W krajach Unii Europejskiej nie ma jednej definicji "niepełnosprawności". Często nawet w jednym kraju używa się kilku różnych. Każdy kraj Unii ma również własny system orzekania o niepełnosprawności. Niepełnosprawność nie jest już rozumiana tylko jako skutek choroby czy urazu. Jest ona przede wszystkim rezultatem barier, na jakie napotyka w społeczeństwie osoba z niepełnosprawnością.

Wyróżniamy dwa modele niepełnosprawności: medyczny i społeczny. Model medyczny traktuje problemy, na jakie napotykają osoby z niepełnosprawnością, jako bezpośrednią konsekwencję ich choroby czy uszkodzenia. Model społeczny jest wtedy, gdy niepełnosprawność powstaje wskutek ograniczeń doświadczanych przez osoby nią dotknięte, takich jak indywidualne uprzedzenia, utrudniony dostęp do budownictwa użyteczności publicznej, niedostosowany system transportu, segregacyjna edukacja, rozwiązania na rynku pracy wyłączające z niego osoby niepełnosprawne. Do schorzeń najczęściej powodujących niesprawność zaliczamy: choroby układu krążenia (45%), dysfunkcje narządów ruchu (40%), schorzenia neurologiczne (22%), uszkodzenia narządu wzroku (12%), uszkodzenia narządu słuchu (7%), schorzenia psychiczne lub upośledzenie umysłowe (7%).

Tak jak nie istnieje jedna definicja niepełnosprawności, tak również kraje członkowskie Unii w różny sposób rozwiązują problem orzekania o niepełnosprawności. Także i Polska ma swoją definicje niepełnosprawności, swoje akty prawne i próby rozwiązywania problemów osób niepełnosprawnych.

Statystyczny obraz niepełnosprawności w Polsce

Informacje na temat skali niepełnosprawności w Polsce pochodzą przede wszystkim z badań prowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny. Ostatnie pełne dane o rozmiarach niepełnosprawności pochodzą z narodowego spisu powszechnego, który został przeprowadzony w czerwcu 2002 roku.

Polska jest jednym z niewielu państw, w którym zjawisko niepełnosprawności poddawane jest cyklicznemu oglądowi. W 2002 roku w Polsce było 5.456.700 niepełnosprawnych, co stanowiło 14,3% całego społeczeństwa. Oznacza to, że co siódmy Polak był osobą niepełnosprawną. W ciągu ostatnich 14 lat liczba niepełnosprawnych wzrosła o 46,1%, co wiąże się przede wszystkim z procesem starzenia się społeczeństwa.

Osoba niepełnosprawna to osoba, „(..)która posiadała odpowiednie orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony lub osoba, która takiego orzeczenie nie posiadała, lecz odczuwała ograniczenie sprawności w wykonywaniu czynności podstawowych dla swojego wieku (zabawa, nauka, praca, samoobsługa).”

Osoby niepełnosprawne podzielić można na dwie podstawowe grupy tj.:

• osoby niepełnosprawne prawnie, tj. takie, które posiadały odpowiednie, aktualne orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony,

• osoby niepełnosprawne tylko biologicznie, tj. takie, które nie posiadały orzeczenia, ale miały (odczuwały) całkowicie lub poważnie ograniczoną zdolność do wykonywania czynności podstawowych.

Ponadto według ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej, społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych, osoby te podzielić można według stopnia niepełnosprawności. Biorąc pod uwagę tę klasyfikacje wyróżnia się 3 stopnie niepełnosprawności:

• znaczny stopień niepełnosprawności ma osoba o naruszonej sprawności organizmu, która jest: niezdolna do podjęcia zatrudnienia, zdolna do wykonywania zatrudnienia w zakładzie pracy chronionej albo w zakładzie aktywizacji zawodowej, wymagająca - niezbędnej w celu pełnienia ról społecznych - stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji.

• umiarkowany stopień niepełnosprawności ma osoba o naruszonej sprawności organizmu, która jest zdolna do wykonywania zatrudnienia na stanowisku pracy przystosowanym odpowiednio do potrzeb i możliwości wynikających z niepełno-sprawności, wymagająca - w celu pełnienia ról społecznych - częściowej lub okresowej pomocy innej osoby w związku z ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji.

• lekki stopień niepełnosprawności ma osoba o naruszonej sprawności organizmu, zdolna do wykonywania zatrudnienia, niewymagająca pomocy innej osoby w pełnieniu ról społecznych.

Wśród osób niepełnosprawnych najliczniejszą grupę stanowią osoby z orzeczeniem o lekkim stopniu niepełnosprawności (28%) oraz osoby z orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności (26%). Wśród osób niepełnosprawnych przeważają kobiety (ok. 2.888.500, co stanowi 52,3% ogólnej populacji niepełnosprawnych).

Analizując natomiast zróżnicowanie terytorialne, można stwierdzić, że największe natężenie omawianego zjawiska wystąpiło w województwie lubelskim i małopolskim (ponad 180 osób niepełnosprawnych na 1.000 mieszkańców) - najniższe w województwie opolskim (100 osób na 1.000 mieszkańców).

Rozmiary zjawiska niepełnosprawności w badaniach spisowych w dużym stopniu odzwierciedlają kondycję zdrowotną społeczeństwa polskiego. Natężenie niepełnosprawności nasila się wraz z wiekiem. Blisko 60% zbiorowości osób niepełnosprawnych stanowią osoby w wieku 55 lat i więcej.

Sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy jest niewątpliwie bardzo niekorzystna. Na podstawie danych nietrudno nie zauważyć tendencji wzrostu zarejestrowanych i pozostających bez pracy osób niepełnosprawnych.

Ponad 88% Polaków uznaje, że osoby niepełnosprawne nie mają takich samych możliwości zatrudnienia jak inni jednak tylko 18% uważa, iż niepełnosprawni zdolni do pracy powinni podejmować pracę zawodową.

W grudniu 2000 r. liczba osób niepełnosprawnych zarejestrowanych i pozostających bez pracy wynosiła 36.634, a dwa lata później, czyli w grudniu 2002 r.- 56.541 bezrobotnych osób niepełnosprawnych.

Należałoby zastanowić się, dlaczego pracodawcy nie chcą zatrudniać osób niepełnosprawnych? Przeprowadzone badania w 2004r. przez instytut badawczy TNS OBOP pokazują, że pracodawcy zatrudniając osoby niepełnosprawne boją się przede wszystkim:

• mniejszej wydajności w wykonywaniu zleconych zadań

• częstych nieobecności na miejscu pracy

• nadmiernych przywilejów dla osób niepełnosprawnych

• dużych kosztów związanych z zatrudnieniem osób niepełnosprawnych

• dodatkowej biurokracji związanej z zatrudnieniem

• reakcji klientów i innych pracowników

• częstych kontroli Państwowej Inspekcji Pracy

Najbardziej zagrożone bezrobociem są osoby gorzej wykształcone zarówno w grupie osób pełnosprawnych jak i niepełnosprawnych.

Obecnie w Polsce zaledwie 4% osób niepełnosprawnych posiada wykształcenie wyższe, podczas gdy w całej populacji ludności osób z wyższym wykształceniem jest około 9% (źródło: BEAL). Dysproporcja ta jest świadectwem istnienia barier tak społecznych, jak i fizycznych utrudniających osobom niepełnosprawnym zdobycie średniego lub wyższego wykształcenia. Kwalifikacje i wykształcenie stają się bowiem najważniejszym atutem dla osoby niepełnosprawnej w rywalizacji o zatrudnienie na otwartym rynku pracy.

Niezwykle istotnym jest także przełamanie uprzedzeń pracodawców w stosunku do osób niepełnosprawnych, a także wsparcie finansowe małych firm, których nie stać na dostosowanie stanowisk pracy, czy likwidację barier architektonicznych.

Wyniki powszechnego spisu ludności wskazują, że najwyższą dynamikę wzrostu w zbiorowości osób niepełnosprawnych obserwowano dla osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym, których udział zwiększył się z 12,6 % do 22,0%. Istotnie wzrósł również odsetek osób niepełnosprawnych legitymujących się wykształceniem średnim lub policealnym.

Jednym z istotnych czynników różnicujących strukturę ludności według poziomu wykształcenia jest miejsce zamieszkania.

Poziom wykształcenia niepełnosprawnych mieszkańców miast, zarówno wśród mężczyzn jak i kobiet, był znacznie wyższy niż osób zamieszkałych na wsi. W miastach odsetek niepełnosprawnych mężczyzn z wykształceniem wyższym wynosił 8,7% (przy średnim krajowym wskaźniku dla osób niepełnosprawnych równym 4,6%). Najniższy odsetek osób niepełnosprawnych z wykształceniem wyższym cechował mieszkanki wsi (1,0% ogółu niepełnosprawnych kobiet zamieszkałych na wsi) pomimo wysokiej dynamiki. Poziom wykształcenia osób niepełnosprawnych jest również zróżnicowany regionalnie. Najwyższy odsetek osób niepełnosprawnych z wykształceniem ponad-podstawowym w 2002 r. odnotowano wśród niepełnosprawnych mężczyzn w województwie śląskim (67%), najniższy zaś (33,5%) w grupie niepełnosprawnych kobiet w województwie podlaskim

Sytuacja prawna osób niepełnosprawnych w Polsce

Prawa osób niepełnosprawnych gwarantowane są w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483). Zapewnia ona prawo do niedyskryminacji stanowiąc, że nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (art. 32 pkt. 2.). Zasadę równego traktowania przez normy prawa wszystkich ludzi i wynikający z niej zakaz dyskryminacji odnieść trzeba przede wszystkim do osób niepełnosprawnych

Ustawa zasadnicza nakłada też na władze publiczne obowiązek zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej osobom niepełnosprawnym, (art. 68), a także obowiązek pomocy tym osobom w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej (art. 69).

Studiując Konstytucję można stwierdzić, że sytuacja prawna osób niepełnosprawnych jest w Polsce uregulowana wręcz wzorcowo. Rzeczywistość, niestety, jest inna, o czym może świadczyć codzienna poczta trafiająca do Biura Rzecznika Praw Obywatelskich.

Zarówno obowiązujące przepisy o charakterze ustawowym, a w jeszcze większym stopniu przepisy wykonawcze nie były w stanie zapobiec faktycznej dyskryminacji osób niepełnosprawnych. Jeżeli nawet w normach prawnych nieczęsto spotyka się rozwiązania jawnie dyskryminujące, to codzienna rzeczywistość jakże często przedstawia przykłady faktycznej dyskryminacji osób niepełnosprawnych.

1 sierpnia 1997 r. sejm uchwalił Kartę Praw Osób Niepełnosprawnych.

Sejm stwierdza w niej, iż oznacza to w szczególności prawo osób niepełnosprawnych do:

• dostępu do dóbr i usług umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym,

• dostępu do leczenia i opieki medycznej, wczesnej diagnostyki, rehabilitacji i edukacji leczniczej, a także do świadczeń zdrowotnych uwzględniających rodzaj i stopień niepełnosprawności, w tym do zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze, sprzęt rehabilitacyjny,

• dostępu do wszechstronnej rehabilitacji mającej na celu adaptację społeczną,

• nauki w szkołach wspólnie ze swymi pełnosprawnymi rówieśnikami, jak również do korzystania ze szkolnictwa specjalnego lub edukacji indywidualnej,

• pomocy psychologicznej, pedagogicznej i innej pomocy specjalistycznej umożliwiającej rozwój, zdobycie lub podniesienie kwalifikacji ogólnych i zawodowych,

• pracy na otwartym rynku pracy zgodnie z kwalifikacjami, wykształceniem i możliwościami oraz korzystania z doradztwa zawodowego i pośrednictwa, a gdy niepełnosprawność i stan zdrowia tego wymaga - prawo do pracy w warunkach dostosowanych do potrzeb niepełnosprawnych,

• zabezpieczenia społecznego uwzględniającego konieczność ponoszenia zwiększonych kosztów wynikających z niepełnosprawności, jak również uwzględnienia tych kosztów w systemie podatkowym,

• życia w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych, w tym:

• dostępu do urzędów, punktów wyborczych i obiektów użyteczności publicznej,

• swobodnego przemieszczania się i powszechnego korzystania ze środków transportu,

• dostępu do informacji,

• możliwości komunikacji międzyludzkiej,

• posiadania samorządnej reprezentacji swego środowiska oraz do konsultowania z nim wszelkich projektów aktów prawnych dotyczących osób niepełnosprawnych,

• pełnego uczestnictwa w życiu publicznym, społecznym, kulturalnym, artystycznym, sportowym oraz rekreacji i turystyce odpowiednio do swych zainteresowań i potrzeb.

Sejm Rzeczypospolitej Polskiej stwierdzając, iż powyższe prawa wynikają z Konstytucji, Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Konwencji Praw Dziecka, Standardowych Zasad Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych, aktów prawa międzynarodowego i wewnętrznego, wzywa Rząd Rzeczypospolitej Polskiej i władze samorządowe do podjęcia działań ukierunkowanych na urzeczywistnienie tych praw.

Konieczne jest opracowanie programów wprowadzających w życie w szczególności art. 68 ust. 3 i art. 69 Konstytucji RP. Programy takie są potrzebne zarówno na poziomie ogólnopolskim, jak i na poziomie powiatu, a nawet gminy.

Jakąś część tych założeń spełniają w naszym kraju specjalne programy wspomagające opracowane przez Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych Do najważniejszych z nich zaliczyć można przede wszystkim:

Program Partner mający na celu wspieranie zadań realizowanych przez organizacje działające na rzecz osób niepełnosprawnych.

Program papirus, który wspiera publikacje i wydawnictwa dotyczące problematyki osób niepełnosprawnych.

Program Pegaz służący pomocy w aktywizowaniu osób niepełnosprawnych poprzez likwidację barier transportowych i w komunikowaniu się oraz program Domino, czyli

modelowy program działań na rzecz osób niepełnosprawnych w samorządzie.

Studiując Konstytucję można stwierdzić, że sytuacja prawna osób niepełnosprawnych jest w Polsce uregulowana wręcz wzorcowo. Rzeczywistość, niestety, jest inna, o czym może świadczyć codzienna poczta trafiająca do Biura Rzecznika Praw Obywatelskich czy badania TNS OBOP, które mówią, że 68% społeczeństwa w Polsce uważa, iż niepełnosprawni mogą czuć się osobami gorszej kategorii a 87% twierdzi, że niepełnosprawni otrzymują zbyt mało pomocy ze strony państwa.

Zarówno obowiązujące przepisy o charakterze ustawowym, a w jeszcze większym stopniu przepisy wykonawcze nie były w stanie zapobiec faktycznej dyskryminacji osób niepełnosprawnych. Jeżeli nawet w normach prawnych nieczęsto spotyka się rozwiązania jawnie dyskryminujące, to codzienna rzeczywistość jakże często przedstawia przykłady faktycznej dyskryminacji osób niepełnosprawnych.

Z dyskryminacją spotykamy się przy zatrudnianiu osoby niepełnosprawnej, zabezpieczeniu jej konkurencyjności na rynku pracy. Nie lepiej jest w dostępie do szkolnictwa publicznego i integracji społecznej. Osoba niepełnosprawna ma zasadnicze trudności w uczestniczeniu w życiu publicznym, w korzystaniu z dóbr kultury, w dostępie do komunikacji.

Nawet sala posiedzeń plenarnych polskiego Sejmu nie jest przystosowana do udziału w posiedzeniach osób niepełnosprawnych.

Stworzenie właściwych warunków prawnych i finansowych dla realizacji konstytucyjnej zasady równości jest obowiązkiem władz centralnych. Problem zlikwidowania przejawów faktycznej dyskryminacji osób niepełnosprawnych jest przede wszystkim zadaniem państwa.

6

Prawnie

4,3%

Prawnie i biologicznie

7,4%

Biologicznie

2,6%

---