półwysep Apeniński - Sycylia - Tunis), wobec czego Włochy zostały uprzedzone przez Francję, która zajęła Tunis w 1880 roku

• w obliczu braku możliwości penetracji basenu Morza Śródziemnego i narastającego konfliktu z Francją Włochy przystąpiły w 1882 roku do utworzonego przez Niemcy i Austro-Węgry Dwuprzymierza

• próbę walki z Francją za pomocą Włoch podjął Bismarck, jednak mimo założenia za niemieckie pieniądze Banku Handlowego w Mediolanie w 1894 roku nie udało się doprowadzić do trwałego zbliżenia gospodarczego obu krajów - stawki celne II Rzeszy były wyjątkowo niekorzystne dla Włoch

• brak możliwości działania w Afryce Północnej skłonił Włochy do zainteresowania „rogiem Afryki” - w 1881 roku Włosi wykupili port Assab nad Morzem Czerwonym, natomiast w 1885 roku zajęli Massuę - z terenów tych utworzyli prowincję Erytreę

• w 1885 roku zmarł w walce z Mahdystami cesarz Etiopii Jan IV - oczy Włoch skierowały się w ten rejon Afryki

• nowy cesarz Menelik II podpisał w Fuciali traktat z Włochami, którzy dokonali oszustwa w tłumaczeniu - według wersji włoskiej Etiopia stawała się protektoratem włoski, według etiopskiej mogła się nim stać kiedyś w przyszłości

• włoskie usiłowania przejęcia protektoratu skłoniły Menelika II do wypowiedzenia układu z Fuciali i szukania, bezowocnego zresztą, pomocy w Europie

• 1894-1896 - wojna włosko-etiopska zakończona 1 III 1896 roku klęską włoskiego korpusu ekspedycyjnego

• porażka w Etiopii doprowadziła do upadku rząd Crispiego i odsunięcie lewicy od władzy - prawica domagała się dalszych podbojów, a jej duchowymi piewcami stali się pisarz Enrico Carradini i poeta Gabriele D'Annunzio

• 1906 - traktat handlowy, który dzielił Etiopię na trzy strefy wpływów handlowych - francuską, brytyjską i włoską

• w 1911 roku wzmocnione gospodarczo Włochy wszczęły wojnę o pozostałości tureckiego imperium w Afryce Północnej - Trypolitanię i Cyrenejkę

• dobre przygotowanie dyplomatyczne umożliwiło uniknięcie sprzeciwów mocarstw, jednak sama wyprawa szła wyjątkowo opornie i zakończyła się dopiero po roku krwawych walki podpisaniem w 1912 roku w Ouchy pod Lozanną traktatu z Turcją, która akceptowała status quo

• ekspansywna polityka rządu Gidittiego bardzo podobała się społeczeństwu włoskiemu

• następne plany ekspansji obejmowały Bałkany, głównie pozostającą tylko nominalnie już pod zwierzchnictwem Stambułu Albanię - na tym polu krzyżowały się interesy Włoch i Austro-Węgier

Rewolucja w Rosji 1905-1907

Temat nr 9

• niepokoje i późniejsza rewolucja w Rosji miały charakter społeczno-ekonomiczny - zawierały postulaty wyzwolenia społecznego, podmiotowości dla proletariatu, praw dla burżuazji, ewolucji systemu carskiego, na co szczególnie silnie nalegało ziemiaństwo i klasy uprzywilejowane

• przyczyny wybuchu społecznego:

• niezależny od władzy kryzys gospodarczy wywołany nierównomiernym, kryzysowym modelem rozwoju kapitalizmu - nadprodukcja i susza

• wojna rosyjsko-japońska

• chęć odwrócenia niezadowolenia społecznego

• chęć poprawy pozycji i prestiżu państwa

• klęska na froncie

• spadek zaufania do cara Mikołaja II, który osobiście dowodził armią

• kryzys w najwyższych strukturach wojskowych - niezadowolenie wysokich rangą dowódców

• I 1905 - manifestacje w Petersburgu - „krwawa niedziela”, wojsko otworzyło ogień do demonstrantów, setki zabitych robotników - wieść o tym szybko obiegła Rosję

• przez całą Rosję przetoczyła się fala strajków w zakładach przemysłowych, które niekiedy przeistoczyły się w walki uliczne

• porażka na Dalekim Wschodzie i niemożność powrotu żołnierzy do domów (na trasie kolei władze w niektórych miejscach przejęły rady rewolucyjne) postawiła pod znakiem zapytania lojalność i skuteczność armii

• 17 X 1905 - car Mikołaj II zapowiada reformy i zwołanie Dumy

• reformy realizowane są na wiosnę 1906 roku - powołano Dumę, rząd z premierem Stołypinem na czele, przyjęto ustawy konstytucyjne - Rosja przedzierzgnęła się w monarchię konstytucyjną

• działalność rozpoczęły partie i stowarzyszenia

• eserowcy (rewolucyjni socjaliści)

• Socjaldemokratyczna Partia Rosji

• konstytucyjni demokraci (kadeci)

• Związek 17 X (oktiabryści) - ziemiańska partia konserwatywna

• Partia Pracy (partia chłopska, tzw. trudowicy)

• w wyniku sporów o kształt i charakter reformy rolnej rozwiązano po 3 miesiącach I Dumę, po czym car wprowadził restrykcje do ordynacji wyborczej - do II Dumy weszło mnie posłów, miała ona mniejsze uprawnienia, wybory odbywały się systemem kurialnym i ograniczały dostęp do władzy partiom radykalnym

• w wyniku działań rewolucyjnych doświadczenia zdobyły partie rewolucyjne

• nastąpiło osłabienie pozycji politycznej Rosji - w 1908roku nie mogła ona udzielić poparcia Serbii w okresie „kryzysu bałkańskiego”

Rewolucja perska 1906-1911, przewrót turecki 1908, rewolucja chińska 1911

Temat nr 10

• Turcja 1908

• motorem działalności byli wojskowi - organizacja „Jedność i Postęp” w Salonikach, która domagała się przywrócenia konstytucyjnego systemu i mithatowskiej konstytucji, zawieszonej przez Abdul Hamida II

• konstytucja została zawieszona w 1896 roku - uwagę od tego usiłowano odciągnąć ogromnym mordem Ormian zamieszkujących imperium (300 tysięcy ofiar)

• w rozpadającym się imperium wybuchały antytureckie bunty - w 1903 roku w Tracji (preobrażeńskie) i Macedonii (irindyjskie), brutalnie stłumione przez armię turecką

• 1908 - bunt wojskowych w Macedonii, armia wypowiedziała sułtanowi posłuszeństwo i zażądała przywrócenia konstytucji 1896 roku - Abdul Hamid II poszedł na ustępstwa

• wybory na jesieni 1908 roku miały odbyć się również w formalnie tureckiej Bośni i Hercegowinie, zostały jednak sabotowane przez austriacką aneksję tych terytoriów, co spowodowało „kryzys bośniacki”

• 1909 - Abdul Hamid II rozpędził parlament, ale obaliła go macedońska armia, która pod dowództwem Envera wkroczyła do Stambułu i przepędziła Abdula Hamida do Salonik

• Persja 1906-1911

• motorem działań byli duchowni, liberałowie, inteligencja i rodząca się burżuazja

• wrzenie robotnicze w Azerbejdżanie, spowodowane po części przenikaniem do północnego Azerbejdżanu doświadczeń z Baku z 1905 roku

• w kraju rządziła klika dworska i cesarz w oparciu o armię

• w latach 1905-1906 w Teheranie wybuchały zamieszki, tłumy domagały się zwołania parlamentu (medżelisu)

• przeprowadzono wybory, a nowo wybrany parlament w 1906 roku przedstawił duchownym do akceptacji konstytucję, a w 1907 roku uchwalił katalog praw obywatelskich

• duchowni zainteresowani byli tylko częściowym osłabieniem cesarza, co spowodowało powstanie indżumenów chłopskich i ich powoli rodzącą się współpracę z liberałami w celu dalszego osłabienia cesarza

• 1907 - podział Persji na brytyjską, rosyjską i neutralną strefę handlową

• szczególnie silne było dążenie brytyjskie do wymiany elit politycznych w Teheranie, dlatego wspierali oni liberałów

• 1908 - władza próbuje rozpędzić parlament, lecz uniemożliwia jej to interwencja rosyjsko-brytyjska

• 1911 - ostateczne rozpędzenie parlamentu i powrót do rządów cesarskich

• Chiny 1911

• motorem działań była drobna burżuazja, która cierpiała na nierównej konkurencji z Europejczykami

• armia i struktura administracyjna Chin były ogromnie skorumpowane

• rząd chiński udzielał koncesji na budowę linii kolejowych kapitałowi zagranicznemu, gdyż ten miał więcej pieniędzy na łapówki

• 1898 - próba reform Hang-Ju Weja - reformy 100 dni, próba zmiany systemu administracyjnego i edukacyjnego

• powstanie bokserów 1899-1900 stłumione przez wspólną interwencję mocarstw

• 1905 - powstanie Ligi Zawodowej dążącej do przerwania chaosu i nieudolnej władzy cesarskiej, na jej czele stanął Sun-Jat Sen, którego lewicowe poglądy zraziły do Ligi część burżuazji

• 1903, 1905, 1907, 1909 - wybuchają zbrojne powstania w regionach i guberniach

• 1911 - podsumowaniem przemian i rozruchów rewolucyjnych ostatnich lat - na jesieni wybucha powstanie w prowincji Wulczang

• X 1911 - Liga powoduje powstanie w północnych Chinach

• obrońcą dworu miał zostać generał Uan-Szykaj, ale przeszedł na stronę buntu

• w celu zapewnienia spokoju w kraju Sun-Jat Sen zrzekł się prezydentury, którą przekazał Szykajowi - ten natychmiast zażądał abdykacji cesarza Hui

• 1913 - wybory, w których pierwszy raz występuje Koumintang

• po krótkim okresie Uan-Szykaj wprowadził system rządów centralistycznych, ale w 1917 roku zginął w niewyjaśnionych okolicznościach

• silnie alienowały się gubernie chińskie, co zaczęła wykorzystywać Japonia penetrując tereny chińskie początkowo gospodarczo, potem militarnie

Pierwsza wojna światowa

Temat nr 11

• 28 VI 1914 - zabójstwo arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie przez Gavriło Principa

• rząd austriacki wystosował ostre ultimatum w stosunku do Belgradu, który w sposób tak dyplomatyczny, jak tylko się dało, przyjął główne warunki ultimatum

• 28 VII 1914 - zachęcony przez Berlin Wiedeń wypowiada wojnę Serbii

• 31 VII 1914 - Rosja i Austro-Węgry wypowiadają sobie nawzajem wojnę

• 1 VIII - wojnę Rosji wypowiedziały Niemcy, co stworzyło casus belli dla Francji

• w obliczu rosyjskiego wypowiedzenia wojny Niemcom ci ostatni wkroczyli 3 VIII do Belgii, gdzie napotkali silny opór pod Liege - cała awantura skłoniła Wielką Brytanię do wypełnienia danych Belgii w 1839 roku gwarancji bezpieczeństwa

• cele wojenne:

• państwa centralne

• Niemcy - Liege i Antwerpia, „Mitteleuropa”, kolonie

• Austro-Węgry - część Serbii i Rumunii

• Turcja - przetrwać i uratować cieśniny

• Ententa

• Wielka Brytania - kolonie i finanse

• Francja - Alzacja i Lotaryngia

• Serbia - Bośnia

• Rosja - ziemie zaborów, cieśniny

• armia niemiecka przełamała opór Belgów, uderzyła na Szampanię i nacierała w kierunku Paryża

• 26-31 VIII 1914 - wojska von Hindenburga pokonują Rosjan pod Tannenbergiem

• stolica Francji jest zagrożona, ale pochód Niemców zostaje zatrzymany na północy przez Brytyjski Korpus Ekspedycyjny pod Langemarck

• 5-9 IX 1914 - generał Joffre rekwiruje 600 taksówek Renault, którymi dowozi ostatnie rezerwy na pole bitwy po Marną - niemiecka ofensywa zostaje zatrzymana

• 8-15 IX 1914 - Rosjanie przegrywają nad Jeziorami Mazurskimi, ale pokonują Rosjan pod Lwowem - front stabilizuje się na linii Prusy Wschodnie - Królestwo - Besarabia

• 29 X 1914 - Turcja przyłącza się do państw centralnych

• XI 1914 - front zachodni formuje się od kanału La Manche przez linię rzeki Yzer, na której zatrzymano Niemców, po Szwajcarię

• 2 XI 1914 - Wielka Brytania ogłasza blokadę państw centralnych, flota francuska hasa po Morzu Śródziemnym

• 4 II 1915 - rząd niemiecki określił wody brytyjskie jako strefę militarną - zagrożenie dla statków neutralnych

• II-III 1915 - bezproduktywna ofensywa generała Joffre'a w Szampanii (100 tysięcy ofiar)

• II-IV 1915 - bombardowanie cieśnin czarnomorskich przez flotę brytyjsko-francuską

• IV 1915 - nieudana ofensywa turecka na Kanał Sueski

• 22 IV 1915 - bitwa pod Ypres

• 25 IV 1915 - nieudany desant australijsko-nowozelandzko-hinduski na Gallipoli w celu zajęcia Stambułu - Churchill podaje się do dymisji, obroną turecką dowodził Kemal Pasza

• 2 V 1915 - początek akcji ofensywnej państw centralnych na wschodzie - przełamanie frontu pod Gorlicami, zajęcie Galicji

• 7 V 1915 - storpedowanie „Lusitanii” przez U-boota

• 9 V - 18 VI 1915 - nieudana ofensywa aliantów pod Artois

• 23 V 1915 - Włochy wypowiadają wojnę Austro-Węgrom, a 5 dni później Niemcom - ofensywa państw centralnych pod Isonzo

• VI-VIII 1915 - ofensywa państw centralnych na wschodzie - zajęcie Warszawy, Litwy, Lwowa, ustanowienie frontu na granicy Rumunii

• IX 1915 - kolejna nieudana francuska ofensywa w Szampanii

• 1 X 1915 - Bułgaria przystępuje do wojny po stronie państw centralnych i atakuje Serbię - upadek Belgradu i bohaterski odwrót zimowy Serbów do Macedonii - front na linii Salonik

• 13 XI 1915 - Rosja wkracza do Persji i zajmuje Teheran

• 22 XI 1915 - Brytyjski Korpus Ekspedycyjny idący na Bagdad zostaje zatrzymany przez Turków pod Salmon Pab

• XI-XII 1915 - Francuzi wzmacniają Liban, T.E. Lawrence prowadzi w Arabii wojnę podjazdową z Turcją

• I-II 1916 - kontrofensywa Brusiłowa - odbicie Galicji, wkroczenie do Bukowiny, oblężenie Przemyśla

• II 1916 - plan wykrwawienia Francuzów, Petain dowódcą wojsk francuskich, bitwa pod Verdun

• 21 II - 4 III - atak na prawym brzegu Mozy

• 6 III - 30 IV - atak na obu brzegach Mozy

• 1 V - 15 VI - walki na wykrwawienie

• 20 VI - 3 IX - ostatnie walki

• 1916 - Austro-Węgry zajmują Czarnogórę i Albanię

• 16 V 1916 - układ Saix-Picot - podział Turcji, Bałkanów i Bliskiego Wschodu po wojnie pomiędzy Włochy, Wielką Brytanię i Francję

• 31 V 1916 - bitwa morska u wybrzeży Jutlandii - wycofanie się floty niemieckiej do baz

• 1 VII - 12 XI 1916 - na nowo wyekwipowani alianci (czołgi!) rozpoczynają ofensywę nad Sommą - ponad milion ofiar

• 27 VIII 1916 - Rumunia wypowiada wojnę Austro-Węgrom, wszystkie państwa centralne wypowiadają wojnę Rumunii

• IX-X 1916 - zmasowany atak na Rumunię, państwa centralne zdobywają Bukareszt, armia rumuńska z pomocą Rosjan utrzymuje Mołdawię

• X 1916 - w Wielkiej Brytanii tłumienie Powstania Wielkanocnego i wybór nowego rządu Lloyda George'a, w Austrii umiera Franciszek Józef

• 24 XII 1916 - generał Allenby wkroczył z Egiptu do Palestyny i zajął Jerozolimę, po czym skierował się do Mezopotamii

• 31 I 1917 - Niemcy ogłaszają nieograniczoną wojnę morską

• II 1917 - Niemcy wycofują się na pozycje obronne pomiędzy Arras i Soissons

• 8 III 1917 - wybucha rewolucja w Rosji, abdykacja Mikołaja II, Rząd Tymczasowy podtrzymuje wolę walki z Niemcami

• III 1917 - zdobycie przez Brytyjczyków Bagdadu i marsz w kierunku Persji

• 6 IV 1917 - po zatopieniu dwóch okrętów amerykańskich USA przystępują do wojny po stronie Ententy

• IV 1917 - ofensywa państw centralnych na wschodzie

• 16 IV 1917 - ofensywa Nivelle'a pod Chemin des Dames - 271 tysięcy poległych w 10 dni

• V 1917 - bunty w armii francuskiej, szybko i surowo stłumione, ale zaowocowały polepszeniem warunków wojskowych za sprawą działania Petaina

• VI 1917 - Grecja przystępuje do wojny po stronie Ententy

• X 1917 - klęska Włoch pod Caporetto, nieudana asutriacka ofensywa na Pawię

• 6-7 XI 1917 - przewrót bolszewicki w Rosji

• 17 XI 1917 - Clemenceau nowym premierem i ministrem wojny Francji

• 15 XII - rozejm pomiędzy państwami centralnymi i Rosją - zawieszenie walk na wschodzie

• 8 I 1918 - 14-punktowy plan Wilsona

• 3 III 1918 - kapitulacja Rosji i pokój w Brześciu Litewskim

• 21 III 1918 - ofensywa generała Luddendorfa w Pikardii - 65 kilometrów w tydzień, po czym ofensywa zaczęła się załamywać

• III-VI 1918 - przerzucenie większości wojsk niemieckich ze wschodu na zachód

• IV 1918 - ofensywa Luddendorfa we Flandrii zatrzymana mimo ogromnych strat brytyjskich

• 27 V 1918 - ofensywa niemiecka w Szampanii - Niemcy 70 km od Paryża

• 18 VI 1918 - druga bitwa nad Marną - „elastyczna defensywa” Petaina przeradza się w kontrofensywę 211 dywizji pod dowództwem Focha

• 8 VIII 1918 - „czarny wtorek armii niemieckiej” - 458 czołgów brytyjskich przełamuje front nad Sommą

• 15 IX 1918 - sprzymierzeni pod dowództwem Lousia Franchet d'Espernay atakują z Salonik i przerywają front bułgarski i wkraczają do Serbii i Rumunii

• 26 IX 1918 - Bułgaria podpisuje zawieszenie broni

• X 1918 - udana ofensywa aliantów w Macedonii, Brytyjczycy pokonują Turków pod Meggido

• 4-5 X 1918 - Niemcy rozpoczynają prelimianaria pokojowe

• 24 X 1918 - włoskie zwycięstwo pod Vittorio Veneto - Austriacy przestają walczyć

• 28 X 1918 - niepodległość Czechosłowacji

• 29 X 1918 - niepodległość SHS

• 30 X 1918 - kapitulacja Turcji

• 2 XI 1918 - niepodległość Węgier

• 3 XI 1918 - kapitulacja Austrii

• 9 XI 1918 - Niemcy republiką

• 11 XI 1918 - podpisanie zawieszenia broni w Compiegne, Austria republiką

• I-VI 1919 - konferencja pokojowa w Wersalu

• 10 IX 1919 - pokój z Austrią w Saint-Germain-en-Laye

• 28 VI 1919 - pokój z Niemcami w Wersalu

• 27 XI 1919 - pokój z Bułgarią w Neuilly-sur-Seine

• 4 VI 1920 - pokój z Węgrami w Trianon

• 10 VI 1920 - pokój z Turcją w Sevres

Rewolucja rosyjska 1917 i jej konsekwencje ustrojowe

Temat nr 12

• utrata posłuszeństwa u nierosyjskich poddanych cara:

• Roman Dmowski odwrócił się od Rosji i związał sprawę polską z aliantami zachodnimi

• na Litwie powołano w IX 1917 Tarybę, czyli Radę Narodową

• w Finlandii Niemcy wspomagali walkę młodej republiki z Rosją do V 1918

• w XI 1917 powołano Republikę Ukraińską ze stolicą w Kijowie, którą państwa centralne uznały na mocy traktatu chlebowego

• w II 1918 roku powstała niepodległa Republika Zakaukaska

• kryzysy sytemu zarządzania dworem i państwem:

• car był przez cały czas nieobecny - kierował bez powodzenia armią na froncie

• Duma była całkowicie ignorowana, jej decyzjom odebrano moc prawną

• ministrów oddano pod kontrolę „paranoicznej” carycy

• wobec kompletnego braku sposobu na rozwiązanie kłopotów w kraju carscy doradcy zbuntowali się - książę Feliks Jusupow zamordował najbliższego współpracownika rodziny carskiej, szarlatana Grigorija Rasputina (17 XII 1916)

• tragiczna sytuacja gospodarcza kraju:

• głód, zniszczenie wojenne, brak rąk do pracy

• kłopoty aprowizacyjne miast

• brak regularnych dostaw na front

• strajki w zakładach zbrojeniowych

• niewydolności gospodarki nastawionej na zbrojenia

• nieurodzaj i arktyczna zima

• w III arktyczna zima zmieniła się w przedwczesną, słoneczną wiosen - ludzie wyszli na ulicę, domagając się chleba

• 8 III 1917 - strajk w zakładach putiłowskich (lockout), rozpoczynają się rozruchy chlebowe na Newskim Prospekcie w Petersburgu, żołnierze otwierają ogień - dwa dni później car Mikołaj II wysyła wojsko do stłumienia demonstracji 200 tysięcy robotników, ale wojsko brata się z demonstrantami, a IV Duma ogłasza, że się nie rozwiąże (a takiego!)

• 15 III 1917 - Duma powołała Rząd Tymczasowy z księciem Grigorijem Lwowem na czele i wydała dekret o zastąpieniu lokalnych urzędników rządowych urzędnikami miejscowymi pochodzącymi z wyboru oraz o zastąpieniu policji państwowej milicją; tego samego dnia utworzyła się w Petersburgu Rada Delegatów Żołnierskich i Robotniczych, która nakazała każdej jednostce utworzenie własnej rady - w jeden dzień rozpadła się administracja policyjna, administracyjna i wojskowa władza nad krajem - car Mikołaj II abdykował i przekazał koronę bratu Michałowi, który jej nie przyjął

• 16 III 1917 - władza przeszła w ręce Komitetu Wykonawczego Dumy, a jego przewodniczący Michaił Rodzianko wraz z księciem Lwowem powołał ministrów - stan faktycznej dwuwładzy utrzymywał się dzięki sojuszowi konstytucyjnych liberałów w Dumie i umiarkowanych socjalistów w Radzie - głównie mienszewików i eserowców

• 19 III 1917 - synod cerkwi prawosławnej wzywa wiernych do poparcia Rządu Tymczasowego, przy czym anuluje nakaz modlenia się za cara w trakcie nabożeństw

• działalność Rządu Tymczasowego:

• internowanie rodziny carskiej w Carskim Siole (22 III 1917)

• zniesienie wszelkich ograniczeń wyznaniowych (2 IV 1917)

• wprowadzenie 8-godzinnego dnia pracy i zniesienie kary śmierci (6 IV 1917)

• ogólnorosyjski zjazd chłopski opowiedział się za utworzeniem demokratycznej republiki federalnej (28 V 1917)

• zniesienie wszystkich ograniczeń co do Polaków przebywających w Rosji (10 VII 1917)

• działalność wojenna Rządu tymczasowego

• 1 IV 1917 - Rząd Tymczasowy potwierdza aliantom wolę dalszego uczestniczenia w wojnie

• 18 V 1917 - Aleksander Kiereński mianowany ministrem wojny w koalicyjnym rządzie

• 29 IV 1917 - proklamowanie Niezależnej Republiki Ukraińskiej

• 31 VI 1917 - niespodziewana ofensywa rosyjska na Podolu i Ukrainie

• działalność bolszewików (powstali w wyniku rozpadu Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji na mienszewików i bolszewików)

• 16 IV 1917 - powrót do Petersburga Włodzimierza Lenina

• 17 IV 1917 - Lenin ogłasza „Tezy kwietniowe” - przekształcenie rewolucji burżuazyjnej w socjalistyczną poprzez przekazanie całej władzy w ręce rad

• 5 V 1917 - do Rosji powraca z USA Lew Trocki

• 16 VI - na I Ogólnorosyjskim Zjeździe Rad Lenin ogłasza że bolszewicy chcą przejąć władzę - wszyscy się śmieją

• 17 VII 1917 - zbrojną demonstrację przeciw Rządowi Tymczasowemu tłumi wojsko (56 zabitych, 65 rannych) - Lenin ucieka do Finlandii

• 19 VII 1917 - Rząd Tymczasowy nakazuje aresztować Lenina i innych przywódców bolszewików

• 21 VII 1917 - utworzenie nowego Rządu Tymczasowego z Aleksandrem Kiereńskim na czele

• działalność nowego Rządu Tymczasowego:

• wprowadzenie kary śmierci na froncie (25 VII 1917)

• przewiezienia carskiej rodziny do Tobolska (14 VIII 1917)

• otwarcie przez Kiereńskiego długo oczekiwanego synodu prawosławnego na Kremlu w elu wyboru patriarchy

• zdławienie puczu carskiego generała Ławra Korniława (9 IX 1917)

• proklamowanie republiki - Kiereński wodzem armii

• powrót na scenę komunistów

• 21 X 1917 - powrót Lenina do Rosji

• plan przewrotu:

• zwołanie opanowanego przez bolszewików z terenu Zjazdu Rad, który zneutralizowałby Radę Piotrogrodzką

• przygotowanie oddziałów zbrojnych przez Komitet Wojskowo-Rewolucyjny

• 23 X 1917 - wydanie rezolucji o początku działań zbrojnych

• przewrót bolszewicki - rewolucja październikowa

• 6 XI 1917 - „czerwonogwardziści' pod dowództwem Trockeigo zajmują centrale telegrafu i telefoniczne, dworce, osty i urzędy

• 7 XI 1917 - Kiereński ucieka, opanowanie miasta przez bolszewików, zajęcie Pałacu Zimowego i aresztowanie Rządu Tymczasowego, przejęcie władzy przez Komitet Wojskowo-Rewolucyjny

• II Ogólnorosyjski Zjazd Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich powołuje Radę Komisarzy Ludowych z Leninem na czele i Trocki, Rykowem i Stalinem w składzie

• początek wojny domowej - popierający Kiereńskiego generał Krasnow usiłował 12 XI 1917 zająć Petersburg - bolszewicy kontratakują i 16 XI 1917 zdobywają Kreml

• pokój z państwami centralnymi:

• 3 XII 1917 - rozpoczęcie pertraktacji z państwami centralnymi

• 22 XII 1917 - początek negocjacji w Brześciu Litewskim

• 18 II 1918 - Niemcy wznawiają działania wojenne przeciw Rosji

• 19 II 1918 - rząd rosyjski zgadza się na niemieckie warunki

• 1 III 1918 - KC partii zgadza się na pokój

• 3 III 1918 - podpisanie pokoju w Brześciu Litewskim

• sytuacja wewnętrzna:

• 9 III 1918 - przeniesienie rządu do Moskwy

• 30 IV 1918 - Mikołaj II wraz z rodziną przewiezieni do Jekaterynburga

• 31 IV 1918 - przywrócenie obowiązkowej służby wojskowej

• XI 1918 - przemianowanie Gwardii na Armię Czerwoną

• 8 XII 1918 - w wyborach do Konstytuanty przegrana bolszewików (24%) z eserowacami (40%)

• XII 1918 - zamach na Lenina, krwawy terror

• 19 I 1919 - bolszewicy rozwiązują Konstytuantę i przejmują władzę

• sytuacja międzynarodowa:

• 4 I 1918 - rząd radziecki uznaje niepodległość Finlandii i wycofuje stamtąd swe wojska

• 22 I 1918 - proklamowanie w Kijowie Ukraińskiej Republiki Ludowej

• 20 II 1918 - Armia Czerwona zdobywa Kijów

• 24 II 1918 - ogłoszenie niepodległości Estonii

• 23 III 1918 - ogłoszenie niepodległości Litwy i Łotwy

• obce interwencje:

• 11 III 1918 - Brytyjczycy rozpoczynają okupację Murmańska i Batumi

• Francuzi lądują w Odessie

• 5 IV 1918 - Japończycy lądują we Władywostoku

• 3 VIII 1918 - Amerykanie okupują Archangielsk

• rządy bolszewików

• komunizm wojenny - ograniczenie funkcjonowania rynku, nacjonalizacja przemysłu i handlu, wprowadzenie obowiązkowych dostaw, przymusu pracy i racjonowania żywności

• kolektywizacja rolnictwa

• 4 VII 1918 - uchwalenie konstytucji

• Rosja państwem dyktatury proletariatu

• pozbawienie praw wyborczych ludzi z dawnego aparatu władzy i wyzyskiwaczy

• „kto nie pracuje, ten nie je”

• pozbawienie znaczenia rad robotniczych

• nomenklatura partyjna

• 6 VII 1918 - bunt eserowców

• zamordowanie ambasadora Niemiec w Moskwie

• tymczasowe aresztowanie Dzierżyńskiego

• 7 VII 1918 - bunt upada, krwawy odwet bolszewików

• 17 VII 1918 - zamordowanie cara Mikołaja II i jego rodziny w Jekaterynbutgu

• 29 VIII 1918 - Rosja Radziecka anuluje traktaty rozbiorowe

• wojna domowa i graniczna:

• III 1919 - marsza z Syberii na Moskwę armii Kołczaka zostaje zatrzymany, a Kołczak zamordowany

• Zabójstwo księcia Michała w Permie, Woroszyłow i Stalin tłumią bunt Kozaków

• 13 IV 1918 - śmierć Korniłowa, dowódcą „białych” zostaje Dienikin

• VIII 1919 - nieudana ofensywa Dienikina

• VIII 1919 - Piłsudski zajmuje Wilno, Mińsk

• IX 1919 - Nikołaj Judenicz próbuje zająć Piotrogród od strony Estonii - zostaje pokonany przez Trockiego

• XI 1919 - Dienikin 150 km od Moskwy - bolszewicy przełamują opór „Białych” pod Carycynem i wgniatają w ziemię Dienikina

• I 1920 - wypad Piłsudskiego z a Dżwinę

• II 1920 - pokonanie Wrangla na Krymie

• 1920 - Piłsudski i Petlura zdobywają Kijów, kontrofensywa Tuchaczewskiego

• 15 VIII 1920 - cud nad Wisłą

• 1920-1922 - likwidacja powstania Antonowa

• III 1921 - Tuchaczewski tłumi powstanie marynarzy w Kronsztadzie

Rewolucja niemiecka w 1918 roku

Temat nr 13

• przyczyny wybuchu rewolucji w Niemczech:

• długotrwała wojna

• strajki (500 tysięcy robotników w I 1918 roku)

• głód

• sukcesy militarne opóźniły nastroje rewolucyjne w Niemczech

• bunt marynarzy w Kilonii

• plany wyjścia floty i stoczenia ostatniej bitwy z Brytyjczykami

• zatopienie floty i plany jej odbudowy miały rozruszać gospodarkę

• konflikt marynarzy z oficerami przerodził się w bunt - na statku „Aurora” marynarze wypowiedzieli oficerom posłuszeństwo

• konflikt w Kilonii przenosi się na resztę kraju

• powstają Rady Ludowe i rzadziej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, udział w ich powstawaniu miała inteligencja, burżuazja i ziemiaństwo - ograniczono radykalne pomysły lewicowe

• na wiecu w Monachium Paul Scheidemann rzuca pomysł usunięcia monarchii

• w XI padały trony w państwach niemieckich - Wilhelm II wyjeżdża do Holandii, władzę w wielu miejscach przejmuje socjaldemokracja

• monarchia przekształca się w republikę, a władzę przejmuje SPD, która ma najsilniejsze zaplecze polityczne i społeczne

• ks. Maksymilian Badeński ustępuje z funkcji kanclerza, którą obejmuje Friedriech Ebbert (SPD)

• w Niemczech zebrał się Kongres Ludowy, który polecił rządowi przeprowadzenie nowych wyborów parlamentarnych

• próby przewrotu w trakcie rewolucji:

• I 1919 - Związek Spartakusa usiłował przeprowadzić pucz w Berlinie, jednak zostaje zgnieciony przez Freikorpsy i armię

• w 1920 roku rozruchy komunistyczne odbywają się w Bawarii i zachodnich landach

Przemiany społeczno-polityczne na Węgrzech 1918-1919 roku

Temat nr 14

• etap burżuazyjno-republikański rewolucji:

• narodowy aspekt węgierskich opcji politycznych stwarza potrzebę utworzenia niezależnego państwa węgierskiego

• przyczyny wybuchu:

• przedłużająca się wojna

• X-XI 1918 - powrót żołnierzy i jeńców z frontu wschodniego przyniosły ze sobą bunty i nastroje rewolucyjne

• gdy król Karol przyjechał do Debreczyna orkiestra odegrała hymn austriacki zamiast węgierskiego - wybuchły oznaki niezadowolenia i szowinizmu narodowego

• w XI w Budapeszcie rozpoczęły się starcia pomiędzy lojalistami i niepodległościowcami pod przywództwem Mihalego Karoli

• w XI 1918 utworzono Komunistyczną Partię Węgier z przybywających z Rosji komunistów zaczęli oni odbierać głosy socjaldemokracji

• utworzono Radę Narodową z premierem Mihalim Karolim na czele, który po abdykacji Karola został prezydentem

• rozpad całej monarchii austro-węgierskiej

• pojawił się problem aprowizacji społecznej, który dał poparcie radykałom

• w kraju dało się odczuć zawód z powodu obarczenia Republiki Węgierskiej konsekwencjami przegrania wojny przez Austro-Węgry

• na mocy zobowiązań państw Ententy postanowiono okroić terytorialnie wieloetniczne Węgry:

• oddanie 70% terytorium

• Dobrudża

• Siedmiogród

• etap komunistyczny rewolucji

• w III 1919 do dymisji podały się demokratyczne struktury w proteście przeciw żądaniom Ententy

• socjaldemokraci doprowadzili do uwolnienia komunistów z więzień i 15-20 III utworzyli z nimi koalicyjny rząd rewolucyjny

• rząd ogłosił utrzymanie dotychczasowych granic, co przysporzyło mu poparcia konserwatystów i ziemian

• nacjonal-bolszewizm -komunistów poparło wojsko, a oficerowie wstąpili do czerwonej armii

• nad krajem zawisło niebezpieczeństwo obcej interwencji

• komuniści szybko zdominowali nową Socjalistyczną Partię Węgier i na czele Węgierskiej Republiki Rad stanął komunista Bela Kun

• komuniści próbowali przeprowadzić reformy, w tym odmienną niż w Rosji reformę rolną - znacjonalizowano ziemię, nie rozdzielając jej między chłopstwo

• nie udało się rozwiązać kwestii narodowej - nikt nie pomyślał o suweralizacji kraju, nadaniu mniejszości praw

• mimo osłabienia rewolucji przeprowadzoną reformę mieszkaniową, pensjową - nikt nie zastanawiał się nad ich ekonomicznymi skutkami

• rozwój aparatu terroru

• V-VI 1919 - przejściowe sukcesy armii węgierskiej, na froncie słowacki utworzono nawet Słowacką Republikę Rad

• VII 1919 - zmasowany atak z północy (Czechosłowacja), wschodu (Rumunia) i południa (Ententa) załamał armię węgierską, której nie mogła pomóc armia radziecka

• 1 VIII 1919 do Budapesztu wkroczyli Rumuni, koniec istnienia Węgierskiej Republiki Rad

Rozpad cesarskiego imperium rosyjskiego

Temat nr 15

• 150 grup narodowościowych i etnicznych w Rosji przed wojną (43% Rosjanie, 20% Ukraińcy, 7% Polacy)

• najsilniej wyrobiła sobie poczucie odrębności narodowość polska - w innych narodowościach brakowało dostatecznie wykształconych klas średniej i wyższej

• zacofanie i analfabetyzm hamowały rozwój aspiracji narodowościowych Ukrainy

• autonomią cieszyli się Finowie, którzy od 1860 roku mieli własny parlament

• aspiracje narodowościowe wyrażała emigracja litewska, głównie osiadła w USA

• „wolna Łotwa w wolnej Rosji” - brak łotewskich aspiracji narodowościowych

• sytuację społeczno-etniczną zmieniła wojna i rewolucja bolszewicka

• pochód na wschód armii niemieckiej i koncepcje niemieckiej „Mitteleuropy” rozbudziły ruchy narodowościowe na ziemiach byłej Rosji i umożliwiły im działanie przy współpracy z Niemcami i Austro-Węgrami:

• Rada Regencyjna w Polsce

• Taryba na Litwie, plany osadzenia Ulricha von Urach na tronie litewski jako Mendoga II

• Łotewscy nacjonaliści popierani przez Niemcy

• Mannerheim w Finlandii doszedł do porozumienia z Niemcami

• Republika Chlebowa na Ukrainie

• Ukraina Zachodnia - plany osadzenia na tronie Ferdynanda Habsburga jako Wasyla Wyszywanego

• przejęcie władzy przez bolszewików dokonało się tylko na ziemiach etnicznie rosyjskich, co musiało zmienić politykę wobec terenów nierosyjskich

• wycofanie Niemców z frontu wschodniego postawiło pytanie, czy należy podporządkować się Piotrogrodowi, czy proklamować niepodległość w oparciu o siły nacjonalistyczno-burżuazyjne

• usamodzielnienie się struktur składowych dawnego caratu oraz fala niepodległości doprowadza do rozpadu Rosji

• próba rosyjskiej interwencji - nie udało się w Finlandii, na Litwie, Łotwie i Estonii

• wojna domowa na Ukrainie - URL, ZURL, USRR - ostatecznie na placu boju pozostaną Polacy i Rosjanie

• sytuacja na Zakaukaziu:

• działalność kaukaskich deputowanych do rozwiązanej przez komunistów Konstytuanty

• Azerbejdżan, rządzony przez nacjonalistów (husawatystów), zlikwidowany przez bolszewików na początku 1920 roku

• Armenia, rządzona przez burżujo-narodowców (taszynacy), zlikwidowana przez bolszewików w połowie 1920 roku

• Gruzja, rządzona przez mienszewików, zlikwidowana na początku 1921 roku

• Prawną podmiotowość Białorusi i Ukrainy uznała Polska w traktacie ryskim

• 1922 - zjednoczenie Białoruskiej SRR, Ukraińskiej SRR, Zakakukaskiej SRR i Rosyjskiej FSRR w jeden twór - ZSRR

Rozpad Austro-Węgier

Temat nr 16

• zgodna współpraca w ramach monarchii przed wojną (Austro-Węgry), polska, czeska i południowosłowiańska koncepcja trialistyczna

• większa opłacalność pozostania w Austro-Węgrzech dla Serbów i Chorwatów, niż przenosin do półfeudalnej Serbii czy zacofanej Rumunii - Czechom dobrze powodziło się ekonomicznie w ramach monarchii i nie było myśli odłączeniowych

• w Austrii nie było germanizacji, na Węgrzech była madziaryzacja

• istniały szerokie prawa mniejszości w ramach monarchii

• w parlamencie austriackim, do którego obowiązywał cenzus majątkowy, nie było zdecydowanej przewagi Austriaków - obok nich zasiadali Czesi (25% społeczeństwa) i Polacy (20%)

• proces rozpadu przyspieszył udział w przegranej wojnie, która zrujnowała dotychczasowy układ

• autonomię narodom Austro-Węgier zapewniał w sowim 14-punktowym przemówieniu Wilson

• wiele części składowych dążyło do sfederalizowania monarchii Austro-Węgier, jednak próby reform przyszły zbyt późno

• pojawiła się szansa na usamodzielnienie jesienią 1918 roku:

• Słoweńcy (z Austrii), Chorwaci (z Węgier), Serbowie i Bośniacy (z Bośni i Hercegowiny)przejęli władzę i proklamowali Państwo Słoweńców, Chorwatów i Serbów - w obliczu terytorialnych roszczeń Włoch doszło do połączenia z Serbią i Czarnogórą i utworzenia Królestwa SHS (Serbów, Chorwatów, Słoweńców)

• w Austrii abdykowali Habsburgowie i w XI 1918 przyjęto republikańską konstytucję, władzę w kraju przejęli socjaldemokraci, którzy dążyli do połączenia z Berlinem

• słaba terytorialnie Austria i rozbudowany gospodarczo Wiedeń zostały odcięte od surowców i Austria stała się chorym państewkiem Europy

• od Austrii odłączono Sudety - Austriacy liczyli na odzyskanie tych terenów po połączeniu z Niemcami

• 7 XI 1918 - Masaryk i Benesz proklamują niepodległą Czechosłowację

• w niepodległej Polsce znalazła się Galicja

• w podziękowaniu za udział w wojnie po stronie Ententy Rumunia otrzymała Siedmiogród i Bukowinę

Rozpad imperium osmańskiego - utworzenie Republiki Tureckiej

Temat nr 17

• „chory człowiek Europy” przed I wojną światową

• kryzys bośniacki, utrata Cyrenajki i Trypolisu, faktyczna utrata kontroli nad Egiptem - imperium osmańskie puszczało w szwach i nikt nie wiedział jak temu zaradzić

• strata resztek terenów europejskich (Albania, Tracja, Macedonia) - Turcji pozostała jedynie Tracja Wschodnia

• porażka Turcji sprzymierzonej z państwami centralnymi w I wojnie światowej

• wzrost tendencji odśrodkowych wśród Arabów, Kurdów i Ormian

• panturkizm - idea zjednoczenia wszystkich jednostek turkojęzycznych

• turkizm - zjednoczenie wszystkich tureckich terenów dawnego imperium

• na Cieśniny i Armenię Zachodnią, gdzie Turcy w 1915 roku wybili Ormian, czyhała Rosja, Wielka Brytania i Francja podzieliły się w 1916 roku arabskimi prowincjami (Francja - Iran i Liban, Wielka Brytania Palestyna i Irak), na Anatolię liczyli Włosi i Grecy

• rząd sułtański potulnie przyjął ostre postanowienia pokojowe z Sevres

• w obliczu samowolnych włoskich interwencji w Anatolii Wielka Brytania zezwoliła Grekom na lądowanie w południowo-zachodniej Turcji w celu odcięcia drogi Włochom

• nastąpiło odrodzenie narodowe na bazie turkizmu i przypływ nienawiści względem Greków

• posłuszeństwo Stambułowi wypowiedział Mustafa Kemal Pasza (turecki bohater spod Galipoli), którego Wielka Rada wybrała na premiera - utworzył republikańską administrację i armię, na czele której pokonał Greków i w latach 1921-1922 odzyskał utracone tereny

• w 1922 roku Mustafa Kemal Pasza panował już nad terytorium dzisiejszej Turcji - traktat z Sevres zastąpiono wynegocjowanym przez Turcję traktatem z Lozanny (1923):

• utrata prowincji arabskich

• wysiedlenie Greków z Anatolii i Turków z Grecji Południowo-Zachodniej

• Kemal Ataturk (Ojciec Turków) przeprowadził reformy i laicyzację kraju

Ład wersalsko-waszyngtoński

Temat nr 18

• konferencja pokojowa w Wersalu

• zwołana na początku 1919 roku w Paryżu

• wzięło w niej udział 27 państw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych, w tym najważniejsze Wielka Brytania, USA, Francja, Włochy i Japonia; potem Belgia, Serbia, Rumunia; Czechosłowacja, Grecja, Polska, Kanada, Australia, Południowa Afryka, Nowa Zelandia, Kuba, Brazylia, Gwatemala, Panama, Haiti, Nikaragua, Kostaryka, Honduras, Chiny

• konferencji przewodzili zwyczajowo Francuzi - prezydent Poincare i premier Clemenceau

• nie zaproszono na konferencję przedstawicieli państw pokonanych

• zebrania plenarne odbyły się jedynie kilkakrotnie, dużo ważniejsza była praca w komisjach i Radzie Najwyższej

• Rada Najwyższa

• składała się z przywódców i ministrów spraw zagranicznych Wielkiej Piątki

• potem obradowali sami przywódcy (Wilson, George, Clemenceau, Saionji, Orlando)

• po kolei odpadali Orlando i Saionji, aż w końcu została tylko Rada Trzech

• w ramach konferencji pracowały najważniejsze komisje:

• terytorialna

• militarna

• reparacyjna

• we Francji istotna była chęć złamania i upokorzenia Niemiec, Wielka Brytania nacisk kładła na utrzymanie równowagi na świecie, natomiast USA opowiadały się za prawem do samostanowienia narodów

• w traktacie winą za wybuch wojny obarczono Niemcy

• w treść traktaty wpisano statut Ligi Narodów

• traktat podpisano 28 VI 1919:

• postanowienia terytorialne:

• oddanie Francji Alzacji i Lotaryngii, oraz na 15 lat Zagłębia Saary, w którym odbędzie się potem plebiscyt

• oddanie Polsce Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego, Gdańsk Wolnym Miastem, plebiscyty na Mazurach i na Śląsku

• utworzenie Wolnego Miasta Kłajpeda

• utrata kolonii przez Niemcy

• podział kolonii niemieckich i prowincji tureckich na mandaty Ligi Narodów typu A, B, C

• zakaz łączenia Austrii i Niemiec

• plebiscyty w Malmedy, Eupen i Szlezwiku

• demilitaryzacja Nadrenii

• umiędzynarodowienie rzek

• postanowienia militarne:

• 100 tysięczna armia niemiecka bez sztabu generalnego i broni ofensywnej

• zniesienie poboru do wojska

• kontrola międzynarodowa

• postanowienia gospodarcze:

• spłata przez Niemiec odszkodowań wojennych i reparacji na sumę 100 miliardów marek w złocie

• traktaty pokojowe z innymi państwami centralnymi:

• z Austrią

• Saint-Germain X 1919

• zniesienie monarchii Austro-Węgierskiej, oddanie Włochom Tyrolu, Triestu, Karyntii i zachodniej Krainy; oddanie Jugosławii wschodniej Krainy, Słowenii, Dalmacji, Bośni, południowej Styrii; kontrybucje wojenne i ograniczenie armii do 30 tysięcy

• z Bułgarią

• Neuilly XI 1919

• oddanie Rumunii Dobrudży, oddanie Grecji Tracji, oddanie Macedonii Jugosławii, likwidacja floty i kontrybucja

• z Węgrami

• Trianon VI 1920

• oddanie Siedmiogrodu i wschodniego Banatu Rumunii, oddanie Chorwacji na rzecz Jugosławii, ograniczenia wojskowe i kontrybucje

• z Turcją

• Sevres 1920

• nie wszedł w życie, renegocjowany w Lozannie (1923) - Turcja w granicach narodowych, zrzeczenie się pretensji do krajów arabskich, demilitaryzacja granicy z Grecją

• po pierwszej wojnie światowej zmienił się zasadniczy układ sił - rozpad Austro-Węgier, alienacje Niemiec i ZSRR, wzrost pozycji gospodarczej USA, które wróciły do polityki izolacjonizmu, wzrost zainteresowania Dalekim Wschodem Japonii

• wyraźny podział na państwa zwycięskie i państwa pokonane, które dążyły do podważenia ładu

• rozbrojenie państw pokonanych było wstępem do rozbrojenia światowego - Francja i Wielka Brytania wolały jednak zgodzić się później na ponowne uzbrojenie Niemiec niż na własne rozbrojenie

• konferencja w Waszyngtonie

• XI 1921 - II 1922

• 9 państw europejskich + USA, Chiny, Japonia

• „Traktat Pięciu”

• stosunek tonażu floty dalekomorskiej: USA 5 : Wielka Brytania 5 : Japonia 3 : Francja 1.75 : Włochy 1.75

• zrównanie statusu floty brytyjskiej i amerykańskiej - koniec brytyjskiej supremacji na morzach

• „Układ Czterech”

• USA, Wielka Brytania, Japonia, Francja

• regulowanie kwestii Dalekiego Wschodu

• Kanada nie życzyła sobie przedłużenia wymierzonego de facto w USA układu japońsko-brytyjskiego

• Deklaracja wzajemnej pomocy w wypadku załamania się równowagi w regionie

• „Układ Dziewięciu”

• nienaruszalność terytorium Chin

• wycofanie Japonii z przejętego od Niemców fortu Kiao-Czu

• stabilizacja w Chinach

Geneza, cele i działalność Ligi Narodów

Temat nr 19

• dotychczasowe organizacje zajmowały się tylko wyspecjalizowanymi problemami polityki światowej (np. Międzynarodowy Czerwony Krzyż)

• powstała na życzenie Thomasa Woodrow Wilsona, przy nikłym zainteresowaniu państw europejskich obawiających się spadkiem swojej pozycji międzynarodowej

• dopiero zagwarantowanie lepszej pozycji mocarstw w Radzie Ligi Narodów przełamało ich opór wobec nowej organizacji

• zadaniem Ligi Narodów było utrzymywanie ładu wersalsko-waszyngtońskiego niezależnie od stanowiska i działań pojedynczych mocarstw

• nowa organizacja była kaleka, gdyż nie działały w jej ramach państwa pokonane (Niemcy w latach 1926-1933, ZSRR 1937-1939), USA (nie ratyfikowały traktatu wersalskiego)

• siedzibą Ligi Narodów była Genewa, w której stale rezydowała działająca ciągle Rada Ligi Narodów - ułatwiało to komunikacje międzynarodową i szybsze reagowanie na nowe problemy

• sekretarze Ligi Narodów:

• Erik Drummond (Wielka Brytania) 1919-1932

• Joseph Avenol (Francja) 1933-1940

• Sean Lester (Irlandia) 1940-1946

• organizacje współpracujące:

• Międzynarodowa Organizacja Pracy

• Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze

• rozpatrywane spory:

• litewsko-polski o granicę (1920)

• grecko-jugosłowiański o granicę (1921)

• podział Górnego Śląska (1921)

• agresja Włoch na Etiopię (1934-1936)

• agresja radziecka na Finlandię (1939)

• załatwione sprawy:

• zakaz handlu kobietami i dziećmi

• nadzorowanie sprawowania mandatów nad byłymi koloniami niemieckimi

• Protokół Genewski 1924

• wyrzeczenie się wojny

• nie został ratyfikowany i nie wszedł w życie

• reaktywował go później i zmienił pakt Brianda-Kellogga (1928)

• niestabilność Ligi Narodów i brak wojsk oraz słabość egzekucji wyroków Rady spowodowały, że była ona ignorowana - np. nie przestrzegano embarga nałożonego na Włochy w 1935 roku

• w momencie ataku ZSRR ba Finlandię wywalono ZSRR z Ligi Narodów

• po wojnie Liga Narodów straciła rację bytu, gdyż ZSRR nie zgadzał się wrócić do organizacji, z której go wywalono - Ligę Narodów rozwiązano w 1946 roku, jej majątek przejęła tworząca się ONZ

Regionalne traktaty gwarancyjne

Temat nr 20

• Locarno 1925 „Pakt Reński”

• inicjatywa Niemiec, współpraca Francji i Belgii, gwarancja Włoch i Wielkiej Brytanii

• 1923 - wojska francuskie i belgijskie chciały wyegzekwować należne im odszkodowania i wkroczyły do Niemiec

• problem nierównoprawności granicy zachodniej Niemiec

• wpływ ruchu rewizjonistycznego w Niemczech („traktat wersalski - dyktat wersalski”)

• dobrowolna inicjatywa Niemiec uznania oddania Alzacji i Lotaryngii skłoniła Francję i Belgię do uznania niemieckiej granicy wschodniej

• przystąpienie Niemiec do Ligi Narodów

• za przyzwoleniem Francji dokonano częściowej rewizji traktatu z Wersalu - ani słowa o niemieckich granicach z Polską i Czechosłowacją

• Pakt Wschodni 1934

• pomysł francuskiego ministra spraw zagranicznych Louisa Barthou

• pakt miał objąć Niemcy, Polskę, Czechosłowację, kraje bałtyckie i ZSRR (Polska postulowała jeszcze Rumunię), zakładał nienaruszalność wspólnych granic

• gwarantem traktatu miały być Francja i ZSRR

• pierwsza „nie” powiedziała Polska, która nie uznawała swoich granic z Litwą i Czechosłowacją za ostateczne, natomiast później zupełnie nieoczekiwanie „nie” powiedziały jeszcze hitlerowskie Niemcy

• Waszyngton 1921-1922 „Układ Czterech”

• USA, Wielka Brytania, Japonia, Francja

• regulowanie kwestii Dalekiego Wschodu

• Kanada nie życzyła sobie przedłużenia wymierzonego de facto w USA układu japońsko-brytyjskiego

• deklaracja wzajemnej pomocy w wypadku załamania się równowagi w regionie

Narodziny, rozwój i upadek faszyzmu włoskiego

Temat nr 21

• we Włoszech parlamentaryzm w pełni tego słowa znaczeniu istniał dopiero od 1912 roku, był więc systemem nowym i nietrwałym

• po I wojnie światowej wzrosło poczucie „kalekiego zwycięstwa” - Włochy walczyły po stronie Ententy, ale nie odniosły z tego tytułu żadnych profitów

• tradycyjnie już dał o sobie znać problem zdemobilizowanych żołnierzy - nie było dla nich pracy ani perspektyw w powojennych Włoszech

• kombatanci pod przewodnictwem Benito Mussoliniego utworzyli Fasci Di Combattimento - Związki Walki, które dysponowały własnymi bojówkami

• w 1919 roku wojska włoskie na czele z poetą Gabrielle D'Annunzio spontanicznie wyszły na ulicę i zajęły Fiume - rząd włoski był zbyt słaby, by przeciwdziałać tym tendencjom

• powstający ruch faszystowski wystąpił w wyborach, w których poniósł klęskę - lewicowy program nie znalazł uznania w oczach wyborców

• dopiero załamanie sytuacji gospodarczej w kraju spowodowało, że wartości reprezentowane przez faszystów, którzy nieco zmienili program, mogą trafić do społeczeństwa włoskiego - m.in. dlatego, że Mussolini zaczął się opowiadać za budowa silnych Włoch, poskromieniu komunistów i wzmocnienia przemysłu

• w wyniku zjazdu partii faszystowskiej i słynnego marszu na Rzym król Wiktor Emanuel II powierzył Mussoliniemu tekę premiera, a ten w XI 1922 roku uzyskał od parlamentu pełnomocnictwa dyktatorskie na 13 miesięcy

• w tym czasie Mussolini wzmocnił władzę wykonawczą, ograniczył wpływy partii politycznych i związków zawodowych, zreorganizował administrację, policję i siły zbrojne

• propagował idee budowy Wielkich Włoch

• w 1924 roku Mussolini zmienił ordynację wyborczą i rozwiązał parlament - w wyborach 1924 faszyści odnieśli zdecydowane zwycięstwo i nie musieli się już liczyć z opozycją, która oskarżyła faszystów o terroryzm polityczny

• faszyści rozbili wszystkie partie polityczne, dokonali morderstw politycznych, aresztowali, osadzili w obozach lub wygonili z kraju wybitnych działaczy opozycyjnych

• we Włoszech działał system wodzowski i dyktatorski - na czele stał Mussolini jako Duce, oraz powołana przez Mussoliniego Wielka Rada Faszystowska, która spełniała rolę faszystowskiego parlamentu

• w gospodarce zlikwidowano związki zawodowe i wprowadzono korporacje - podległe państwu wspólne zrzeszenia pracowników i pracodawców

• na mocy ustawy o obronie narodowej ograniczono swobody obywatelskie

• awanturnicza polityka zagraniczna Włoch

• poparcie francuskiej interwencji w Zagłębiu Ruhry

• zajęcie wyspy Korfu, plany zajęcia Albanii (1923-1926)

• ruch faszystowski odwoływał się do ideologii nacjonalistycznej

• stworzono Milicję Faszystowską (Czarne Koszulę), młodzieżową organizację Balilę

• w wyniku zawarcia konkordatu w 1929 roku (traktaty Laterańskie) Mussolini doszedł do porozumienia z Kościołem katolickim, który otrzymał znaczne uprawnienia i uprzywilejowaną pozycję w dziedzinie życia religijnego

• w czasie II wojny światowej Włosi nie odnosili sukcesów i dali się całkowicie uzależnić od Niemców - w 1943 roku inwazja aliancka wylądowała na Sycylii

• w czasie kampanii włoskiej doszło do przewrotu - koła wojskowe z marszałkiem Badoglio na czele aresztowały Mussoliniego i podpisały pokój z aliantami

• uwolnienie Mussoliniego przez niemieckich komandosów i utworzenie marionetkowej republiki Salo tylko przedłużyła agonię państwa faszystowskiego - Mussolini został w 1944 roku aresztowany i zamordowany, a władzę na wyzwolonych terenach przejął Komitet Wyzwolenia Narodowego z Ivano Bonomim na czele

Przejęcie władzy przez faszystów niemieckich

Temat nr 22

• w wyniku kryzysu ekonomicznego i politycznego w Niemczech przywódcy utracili poparcie i zaufanie społeczeństwa - krytykowano partie SPD, DDP, Centrum, rosło zaś poparcie dla partii radykalnych, czyli komunistów (KPD) i faszystów (NSDAP)

• plan Hitlera zapowiadał rewizję traktatu wersalskiego, wzrost pozycji Niemiec na arenie międzynarodowej, poszerzenie przestrzeni życiowej i stopy życia

• do 1929 roku hasła te trafiały w próżnię, jednak kryzys finansowy przewartościował poglądy i w wyborach do samorządów i parlamentów krajowych dało się zauważyć w 1929 roku wzrost poparcia dla NSDAP

• przełom nastąpił w 1930 roku - po upadku rządu Hermanna Muller (SPD) powołano rząd Heinricha Bruninga (Centrum), który nie miał jednak większości w parlamencie i rządził w oparciu o prezydenckie dekrety - zawieszono więc system parlamentarny

• w wyborach 1930 roku naziści zajęli drugie miejsce, jednak Hitlera nie dopuszczono do władzy, był on w opozycji, jednak następne wybory w 1932 roku dały zwycięstwo NSDAP, która stała się największą partią w Niemczech

• 30 I 1933 Hindenburg mianował Hitlera kanclerzem, a ten dokonał antykonstytucyjnego przewrotu - Hitler doprowadził do rozbicia komunistów i SPD, potem ograniczył wpływy związków zawodowych, Partia Centrum za cenę podpisania konkordatu z Watykanem uległa samorozwiązaniu

• wprowadzony system monopartyjny współpracował z konserwatystami i właścicielami oraz przemysłowcami, którzy bali się rozprzestrzeniania się komunizmu

• 30 IV 1934 roku Hitler pozbył się również lewackiego skrzydła swojej partii (SA) mordując w „noc długich noży” jej przywódzców

• poi śmierci Hindenburga Hitler przystąpił do scalania kraju - przeprowadził reformę administracyjną, wprowadził system represji, uzdrowił gospodarkę poprzez system masowych robót publicznych, rozpoczął rozbudowę armii

• 24 IV 1933 roku zniesiono konstytucję Weimarską jako symbol hańby traktatu wersalskiego

• w 1935 roku wprowadzono specjalne rasistowskie ustawy wymierzone w Żydów i mniejszości narodowe

Reżimy autorytarne w Europie w okresie międzywojennym

Temat nr 23

• w wielu państwach relatywnie nowy system demokratyczny nastawiony był na wiele zagrożeń - zwalczały go partie radykalne i komunistyczne, rządy były chwiejne a narody nie przyzwyczajone do demokracji - rozpoczęła się fala odejścia od parlamentarnych systemów rządów

• Węgry

• władzę w oparciu o ziemiaństwo przejął admirał Milos Horthy i zaprowadził rządy autorytarne - premierem uczynił Bethelena, który dzięki pożyczce międzynarodowej w 1924 roku ustabilizował sytuację w kraju

• w swych dążeniach do rewizji traktatu z Trianon Węgry szukały zbliżenia z Włochami

• ścisła współpraca z Włochami i III Rzeszą miała miejsce za rządów twardego premiera Gombosa - po jego śmierci premier Daranyi prowadził ostrożniejszą politykę

• za rządów premiera Beli Imrediego Węgry zrewidowały układ z Trianon - wprowadziły obowiązkową służbę wojskową oraz zajęły Ruś Zakarpacką, oraz przystąpiły do paktu antykominternowskiego, choć za rządów Telekiego nie zgodziły się na przemarsz Wehrmachtu przez Węgry

• Hiszpania

• w obliczu zagrożenia utraty kolonii (bunt Rifenów w Maroku, klęska pod Annual) Kortezy powołały sejmową komisję, która orzekła, że to król Alfons XIII jest winny słabemu stanowi armii

• król usiłował nie dopuścić do opublikowania raportu - w kraju wybuchły zamieszzki

• we IX 1923 roku generał Miguel Primo de Rivera przeprowadził zamach stanu - rozwiązał parlament i ustanowił Dyrektoriat wojskowy

• w 1925 stworzył Unię Patriotyczną - reprezentację hierarchii kościelnej i ziemiańskiej, oraz stłumił przy pomocy Francji powstanie Rifenów

• Portugalia

• słaba władza wykonawcza powodowała, że kraj cierpiał na plagę osłabiających go zamachów stanu

• generał Antonio Oscar Carmona został w 1926 roku premierem, dwa lata później prezydentem, a na koniec przejął władzę jako dyktator - usiłował na wzór włoski stowrzyć państwo korporacyjne

• Bułgaria

• od 1923 roku a Bułgarii autorytarnie rządził premier Cankow, ale nie mogąc sobie dac rady z terroryzmem komunistów podał się w 1925 roku do dymisji

• sytuację gospodarczą i wewnętrzną ustabilizował nieco rząd Liapczewa, ale krajem wstrząsnął wielki kryzys gospodarczy

• wybory 1931 wygrał Blok Ludowy - premierami wyli kolejno jego przywódcy Malinow i Muszanow, ale nie umieli oni opanować sytuacji w kraju, co tylko pogłębiło frustrację społeczeństwa

• w 1934 roku po władzę sięgnęła armia - mianowano rząd z Georgiewem na czele, który miał zaplecze w Kole Politycznym „Zwieno”

• rozwiązano parlament a jego uprawnienia przekazano władzy wykonawczej - premierem został generał Złatew, a potem Toszew - od władzy odsunięto wojskowych, natomiast dyktatorem stał się cał Borys III, który mianował podległy sobie rząd

• Litwa

• 1926 - władzę przejęła partia Antanasa Smetony, który został prezydentem i zawiesił system parlamentarny

• prezydent Smetona szukał oparcia we Włoszech, premier Voldemors w Niemczech, co skończyło się dymisją tego drugiego w 1929 roku

• prezydent Smetona usankcjonował kolejnymi konstytucjami (1928, 1938) swą autorytarną władzę

• w 1934 roku Voldemors podjął nieudaną próbę zamachu stanu

• SHS

• pod pretekstem konsolidacji państwa król Aleksander I ustanowił w I 1929 roku dyktatorski system rządów - SHS zmieniło nazwę na Jugosławię, zlikwidowano podział kraju na okręgi narodowościowe, a konstytucja 1931 pełnię władzy powierzyła królowi

• po zabójstwie Aleksandra I (Marsylia, 1934) regencję za małoletniego Piotra II objął ks. Paweł, natomiast nowy rząd Stojadinovicia, a potem Cvetkovicia dążył do zbliżenia z Włochami

• Łotwa

• na Łotwie bezkrwawym przewrotem Konstantin Ulmanis wprowadził stan wyjątkowy, czyli de facto dyktaturę jego i jego zaplecza ze Związku Chłopskiego

• Estonia

• w wyniku kryzysu gospodarczego dużą popularność w kraju zdobył faszyzujący ruch wabsów

• premier Pats przy poparciu generała Laidoniera wprowadził stan wyjątkowy i zakazał działalności innych organizacji politycznych

Międzywojenne koncepcje integracji europejskiej

Temat nr 24

• koncepcje niemieckie

• „gospodarka wielkiego obszaru” - idea gospodarczego uzależnienia od siebie i zjednoczenia handlowego wszystkich terenów niemieckojęzycznych, a także terenów stojących finansowo i handlowo na niższym poziomie niż niemieckie - idea ta była szczególnie żywa w okresie przed zjednoczeniem Niemiec, w okresie międzywojennym zaczerpnięto tylko niektóre jej aspekty

• „Mitteleuropa” - idea budowy w Europie Środkowo-Wschodniej państw zależnych politycznie i gospodarczo od Niemiec i Austro-Węgier, realizowana w Polsce (Rada Regencyjna), na Litwie (Taryba i próby osadzenia na tronie Ulricha von Urach jako Mendoga II) i na Ukrainie („Republika Chlebowa” - Niezależna Republika Ukraińska, próby osadzenia Ferdynanda Habsburga na tronie Ukrainy Przeddnieprzańskiej jako Wasyla Wyszywanego)

• nazistowski nowy ład europejski - podbój Europy, pozbycie się „podludzi” i Żydów, stworzenie przestrzeni życiowej dla ekspansji i rozwoju „nadludzi”, czyli Niemców - głównym założeniem był dostęp Niemców do surowców naturalnych i żyznych gleb

• koncepcja radziecka

• „proletariusze wszystkich krajów łączcie się” - idea światowej rewolucji i utworzeni Europejskiego Związku Rad, w którym istniałby powszechny system komunistyczny

• koncepcje francuskie

• konfederacyjna

• autorstwa Aristide Brianda i Edouarda Herriot

• przedłożona na forum Ligi Narodów w 1932 roku

• zakładała integracje handlową i polityczną Europy, wybór wspólnych władz w przyszłości

• wielki kryzys gospodarczy, śmierć Gustava Stressemana i dymisja Brianda zniweczyła te plany, tym bardziej, że środowiska francuskie bardziej były zainteresowane odgrodzeniem się od Niemiec Linią Maginota, a Niemcy myśleli raczej o rewizji traktatu wersalskiego

• paneuropeizm

• idea arystokratyczna, salonowa, wielkoeuropejska

• autorstwa barona R. Coudenhove-Kalergi

• zakładała światową współpracę federacji międzynarodowych, przy założeniu, że jedna nie wtrąca się w sprawy drugiej:

• federacja europejska

• federacja radziecka

• federacja brytyjska

• federacja amerykańska

• federacja Dalekiego Wschodu

• 1923 - zjazd ponad 2400 dyplomatów w Wiedniu pod przewodnictwem Coudenhove'a w celu omówienia pomysłu

• idea paneuropeizmu nie odczekała się realizacji, ale wzbudziła żywe zainteresowanie - książka Coudenhove'a-Kalergiego „Paneuropa” została przetłumaczona na ponad 20 języków

Rewizjonizm i polityka appeasmentu

Temat nr 25

• po dojściu do władzy Adolf Hitler doskonale kamuflował swoje prawdziwe cele - działalność rozpoczął od programu odbudowy gospodarki i przeciwdziałaniu bezrobociu oraz wytworzeniu kultu wodza - w ustabilizowanym już państwie totalitarnym planował rozbudowę potencjału militarnego

• traktat o nieagresji z Polską i konkordat z Watykanem miały tylko zamydlić oczy mocarstwom - w rzeczywistości Hitler prowadził politykę wyzwolenia Niemiec spod obcej kontroli, czego dowodem było wystąpienie III Rzeszy z Ligi Narodów i Komisji Rozbrojeniowej

• rozprawił się również Hitler z opozycją wewnętrzną - opozycjonistów i przeciwników reżimu pozamykano w więzieniach i obozach koncentracyjnych, a lewicujące skrzydło NSDAP, SA, przetrzebiono podczas „nocy długich noży” (30 VI 1934 - zamordowanie przywódcy SA Ernesta Rohma, poprzedniego kanclerza Kurta von Schleichera, generała Ferdynanda von Bedow i ponad 300 innych osób nie spodziewających się rzezi)

• opozycję generałów Hitler przeciągnął na swoją stronę obietnicami rozbudowy siły zbrojnej i perspektywami wykorzystania ich w wojnie

• w Niemczech przystąpiono do tworzenia gruntów pod rozbudowę armii - zakładano fikcyjne towarzystwa i przedsiębiorstwa, które w rzeczywistości prowadziły działalność zbrojeniową

• 1935 - rok wielkich zbrojeń

• program rozbudowy lotnictw wojennego (Kasse-L), realizowany potajemnie do ogłoszenia go w II - Liga Narodów zdobyła się tylko na protest

• 16 III 1935 - przywrócenie obowiązkowej służby wojskowej

• produkcja benzyny i zapasów niezbędnych do prowadzenia wojny

• 18 V 1935 - zawarcie układu morskiego z Wielką Brytanią o odbudowaniu floty niemieckiej w stosunku nie większym niż 35% floty brytyjskiej

• na czele rozbudowy niemieckiej siły zbrojnej stał Hjalmar Schacht

• poligonami niemieckiej armii były Chiny i Hiszpania

• 16 III 1936 - armia niemiecka zagrała va banque - była jeszcze bardzo słaba, ale Hitler zdecydował wprowadzić ją do Nadrenii - państwa zachodnie nie zareagowały

• podbój Austrii

• w 1938 roku kanclerz Austrii Rudolf Dolfuss został zamordowany przez nazistę austriackiego

• w II 1938 Hitler wezwał do siebie kanclerza Austrii von Schuschnigga i zażądał zmian w rządzie i polityce austriackiej - stanowisko ministra spraw wewnętrznych objął Artur Seyss-Inquart

• 13 III miał się odbyć plebiscyt w sprawie przyłączenia Austrii do Niemiec, ale Hitler już dzień wcześniej wymusił zmianę kanclerza (na Seyss-Inquarta) i wprowadził wojska niemieckie do Austrii - nowy kanclerz wydał armii rozkaz pozostania w koszarach

• 10 IC 1938 odbył się plebiscyt, w którym zdecydowana większość Austriaków opowiedziała się za połączeniem z III Rzeszą

• podbój Czechosłowacji

• 29 IX 1938 - zjazd w Monachium przywódców czterech najważniejszych państw europejskich (Francja - Daladier, Wielka Brytania - Chemberlain, Niemcy - Hitler, Włochy - Mussolini), która miała ożywić upadły w 1934 roku projekt paktu czterech

• państwa zachodnie zgodziły się na zajęcie przez Niemców Sudetenlandu, czyli części Czechosłowacji, w której mieszkało około 2 milionów Niemców i Austriaków

• 1-10 X 1938 - armia niemiecka wkroczyła do Sudetenlandu

• 14 III 1939 - Adolf Hitler doprowadził do oderwania Słowacji od Czech, z których utworzył Protektorat Czech i Moraw, do którego weszła armia niemiecka

• w V 1938 roku utworzono bezpośrednio podległe Hitlerowi OKW, na czele którego stanął Wilhelm Keitel - armia niemiecka dysponowała już w tym momencie znacznym arsenałem lotniczym, pancernym i morskim

---