ORDYNATOR
LEKARZ SPECJALISTA W PEDIATII I ALERGOLOGII
LESZEK DĘBICKI

PODSTAWY AUKSOLOGII
I CHARAKTERYSTYKA POSZCZEGÓLNYCH OKRESÓW ROZWOJOWYCH DZIECKA

Auksologia
(aukso w założeniach: wzrost, wzrastanie, wzmaganie się, przyśpieszenie, pobudzenie)
jest dziedziną nauki zajmującą się rozwojem osobniczym i wpływem
na jego przebieg różnych czynników.

W rozwoju tym wyróżnia się następujące, wzajemnie ze sobą powiązane sfery,
często o różnej dynamice zmian:

• rozwój fizyczny (biologiczny)
  - morfologiczny, funkcjonalny,
  motoryczny;

• rozwój psychiczny - umysłowy,
  emocjonalny, moralny, duchowy;

• rozwój społeczny;

• rozwój seksualny.

ROZWÓJ FILOGENETYCZNY
(rodowy, filogeneza, antropogeneza
- wieloetapowy proces ewolucyjny sięgający w głąb drzewa rodowego ssaków.

Rozwój fizyczny lub biologiczny - całokształt procesów, obejmujący następujące aspekty:

• wzrastanie - proces zmian ilościowych, powiększanie się wymiarów i masy ciała przez: wzrost (hipertrofia) i rozplem (hiperplazja - zwiększenie się liczby) komórek

• różnicowanie - zmiany w strukturze komórek, tkanek, formowanie się kształtów
  i proporcji organizmu: są to zmiany jakościowe charakterystyczne dla różnych okresów rozwoju, które uzasadniają powiedzenie, że „dziecko nie jest miniaturą człowieka dorosłego”.-

• dojrzewanie - doskonalenie funkcji poszczególnych narządów układów
  i organizmu jako całości.

W rozwoju fizycznym organizmu wyróżniamy dwa komponenty:

• ciała (soma) - rozwój morfologiczny, somatyczny

• Funkcji organizmu w tym rozwój
  motoryczny (ruchowy) - pojawianie się
  nowych ruchów, uczenie się złożonych
  czynności ruchowych (coraz bardziej
  celowe zachowanie motoryczne i większa
  sprawność fizyczna organizmu, rozwój
  zdolności do wysiłków fizycznych i
  wydolności fizycznej: te sfery rozwoju są
  powiązane z rozwojem psychicznym.

ETAPY W ROZWOJU CZŁOWIEKA

Progresywny (ewolucja) - przewaga zmian anabolicznych nad katabolicznymi, procesów budowy nad rozpadem, obejmuje on okres wewnątrzłonowy, dzieciństwo, młodość
(do 20 - 25 roku życia)

Stabilizacji (transwolucja) - równowaga przemian biochemicznych u człowieka dorosłego (do około 40 - 45 roku życia).

Regresywny - (inwolucja) - przewaga zmian katabolicznych nad anabolicznymi,
starzenie się organizmu

W PEDIATRII STOSUJE SIĘ
NASTĘPUJĄCY PODZIAŁ:

I okres wewnątrzłonowy (śródmaciczny, prenatalny), który wynosi około 280 dni
i dzieli się na:

Fazę zarodkową - do 8 tyg. ciąży

Fazę płodową - od 9 tyg. ciąży do porodu
(38 - 42 tydzień ciąży)

III OKRES ZEWNĄTRZŁONOWY (POZAMACICZNY,
POST NATALNY) Z PODOKRESAMI:

• noworodkowym - do 28 dnia życia;

• niemowlęcym - do skończenia pierwszego roku
  życia;

• wczesnego dzieciństwa (poniemowlęcym) 2-3 rok
  życia

• przedszkolnym - 4-6 rok życia

• młodszego wieku szkolnego - 7-10/12 rok życia
  (do wystąpienia pierwszych objawów dojrzewania)

• dojrzewania płciowego (pokwitania) około 10-15 lat
  u dziewcząt, 12-17 lat u chłopców;

• młodzieńczym do około 20 - 25 roku życia;

• dorosłości - do około 50 roku życia;

• starzenie się od około 50 roku życia.

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ROZWÓJ FIZYCZNY DZIECI I MŁODZIEŻY

Fenotyp - indywidualny zespół właściwości, cech widocznych zewnętrznie uwarunkowany czynnikami genetycznymi i środowiskowymi

Genotyp - zestaw informacji genetycznej, przekazany przez ojca i matkę w postaci DNA

I. CZYNNIKI WEWNĘTRZNE (ENDOGENNE)

1. Czynniki genetyczne są determinantami
rozwoju gdyż już w momencie zapłodnienia decydują w sposób nieodwracalny o wielu właściwościach człowieka np. jego płci, budowie, funkcji, tempie rozwoju.
Tylko część zapisanych w DNA (genotypie) informacji ulega ujawnieniu - ekspresji. Realizacja informacji genetycznej jest procesem bardzo złożonym i zależy od interakcji między poszczególnymi genami oraz między genotypem a środowiskiem.

2. Czynniki poza genetyczne. W tej grupie czynników, nazywanych stymulatorami
lub regulatorami, wyróżniamy dwie podgrupy.

a. Czynniki niegenetyczne matki - związane
z właściwościami środowiska śródmacicznego

• wiek matki

• Liczba poprzedzających ciąż

• kolejność porodu

• METABOLIZM ORGANIZMU matki
  jako środowiska dla zarodka i płodu

Zaburzenia metabolizmu matki mogą powodować:

• choroby matki np. cukrzyca, nadczynność lub niedoczynność
  tarczycy

• niedożywienie

• tytoń, alkohol, narkotyki,
  substancje psychoaktywne

• zakażenia: różyczka, cytomogalia, toksoplazmoza, listerioza

• karmienie piersią

b. Czynniki hormonalne.
Układ neurohormonalny jest głównym regulatorem procesów rozwojowych
np. testosteronu warunkujące rozwój męskiego modelu mózgu i utrzymuje się przez całe życie.

Hormony zapewniają homeostazę organizmu i regulują jego wzrastanie, różnicowanie i dojrzewanie.

Wszystkim zaburzeniom układu dokrewnego towarzyszą zaburzenia w rozwoju fizycznym dziecka.

II. Czynniki zewnętrzne (egzogenne) określa się terminem modyfikatorów lub czynników wspomagających rozwój i wyróżnia się:

1. Czynniki środowiskowe w tym:

a. czynniki biogeograficzne i klimat,
sezonowość (większy przyrost wzrostu ciała wiosną i latem, masy jesienią i zimą), stan powietrza, gleby, wody.

b. czynniki społeczno - ekonomiczne (modyfikatory cywilizacyjno - kulturowe)
- w tym status społeczny (wykształcenie) ekonomiczny rodziców, warunki bytowe rodzin, miejsce zamieszkania.

2. Styl życia i zachowanie zdrowotne

a. żywienia karmienie piersią, pokrycie zapotrzebowania białka energetycznego, mikroelementów i witamin.

b. aktywność ruchowa zwiększa sprawność wydolność, zdolności przystosowawcze, sprzyjają rozwojowi psychicznemu i społecznemu, odporności, opóźnia lub niedopuszcza do rozwoju miażdżycy, opóźnia procesy starzenia, stymuluje wzrost liniowy (nieodrzucona hipoteza Steinhausa), że towarzyszący ćwiczeniom fizycznym nacisk na strefy wzrostowe kości stymuluje ich wzrost linijny.

3. Wpływ chorób przewlekłych - zaburza wzrastanie, proporcje ciała i dojrzewanie.

Mechanizm tych zaburzeń może być różny.

OKRES NIEMOWLĘCY
DO 12 MIESIĄCA ŻYCIA

Faza najintensywniejszego rozwoju somatycznego i motorycznego w całym okresie życia zewnątrz łonowego.

• zwiększa długość ciała o 25 cm (połową tego, co w okresie wewnątrz łonowym)

• zwiększa masę ciała o 6-7 kg - urodzeniową masę ciała podwaja około
  5 m.ż. a potraja w 12 m. ż.

• około 12 m.ż. wyrównuje się obwód głowy
  i klatki piersiowej

• ciemię przeważnie zarasta między
  8 a 18 m.ż.

• pierwsze żeby około 6 m.ż.

• kształtują się krzywizny kręgosłupa lordoza
  szyjna, kifoza piersiowa, lordoza lędźwiowa
  (siadanie wstawanie)

• rozwój ruchów lokomocyjnych i pionizacja
  ciała

• ukształtowanie chwytu pensetowego co
  umożliwia rozwój ruchów manipulacyjnych

• początek rozwoju mowy - od wokalizacji dźwięków spółgłoskowych około 7 m. ż. do wypowiedzenia ze zrozumieniem kilku słów pod koniec pierwszego rok życia.

• stopniowe przechodzenie od ruchów mimowolnych, nieskładnych bez związku z bodźcem, do ruchów manipulacyjnych - poznawanie przedmiotów - świata;

OKRES WCZESNEGO DZIECIŃSTWA (PONIEMOWLĘCY) 2 I 3 ROK ŻYCIA

Cechuje go wyraźne zwolnienie tempa wzrastania

Przyrosty ciała wynoszą w 2 r.ż. około
12 cm w 3 r.ż. - 8 cm, masy ciała odpowiednio 2,5 i 2 kg.

Wyraźnie zwiększa się masa mięśni
(w następstwie zwiększonego łaknienia oraz większej aktywności ruchowej); dziecko szczupleje, co często niepokoi rodziców. Zmieniają się proporcje ciała. Postawę dziecka cechuje, pogłębiona lordoza lędźwiowa, uwypuklony brzuch, zaczyna się zaznaczać podłużny łuk stopy.

Jest to okres doskonalenia ruchów lokomocyjnych. Chód dziecka jest niezdarny - stąpanie na całych stopach, dostawczy krok przy wchodzeniu na schody, może być zakłócony nawet nagłymi przeszkodami:

Doskonali się mowa dziecka - zwiększa się zasób słów

Dziecko w tym okresie cechuje:

• duża aktywność ruchowa (jest niemal
  w ciągłym ruchu) radość z udanych czynności ruchowych
  Rozrzutność ruchów - wyłączanie do wykorzystywania jednej czynności ruchowej wielu grup mięśniowych, obecność tzw. przyruchów (wczesna faza procesu mielinizacji włókien nerwowych i rozchodzenie się pobudzania na sąsiadujące neurony);

• pojawienie się ruchów naśladujących zachowania osób dorosłych (tzw. praksje wg. Szumana).

Okres przedszkolny - 4-6 rok życia

Tempo wzrastania jest wyraźnie mniejsze. Roczne przyrosty wysokości ciała wynoszą średnio 6- 8 cm masy 2 kg.

Dziecko jest szczupłe wydłużają się kończyny. Dzięki rozwojowi tkanki mięśniowej poprawia się postawa ciała
- zmniejsza lordoza lędźwiowa, uwypuklenie brzucha, kształtuje się podłużny i poprzeczny łuk stopy (zakończenie około 8 roku życia), większość dzieci ma zaznaczoną koślawość kolan.

Około 6 r.ż. wyrzyna się pierwszy ząb stały (pierwszy trzonowiec „szóstka”) i rozpoczyna się wymiana zębów mlecznych

Ruchy lokomocyjne dziecka cechuje stale zwiększająca się harmonia (swobodnie biega, skacze, chodzi, jest zwinne).
Ruchy są rytmiczne płynne choć brak im jeszcze dokładności. Dziecko łatwo opanowuje nowe ruchy, umiejętności ruchowe - sportowe.

Wiek około 5 r. ż. nazywa się w rozwoju motorycznym okresem „złotym” lub „równowagi przedszkolnej”

Chętnie rywalizuje w zajęciach ruchowych, czerpie z nich radość i wzorce zachowań ruchowych starszych dzieci i dorosłych.
Ta duża spontaniczna aktywność sprzyja obciążeniu wysiłkiem i rozwojowi funkcji zaopatrzenia tlenowego (wydolności fizycznej). Dziecko ma przy tym zdolności
do samoregulacji wysiłku.

Charakterystycznym nowym zachowaniem
w motoryczności dzieci w wieku przedszkolnym jest dysmorfizm płciowy (różnice między chłopcami a dziewczętami)
w okresie zainteresowań ruchowych.
Jest to uwarunkowane czynnikami kulturowymi i obyczajowością.

MŁODSZY WIEK SZKOLNY
OD 7 DO 10/12 R. Ż.

Granice biologiczne tego okres wyznaczają wyrżnięcie się pierwszego zęba stałego oraz wystąpienie pierwszych widocznych objawów dojrzewania płciowego.
Cechuje go najwolniejsze w cały dzieciństwie tempo wzrastania.
Roczne przyrosty wysokości ciała wynoszą około 5 cm; masy ciała 3-3,5 kg.

Maleją przyrosty obwodu głowy; pod koniec tego okresu mózg osiąga swoją ostateczną wielkość.

Jest to szczególnie korzystny okres
w rozwoju motorycznym zwanym etapem „dziecka doskonałego”.

Dziecko charakteryzuje doskonałość ruchów lokomocyjnych i sportowych; refleksyjność, celowość i ekonomia ruchów; zdolność do opanowania wielostronnych umiejętności ruchowych, wysoki poziom sprawności fizycznej zwłaszcza zwinności

Rozpoczęcie nauki w szkole stanowi
z tego powodu trudności „wymuszając” długotrwałe unieruchomienie, koncentrację uwagi oraz pracę drobnych mięśni dłoni, których sprawność nie jest jeszcze duża.

Stopniowo około 10 r.ż. następuje przystosowanie motoryczne do szkoły
- zwiększenie zdolności do koncentracji uwagi, precyzji pisania, zmniejszenie niepokoju ruchowego i liczby przyruchów (kończy się okres mielinizacji układu nerwowego).

W tym wieku pogłębiają się różnice
w rozwoju motorycznym dziewcząt, chłopców w zakresie zainteresowań rodzajem zajęć ruchowych, sposobu wykonywania ruchów oraz sprawności
i wydolności fizycznej.

OKRES DOJRZEWANIA PŁCIOWEGO

Jest to okres o najintensywniejszym
(poza okresem niemowlęcym) tempie wzrastania. Towarzyszą szybkie zmiany budowy, sylwetki ciała, wyglądu, funkcji organizmu, gwałtowne przemiany hormonalne, psychiczne i emocjonalne
- ostatecznego ukształtowania się dysmorfizmu płciowego w zakresie cech somatycznych i funkcjonalnych.

Dojrzewanie jest procesem złożonym, dzielimy go na

- dojrzałość fizyczną (biologiczną)
obejmującą trzy komponenty

1. osiągnięcie dorosłych („ostatecznych”)
   rozmiarów i proporcji ciała (dojrzałość morfologiczna)

2. funkcji układów i narządów - dojrzałość
   fizjologiczna

3. zdolność do tworzenia komórek
   płciowych, zapładniania i donoszenia

- Seksualną - pojawienie się napięcia
seksualnego i zdolność do przeżywania
orgazmu.

- Psychiczną, którą najczęściej określa się
ją jako odpowiedzialność za swoje czyny
zdolność kontrolowania zachowań
i emocji, niezależność

- Społeczną- zdolność do produktywnego
pełnienia ról społecznych,
zarobkowania, utrzymania siebie i
rodziny oraz skutecznego
komunikowania się z innymi ludźmi.

Wszystkie sfery dojrzewania są ze sobą ściśle powiązane.

Rozwój cech płciowych

• pierwszorzędowe - gruczoły płciowe (jądro i jajniki) powiększenie się jąder i wydłużenie moszny jest u chłopców pierwszą widoczną oznaką
  pokwitania, u dziewcząt rozwój jajników.
  

• drugorzędowe - powiększenie obwodu i.długości prącia
  

• trzeciorzędowe - powiększenie sutków
  u dziewcząt, owłosienie łonowe, męski zarost twarzy, różnice w budowie ciała.

Rozwój płciowy jest złożonym, dynamicznym procesem, polegającym na ilościowych, jakościowych przemianach funkcji oraz czynności psychicznych człowieka w celu ich doskonalenia. Proces ten trwa w ciągu całego życia osobniczego ale najintensywniejszy
i najdynamiczniejszy jest do 18 r.ż.

Rozwój psychiczny w dzieciństwie, młodości polega na osobniczym zdobywaniu coraz lepszej orientacji w otoczeniu i narastaniu wiedzy o świecie, na doskonaleniu różnych sprawności przez wykonywanie zadań życiowych i czynności na powstawaniu nowych potrzeb, emocji, kształtowaniu nastawień, postaw, a także na wszelkich innych przeobrażeniach w sferze osobowości.

Czynnikami rozwoju psychicznego są czynniki natury biologicznej i społecznej.

Do najważniejszych czynników rozwoju należą:

• wyposażenie genetyczne organizmu,
  a zwłaszcza wrodzone cechy anatomofizjologiczne ośrodkowego układu nerwowego, mózgu - stanowiącego materialne podłoże psychiki, wraz ze skoordynowanym układem hormonalnym;

• oddziaływaniem fizycznego i społecznego środowiska, w jakim dziecko żyje (zarówno w mikro jak i makroskali)
  

• wychowanie, nauczanie

• własna aktywna działalność dziecka i rodzaj przeżywanych przez nie doświadczeń.

---