BĄK Spadł bąk na strąk, a strąk na pąk. Pękł pąk, pękł strąk, a bąk się zląkł. BYCZKI W trzęsawisku trzeszczą trzciny, trzmiel trze w Trzciance trzy trzmieliny a trzy byczki znad Trzebyczki z trzaskiem trzepią trzy trzewiczki. BZYK Bzyczy bzyg znad Bzury zbzikowane bzdury, bzyczy bzdury, bzdurstwa bzdurzy i nad Bzurą w bzach bajdurzy, bzyczy bzdury, bzdurnie bzyka, bo zbzikował i ma bzika! CHRZĄSZCZ Trzynastego, w Szczebrzeszynie chrząszcz się zaczął tarzać w trzcinie. Wszczęli wrzask Szczebrzeszynianie: - Cóż ma znaczyć to tarzanie?! Wezwać trzeba by lekarza, zamiast brzmieć, ten chrząszcz się tarza! Wszak Szczebrzeszyn z tego słynie, że w nim zawsze chrząszcz brzmi w trzcinie! A chrząszcz odrzekł niezmieszany: - Przyszedł wreszcie czas na zmiany! Drzewiej chrząszcze w trzcinie brzmiały, teraz będą się tarzały. CIETRZEW Trzódka piegży drży na wietrze, chrzęszczą w zbożu skrzydła chrząszczy, wrzeszczy w deszczu cietrze w w swetrze drepcząc w kółko pośród gąszczy. CZYŻYK Czesał czyżyk czarny koczek, czyszcząc w koczku każdy loczek, po czym przykrył koczek toczkiem, lecz część loczków wyszła boczkiem. DZIĘCIOŁ Czarny dzięcioł z chęcią pień ciął. GORYL Turlał goryl po Urlach kolorowe korale, rudy góral kartofle tarł na tarce wytrwale, gdy spotkali się w Urlach góral tarł, goryl turlał chociaż sensu nie było w tym wcale. HUCZEK Hasał huczek z tłuczkiem wnuczka i niechcący huknął żuczka. Ale heca... - wnuczek mruknął i z hurkotem w hełm się stuknął. Leży żuczek, leży wnuczek, a pomiędzy nimi tłuczek. Stąd dla huczka jest nauczka by nie hasać z tłuczkiem wnuczka. JAMNIK W grząskich trzcinach i szuwarach kroczy jamnik w szarawarach, szarpie kłącza oczeretu i przytracza do beretu, ważkom pęki skrzypu wręcza, traszkom suchych trzcin naręcza, a gdy zmierzchać się zaczyna z jaszczurkami sprzeczkę wszczyna, po czym znika w oczerecie w szarawarach i berecie.... KRÓLIK Kurkiem kranu kręci kruk, kroplą tranu brudząc bruk, a przy kranie, robiąc pranie, królik gra na fortepianie. KRUK Za parkanem wśród kur na podwórku kroczył kruk w purpurowym kapturku, raptem strasznie zakrakał i zrobiła się draka, bo mu kura ukradła robaka. MUSZKA Mała muszka spod Łopuszki chciała mieć różowe nóżki różdżką nóżki czarowała, lecz wciąż nóżki czarne miała. - Po cóż czary, moja muszko? Ruszże móżdżkiem, a nie różdżką! Wyrzuć wreszcie różdżkę wróżki i unurzaj w różu nóżki! PCHŁA Na peronie w Poroninie pchła pląsała po pianinie. Przytupnęła, podskoczyła i pianino przewróciła. SZCZENIAK W gąszczu szczawiu we Wrzeszczu klaszczą kleszcze na deszczu, szepcze szczygieł w szczelinie, szczeka szczeniak w Szczuczynie, piszczy pszczoła pod Pszczyną, świszcze świerszcz pod leszczyną, a trzy pliszki i liszka taszczą płaszcze w Szypliszkach. TRZNADLE W krzakach rzekł do trznadla trznadel: - Możesz mi pożyczyć szpadel? Muszę nim przetrzebić chaszcze, bo w nich straszą straszne paszcze. Odrzekł na to drugi trznadel: - Niepotrzebny, trznadlu, szpadel! Gdy wytrzeszczysz oczy w chaszczach, z krzykiem pierzchnie każda, paszcza! ŻABA Warzy żaba smar, pełen smaru gar, z wnętrza gara bucha para, z pieca bucha żar, smar jest w garze, gar na żarze, wrze na żarze smar.

 Wierszyki dźwiękonaśladowcze doskonalące wymowę

Co mówią zwierzaki? Co mówi bocian, gdy żabę zjeść chce? Kle, kle, kle. Co mówi żaba, gdy bocianów tłum? Kum, kum, kum. Co mówi kaczka, gdy jest bardzo zła? Kwa, kwa, kwa. Co mówi kotek, gdy mleczka by chciał? Miał, miał, miał. Co mówi kura, gdy znosi jajko? Ko, ko, ko. Co mówi kogut, gdy budzi w kurniku? Ku, ku, kuryku. Co mówi koza, gdy jeść jej się chce? Mee, mee, mee. Co mówi krowa, gdy braknie jej tchu? Mu, mu, mu. Co mówi wrona, gdy wstaje co dnia? Kra, kra, kra. Co mówi piesek, gdy kość zjeść by chciał? Hau, haau, hau. Co mówi baran, gdy spać mu się chce? Bee, bee, bee. Co mówi ryba, gdy powiedzieć chce? Nic! Przecież ryby nie mają głosu! Wiersz na kilka głosów Jedzie pociąg - fu fu fu fu, Trąbka trąbi - tru tu tu tu tu, A bębenek - bum bum bum bum, Na to żabki - kum kum kum kum. Woda z kranu - kap kap kap kap, Konik człapie - człap człap człap człap, Mucha brzęczy - bzy bzy bzy bzy, A wąż syczy - sss sss sss sss. Baran beczy - be be be be, A owieczka - me me me me, Zegar cyka - cyk cyk cyk cyk, A dzwoneczki - dzyn dzyn dzyn dzyn. Idzie pani, wietrzyk wieje Idzie pani: tup tup tup, Dziadek z laską - stuk stuk stuk, Skacze dziecko - hop hop hop , Wieje wietrzyk - fiut fiut fiut , Kropi deszczyk - puk puk puk Deszcz ze śniegiem - chlup chlup chlup, A grad w szyby - łup łup łup. Wesołe i smutne okrzyki Tam na wróble stoi strach - ach, ach! Jaki duży wyrósł groch - och, och! Ty wietrzyku liśćmi chwiej - hej, hej! Heli dobrze w szkole szło - ho, ho! Znów od rana w kuźni ruch - buch, buch! Płaksa nie wie czego chce - eeeeeeee! Drzemią kury w cieniu lip - cip, cip! Przeskoczymy przez ten kloc - hoc, hoc! Przemknął zając w poprzek bruzd - szust, szust! Traktor na zakręcie znikł - pyk, pyk! Krówki w polu mokną w dżdzu - mu, mu! Znowu rozlał mi się klej- ojej! Deszcz załzawia oczka szyb - chlip, chlip! Poszedł kaczki wołać Jaś - taś, taś! Nie wrzeszcz, bo to ledwie świt - cyt, cyt! Wrona też swój okrzyk ma - kra, kra! Jurek Władka zgubi trop - hop, hop! Od niedzieli zima zła - hu, ha! Do snu nucą kotki dwa -aaaa! / Jest okrzyków tyle, że mnie wystarczą właśnie te. Komu mało, niech ten coś wymyśli sam/. Piłka skacze, więc ją złap - tap, tap, tap! Zegar tyka, tak jak nikt - tik, tak,tik! Woda kapie równo w takt - kap, kap, kap! Trąbka tak wesoło gra - tra, ta, ta! Maszyna do pisania Jestem maszyna do pisania. Piszę litery i zdania: AAAAAAAA - miała pani psa, gdy pisała na maszynie, to ten piesek siedział przy niej. Ziewał - AAAAAAAA! UUUUUUUU - bardzo nudno psu. Pani taka jest zajęta, że o piesku nie pamięta. UUUUUUU - bardzo nudno psu. IIIIIIIIIIIIII - patrzy pies na drzwi, inne pieski są na dworze, a on z domu wyjść nie może, YYYYYYYY- warczy bo jest zły. OOOOOOO- kto to warczy, kto? kiedy pani skończy pracę, wyprowadzi psa na spacer. Wymowa “r” Bardzo jest trudno powiedzieć “r”. Na razie Azor warczy “wlll” Lecz, gdy przeczytał po słowie słowo. Będzie już warczał prawidłowo. Cała rodzina już mówi “r” I nawet Azor warczy “wrrr” Wróbel Szary wróbel ostrym piórkiem narysował srebrną chmurkę. Kurka Kurka pstra ta z kokardą, fermę ma jaj na Mruczek Bury, gruby Mruczek wdrapał się na gruszkę, pazurkami zrywa czerwoną pietruszkę. Ratlerek Zarobił trzy grosze roztropny ratlerek w skarbonce ma czwarty, zbiera na rowerek. Reksio Mądraliński Reksio - seter, sam na drutach robi sweter. Żuraw W dniu urodzin żuraw wronie podarował grudkę szronu. Sarnie wręczył worek wiatru i ćwierć rurki makaronu. Kruk W kawiarni pod parasolem z ogromnego rabarbaru, kruk rozgrzewał się herbatą ze srebrnego rabarbaru. Kanarek Raz śrubokrętem sprytny kanarek zreperowal stary zegarek Borsuk Chytry borsuk “Jędrek-Mędrek”, uparciuszek z miną hardą uciera z rodzynkami, pasternakiem i musztardą. Karaś z rakiem Raniusieńko karaś z rakiem gra w czerwone z tatarakiem. Nosorożec W cyrku “Trele- Morele” straszny powstał rwetes, rumor. Nosorożec na trapezie raptem stracił dobry humor. Krówka Ruda krówka na spacerku wierci rogiem dziury w serku. Arbuz Czarną kredką gruby arbuz nagryzmolił - “Zaraz wrócę!” Poturlał się do fryzjera, wkrótce wrócił w pstrej peruce. Truskawka Rozbeczała się truskawka i pomidor z modrym bratkiem, agrest podarł mi sweterki - czarna rozpacz w drobna kratkę. Wymowa głosek syczących i szumiących Ulica Śmieszna Jeśli komuś smutno i do płaczu śpieszno, nich się uda śpiesznie na ulicę śmieszną. Na Śmiesznej w powietrzu dźwięczy śmiechu nuta, bo jeszcze o smutkach nikt nie słyszał tutaj. Szyby w oknach drżą od śmiechu szczerego... to dzieci się śmieją - “z czego?” - z byle czego. I śmiech od ścian domów odbija się echem, bo tam każdy z każdym rozmawia z uśmiechem. Słońce tam świeci ponad każdym domem, jeśli w chmurce zniknie to tylko na chwilkę. Na Śmiesznej ulicy śmiech wkoło się słyszy od rana do nocy nawet w nocnej ciszy. Bo nocą po Śmiesznej spacerują koty a kotom po głowach chodzą śmieszne psoty. Więc zamiast się smucić to na Śmieszną śpieszcie, jeśli tylko jest taka w waszym mieście. Szczypawka Jedna szczypawka, drugiej szczypawce Opowiadały bajki na trawce. Obok usiadły dwa małe świerszcze, mówiły ładnie, prosiły jeszcze. Lato Szumi, szumi woda, szumi, szumi las. Szumią, szumią pola, lato wita nas. Szumi, szumi woda, szumi, szumi las. Szumią, szumią pola, wiatr ochłodzi nas. Szklarz Wyleciały szyby z okien, szklarz popatrzył jednym okiem. Nowe szyby wstawił szybko, możesz usiąść znów pod szybą. Drukarz Wydrukował książkę drukarz, a ty w niej wierszyków szukasz. Gdy podrośniesz już troszeczkę, sam przeczytasz tę bajeczkę. Deszczyk Szumi, szumi drobny deszczyk. Płacze, płacze kapuśniaczek. A nasz kasztan szumi, szumi, kiedyż ja wiosnę zobaczę. Już nie długo po przylaszczki w las popędzi Jaś z Bartoszkiem. Szumi, szumi drobny deszczyk będzie wiosna jeszcze troszkę. Szpak szczebiocze na kasztanie, ciesz się, ciesz się, że deszcz pada. Taki deszczyk dla kasztana jest jak pyszna lemoniada. Skrzaty Szara jesień szara, szumią, szumią liście. Poszły małe skrzaty, szukać ciepłej chaty. Szukają, szukają, mało czasu mają. Gdy się nie pośpieszą, kaszlu wnet dostaną. Ptasie plotki Przyszła gąska do kaczuszki, Obgadały kurze nóżki. Do indyczki przyszła kurka, Obgadały kacze piórka. Przyszła kaczka do perliczki, Obgadały dziób indyczki. Kaczka kacze wykwakała, Co gęś o niej nagęgała. Na to rzekła gęś, że kaczka, Jest złodziejka i pijaczka. O indyczce zaś pantarka Powiedział, że plotkarka. Teraz bójka wśród podwórka, Że aż lecą barwne piórka. Dzik Dzik jest dziki, dzik jest zły, dzik ma bardzo ostre kły. Kto spotyka w lesie dzika ten na drzewo szybko zmyka. Kaczki - cudaczki Żyły w Szczyrku cztery kaczki , to były kaczki dziwaczki. Szczaw na czczo lubiły, kosą go kosiły. Gotowała baba barszczyk Gotowała baba barszczyk a za piecem śpiewał świerszczyk: barszczu, barszczu gotujże się, bo mi bardzo jeść się chce. Chłopcy i dziewczynki Czemu wszystkie dziewczynki lubią słodkie pralinki, kolorowe sukienki i wesołe piosenki? Czemu wszystkie chłopaki lubią proce, straszaki i w kieszeniach trzymają różne gwoździe i haki? Czemu wszystkie dzieciaki mają śmieszne buziaki, nie chcą spać wieczorami, lubią biegać w piżamie i mamusi do ucha szeptać różne sekrety? Czemu tak jest na świecie? Tego nie wiem, niestety!

 Podział głosek według prof. B.Racławskiego

kliknij by powiększyć

 Jąkanie -

Zasady mówienia - gesty płynności

1.  Mówienie zwolnione - z przeciąganiem samogłosek: a, o, u, e, i, y oraz częściowo samogłosek nosowych: ą, ę. 2.  Mówienie płynne - bez zbędnych wdechów, wypowiadanie zdań, o ile to możliwe, na jednym wydechu; próby łączenia wymawianych wyrazów bez zwarć krtaniowych. 3.  Mówienie śpiewne - ze zmianą intonacji w górę i w dół, unikanie mówienia monotonnego, skandowanego. 4. Mówienie powinno być wyraziste - z odpowiednio miękkim i szerokim układem narządów mownych - utrwalanie prawidłowej emisji głosu, kontrola wzrokowa przed lustrem. 5.  Delikatny start mówienia - delikatne, miękkie kontakty warg, języka z tylną ścianą górnych siekaczy, z górnym wałkiem dziąsłowym, a tylnej ściany języka z podniebieniem miękkim - szczególnie przy rozpoczynaniu mówienia; zmniejszanie do minimum napięcia mięśni narządów artykulacyjnych - zwłaszcza przy starcie mówienia. 6. Uregulowanie procesu oddychania - wdech przed rozpoczęciem mówienia, oddychanie brzuszno-przeponowe, „ekonomiczne gospodarowanie" powietrzem - korygowanie częstych, zbytecznych wdechów. 7.  Mówienie pełnymi zdaniami - przy opowiadaniu, odpowiadaniu na pytania itp. (wypowiedzi pełnym zdaniem umożliwiają zastosowanie odpowiedniego procesu oddychania oraz techniki przeciągniętego mówienia). 8.  Stosowanie krótkich pauz między zdaniami - pauzy ok. 2-4 sekundowe pozwalają na „zebranie myśli" oraz na wstępne przygotowanie aparatu mowy do kolejnej wypowiedzi. 9.  Wykonywanie (w początkowym okresie terapii) podczas mówienia parabolicznych ruchów ręką - początkowo dłonią, a potem palcem wskazującym ręki wiodącej; są to ruchy upłynniająco-rytmizujące mówienie. 10. Początek mówienia powinien być skoordynowany w tym samym momencie z początkiem wydechu i początkiem parabolicznych ruchów dłonią (palcem wskazującym). 11.Utrzymywanie kontaktu wzrokowego ze swoim rozmówcą. 12.Unikanie mówienia zastąpić realizowaniem zasady: „Mówić... mówić... mówić!" M. Chęciek ,. Etapy terapii w Zmodyfikowanym Programie Psychofizjologicznej Terapii Jąkających .lit,'"; Logdpediu 24.

 Zasady autoterapii wg Frazera

1. Mów powoli i z namysłem: -   mów wolno, -   rób pauzy, które są momentami ciszy, bez pomruków i chrząkań. 2. Jąkaj się bez wysiłku: -   rozpocznij od naprzemiennego rozluźniania i napinania mięśni warg, języka, żuchwy, szyi i ramion, -   mów i czytaj pełnym i energicznym głosem, ale bez napięć własnych mięśni, -   przyznaj się do tego, że się jąkasz. 3. Nie unikaj wypowiadania trudnych wyrazów, nie ograniczaj długości wypowiedzi, a także nie wyręczaj się w rozmowie (np. przez telefon) drugą osobą. 4. Eliminuj współruchy towarzyszące jąkaniu: -   naśladuj te zbędne ruchy najpierw bez równoczesnego mówienia, potem w czasie mówienia do siebie, a następnie podczas rozmowy, staraj się równocześnie zmienić szybkość i zasięg współruchów. 5. Utrzymuj kontakt wzrokowy z rozmówca. 6. Określ, jak to się dzieje, że się jąkasz: -   drobiazgowo kontroluj swoje ruchy, biorące udział w oddychaniu, fonacji i artykulacji, -   naśladuj własne jąkanie w celu porównania go z płynnym mówieniem, -   postaraj się jąkać maksymalnie wolno, aby blokowanie wypowiedzi przebiegało maksymalnie łagodnie. 7. Modyfikuj bloki w mówieniu. Kiedy czujesz, że blok zaraz nadejdzie, powinieneś: -    zrobić pauzę - zamilknąć na moment, -    rozluźnić mięśnie artykulacyjne i doprowadzić je do stanu spoczynku, -   przypomnieć sobie jakie błędne ruchy wykonywałeś w czasie jąkania, -   przygotować się do mówienia powolnego, z przeciąganiem, -    rozpocząć mówienie dopiero wtedy, gdy oddech jest zupełnie spokojny, -   w czasie bloku nie walcz z nim, nie przerywaj mówienia, nie rozpoczynaj nowego słowa; postaraj się przedłużyć aktualnie wymawianą głoskę i uświadom sobie, jaki wadliwy ruch spowodował ten blok, -   jeżeli to zrobisz, przejdź do wymawiania następnych głosek - wolno z przeciąganiem, -   nie zachowuj się tak, jakby nic się nie stało, -    powtórz to słowo, na którym się zająknąłeś i zwróć uwagę, jak je wypowiadasz. Napodst. Z. Tarkowski „Jąkanie" (PWN Warszaw 2001), opracowała mgr Katarzyna Węsierska, logopeda.

 Referat: Mowa bezdźwięczna całkowita.

Mowa bezdźwięczna to zaburzenia w realizacji dźwięczności, które polegają na nie wymawianiu głosek dźwięcznych (wyjątek stanowią samogłoski oraz spółgłoski sonorne: r,l,m,n,l,i,j,mi,ni), zastępowaniu ich odpowiednimi głoskami bezdźwięcznymi lub myleniu obu szeregów. Brak zaburzeń w realizacji dźwięczności samogłosek i spółgłosek sonornych wyjaśnia się faktem większego przy nich niż przy pozostałych stopnia otwarcia kanału ustnego, co stwarza lepsze warunki do drgań wiązadeł głosowych. W polskiej terminologii logopedycznej mowa bezdźwięczna oznacza pewien typ dyslalii, w którym zniekształceniu podlega fonologiczna korelacja dźwięczności, obejmująca 13 par opozycyjnych: b-p, b'-p', d-t, g-k, g'-k', dz-c, dż-cz, dź-ć, w-f, z-s, ż-sz, ź-ś. Pięć pierwszych par opozycyjnych tworzą spółgłoski zwarte, trzy następne pary - spółgłoski zwartoszczelinowe i pozostałe pięć par - spółgłoski szczelinowe. W wymienionych parach opozycyjnych głoski dźwięczne realizowane są tak , jak odpowiadające im bezdźwięczne, co powoduje znaczne zniekształcenie dźwiękowej strony wyrazów. Zastępowanie spółgłosek dźwięcznych bezdźwięcznymi pojawia się jako wada samodzielna lub w połączeniu z innymi zaburzeniami artykulacji. Z reguły towarzyszą jej błędy w pisaniu i czytaniu.  Mowa bezdźwięczna może występować w postaci: - mowy bezdźwięcznej częściowej, kiedy w niektórych parach opozycyjnych ( z reguły wśród szczelinowych) obserwuje się różnicowanie głosek dźwięcznych  i  bezdźwięcznych. - mowy bezdźwięcznej całkowitej, kiedy zaburzeniu podlega cała korelacja dźwięczności ( wszystkie spółgłoski zwarte, zwartoszczelinowe, i szczelinowe są wymawiane bezdźwięcznie).  Mowa bezdźwięczna występuje przeważnie w postaci: -paralalii (substytucji dźwięku) - zamiast spółgłosek dźwięcznych wymawiane są odpowiednie bezdźwięczne, - mogilalii ( elizji dźwięku ) - opuszczone są odpowiednie głoski dźwięczne, -deformacji - spółgłoski dźwięczne realizowane są w postaci głosek    półdźwięcznych, z dźwięczną fazą początkową i bezdźwięczną końcową.  Głoski półdźwięczne przejściowo pojawiają się w toku terapii.  Przyczyną mowy bezdźwięcznej może być: - niedokształcenie słuchu fonematycznego, - zaburzenia słuchu (niedosłuch), - trudności koordynacji pracy wiązadeł głosowych z artykulacją nasady ( zakłócona jest praca mięśni przywodzących i napinających więzadła głosowe,      warunkujących ich drgania). - niedokształcenie kinestezji mowy, - uszkodzenie centralnego systemu nerwowego. Przy mowie bezdźwięcznej z reguły występuje obniżenie napięcia mięśniowego, wargi i policzki są wiotkie, głos monotonny i cichy, klatka piersiowa zapadnięta o zmniejszonej pojemności.Dzieci z taką wadą są przeważnie anemiczne i mało sprawne fizycznie. Ze względu na trudności w pisaniu i czytaniu, liczbę odkształconych dźwięków i utrudnienia związane z automatyzacją tych dźwięków w sylabach ,wyrazach i w większych jednostkach- korekta jest dość długotrwała. W terapii mowy bezdźwięcznej głównie wykorzystuje się metody fonetyczne. Najbardziej charakterystyczne jest to, że tylko nieliczne sposoby udźwięczniania głosek odnoszą się w jednakowym stopniu do wszystkich głosek z par opozycyjnych. Sukces terapii w dużym stopniu jest uwarunkowany kolejnością udźwięczniania głosek. Kolejność ta zależy jednocześnie od dwóch czynników: - więzadła głosowe łatwiej uruchomić przy małym ciśnieniu w jamie ustnej, tj. gdy w nasadzie w toku artykulacji powietrze napotyka mniejszy opór(łatwiej jest udźwięcznić głoskę szczelinową niż zwartą), - im dalej od krtani znajduje się miejsce artykulacji głoski tym łatwiej ją udźwięcznić (np. łatwiej udźwięcznić głoskę wargową niż tylnojęzykową).                   Schemat postępowania terapeutycznego I etap  -  ćwiczenia wstępne We wstępnej fazie terapii mowy bezdźwięcznej stosuje się: 1 Ćwiczenia oddechowe -  mające na celu wydłużenie fazy wydechowej  oraz zwiększenie pojemności klatki piersiowej np.: -  wykonanie wdechu i zdmuchiwanie świeczki (powoli, szybko) na        wydechu; -  wykonanie wydechu dmuchając na skrawek papieru; -  wykonanie wydechu wymawiając „s” z jednakową głośnością; -  wykonanie wydechu wymawiając ,,s” raz ciszej raz głośniej; -  wydmuchiwanie baniek mydlanych przez słomkę; -  dmuchanie na kłębuszki waty lub styropianu z gładkiej i szorstkiej    powierzchni; -  nadmuchiwanie balonika jednym wydechem; -  huśtanie ulubionej zabawki na brzuchu; -  gra na organkach , gwizdku; -  unoszenie rąk w górę podczas wdechu, spokojne opuszczenie rąk przy wydechu. 2  Ćwiczenia zwiększające napięcie mięśniowe narządów artykulacyjnych (policzków, warg, języka). Warunkiem prawidłowego wymawiania wszystkich głosek jest m. in. sprawne działanie narządów mowy. Realizacja poszczególnych głosek wymaga różnego układu artykulacyjnego i różnej pracy mięśni. Toteż narządy mowy trzeba tak ćwiczyć, aby wypracować zręczne       i celowe ruchy języka, warg, policzków. Dziecko musi mieć wyczucie danego ruchu oraz położenia poszczególnych narządów mowy. a) ćwiczenia warg i policzków: -  zaciskanie górnej wargi na dolną i odwrotnie; -  łączenie warg i rozciąganie jak przy głosce ,,i”, ,,u”, ,,e”; -  wysuwanie warg do przodu i kierowanie warg w prawo i w lewo; -  ściągnięcie warg do przodu i wykonanie ruchów okrężnych; -  cmokanie, wargi ściągnięte; -  parskanie; -  ,,ryjek świnki” z wciągniętymi policzkami; -  nadymanie policzków; -  nabieranie powietrza do jednego policzka i przenoszenie go do drugiego policzka; -  nadymanie policzków i wstrzymywanie powietrza zakończone silnym parsknięciem; -  gra na harmonijce ustnej i grzebieniu; -  masaż warg i języka; -  mruczenie melodii.  b) ćwiczenia języka: -  wysuwanie ostrego języka - język nie dotyka warg; -  kierowanie czubka języka w kąciki warg; -  unoszenie szerokiego języka do górnych zębów; -  unoszenie czubka języka nad górną wargę; -  język raz wąski raz szeroki; -  czubkiem języka liczymy wszystkie zęby; -  masowanie językiem podniebienia; -  wypychanie policzków czubkiem języka; -  oblizywanie górnej i dolnej wargi; -  oblizywanie ruchem okrężnym warg posmarowanych miodem; -  kląskanie językiem: czubkiem i środkiem języka; -  zwijanie języka w rulon i dmuchanie. 3.  Ćwiczenia słuchowe   Częstą przyczyną mowy bezdźwięcznej są zaburzenia słuchu fonematycznego, dlatego ważną grupą ćwiczeń są ćwiczenia słuchowe. Ich istotą i celem jest doprowadzenie do umiejętności słuchowego różnicowania głosek bezdźwięcznych i ich dźwięcznych odpowiedników. Ponadto należy doprowadzić do uzmysłowienia sobie przez dziecko różnic pomiędzy tymi głoskami na podstawie wrażenia czucia i wibracji u logopedy albo u dziecka, jeżeli któraś z par opozycyjnych jest przez nie realizowana. Wrażenia te można uzyskać w wyniku przyłożenia dłoni  do krtani lub położenia jej na szczycie głowy. Innym sposobem na zrozumienie przez dziecko tej różnicy jest porównanie siły strumienia powietrza na zewnętrznej powierzchni dłoni przy artykulacji głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych (przy pierwszych wyraźniej odczuwa się ślad powietrza).    Uświadomienie dziecku udziału więzadeł głosowych przebiega w następującej kolejności: -  tłumaczenie zjawiska dźwięczności na samogłoskach wymawianych    przez logopedę; -  później dziecko porównuje swoją wymowę samogłosek z wymową    logopedy; -  następnie dziecko obserwuje - jednocześnie u siebie i u logopedy -    różnice w trakcie wymawiania następujących głosek parami: m-p, n-t,    n-s, n-c, ; -  dopiero wtedy można próbować uświadamiać dziecku różnice między głoskami dźwięcznymi a bezdźwięcznymi, rozpoczynając od głosek     f - w. Po wyjaśnieniu dziecku tej różnicy bardzo często wystarczy poprosić je, by spróbowało uruchomić więzadła głosowe w trakcie wymawiania głosek bezdźwięcznych. Przykłady ćwiczeń słuchowych dla dzieci młodszych: 1. Przeprowadzenie klasycznego ćwiczenia Marii Weryho ,,Co słyszę”-dzieci siedzą z zamkniętymi oczami i chwytają odgłosy dochodzące z sąsiedztwa i z ulicy. 2. Rozpoznawanie wytwarzanych dźwięków, najpierw za pomocą wzroku, potem tylko słuchowo (zamknąć oczy, odwrócić się). Uderzanie pałeczką o szkło, fajans, żelazo, kamień, drewno. 3. Toczenie piłki, kasztana, kamyka po podłodze. Jaki przedmiot wydał ten dźwięk? 4. Rozpoznawanie różnych rzeczy w zamkniętym pudełku przez potrząsanie pudełkiem. 5. Uderzanie klockami o siebie, łyżeczkami, klaskanie, darcie papieru, lanie wody, drapanie po szkle ,papierze. 6. Rozpoznawanie głosu, szmeru, i źródła dźwięku, miejsca kierunku, odległości, ilości dźwięków. 7. Różnicowanie i naśladowanie głosów zwierząt: kot , pies, kura, krowa. 8. Rozpoznawanie osób po głosie. Zabawy: Król ciszy, Kto cię woła? 9. Naśladowanie dźwięków wydawanych przez instrumenty muzyczne, zegary ,dzwony . 10. Rozpoznawanie melodii nuconej przez nauczyciela, rozpoznawanie rytmu, liczby uderzeń, klaskanie w rytm. Przykłady ćwiczeń słuchowych dla dzieci starszych:   1. Wyróżnianie wyrazów w zdaniu. Ile wyrazów, tyle ustawiamy klocków, rysujemy, klaszczemy. Przy wyróżnianiu wyrazów w zdaniu posługujemy się zdaniami prostymi. 2. Wydzielanie sylab w wyrazach, najpierw na rysunkach, potem bez rysunku. 3. Wyodrębnienie samogłoski w nagłosie wyrazu. 4. Wydzielenie spółgłoski nagłosowej przez przedłużenie nagłosu. Należy podawać takie wyrazy, których głoskę nagłosową można przedłużyć, czyli szczelinową ,np. ssanki ,szszszalik. 5. Wyszukiwanie przedmiotów, których nazwy  rozpoczynają się na daną spółgłoskę. 6. Wydzielanie głosek w łatwych wyrazach. 7. Wyodrębnianie wyrazów, które różnią się tylko jedną głoską. Różnica tej głoski powoduje zmianę znaczenia wyrazu: bułka- półka, domek - Tomek , góra- kura, bąk- pąk, buty- budy, rok- lok, koza- kosa. 8. Różnicowanie mowy prawidłowej od nieprawidłowej: sanki- szanki, szafa- safa. Dziecko ma określić ,kiedy mówimy dobrze, a kiedy źle. II etap - wywołanie głosek Przy mowie bezdźwięcznej całkowitej kolejność wywoływania głosek jest następująca:/w, b, ż, z, ź, d, g, dż, dz, dź/. Podczas wywoływania kolejnych głosek dziecko musi rozumieć pojęcie wibracji wiązanej. Należy ciągle przypominać dziecku o pracy strun głosowych, przykładając rękę do krtani i głośnym wymawianiu tych głosek. Wywołanie głoski /w/ Nieprawidłowa wymowa głoski /w/ może być następstwem słabej pracy mięśni warg, słabej ruchomości szczęki lub nieprawidłowego zgryzu. Dobrym ćwiczeniem przygotowawczym do wywołania tej głoski jest naprzemienne zagryzanie górnej i dolnej wargi. Najczęściej głoskę /w/ uzyskuje się w wyniku demonstracji jej prawidłowej wymowy.  Aby wywołać głoskę /w/ polecamy przygryźć dolną wargę i dmuchać, najpierw pojawi się /f/, a następnie /w/ (dmuchaj mocno nie przerywaj). Głoskę/w/ możemy wywołać z przedłużonego/u/. Dwoma palcami spłaszczamy wargi (rozciągamy), cofamy kąciki, górna warga powinna przylegać do krawędzi górnych zębów.(G.Demelowa). Dźwięczność głoski /w/ można uzyskać wykorzystując jeden ze sposobów metody substytucyjnej, przekształcając głoskę /ł/ w /w/.W trakcie wymawiania /ł/ logopeda przyciska palcem dolną wargę pacjenta doprowadzając tym samym do jej kontaktu z krawędzią zębów (Kania).  Ćwiczenia utrwalające 1. Wymawianie głoski /w/ w sąsiedztwie samogłosek: Awa, awe, awo, awu, awy, awi , owa, owy, owo, owe, owu, , ewa, ewo ,ewe , ewu, ewy, uwa, uwo, uwe, uwu, uwy, ywa, ywo, ywe, ywu, ywy, wa, wo, we, wu, wy. 2. Utrwalenie głoski /w/ w wyrazach: a) w nagłosie przed samogłoską: wata, wanna, wałek, wełna, wesoły, wojsko, wujek, wyspa worek; b) w nagłosie przed spółgłoską: włosy Włochy, wrona, włókno; c) w śródgłosie : kawa, mowa, lawa, mewa, owoce, słowo, kowal. Dobierając wyrazy do ćwiczeń należy pamiętać, aby nie pojawiły się w nich inne głoski dźwięczne sprawiające dziecku trudność podczas wymawiania. Należy pamiętać, że głosek dźwięcznych nigdy nie ćwiczymy w wygłosie! 3) Wykorzystanie zestawień dwuwyrazowych: wysoka wanna, wesoły Wacek, worek wełny, wylany wosk, malowana ława, owoce  Malwiny. 4) Tworzenie zdań oraz tekstów zawierających ćwiczoną głoskę: Na wyspie jest wulkan. Wesoły Wacek pije kawę. Na wakacjach jest wesoło. Walek  ma nowy krawat. 5) Ćwiczenia słuchowe rozróżniające głoski f- w: -  logopeda wymawia głoski w sylabach , dziecko klaszcze gdy słyszy głoskę dźwięczną: wa, fa , we, fe, fu, wu, -  z grupy obrazków (3 obrazki) znajdź ten, który nie pasuje np. fajka, fale, wałek;  owoc, trawa , szafa. -  grupowanie obrazków z głoską /w/ i z inną głoską odległą fonologicznie, następnie grupowanie obrazków z głoską /w/ i /f/, np.:                W: wanna , wyspa, worek, wełna, wrona, włosy.                 F:  fajka, foka, fale, firanka, fartuch, futro. -  zabawa ,,prawda - fałsz”. Logopeda wymawia wyrazy z głoską /w/ i/f/, jedne poprawnie inne błędnie. Dziecko wskazuje, która wypowiedź jest poprawna. Np.: wałek - fałek, wanna - fanna , wata - fata. Automatyzacja wywołanego dźwięku 1. Układanie i opowiadanie zdarzeń historyjki obrazkowej. 2.  Rozwiązywanie rebusów zdaniowych. 3.  Wstaw brakującą w wyrazach literę. Wywołanie głoski /b Do wywołania dźwięczności głoski /b/ można wykorzystać realizację nosowego /m/. Dziecko mruczy, zatyka nos  i wypuszcza powietrze. Można również łączyć głoskę /m/ z odpowiednimi głoskami zwartymi w sylabach np.: ,, mmba”, ,,mmmbo”,  mmmbe, mmmbu, ammmba, ammmbo, ammmbe, ammmbu, powoli wycofując się z /m/, a ćwicząc W sąsiedztwie samogłosek.(G. Demelowa). Ćwiczenia utrwalające. 1 Wymawianie głoski /b/ w sąsiedztwie samogłosek:     Aba, abe, abo, abu, aby, oba, obo, obe, obu, oby,     Eba, ebe , ebo, ebu, eby, uba, ubo, ube, ubu, uby,     Yba, ybo, ybe, ybu, yby, ba, bo, be, bu, by. 2 Utrwalenie głoski w wyrazach: a) w nagłosie przed samogłoską: bal, bat, bus, boisko, balon, basen, beton; b) w nagłosie przed spółgłoską: blok, blisko, błoto, brama, blat; c) w śródgłosie w otoczeniu samogłosek: cebula, kabel, kubek, sobota; d) w śródgłosie w sąsiedztwie spółgłoski: tablica, meble, farba, szabla.  3. Wykorzystanie zestawień dwuwyrazowych: balon Bolka, betonowy        balkon, bochenek chleba, kubek herbaty, robocze ubranie. 4. Tworzenie zdań zawierających ćwiczoną głoskę:      Obok banku jest bufet. Basia je bułkę. Na balkonie rosną bratki.      Bolek ma nowe farby. Beata kupiła bochenek chleba. 5. Ćwiczenia słuchowe rozróżniające głoski b - p: -  logopeda wymawia głoski w sylabach , dziecko klaszcze gdy słyszy głoskę dźwięczną: ba, pa , be, pe, pu, bu, -  z grupy obrazków (3 obrazki) znajdź ten, który nie pasuje np. balon, buty, piłka;  parasol, banan, pomidor. -  grupowanie obrazków z głoską /b/ i z inną głoską odległą fonologicznie, następnie grupowanie obrazków z głoską /b/ i /p/, np.:                B: balon, banan, buty, baton, burak, beczka.                 P: parasol, pole, palec, pilot, piłka, pasek. -  zabawa ,,prawda - fałsz”. Logopeda wymawia wyrazy z głoską /b/ i/p/, jedne poprawnie inne błędnie. Dziecko wskazuje, która wypowiedź jest poprawna. Np.:bałwan- pałwan, balon - palon. Automatyzacja wywołanego dźwięku 1. Układanie i opowiadanie zdarzeń historyjki obrazkowej. 2.  Rozwiązywanie rebusów zdaniowych. 3.  Wstaw brakującą w wyrazach literę. Wywołanie głoski /ż/ Czubek języka kierujemy za górne zęby ( do górnego dziąsła), zęby zwieramy, wargi lekko wysuwamy do przodu. Rozpoczynamy od ćwiczeń słuchowych różnicujących głoski sz - ż. Jeżeli dziecko dalej wymawia /ż/ bezdźwięcznie, polecamy wymawiać /sz/ z dodatkiem /y/ (szyyy), a następnie szżyy, powtarzamy kilka razy. Przy ćwiczeniach tego typu pochylamy lekko głowę, gdyż przy takim jej ułożeniu dochodzi do zwarcia strun głosowych. Głoskę /ż/ ćwiczymy między samogłoskami : ażżżżża, ażżżżżo, ażżże ażżżżu itd., stopniowo skracając /ż/ do pojedynczego dźwięku. Ćwiczenia utrwalające: 1. Wymawianie głoski /ż/ w sąsiedztwie samogłosek: Aża, ażo aże, ażu, aży, oża oże, ożu, oży, eża, eżo, eże, eżu, oży itd. Ża, żo że ży żu. 2. Tworzenie wyrazów : a) w nagłosie przed samogłoską: żak, żal żona, żyto, rzut, żyrafa, rzeka; b) w śródgłosie: plaża, jarzyny, orzechy, morze, róża, nożyk, leżak. 3. Wykorzystanie zestawień dwuwyrazowych: różowy talerzyk, dojrzałe orzechy, kożuch żony, wymarzona plaża, żal żaby. 4. Tworzenie zdań z wykorzystaniem głoski /ż/. Koleżanka Żanety leży na leżaku. Obok filiżanki leży łyżeczka. Jerzyk ma nowy kożuch. Żona Jerzyka wyszła nad morze. 5. Ćwiczenia słuchowe rozróżniające głoski ż -sz: -  logopeda wymawia głoski w sylabach , dziecko klaszcze gdy słyszy głoskę dźwięczną: ża, sza, szu, żu, ży, szy itp. -  z grupy obrazków (3 obrazki) znajdź ten, który nie pasuje np. żaba, żarówka, szafa;        szalik, sznurek, żyrafa . -  grupowanie obrazków z głoską /ż/ i z inną głoską odległą fonologicznie, następnie grupowanie obrazków z głoską /ż/ i /sz/, np.:                Ż: żaba, rzeka, żarówka, żółty.                 SZ: szafa, szalik, szabla, szyszka. -  zabawa ,,prawda - fałsz”. Logopeda wymawia wyrazy z głoską /ż/ i/sz/, jedne poprawnie inne błędnie. Dziecko wskazuje, która wypowiedź jest poprawna. Np.żona - szona,  żółty - szółty. Automatyzacja wywołanego dźwięku 1. Układanie i opowiadanie zdarzeń historyjki obrazkowej. 2.  Rozwiązywanie rebusów zdaniowych. 3.  Wstaw brakującą w wyrazach literę. Wywołanie głoski /z/ Czubek języka układamy przy wewnętrznej stronie dolnych siekaczy (za dolnymi zębami), wargi natomiast płasko, tak aby przylegały do zębów ( zęby widoczne). Ćwiczenia w udźwięcznianiu rozpoczynamy od układów syy, szzzy, zzzy. Następnie głoskę /z/ ćwiczymy między samogłoskami, przedłużając ją: azza, azzu, azzy. Dziecko cały czas trzyma rękę na krtani, aby czuć wibrację strun głosowych. Ćwiczenia utrwalające 1. Wymawianie głoski /z/ w sąsiedztwie samogłosek: Aza, aze, azy, azo, azu, eza, eze, ezy, ezo, ezu, oza, oze, ozy, ozo,ozu, itp. Za, ze, zy, zo, zu. 2. Utrwalenie głoski /z/ w wyrazach: - w nagłosie przed samogłoską: załoga, zamek, zapałki, zupa, zero, Zyta; - w nagłosie przed spółgłoską: zlew, złoto, znak, zmrok, zbój, złamać; - w śródgłosie: koza, muzyka, lizak, wazon, waza, język, wozy. 3. Wykorzystanie zestawień dwuwyrazowych: złamana zapałka, zepsuty zamek, zapłakana Eliza, waza zupy, zła koza. 4. Tworzenie zdań zawierających ćwiczoną głoskę:      Zosia kupiła lizaka za złotówkę. Iza zachorowała na zapalenie zatok.      Zuza jest zawsze roześmiana. Koza zajada kapustę.  5. Ćwiczenia słuchowe rozróżniające głoski z - s -  logopeda wymawia głoski w sylabach , dziecko klaszcze gdy słyszy głoskę dźwięczną: za, sa, zu, su ,sy, zy itp. -  z grupy obrazków (3 obrazki) znajdź ten, który nie pasuje np. zamek, zebra, sowa;   lizak, wazon, mostek . -  grupowanie obrazków z głoską /z/ i z inną głoską odległą fonologicznie, następnie grupowanie obrazków z głoską /z/ i /s/, np.:                Z: zebra, znak, zapałki, zęby, zupa.                 S: sowa, sarna, sałata, smok, sok. -  zabawa ,,prawda - fałsz”. Logopeda wymawia wyrazy z głoską /z/ i/s/, jedne poprawnie inne błędnie. Dziecko wskazuje, która wypowiedź jest poprawna. Np. zamek -samek, lizak - lisak . Automatyzacja wywołanego dźwięku 1. Układanie i opowiadanie zdarzeń historyjki obrazkowej. 2.  Rozwiązywanie rebusów zdaniowych. 3.  Wstaw brakującą w wyrazach literę. 4. Czytanie tekstów. Wywołanie głoski /ź/ Środkową część języka unosimy do góry (do przedniej części podniebienia twardego), zęby zbliżamy do siebie, wargi lekko zaokrąglamy. W przypadku trudności z prawidłowym ułożeniem języka, pomagamy przy pomocy łyżeczki lub szpatułki naciskając czubek języka i lekko cofając go w głąb jamy ustnej. Język powinien przybrać kształt przypominający półkole i podnieść się do podniebienia twardego. Czubek języka znajduje się na dole. Spółgłoskę /ź/ można otrzymać z /dź/, przedłużając jego wymowę. Również /i/ wymawiane ze zbliżonymi do siebie siekaczami i przesuniętą lekko masą języka do przodu jamy ustnej przechodzi w /ź/.(I.Styczek). Ćwiczenia utrwalające 1. Wymawianie głoski/ź/ w sąsiedztwie samogłosek: Azia, azio, azie, aziu, ezia, ezio, eziu, ozia, ozie, ozio, oziu, yzio, yzia, Aź, oź, eź, uź, yź. 2. Utrwalenie głoski w wyrazach: - w nagłosie przed samogłoską: ziarno, zioła, ziemia, zima, ziemniak; - w nagłosie przed spółgłoską: źle, źrenica, źrebię, źrebak. - w śródgłosie w sąsiedztwie samogłosek: buzia, bazie, koziołek, jezioro, poziomka; - w śródgłosie w sąsiedztwie spółgłoski: rzeźba, zakaźny, koźlę, woźna, późno, luźny, bliźniak. 3. Wykorzystanie zestawień dwuwyrazowych: późna zima, zimne ziemniaki, ziewający woźnica, raźne koźlę. 4.Tworzenie zdań zawierających ćwiczoną głoskę. Zuzia obraziła się na Józia. Kazio zbiera ziółka. Woźnica wiezie ziemniaki. Józia ma pełną buzię poziomek. 5. Ćwiczenia słuchowe rozróżniające głoski /ź/-/ś/ -  logopeda wymawia głoski w sylabach , dziecko klaszcze gdy słyszy głoskę dźwięczną: zia, sia, zio, sio, itp. -  z grupy obrazków (3 obrazki) znajdź ten, który nie pasuje np. zima, ziemniak, siano;                   . -  grupowanie obrazków z głoską /ź/ i z inną głoską odległą fonologicznie, następnie grupowanie obrazków z głoską /ź/i /ś/, np.:                Ź: ziarno, ziemniak, zima, zielony.                 Ś: śrubokręt, śmieci, ślady, ściana. -  zabawa ,,prawda - fałsz”. Logopeda wymawia wyrazy z głoską /ź/ i/ś/, jedne poprawnie inne błędnie. Dziecko wskazuje, która wypowiedź jest poprawna. Np. ziółko- siółko, źrebię - śrebię . Automatyzacja wywołanego dźwięku 1. Układanie i opowiadanie zdarzeń historyjki obrazkowej. 2.  Rozwiązywanie rebusów zdaniowych. 3.  Wstaw brakującą w wyrazach literę. 4. Czytanie tekstów. 5. Czytanie wyrazów z wykorzystaniem suwaka logopedycznego Wywołanie głoski /d/ Czubek języka zwieramy z wewnętrzną powierzchnią górnych zębów. Dźwięczność /d/ ćwiczymy po uzyskaniu innych głosek dźwięcznych, jak w, b, ż, z. Czasem pojawia się już samoistnie, a w razie trudności trzeba ją ćwiczyć przez dodanie /n/: nda, ndo, nde, ndu, ndy, anda, ando, ande, andu, Andy, powoli wycofując się z /n/ i przechodząc do ada,  Ado, ade. Można też kilkakrotnie powtarzać sylabę /na/, zaciskając nos - powstanie /da/. Ćwiczenia utrwalające: 1. Wymawianie głoski /d/ w sąsiedztwie samogłosek: ada, ado, ade, adu, ady, oda, ode, odo, odu, ody, uda, ude, udy, udu, udo. Da, do du, dy, de. 2 Tworzenie wyrazów : - w nagłosie przed samogłoską: dach, data, dom, dół, dynia, deska, dalia; - w nagłosie przed spółgłoską: dłoń, dmuchać, dłuto, drut, dwa, drabina; - w śródgłosie w sąsiedztwie samogłosek: pada, woda, sady, buda, jeden; - w śródgłosie w sąsiedztwie spółgłosek: ładny, wiadro, jodła, indyk. 3. Wykorzystanie zestawów dwuwyrazowych: dach domu, dębowa deska, dwa indyki, dobry deser, jeden dom, dobre lody, pudełko kredy 4. Tworzenie zdań z wykorzystaniem głoski /d/. Koło domu stoi buda. Darek niesie wiadro wody. Danusia ma podarte sandały. Na podłodze leży dywan. W oddali widać dwa domy. 5. Ćwiczenia słuchowe rozróżniające głoski /d/-/t/ -  logopeda wymawia głoski w sylabach , dziecko klaszcze gdy słyszy głoskę dźwięczną: da, ta, do ,to, ty, dy itp. -  z grupy obrazków (3 obrazki) znajdź ten, który nie pasuje np. dom, dynia, tablica;    teczka, tramwaj, deska. -  grupowanie obrazków z głoską /d/ i z inną głoską odległą fonologicznie, następnie grupowanie obrazków z głoską /d/i /t/, np.:                D - doniczka, dywan, dach, dom.                T -  tulipan, tata, torba, telefon. -  zabawa ,,prawda - fałsz”. Logopeda wymawia wyrazy z głoską /d/ i/t/,jedne poprawnie inne błędnie. Dziecko wskazuje, która wypowiedź jest poprawna. Np. deska - teska, dynia - tynia. Automatyzacja wywołanego dźwięku 1. Układanie i opowiadanie zdarzeń historyjki obrazkowej. 2.  Rozwiązywanie rebusów zdaniowych. 3.  Wstaw brakującą w wyrazach literę. 4. Czytanie tekstów. 5. Czytanie wyrazów z wykorzystaniem suwaka logopedycznego. Wywołanie głoski /g/. Tylną część grzbietu języka unosimy do podniebienia miękkiego, żuchwę opuszczamy, usta otwieramy. W przypadku trudności z prawidłowym ułożeniem języka pomagamy przy pomocy łyżeczki lub szpatułki naciskając czubek języka lekko cofając go w głąb jamy ustnej przy szeroko otwartych ustach. Czubek języka znajduje się na dole. W wywołaniu głoski /g/ możemy zastosować metodę przekształceń, głoską pomocniczą jest głoska/d/. W czasie artykulacji sylaby /do/ przyciskamy palcem lub szpatułką przód języka dziecka, w ten sposób otrzymujemy sylabę /go/. Głoskę udźwięczniamy między samogłoskami. Ćwiczenia utrwalające: 1. Wymawianie głoski /g/ w sąsiedztwie samogłosek: Aga, ago, age, agu, agy, oga, oge, ogo, ogu, ogy, itp. Ga, go, ge ,gu gy. 2.Wymawianie wyrazów: - w nagłosie przed samogłoską: gapa, ganek, gałka, garnek, gęś, góra; - w nagłosie przed spółgłoską: glina, głowa, grzyby, gniazdo, groch; -  w śródgłosie w otoczeniu samogłosek: waga, jagoda, noga, kogut, droga - w śródgłosie w sąsiedztwie spółgłosek: agrafka, ogród, cegła, ognisko; 3. Wykorzystanie zestawień dwuwyrazowych: gorący garnek, góra cegieł, gumowa gęś, głodny tygrys, zagon ogórków, druga godzina. 4. Tworzenie zdań z wykorzystaniem głoski /g/. W ogrodzie rośnie agrest. W garnku gotuje się groch. Do ogrodu przyleciały gile. Na górce pasą się  gęsi. Gucio gra na gitarze. 5. Ćwiczenia słuchowe rozróżniające głoski /g/-/k/ -  logopeda wymawia głoski w sylabach , dziecko klaszcze gdy słyszy głoskę dźwięczną: Ga, ka, go, ko, gu, ku, ke, ge, itp. -  z grupy obrazków (3 obrazki) znajdź ten, który nie pasuje np. garnek, gazeta, kotek;         korale, góra, kino. -  grupowanie obrazków z głoską /g/ i z inną głoską odległą fonologicznie, następnie grupowanie obrazków z głoską /g/i /k/, np.:                G -gęś, garnek, gumka, głowa.                K - król, koń, krowa, koza. -  zabawa ,,prawda - fałsz”. Logopeda wymawia wyrazy z głoską /d/ i/t/, jedne poprawnie inne błędnie. Dziecko wskazuje, która wypowiedź jest poprawna. Np. gołąb - kołąb,  jagoda - jakoda. Automatyzacja wywołanego dźwięku 1. Układanie i opowiadanie zdarzeń historyjki obrazkowej. 2.  Rozwiązywanie rebusów zdaniowych. 3.  Wstaw brakującą w wyrazach literę. 4. Czytanie tekstów. 5. Czytanie wyrazów z wykorzystaniem suwaka logopedycznego. Wywołanie głoski /dż/ Czubek języka kierujemy za górne zęby (do górnego dziąsła), zęby zwieramy, wargi lekko wysuwamy do przodu i uderzamy językiem w dziąsło. W wywołaniu głoski /dż/ możemy zastosować metodę przekształceń, głoską pomocniczą jest /d/. W czasie artykulacji głoski /d/ przyciskamy policzki w okolicy kącików ust i lekko zaokrąglamy wargi. W ten sposób uzyskamy dźwięk /dż/. Ćwiczenia utrwalające: 1. Wymawianie głoski /dż/ w sąsiedztwie samogłosek: Adża, adżo, adże, adżu, adży, edża, edże, edżo, edżu, edży, odża, odże, itp Dża, dże, dżo, dżu, dży. 2. Wymawianie wyrazów: - w nagłosie: dżokej, dżungla, dżem, dżentelmen, dżdżownica, dżdżysty; - w śródgłosie: drożdże, jeżdżą, gwiżdżą, miażdżyć. 3. Wykorzystanie zestawień dwuwyrazowych: jeżdżący dżokej, żarłoczna dżdżownica, dżentelmen gwiżdże. 4. Tworzenie zdań z wykorzystaniem głoski /dż/. Dżokej jest dżentelmenem. Drożdżowy placek z dżemem jest dobry. Dżokej ujeżdża konia. Czasie dżdżu z ziemi wychodzą dżdżownice. 5. Ćwiczenia słuchowe rozróżniające głoski /dż/-/cz/ -  logopeda wymawia głoski w sylabach , dziecko klaszcze gdy słyszy głoskę dźwięczną: dża, cza, czo, dżo, dżu, czu itp. -  z grupy obrazków (3 obrazki) znajdź ten, który nie pasuje np.dżem, dżokej, czapka; czekolada, czajnik, dżdżownica. -  grupowanie obrazków z głoską /dż/ i z inną głoską odległą fonologicznie, następnie grupowanie obrazków z głoską /dż/i /cz/, np.:                Dż - dżudoka, dżem, dżungla, dżokej                Cz - czosnek, czapka, czarodziej, czekolada. -  zabawa ,,prawda - fałsz”. Logopeda wymawia wyrazy z głoską /dż/ i /cz/, jedne poprawnie inne błędnie. Dziecko wskazuje, która wypowiedź jest poprawna. Np. drożdże - drożcze ,    dżem - czem. Automatyzacja wywołanego dźwięku 1. Układanie i opowiadanie zdarzeń historyjki obrazkowej. 2.  Rozwiązywanie rebusów zdaniowych. 3.  Wstaw brakującą w wyrazach literę. 4. Czytanie tekstów. 5. Czytanie wyrazów z wykorzystaniem suwaka logopedycznego. Wywołanie głoski /dz/. Czubek języka układamy przy wewnętrznej stronie dolnych siekaczy ( za dolnymi zębami), wargi natomiast płasko, tak aby przylegały do zębów ( zęby widoczne) Głoskę /dz/ można otrzymać wymawiając /d/ przedłużone, z cofniętymi kącikami warg i ze zbliżonymi do siebie siekaczami. Ćwiczenia utrwalające: 1. Wymawianie głoski /dz/ w sąsiedztwie samogłosek: Adza, adzo, adze, adzy, adzu, udzo, udza, udzu, udze, udzy, itd. Dza, dzo dze, dzy, dzu. 2. Tworzenie wyrazów: - w nagłosie: dzbanek, dzwonek, dzwonnica, dzwonić. - w śródgłosie w sąsiedztwie samogłosek: władza, koledzy, sadzonka, rodzynki, pieniądze, rydze, kukurydza, jędza, ogrodzenie, pędzel; - w śródgłosie w sąsiedztwie spółgłosek: frędzle, bardzo, bryndza, rdzeń. 3. Wymawianie zestawień dwuwyrazowych: drodzy widzowie, cudze pieniądze, dzwonek dzwoni, nędzne sadzonki, dzban kukurydzy. 4. Tworzenie zdań: Dzwonnik dzwoni dzwonem. Na podłodze leży pędzel. Na cedzaku są rydze. Moi koledzy sadzą sadzonki. Przy drodze rośnie kukurydza. Górale wędzą bryndzę. 5. Ćwiczenia słuchowe rozróżniające głoski /dz/-/c/ -  logopeda wymawia głoski w sylabach , dziecko klaszcze gdy słyszy głoskę dźwięczną: dza, ca, co, dzo, dzu, cu itp. -  z grupy obrazków (3 obrazki) znajdź ten, który nie pasuje np.rodzynki, kucyk, rydze;                        cebula, cytryna, dzwonek. -  grupowanie obrazków z głoską /dz/ i z inną głoską odległą fonologicznie, następnie grupowanie obrazków z głoską /dz/i /c/, np.:                Dz - koledzy, rydze, sadze, sadzawka, kukurydza                C - kocyk, nocnik, pacynka, Wacek, nocka. -  zabawa ,,prawda - fałsz”. Logopeda wymawia wyrazy z głoską /dz/ i /c/,jedne poprawnie inne błędnie. Dziecko wskazuje, która wypowiedź jest poprawna. Np. ogrodzenie - ogrocenie,  frędzle - fręcle. Automatyzacja wywołanego dźwięku 1. Układanie i opowiadanie zdarzeń historyjki obrazkowej. 2.  Rozwiązywanie rebusów zdaniowych. 3.  Wstaw brakującą w wyrazach literę. 4. Czytanie tekstów. 5. Czytanie wyrazów z wykorzystaniem suwaka logopedycznego. Wywołanie głoski/dź/. Środkową część języka unosimy do góry (do przedniej części podniebienia twardego) doprowadzając do zwarcia (uderzenia), a następnie szczeliny. Zęby zbliżamy do siebie, wargi lekko zaokrąglamy. W wywołaniu głoski /dź/ możemy zastosować metodę przekształceń, głoską pomocniczą jest /ń/. W czasie wymawiania długiego i mocnego /ń/ zaciskamy nos. W ten sposób uzyskamy dźwięk /dź/. Ćwiczenia utrwalające 1. Wymawianie głoski /dź/  w sąsiedztwie samogłosek: Adzia, , odzio, udziu, edzie, ydzi, dzia, dzio, dzie, dziu, dzi. 2. Tworzenie wyrazów: - w nagłosie przed samogłoską: działo, działka, dzień, dzióbek, dzieci, dziennik, dziupla, dziewczynka, dzik, dziąsło, dziura, dziadek; - w nagłosie przed spółgłoską: dźwig, dźwięk, dźwignia dźgnąć; - w śródgłosie w otoczeniu samogłosek: przedział, niedziela, tydzień, łodzie, budzik, grudzień, łabędzie. - w śródgłosie w sąsiedztwie spółgłosek: wiedźma, niedźwiedź. 3. Wykorzystanie zestawień dwuwyrazowych: dzień dziecka, dźwięk dźwigu, dziób łodzi, dzikie łabędzie, dziewiąty tydzień. 4. Tworzenie zdań. Dzisiaj widziałem dzika. Dzieci wypoczywały tydzień na działce. Budzik budzi dzieci. Zdziś dźwiga miedziany dzban. Za tydzień będzie grudzień. 5. Ćwiczenia słuchowe rozróżniające głoski /dź/-/ć/ -  logopeda wymawia głoski w sylabach , dziecko klaszcze gdy słyszy głoskę dźwięczną: dzia, cia dziu, ciu, dzie, cie, itp. -  z grupy obrazków (3 obrazki) znajdź ten, który nie pasuje np.: dziadek, dzięcioł, ciupaga;           budzik, pociąg, łodzie. -  grupowanie obrazków z głoską /dź/ i z inną głoską odległą fonologicznie, następnie grupowanie obrazków z głoską /dź/i /ć/, np.:               Dź - działo, działka, dziadek, dziupla;                Ć - cielę, ciastko, ciemno, ciocia. -  zabawa ,,prawda - fałsz”. Logopeda wymawia wyrazy z głoską /dź/ i /ć/,jedne poprawnie inne błędnie. Dziecko wskazuje, która wypowiedź jest poprawna. Np. dźwig - ćwig,   tydzień - tycień. Automatyzacja wywołanego dźwięku 1. Układanie i opowiadanie zdarzeń historyjki obrazkowej. 2.  Rozwiązywanie rebusów zdaniowych. 3.  Wstaw brakującą w wyrazach literę. 4. Czytanie tekstów. 5. Czytanie wyrazów z wykorzystaniem suwaka logopedycznego.                                                         Opracowała: mgr Beata Malina.   Bibliografia: Antos D., Demel G., Styczek L.: Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy. Chmielewska E.: Zabawy logopedyczne i nie tylko. Demel G.: Elementy logopedii. Demel G.: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. Gałkowski T., Jastrzębska G.: Logopedia pytania i odpowiedzi. Falana - Kozłowska J.: Usuwamy wady wymowy, głoski dźwięczne i bezdźwięczne. Lichota E.: Terapia wad wymowy. Rodak H.: Terapia dziecka z wadą wymowy. Sachajska E.: Uczymy poprawnej wymowy. Stecko E.: Zaburzenia mowy u dzieci - wczesne rozpoznawanie i postępowanie logopedyczne. Wrzesińska M.: Chcę poprawnie wymawiać - ćwiczenia logopedyczne, głoski dźwięczne.

Konspekt zajęć logopedycznych

Temat: Utrwalenie artykulacji głoski /b/ w zabawach, ćwiczeniach i na materiale słownym. Cele zajęć: - utrwalenie wymowy głoski  /b/; - usprawnienie narządów artykulacyjnych ( policzków, warg, języka); - utrwalenie opozycji fonologicznych /p/ - /b/; - ćwiczenia w odczuciu i zrozumieniu dźwięczności głosek. Środki dydaktyczne: obrazki, rybki z wyrazami do łowienia, wyrazy z lukami, grzebień z bibuły, wiatraczek, rozsypanka zdaniowa, obrazki do kolorowania, okręciki z papieru. Przebieg zajęć: 1. Ćwiczenia oddechowe mające na celu wydłużenie fazy wydechowej oraz zwiększenie pojemności płuc. - dmuchanie na ząbki grzebienia z bibuły; - dmuchanie na wiatraczek; - dmuchanie na okręty z papieru; - rysowanie żaglówki z jednoczesnym dmuchaniem na żagle; - huśtanie ulubionej zabawki na brzuchu. 2. Ćwiczenia zwiększające napięcie mięśniowe narządów artykulacyjnych (policzków, warg, języka). - zaciskanie górnej wargi na dolną i odwrotnie; - cmokanie; - parskanie; - robienie ,,ryjka” i uśmiechu na zmianę; - granie na harmonijce ustnej; - nadymanie policzków i wolne wypuszczanie powietrza; - nabieranie powietrza do jednego policzka i przenoszenie go do drugiego; - mruczenie melodii przedłużając artykulację głoski /m/. Ćwiczenia języka: - czyszczenie ząbków dolnych i górnych; - liczenie ząbków; - kląskanie językiem; -oblizywanie górnej i dolnej wargi; - zwijanie języka w rulon i dmuchanie. 3. Ćwiczenia słuchowe: - nauczyciel wymawia ćwiczone głoski w różnej kolejności, dziecko wskazuje na krtań , słysząc głoskę dźwięczną: b, pp, bbb, p, b, b, pp, bb. - nauczyciel wymawia głoski w sylabach, uczeń rysuje linię falistą słysząc /b/, linię prostą słysząc /p/; np.: ba, pa, po, be, bu, pa. - nauczyciel wymawia wyrazy różniące się danymi głoskami, uczeń wskazuje odpowiedni obrazek: bułka- -półka, biurko - piórko, pada- bada. 4. Utrwalenie głoski dźwięcznej /b/ w sylabach. - nauczyciel wypowiada sylaby z głoską /b/ przesuwając jednocześnie klocek w stronę dziecka, dziecko odpowiada taka samą sylabą i odsuwa klocek do nauczyciela: bo - bo, ba - ba, bu - bu, be - be, by - by; - wymawianie głoski /b/ w sąsiedztwie samogłosek: aba, abo, abe, oba, ebu, itp.  5.Demonstracja obrazków z głoską /b/ i nazywanie ich: - w nagłosie: buda, buty, beret, baran, beczka, blok, balon, bałwan; - w śródgłosie: żaba, ryba, cebula, obraz. 6. Wyszukiwanie  rysunków , w których nazwach jest głoska /b/. Nazywanie rysunków, kolorowanie. 7. Odczytywanie wyrazów:   rak     ret     ki ba lon   be rek   bo so   ran     ksa     lo 8. Wykorzystanie zestawień dwuwyrazowych. Układanie zestawień z rozsypanki wyrazowej: burek Basi, bananowy budyń, cebula babci. 9. Dopasowywanie zdań do obrazków: Beata ma buty. Bartek karmi Burka. Bolek lubi buraki. Bogdan karmi ryby. 10. Łowienie,, rybek wyrazowych” z literą /b/ i /p /, głośne odczytanie, grupowanie wyrazów w dwóch kolumnach: BURAK             P                                       B parasol                               buty piłka                                   beret palec                                  balon kapusta                              cebula kapelusz                            kubek pomidor                             burak 11. Uzupełnienie wyrazów brakującą literą /b/ lub /p/.       …arasol,   …anan,   ka…lusz,   ro..ot,   …alec,   …asen,  …uda,   ła…a. 12. Zamienianie w  wyrazach wszystkich literek /p/ na /b/.Napisanie ich i  odczytanie nowych wyrazów. pączek - ………………….. pył - …………………. pranie - ………………….. pory - ………………. pas - ……………….. napój - …………………. grupa - ………………… 13.Wybieranie właściwych  podpisów do obrazków i zapisanie ich. Baran beczy (beeee).  Okręt buczy (buuuu). Bolek wyszedł z wody, jest mu zimno i robi (brr). 14. Nauka na pamięć wiersza.                Bocian i żaby Raz pewien bocian zaprosił żaby, Aby zagrały z nim w warcaby. A żaby na to: nie, nic z tego. Bawmy się lepiej w chowanego.                                             Opracowała: mgr Beata Malina

Nauczanie ortografii w klasach I - III

Umiejętność wyrażania myśli w mowie i piśmie jest nieodzownym warunkiem ogólnego wykształcenia człowieka. Dlatego też podstawowym zadaniem szkoły jest nauczenie poprawnego mówienia   i pisania. Integralną częścią procesu poprawnego pisania jest opanowanie ortografii. Dochodzimy do tej umiejętności z trudem            i różnymi drogami w ciągu całego okresu nauczania.Nauczanie ortografii ma na celu wyrobienie u uczniów umiejętności poprawnego pisania. Umiejętność tę ukształtować można poprzez systematyczną, planową i świadomą pracę nauczyciela i uczniów. Ważną sprawą jest tu przestrzeganie zasad i prawidłowości leżących u podstaw kształtowania nawyku ortograficznego. Szczególnie pamiętać należy o następujących zasadach :  - planowości i systematyczności w posługiwaniu się materiałem ortograficznym.  - profilaktyki, czyli zapobieganiu błędom ortograficznym, która polega na niedopuszczeniu do popełniania błędu przez uczniów i na ukazywaniu im tylko wyrazów poprawnie napisanych.  - pełnego zaangażowania całej osobowości ucznia, a więc aktywizacja jego sfery poznawczej, emocjonalnej i motywacyjnej. Praca nad kształtowaniem umiejętności poprawnego pisania powinna przebiegać według następującego planu :  - zaznajomienie uczniów z nowym materiałem ortograficznym.  - utrwalenie tego materiału drogą różnorodnych ćwiczeń, przy największej aktywności uczniów.  - sprawdzenie stopnia opanowania danego materiału.  - ćwiczenia poprawkowe dla tych uczniów, którzy jeszcze nie opanowali przewidzianego materiału. Należy więc pamiętać, że wszelki materiał ortograficzny powinien przebyć następującą drogę :  - ukazać się uczniom kilka razy w przepisywaniu.  - wystąpić raz lub kilka razy w pisaniu z pamięci.  - znaleźć zastosowanie w pisaniu ze słuchu pojętym jako sprawdzian. Liczba ćwiczeń utrwalających zależeć będzie od stopnia trudności określonego materiału ortograficznego oraz od ogólnego poziomu klasy. W nauczaniu ortografii zaleca się stosowanie następujących rodzajów ćwiczeń :  - przepisywanie  - pisanie z pamięci  - pisanie ze słuchu (wprowadzające, utrwalające, sprawdzające)  - pisanie z komentowaniem  - dyktanda twórcze Przepisywanie jest jednym z podstawowych ćwiczeń ortograficznych stosowanych w edukacji wczesnoszkolnej. Aby dało ono pożądane rezultaty należy: sprawdzić czy uczniowie rozumieją tekst przeznaczony do przepisywania, uświadomić cel przepisywania, dokonać analizy ortograficznej tekstu, stosować urozmaicone sposoby przepisywania, wdrażać do samokontroli wykonanej pracy.  Pisanie z pamięci jest formą ćwiczeń, które kształci nie tylko pamięć wzrokową, spostrzegawczość, ale dzięki powstawaniu wrażeń wzrokowych, słuchowych i motorycznych, sprzyja wyrabianiu nawyku ortograficznego pisania. Warunkiem skuteczności tej formy ćwiczeń jest wyuczenie dzieci dokładnej obserwacji ortogramu, analizy rodzaju trudności w pisaniu, sprawdzania zapisu i dokonywania starannej korekty. Przy stosowaniu pisania z pamięci powinno być następujące postępowanie metodyczne :  1 - odczytanie i analiza treści tekstu  2 - analiza trudności ortograficznych  3 - ponowne odczytanie tekstu  4 - obserwacja części tekstu (zdania lub jego części)  5 - pisanie z pamięci części tekstu  6 - odsłonięcie tej części tekstu i sprawdzenie poprawności zapisu Czynności zawarte w punktach 4-6 powtarzają się aż do wyczerpania całego tekstu.       Pisanie ze słuchu polega na pisaniu pod dyktando. Aby było ono ćwiczeniem kształcącym, należy spełnić następujące warunki :  - zapoznać uczniów z całym tekstem tak, aby pisząc wyrazy i zdania rozumieli sens całości.  - dyktować wolno, wymawiając wyrazy starannie i wyraźnie, ale naturalnie  - nie ograniczać się do jednorazowych powtórzeń Można wyróżnić dyktanda :  - wprowadzające nowy materiał ortograficzny  - utrwalające  - sprawdzające. Dyktando wprowadzające może zawierać tylko jeden rodzaj trudności ortograficznych. Pisownia pozostałych wyrazów powinna być przez uczniów opanowana. Tok metodycznego postępowania jest następujący :  - poinformowanie uczniów o nowym materiale zawartym w tekście  - wyjaśnienie istoty trudności  - wyodrębnienie w czasie dyktowania wyrazów zawierających trudność ortograficzną (odpowiednia informacja, powtórzenie lub napisanie na tablicy)  - samokontrola pod kierunkiem nauczyciela Dyktando utrwalające służy utrwaleniu materiału ortograficznego, uprzednio wprowadzonego. Może obejmować jedną lub kilka reguł ortograficznych. Praca przebiega następująco :  - poinformowanie uczniów o rodzaju i zakresie trudności ortograficznych objętych dyktandem  - przypomnienie pisowni wyrazów z ową trudnością (przed napisaniem każdego ze zdań dyktowanego tekstu)  - wyjaśnienie trudnej pisowni oraz korekta błędów po napisaniu tekstu. Przy dyktandzie wprowadzającym i utrwalającym nie stosuje się oceny dotyczącej poprawności ortograficznej. Konieczne jest jednak ocenianie staranności pisma oraz dokładności dokonanych poprawek. Dyktando sprawdzające może obejmować tylko ten materiał ortograficzny, który został uprzednio opracowany drogą różnorodnych ćwiczeń. Tok postępowania jest następujący :  - odczytanie całego tekstu przez nauczyciela  - sprawdzenie zrozumienia tekstu  - dyktowanie tekstu (zdania krótkie - dwukrotnie, zdania długie - najpierw w całości, potem logicznymi częściami i ponownie w całości)  - powtórnie odczytanie tekstu przez nauczyciela (uczniowie śledzą własny tekst i ewentualnie dokonują poprawek)  - po zebraniu zeszytów, wykorzystując zainteresowanie uczniów, objaśnienie i zapis na tablicy niektórych trudnych wyrazów. Pisanie z komentowaniem polega na dyktowaniu tekstu przez nauczyciela z równoczesną analizą ortograficzną dokonywaną głośno przez poszczególnych uczniów. Dyktando twórcze można wprowadzić już w klasie II, bowiem łączy ono w sobie elementy nauczania ortografii z ćwiczeniami stylistycznymi. Praca z dziećmi może przebiegać wg następującego schematu :  - zapoznanie uczniów z wyrazami, których pisownię będziemy ćwiczyć  - wspólne ustalenie tematyki dyktanda i nadanie mu tytułu  - indywidualne, bądź grupowe redagowanie i zapis na kartkach powiązanych logicznie zdań z użyciem zgromadzonych wcześniej ortogramów  - odczytanie tekstu i wybór najlepszego  - przepisanie wybranego tekstu na tablicy  - analiza ortograficzna oraz dokonanie ewentualnych poprawek stylistycznych  - pisanie tekstu przez uczniów (nauczyciel dyktuje przy zasłoniętej tablicy)  - korekta dyktanda przez porównanie z tekstem na tablicy. Zgodnie z zaleceniami „Programu nauczania zintegrowanego” na nauczanie ortografii nie przeznacza się oddzielnych godzin. Nauczyciel powinien wykorzystać wszelkie okazje łączenia ortografii z gramatyką oraz ćwiczeniami słownikowo - frazeologicznymi i syntaktycznymi. Nauczanie ortografii w klasach I - III ma charakter okolicznościowy. Ćwiczenia ortograficzne należy realizować przede wszystkim przy okazji kształcenia językowego. Okazjonalny charakter oznacza, że z problemami ortograficznymi zetkną się uczniowie w czasie pracy z tekstem, podczas zbiorowego lub samodzielnego redagowania wypowiedzi pisemnych itp. Zgromadzone tą drogą ortogramy wykorzystać należy do różnorodnych, systematycznie stosowanych ćwiczeń prowadzących do wykształcenia umiejętności i nawyków ortograficznego pisania. Systematyczną pracę nad ortografią należy rozpocząć już w klasie pierwszej. Przystępując do realizacji tego zagadnienia należy dokonać wyboru systemu pracy, ustalić zakres i częstotliwość przeprowadzanych ćwiczeń. W klasie pierwszej dobrze jest łączyć ćwiczenia ortograficzne z realizowaną tematyką. Ustalamy wtedy 3 - 4 wyrazy, najlepiej jeżeli są to wyrazy o jednolitym rodzaju trudności i na dokładne ich opracowanie przeznaczamy codziennie kilka minut w ciągu tygodnia. W klasach II - III ćwiczymy w ciągu tygodnia nie tylko pisownię wyrazów wprowadzonych w pierwszym dniu, ale również innych opartych jednak na tej samej zasadzie. Ćwiczenia ortograficzne nie spełnią swojej roli, jeżeli we wszystkich innych wypowiedziach pisemnych pozostawimy ucznia samemu sobie. Uczeń pisze tak,  jak mu na to pozwala osiągnięta wprawa i dlatego poprawność ortograficzna wykazana w samodzielnej pracy daje najpełniejszy obraz wyrobionego nawyku ortograficznego oraz braków ucznia w tym zakresie. Do samodzielnych wypowiedzi pisemnych należy uczniów odpowiednio przygotować i czuwać by nie robili błędów. Musimy przewidzieć, jakich wyrazów zechcą użyć uczniowie i jakie mogą popełnić błędy przy ich pisaniu. Jeżeli będą to wyrazy już opracowane lub związane ze znaną regułą ortograficzną, należy przypomnieć je przed pisaniem wypracowania. Jeżeli natomiast będą to wyrazy nowe, których pisowni uczniowie jeszcze sobie nie utrwalili, należy podać ich poprawną formę zapisu. Jest rzeczą oczywistą, że nauczyciel nie jest w stanie przewidzieć wszystkich ortogramów, jakich uczniowie zechcą użyć w swoich wypowiedziach pisemnych. Dlatego też ważne jest, aby mieli odwagę zapytać nauczyciela o sposób zapisu danego wyrazu, a po opanowaniu alfabetu korzystali ze słowników ortograficznych. Pożądane efekty daje wdrożenie uczniów do samokontroli. Należy wspólnie z uczniami ustalić, jak będą sprawdzali swoje teksty. Można to ująć następująco :  - czytam wyraźnie cały tekst  - czytam drugi raz i wybieram trudne wyrazy  - szukam tych wyrazów w słowniku ortograficznym  - źle napisane wyrazy przekreślam i u góry piszę je poprawnie  - uczę się pisowni tych wyrazów.       W samodzielnych pracach pisemnych będzie coraz mniej błędów, jeżeli potrafimy wyrobić u uczniów czujność i spostrzegawczość ortograficzną, bezbłędne pisanie uczynimy sprawą ich ambicji i źródłem radości. 1. E. Pogański, A. Jakubowicz, F. Dyka  „Ortografia i interpunkcja w nauczaniu początkowym”. 2. J. Grys - Malinowska  „Rozwijanie nawyków ortograficznych u uczniów klas niższych”, Życie szkoły 1986, nr 2.

Doskonalenie umiejętności czytania w klasie pierwszej.

Umiejętność czytania to jedna z ważniejszych umiejętności, jakie dziecko nabywa w początkowym okresie swej edukacji szkolnej. Dobre opanowanie tej umiejętności stanowi nieocenioną pomoc dla ucznia jako narzędzie umożliwiające mu samodzielne poznawanie otaczającej rzeczywistości bliższej i dalszej. Mówiąc inaczej umiejętność czytania umożliwia i jednocześnie ułatwia samodzielne uczenie się, zdobywanie wiedzy z różnorodnych źródeł, wykonywanie różnorodnych operacji myślowych, opanowanie nowych nieznanych wcześniej umiejętności ułatwiających działania w wielu sytuacjach. Umiejętność czytania należy rozpatrywać jako proces rozwojowy, odbywający się przez całe życie jednostki, od wczesnego dzieciństwa do wieku dojrzałego.Rozwój umiejętności czytania odbywa się stopniowo. Dla każdego wieku i poziomu rozwoju istnieją pewne ogólne oraz pewne specyficzne stopnie tych umiejętności, które należy opanować. Z analizy wymagań programowych wynika, że nauka czytania obowiązuje już dzieci 6 - letnie. W pierwszym etapie kształtuje się gotowość do nauki czytania w drugim uczy się czytania wyrazów o prostej budowie fonetycznej, aby na początku klasy pierwszej dzieci opanowały już technikę czytania. Po zakończeniu etapu elementarzowego nauki czytania dzieci znają wszystkie litery i powinny przeczytać wskazany tekst. Poziomy czytania i rozumienia tekstu są jednak u dzieci bardzo różne. Wśród pierwszoklasistów na tym etapie nauki są tacy, którzy czytają bez trudności oraz tacy, którym czytanie sprawia wiele problemów. Głośne czytanie wymaga od dziecka czytania wzrokiem i czytania głosem.Ponieważ wzrok obejmuje szybciej kolejne partie tekstu niż zostają one odczytane, pojawia się tzw. rozstęp głoskowo - wzrokowy. Rozstęp ten rośnie w miarę nabierania przez dziecko wprawy w czytaniu. Pod koniec klasy trzeciej wynosi on około trzech wyrazów. Oceniając umiejętności głośnego czytania dziecka, należy zwrócić uwagę na cechy poprawnego czytania :   ●  płynność, czyli czytanie całymi wyrazami, z utrzymaniem właściwego tempa, bez zbędnych przerw ;   ●  wyrazistość, czyli wyraźne poprawne wymawianie wyrazów, stosowanie pauz, odpowiednia intonacja, tempo, rytm, modulacja głosu   ●  biegłość, czyli umiejętność właściwego akcentowania wyrazów w kontekście zdań ;   ●  poprawność, która obejmuje wszystkie wymienione wyżej cechy. Po zakończeniu etapu elementarzowego nauki czytania rozpoczyna się etap doskonalenia umiejętności czytania pod względem techniki i rozumienia tekstów czytanych głośno i cicho. Ciche czytanie jest procesem krótszym niż czytanie głośne. Większe jest więc tempo czytania. Przy cichym czytaniu następuje większe skupienie uwagi na tekście, a więc jej rozumieniu. Wczesne i sprawne opanowanie umiejętności cichego czytania ze zrozumieniem ułatwia pokonywanie trudności w procesie przyswajania, pogłębiania i utrwalania wiedzy. A przecież podstawowe wiadomości i umiejętności zdobyte w pierwszych latach nauki szkolnej mają decydujący wpływ na dalsze powodzenie szkolne dziecka, decydując o stopniu jego przygotowania do samokształcenia. Rozumienie treści czytanego tekstu jest umiejętnością, którą zdobywa się stopniowo, głównie w miarę postępów w zakresie techniki czytania. Ale już dziecko w wieku przedszkolnym powinno być świadome tego, że czyta się po to, by się czegoś z tekstu dowiedzieć. Aby dzieci zrozumiały, że czytanie może być pożyteczne i przyjemne, muszą stać się czytelnikami aktywnymi, czyli osobami w pełni rozumiejącymi treści, o których czytają. Stąd tak ważny jest dobór odpowiednich metod, ściśle odpowiadających właściwościom psychicznym dzieci. Najodpowiedniejsze więc będą metody o charakterze zabawowym, wsparte działaniem , manipulowaniem, a więc głównie gry i zabawy dydaktyczne. Układanie kartoników, obrazków, alfabetu ruchomego, rysowanie, uzupełnianie itp. wspierają i dynamizują procesy myślowe dziecka. Czynności manualne wpływają dodatnio na sferę emocjonalną i motywacyjną dziecka, łagodzą wysiłek woli, budzą przyjemne stany uczuciowe. Działanie i manipulacja na tym szczeblu nauki są czymś tak koniecznym i naturalnym , że nie sposób wyobrazić sobie, aby można było je pominąć albo zlekceważyć. Czytanie ze zrozumieniem wymaga od dziecka umiejętności czytania, pamięci, myślenia, rozumowania, wyobrażeń. Jak zachęcić dziecko do czytania ? Bardzo ważną rolę odgrywają tutaj rodzice i opiekunowie. W początkowym okresie dziecko powinno czytać to, co lubi i samo wybierze. Jeśli będą to wyłącznie komiksy, trzeba się z takim wyborem pogodzić.Po przeczytaniu komiksu należy porozmawiać z dzieckiem o tym, czego się z niego dowiedziało. Nie należy zniechęcać dziecka do komiksów, lecz uświadomić mu, że nie warto tylko na nich poprzestać. Rodzinne czytanie jest doskonałym sposobem na rozwijanie zainteresowań czytelniczych dziecka. Jeśli dziecko mało czyta, nie należy rozprawiać o tym na forum rodzinnym ani ośmieszać przed bliskimi, bo to zniechęci go do czytania. Nawet, jeśli w domu jest wiele książek, warto zapisać dziecko do biblioteki. Korzystanie z biblioteki może być w oczach dziecka pewnym wyróżnieniem, poczuje się bardziej dorosłe i z większą chęcią przeczyta to , co wypożyczy, niż to, co leży na półce. Ważny jest również dobór pierwszych książek. Muszą one być na tyle krótkie i łatwe, by dziecko odkryło przyjemność czytania. Pierwsze książki warto czytać wspólnie z dzieckiem, wyjaśniać treść, zwracać uwagę na ważne szczegóły. Rodzice powinni być wzorem dla dziecka i sami znajdować czas na czytanie książek. Nie należy mówić „Nie czytam, bo nie mam czasu”. Ono też tak odpowie, gdy zostanie zapytane, dlaczego tak mało czyta. Opanowanie umiejętności czytania jest procesem długotrwałym i trudnym. Im przyjemniejsze doznania towarzyszą pokonywaniu różnorodnych trudności związanych z czytaniem i wydobywaniem z niego odpowiednich informacji, tym łatwiej wywołać u dzieci pozytywną motywację do pokonywania tych trudności, tym silniejsze jest w nich dążenie do celu i osiągnięcia sukcesu. Natomiast przeżywanie sukcesu potęguje chęć powtarzania udanych doświadczeń i dalszego doskonalenia swych umiejętności.                                                                              mgr Malina Beata     Bibliografia : Ele Malmquist  „Nauka czytania w szkole podstawowej” K. Lenartowska, W. Świętek  „Lektura w klasie I - III” Anna Brzezińska  „Czytanie i pisanie - nowy język dziecka” Józefa Bałachowicz  „Kształtowanie umiejętności czytania ze zrozumieniem”

 

---