XIII. GROMADZENIE DÓBR PUBLICZNYCH

1). Przyczyny prowadzące do gromadzenia dóbr publicznych:

a.) postęp cywilizacyjny: zmiana charakteru stosunków międzyludzkich i wzrost znaczenia potrzeb wynikających z uspołecznienia wymagała gromadzenia dóbr publicznych, takich jak: publiczne środki transportu, bezpieczeństwo publiczne,

b.) wzrost wielkości produkcji, ilości dóbr w gospodarce i niesprawność systemu rynkowego wymuszała działania alokacyjne państwa, które były realizowane za pośrednictwem dóbr publicznych, np. wspólnej konsumpcji,

c.) wzrost ilości dóbr publicznych, dóbr wspólnych powstających albo z przekształcenia dóbr prywatnych albo powstałych jako dobra publiczne, które to dobra wymagają publicznego o nich decydowania,

d.) konieczność pomocy osobom słabszym, gorzej przystosowanym do gospodarki rynkowej poprzez pomoc charytatywną, zasiłki, opiekę socjalną, dopłaty do transportu, do mieszkań.

2.) Problemy związane z gromadzeniem dóbr publicznych:

a.) gromadzenia dóbr publicznych, których źródłem są dobra prywatne dokonuje się w drodze przymusu i represji policyjnych i karnych ze strony państwa,

b.) państwo ponosi hipotetyczną odpowiedzialność za swoje działania gospodarcze, trudno jest bowiem ogłosić upadłość czy bankructwo państwa; mogątego dokonać wierzyciele zagraniczni lub wewnętrzni,

c.) państwo ponosi ryzyko i odpowiedzialność polityczną i konstytucyjną:

• odpowiedzialność polityczna: przy złej ocenie sposobu gromadzenia
  i rozdziału dóbr publicznych może dojść do zmiany partii rządzącej,

• odpowiedzialność konstytucyjna: zła ocena w zakresie gospod-
  -arowania dobrami publicznymi może doprowadzić do rewolucji
  i zmiany obowiązującego porządku prawnego (np. zastąpienie
  demokracji dyktaturą),

78

Finanse - Zarys problematyki

d.) nadmierny fiskalizm - czyli zbyt duże opodatkowanie podmiotów w gospodarce narodowej, która prowadzi do powstania szarej strefy, zniechęcanie do aktywności, podejmowania działalności gospo­darczej.

3.) Kryteria różnicujące dobra publiczne i dobra prywatne a.) Kryterium własności - własność charakteryzuje się 3 cechami:

• prawo do decydowania o danej rzeczy - czyli do tego czy można daną
  rzecz zniszczyć, przechować, przekazać;

• prawo do zaspokajania potrzeb przy pomocy danej rzeczy;

• prawo do czerpania pożytków materialnych - czyli zarobkowania.

W związku z powyższym określeniem można stwierdzić, że właścicielem jest ten podmiot, który dysponuje tymi trzema prawami w stosunku do jakiejś rzeczy. Jeżeli podmiotem jest jedna osoba to mówimy o własności prywatnej a jeżeli cała zbiorowość to można mówić o własności publicznej.

b.) kryterium ekonomiczne (odpłatności) - w przypadku dóbr prywatnych kryterium to oznacza, że właściciel ponosi koszty proporcjonalne do spodziewanych korzyści. W przypadku dóbr publicznych finansowanie tych dóbr odbywa się przez wszystkich obywateli i jest nieproporcjonalne do korzyści osiąganych z tytułu dobra publicznego. Oznacza to bowiem, że obywatele płacą różne podatki a otrzymują takie samo dobro publiczne.

c.) kryterium społeczne albo użyteczności - w przypadku dóbr prywatnych oznacza to, że dane dobro może być użytkowane przez jedną osobę lub przez grupę niewielu osób. Powstaje wówczas sytuacja wyłączenia z użytkowania danego dobra innych osób. Powstaje także konkurencja i rywalizacja w dostępie do dobra. W przypadku dóbr publicznych kryterium społeczne pokazuje, że dane dobro może być użytkowane przez wszystkich obywateli i w związku z tym nie ma potrzeby wyłączania ani potrzeby konkurencji czy rywalizacji w dostępie do dobra.

4.) Przychody publiczno - prawne - przyjmuje się, że są to wszelkiego rodzaju wpływy bądź wpłaty dokonywane na rzecz budżetu, pochodzące od przedsiębiorstw państwowych, prywatnych, od ludności, czasem z zagranicy. Istnieją dochody rzeczywiste i rozliczeniowe:

79

Grzegorz Sroślak

a.) przychody rzeczywiste - pochodzą od podmiotów zewnętrznych w stosunku do budżetu. Przychody te kształtują rzeczywistą wartość budżetu i wyznaczają rzeczywiste możliwości finansowe państwa;

b.) przychody rozliczeniowe - są przesuwaniem pewnych wielkości najczęściej między budżetem centralnym a innymi budżetami. Władze publiczne mogą czerpać dochody z dwóch źródeł:

a.) tzw. typowych źródeł - ich typowość polega na tym, że są one bezzwrotne. Zalicza się do nich dochody z działalności podmiotów należących do skarbu państwa; dochody z udostępniania własnego majątku; z opodatkowania podmiotów zewnętrznych w stosunku do władz publicznych; opłaty i składki pobierane przez władze publiczne

b.) tzw. nietypowe źródła - takie pieniądze, które władze publiczne muszą oddać, tzn.:

• lokaty wnoszone do budżetu centralnego i lokalnych przez instytucje
  finansowe;

• pożyczki wewnętrzne;

• pożyczki zewnętrzne.

80

XIV. PODATKI I OPŁATY

Podstawowym źródłem dochodów publicznych są podatki. Od strony ekonomicznej podatki są przejawem dóbr wypracowanych przez określone podmioty gospodarcze na rzecz innych podmiotów. Decyzje w zakresie podatków muszą być podejmowane w drodze ustawy (przez parlament) ponieważ podatki są znacznym ograniczeniem wolności politycznej i swobód obywatelskich. W ramach ogólnej polityki podatkowej kontrolowanej przez sejm prawo do nakładania podatków szczegółowych, jednostkowych posiada państwo, władze lokalne a w niektórych państwach kościół.

1.) Cechy podatków. Przyjmuje się że podatek to danina publiczno­prawna o charakterze:

1. pieniężnym

2. jednostronnym

3. nieekwiwalentnym

4. nieodpłatnym

5. przymusowym

f) bezwzrotnym

2.) Struktura podatku; - w strukturze podatku wyróżnia się: - ---podmiot opodatkowania - może być każda osoba fizyczna lub prawna, która zobowiązana jest do zapłacenia określonej kwoty na rzecz państwa, czy właściwych władz,

-przedmiot opodatkowania - pewne zjawiska na ogół o charakterze gospodarczym, od których trzeba zapłacić określoną kwotę; mogą nimi być dochód, zysk, nieruchomość.

■ podstawę opodatkowania - jest to pewna wartość, wielkość w stosunku do której nalicza się niezbędną kwotę do zapłacenia. Jeżeli podstawa jest wyrażona wartościowo to przyjmuje postać wyrażoną w złotówkach określającą wartość obrotu, dochodu, kapitału. Jeżeli podstawa jest ilościowa to wówczas znajduje wyrażenie w pewnych

Grzegorz Sroślak

ilościach, np.: kg, metrach, sztukach i przy wyrażeniu ilościowym płaci się np. 5 zł/kg , a przy wartościowym np. 5% od 100 zł

- stawkę podatkową - mogą być następujące rodzaje stawek
podatkowych:

a.) proporcjonalna - podatek wzrasta proporcjonalnie do wzrostu

podstawy opodatkowania,

b.) progresywna - podatki rosną szybciej niż podstawy opodatkowania

c.) regresywna - podatki rosną wolniej niż podstawy opodatkowania

(odwrotnie do progresywnych),

d.) mieszane (degresywne) - do pewnego poziomu mają charakter

progresywny (np. 20 tyś.), a powyżej tej kwoty stają się propor-

cjonalnymi.

3.) Istnieje też inna systematyka podatkowa, w której decyduje moment płacenia podatku w stosunku do tworzenia i podziału dochodu. Wyróżnia się tutaj następujące rodzaje podatków: a.) podatki przychodowe - największe podatki (z pkt. widzenia konkretnego podatnika); podatki tej grupy płaci się od wszelkich przychodów jakie uzyskał podatnik; przedmiotem opodatkowania jest przychód brutto uzyskany z działalności gospodarczej.

W tej grupie podatkowej występują następujące formy opodatko- wania:

- zryczałtowany podatek dochodowy od niektórych przychodów
osiąganych prze osoby fizyczne. Obowiązująca od 1 stycznia 1999r
ustawa reguluje opodatkowanie niektórych przychodów osiąganych
wyłącznie przez osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą
i przez osoby duchowne na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;

- karta podatkowa - stała, stosunkowo niewielka kwota płacona
najczęściej przez niewielkie przedsiębiorstwa rodzinne lub warsztaty;

- przychody z dywidendy i udziałów w zyskach osób prawnych
w wysokości 20% oraz przychody uzyskiwane w Polsce z praw
autorskich, licencji, patentów i innych również opodatkowane w
wysokości 20% przychodu,

b.) podatki dochodowe - płacone od dochodu podatnika tj. różnicy miedzy przychodem a kosztami. Podatki te są drugą najważniejszą i największą grupą podatków w Polsce. Podatki tego rodzaju są najbardziej precyzyjnym narzędziem podatkowym. Podatek jest

82

Finanse - Zarys problematyki

obliczany od dochodu na podstawie rocznej deklaracji. Dochód jest tu rozumiany jako różnica osiąganych przychodów oraz kosztów poniesionych na ich uzyskanie.

- podatek dochodowy od osób fizycznych jest podatkiem
progresywnym Podatek ten reguluje ustawa o podatku dochodowym
od osób fizycznych;

- podatek dochodowy od osób prawnych przy którego obliczaniu
stosuje się zasadę proporcjonalności.

c.) podatki od dochodu wydatkowanego - wliczane w ceny towarów, obciążają konsumpcję. Podatkami tego rodzaju są przede wszystkim podatki obrotowe. Płacone w momencie zapłaty za dane dobro lub usługę i ich ciężar ponosi konsument, podatnikiem w sensie formalnym jest sprzedawca dobra lub usługi. Podatki tej grupy mogą występować w następujących postaciach:

- podatek od towarów i usług;

-akcyza jest szczególnym rodzajem podatku obrotowego, tj. pobierany w oparciu o relatywnie wysokie stawki podatek od sprzedaży niektórych artykułów konsumpcyjnych, takich jak używki, towary uznawane za luksusowe, paliwa płynne itp.;

- podatek od gier;

Podatek Vat - od wartości dodanej pierwszy raz wprowadzono we Francji w 1954 r, a w 1992 roku funkcjonował już w 50 krajach w tym w Unii Europejskiej w Polsce od 5 lipca 1993r., Vat podnosi cenę sprzedaży i obciąża kupującego. W praktyce funkcjonowanie tego podatku można przedstawić w następujący sposób:

- sprzedający sumuje całą wartość sprzedaży z jednego miesiąca
i oblicza od tej wartości kwotę należnego podatku;

- następnie sumuje podatek naliczony przy zakupie towarów na
podstawie otrzymanych faktur

- różnicę pomiędzy podatkiem należnym a naliczonym odprowadza na
rzecz Skarbu Państwa za pośrednictwem urzędu skarbowego
właściwego według siedziby przedsiębiorcy, lub wnioskuje o zwrot
podatku.

Istnieje kilka podstawowych stawek podatku Vat:

22%; 12%; 7%; 3%; 0% (-eksport); zwolnienie.

d.) podatki majątkowe - płacone z pieniędzy, które pozostały po zapłaceniu wcześniejszych podatków. Podatki majątkowe, które

83

Grzegorz Sroślak

z kolei możemy podzielić na podatki: od posiadanego majątku zmian praw majątkowych, przyrostu wartości majątkowej

Przedmiotem opodatkowania w podatkach od posiadanego majątku jest cały posiadany majątek lub jego poszczególne składniki. Podatki tego rodzaju są stosunkowo proste i łatwe do zastosowania, a istniejące księgi podatkowe utrudniają uchylanie się od płacenia. Są to najstarsze podatki na świecie, obecnie mają one charakter drugorzędny. W Polsce są one stosunkowo liczne i w całości zasilają budżety gmin.

- podatki od posiadanego majątku:

a.) podatek od nieruchomości jest najważniejszym podatkiem od

posiadanego majątku i jest on uregulowany ustawą o podatkach

i opłatach lokalnych,

b.) podatek od środków transportu regulowany ustawą o podatkach

i opłatach lokalnych.

c.) podatek od posiadania psa uregulowany tą samą ustawą

o podatkach i opłatach lokalnych,

d.) podatek rolny, uregulowany ustawąo podatku rolnym,

e.) podatek leśny obliczany od jednego hektara przeliczeniowego

uregulowany ustawą o lasach,

- podatki od zmian praw majątkowych:

a.) podatek od spadków i darowizn wpływający w całości do budżetów gmin. Stawki podatku są progresywne.

- podatek od przyrostu wartości majątkowej;

podatek płacony wówczas, gdy przyrost ten nie związany jest ze zmianą właściciela i na skutek zdarzeń od podatnika niezależnych np. przeszacowanie majątku trwałego, wzrost (jednorazowy) kursów walut wzbogacenie infrastruktury terenu, na którym położona jest nieruchomość. Podatek ten obecnie nie występuje w Polsce.

7.) Krzywa Laffera

Krzywa ta ilustruje zależność pomiędzy stopą opodatkowania dochodów a wielkością wpływów do budżetu państwa.

Rysunek 6. Krzywa Laffera

Zwiększenie stopy opodatkowania prowadzi do zmniejszenia łącznego dochodu fiskalnego, gdyż zmniejsza się ogólny poziom dochodu narodowego. Przy czym zmiany te następują z różnym

nasileniem. Przy niskim opodatkowaniu podatnicy wykazują zainteresowanie podejmowaniem działalności gospodarczej i pracy zarobkowej i stąd szybki wzrost dochodów budżetu. Później, wraz ze wzrostem opodatkowania aktywność gospodarcza pracodawców i pracobiorców maleje i stąd najpierw spowolnienie przyrostu dochodów budżetowych a następnie ich spadek.

Kształt krzywej wskazuje, że państwo może zwiększyć dochody fiskalne zarówno poprzez wzrost, jak i obniżenie stopy opodatkowania.

XV. BUDŻET

Budżet - zestawienie planowanych na dany okres (np. tydzień, miesiąc, najczęściej rok) dochodów i wydatków jednostki gospodarującej.

1.) Pojęcie budżetu:

a.) scentralizowany fundusz publiczny służący gromadzeniu środków niezbędnych do realizacji określonych zadań państwa;

b.) obejmuje pewien okres czasu - współcześnie najczęściej stosuje się rok kalendarzowy;

c.) posiada charakter pewnego przewidywania czyli charakter ex ante (inaczej mówiąc jest planem finansowym państwa);

d.) ustanawiany jest przez władze ustawodawcze (parlament);

e.) wykonywany jest przez rząd.

2.) Historia powstawania budżetu:

a.) rozdział majątku królewskiego i majątku państwa - majątek królewski stawał się majątkiem należącym do jednej osoby, rodziny a majątek państwa stawał się majątkiem publicznym, należącym do ogółu społeczeństwa. Pierwszy taki rozdział dokonał się we Francji w XIV wieku, a w Polsce w XVI wieku,

b.) rozwój parlamentarnego systemu sprawowania władzy. Zasadniczym skutkiem tego parlamentaryzmu było usprawnienie systemu dystrybucji dóbr w gospodarce. Rozwój parlamentaryzmu związany jest także z upublicznieniem systemu podatkowego, czyli uzależnieniem go od decyzji podatników. W Polsce uzależnienie to miało charakter decyzji bezpośrednio podejmowanych na sejmikach szlacheckich, w Europie Zachodniej dokonywało się to poprzez decyzje pośrednie z wykorzystaniem mechanizmu reprezentacji politycznej. Po raz pierwszy uzależniono podatki od woli podatnika w Anglii w XIII wieku w tzw. „Wielkiej Karcie Wolności" a w Polsce w XIV wieku w „Paktach Koszyckich" za panowania Ludwika Węgierskiego,

88

Finanse - Zarys problematyki

c.) powstanie i rozszerzenie zakresu funkcji socjalnych państwa. Wyróżnia się kilka podstawowych przyczyn działań socjalnych państwa:

- postęp cywilizacyjny, zmiana potrzeb, wzrost wielkości potrzeb
społecznych, wzrost ilości dóbr potrzebnych do zaspokojenia tych
potrzeb;

• rozwój partii politycznych - które w swych działaniach wymagają wzrostu
  ilości dóbr publicznych, wzrostu budżetu;

• rozwój ruchu związkowego który za wyjątkiem angielskiego ruchu
  „trade union" miał charakter roszczeniowy.

Do tradycyjnych obszarów aktywności socjalnej państwa zalicza się oświatę czy służbę zdrowia. Można także mówić o zależnościach systemowych będących powodem aktywności socjalnej państwa. Zaliczyć można do nich:

• zależności są pomiędzy poziomem życia obywateli, a

• sprawnością aparatu finansowego i gospodarczego i

• sprawnością systemu społeczno - politycznego.

Celem państwa jest korygowanie współdziałania tych trzech

elementów. Działalność socjalna państwa rozpoczęła się w II połowie

XIX wieku. Skupiała się ona głównie na ochronie zdrowia pracowników

i ich rodzin oraz była związana z poprawą bezpieczeństwa i higieny pracy.

d.) okres interwencji państwa w gospodarkę - związany jest z wielkim

kryzysem gospodarczym jaki miał miejsce w latach 30-tych w USA,

związany także z koncepcją J.M. Keynes'a, z koncepcją oddziaływania

państwa na popyt globalny. W początkowym okresie (lata 30-te)

interwencja państwa wykorzystywała tylko kilka podstawowych

działań takich jak organizowanie robót publicznych, pomoc

w sprzedaży produkcji farmerskiej. W ramach dzisiejszej interwencji

państwo wykorzystuje różne instrumenty. Są to instrumenty

finansowe takie jak stopy procentowe od kredytu, rezerwy

obowiązkowe banków komercyjnych, operacje otwartego rynku,

dalej instrumenty prawno - ekonomiczne takie jak podatki, cła,

kredyty gwarantowane na określoną konsumpcję czy instrumenty

administracyjne takie jak zezwolenia na produkcję, koncesje, limity

eksportowe i importowe. Wszystkie te działania gospodarcze

wymagają bardzo dużego budżetu stąd konieczność pozyskiwania

odpowiednio dużych środków i stąd wysokie podatki,

89

Grzegorz Sroślak

e.) okres II wojny światowej - w okresie tym działania gospodarcze, społeczne podporządkowane zostały działaniom militarnym każdego z państw, którymi kierował rząd i parlament, i wszelkie środki uzyskane w gospodarce narodowej przechodziły przez budżet państwa, który był proporcjonalnie największy w rozwoju gospodarki,

f.) współczesny etap rozwoju budżetu którego wielkość i charakter wynikają z aktualnej roli państwa w kształtowaniu zjawisk gospodarczych jak również z powodu obciążeń socjalnych ponoszonych przez państwo. Zasadniczą cechą budżetu jest stały deficyt czyli nadwyżka wydatków nad przychodami. Współczesny deficyt budżetowy prowadzi do wielu negatywnych ekonomicznie skutków:

• wzrostu inflacji wynikającej ze wzrostu zadłużenia publicznego
  i związanego z tym ryzyka finansowego

• wzrost stóp procentowych

• wzrost deficytu budżetowego, stałe powiększanie długu publicznego
  w wyniku nakładania się na siebie corocznych zobowiązań

• przenoszenie coraz większych zasobów z sektora prywatnego do
  sektora publicznego co w większości przypadków nie jest korzystne,
  gdyż sektor publiczny jest mniej efektywny, w mniejszym stopniu
  poddany ocenie rynkowej

• przenoszenie zobowiązań finansowych państwa na przyszłe
  pokolenia.

3.) Struktura budżetu czyli źródła przychodów i źródła wydatków: Po stronie przychodów:

• podatki od działalności gospodarczej, od osób fizycznych, akcyzowe,
  obrotowe, od wartości dodanej, opłaty celne, ogólne opłaty

• sprzedaż części majątku państwowego (prywatyzacja), dzierżawa
  części majątku państwowego, zyski wypracowywane przez
  przedsiębiorstwa należące do skarbu państwa, części zysków z NBP,
  darowizny z kraju i z zagranicy

Po stronie wydatków:

- obsługa sfery budżetowej od strony technicznej, infrastruktury,
wynagrodzenia, opieka społeczna, ciągłe dofinansowania emerytur i
rent, finansowanie centralnych organów i administracji władzy

90

Finanse - Zarys problematyki

państwowej, finansowanie polityki zagranicznej, dofinansowanie przedsiębiorstw w postaci subwencji i dotacji, dofinansowania budżetów lokalnych, dofinansowanie przedsięwzięć celowych (np. budowa oczyszczalni, przejścia granicznego)

4.) Zasady budżetowe:

a.) zasada uprzedniości - zgodnie z tą zasadą ustawa budżetowa powinna być uchwalona przed rozpoczęciem okresu, w którym będzie obowiązywać. W przypadku nie uchwalenia ustawy w terminie przewidzianym stosuje się środki zastępcze:

• prowizorium budżetowe - skrócona wersja budżetu w ogólnikowej
  postaci podające ogóln e wielkości przychodu, źródła przychodu oraz
  wielkości i kierunki wydatków budżetowych; prowizorium wymaga
  aprobaty sejmu;

• prerogacja budżetu czyli przedłużenie ważności budżetu z poprzedniego
  roku;

• projekt budżetu - stosowany w sytuacji, gdy w parlamencie istnieje
  jedna dominująca partia polityczna i można przyjąć, że projekt ten
  zostanie później uchwalony w postaci ustawy;

• prawo do dokonywania niezbędnych wydatków przyznawany przez
  parlament rządowi w celu umożliwienia bieżącej działalności pewnych
  niezbędnych instytucji publicznych, tj. opieki zdrowotnej, bezpie-­
  czeństwa publicznego czy obrony narodowej albo w celu kontynuo­-
  wania inwestycji rozpoczętych w latach poprzednich,

b.) zasada jedności budżetu - zgodnie z nią wszelkie środki, którymi dysponuje rząd, powinny być zgromadzone w jednym ogólnym funduszu państwa. Stosowane są wyjątki od tej zasady polegające na tworzeniu funduszy specjalnych pozostających poza bieżącą i bezpośrednią kontrolą rządu i parlamentu (np. fundusze fundacji rządowych albo stowarzyszeń),

c.) zasada specjalizacji - zgodnie z nią środki budżetowe powinny być odpowiednio uszeregowane i poklasyfikowane; stosowane są pewne typy specjalizacji umożliwiające klasyfikację tych środków. Podstawową specjalizacją jest specjalizacja rodzajowa - zgodnie z nią dochody są pokazywane wg źródeł ich powstawania, a wydatki zgodnie z ich przeznaczeniem. Specjalizacja ilościowa - wszelkie wydatki, przychody podawane są w kwotach złotówkowych.

91

Grzegorz Sroślak

Specjalizacja czasowa - pokazywanie harmonogramu pozyskiwania

środków i ich wydatkowania jak również ogólny postulat, aby

wszelkie budżetowe przychody i wydatki nie wybiegały poza okres

obowiązywania danej ustawy,

d.) zasada ogólności - postuluje aby wszelkie dochody, wydatki były ujęte we wspólnym dokumencie, by można było dokonać

całościowej analizy planu finansowego państwa,

e.) zasada zupełności - zgodnie z nią wszelkie planowane wydatki

budżetu powinny znaleźć pokrycie w przychodach tego budżetu.

Postuluje ona ograniczenie bądź wyeliminowanie deficytu

budżetowego,

f.) zasada jawności - zgodnie z nią powinny być do ujawnienia procedury planowania, uchwalania i wykonywania budżetu oraz samej ustawy budżetowej. Jest to możliwe w warunkach tzw. przejrzystości gospodarki finansowej dzięki temu, że:

• dane budżetowe powinny być regularnie publikowane (ustawa
  budżetowa w Dzienniku Ustaw);

• debaty budżetowe powinny być dostępne do publicznej wiadomości;

• istnieje możliwość krytyki ustawy i debaty nad ustawą bez obawy
  o osobiste, nieprzyjemne konsekwencje z tytułu tej krytyki.

5.) Funkcje budżetowe:

a.) alokacyjna, redystrybucyjna, stabilizacyjna - są analogiczne jak funkcje finansów publicznych i maja podobny charakter, znaczenie jak w przypadku finansów publicznych,

b.) fiskalna - istotą budżetu jest pozyskiwanie środków za pośrednictwem głównie instytucji skarbowych na potrzeby realizacji zadań państwa,

c.) ustrojowa (konstytucyjna) - jej istotą jest ocena dokonywana przez obywateli realizowanego budżetu od strony przychodu, od strony wydatków; najważniejszym kryterium jest poczucie sprawiedliwości społecznej; jeżeli w społeczeństwie dominuje poczucie niespra­wiedliwości może dojść do zmiany porządku konstytucyjnego,

d.) polityczna - w mniejszym wymiarze konsekwencje budżetu sprowadzają do zmiany istniejącego układu politycznego,

e.) demokratyczna - w tej funkcji procedura opracowania i realizacji budżetu sprowadza się do uczenia demokratycznych zachowań, w tym akceptacji woli większości i szacunku dla mniejszości,

92

Finanse - Zarys problematyki

f.) kontrolna - budżet jest wytyczną dla pewnych działań instytucji publicznych i prywatnych i później te działania należy kontrolować i rozliczać np. z wydatkowanych pieniędzy publicznych. Istnieje też drugi element kontroli wewnętrznej, który służy do oceny konstytucyjności i kompetencji posłów uchwalających budżet,

g.) bodźcowa - polega na tym, że budżet zawiera pewne informacje dotyczące wydatkowania środków publicznych, zasilania gospo­darki, samych przedsiębiorstw w związku z tym podmioty, które będą działać zgodnie z tym planem mogą liczyć na dofinansowanie,

h.) planowania - budżet przewiduje harmonogram działań: w zakresie pozyskiwania i wydatkowania środków,

i.) prawna - budżet jest ustawą przyjęta przez parlament, ma podwójne znaczenie prawne:

• sam budżet musi być zgodny z konstytucją

• ustawa budżetowa sama jest prawem w stosunku do aktów niższego
  rzędu, np. rozporządzeń,

j.) kredytowa - budżet posiadając środki finansowe może kredytować

działalność określonych podmiotów.

k.) administracyjna - budżet jest podstawą do działań organizacyjnych,

administracyjnych różnych instytucji publicznych, np. ministerstw,

urzędów,

I.) koordynacyjna - polegająca na tym, że budżet narzuca sposoby

współdziałania różnych instytucji publicznych między sobą

i pomiędzy publicznymi a prywatnymi.

93

---