3. Stosowanie środków przymusu karnoprocesowego w procesie karnym.

Według kodeksowej klasyfikacji w ramach środków przymusu wyróżnić można następujące kategorie:

1. zatrzymanie (art. 244-248)

2. środki zapobiegawcze (art. 249-277)

3. poszukiwanie oskarżonego i list gończy (art. 278-280)

4. list żelazny (art. 281-284)

5. kary porządkowe (art. 285-290)

6. zabezpieczenie majątkowe (art. 291-295)

W innych częściach kodeksu statuowane są dalsze środki przymusu np.: przeszukanie pomieszczeń, osoby i jej odzieży oraz podręcznych przedmiotów, zatrzymanie korespondencji i przesyłek, kontrola i utrwalanie treści rozmów telefonicznych i in. przekazów informacji itd.

Środki przymusu to czynności organów procesowych zmierzające zarówno do wymuszenia spełnienia obowiązków procesowych, jak i zapewnienia prawidłowego toku procesu.

Waltoś rozróżnia pięć kategorii środków przymusu (podział doktrynalny):

1. zatrzymanie

2. środki zapobiegawcze

3. środki wymuszające spełnienie obowiązków procesowych (kary porządkowe, przymusowe doprowadzenie do organu procesowego)

4. środki wymuszające zachowanie porządku w czasie rozprawy - tzw. policja sesyjna

5. zabezpieczenie majątkowe

ŚRODKI PRZYMUSU

↓

↓

↓

↓

↓

Zatrzymanie

Środki zapobiegawcze

Środki wymuszające spełnienie obowiązków

Policja sesyjna

Zabezpieczenie majątkowe

↓

↓

↓

↓

- procesowe - porządkowe (prewencyjne) - w celu doprowadzenia osoby podejrzanej - i przymusowe doprowadzenie świadka, biegłego lub specjalisty - penitencjarne - w celu sprowadzenia oskarżonego - administracyjne

- izolacyjne: tymczasowe aresztowanie - nieizolacyjne: poręczenie (majątkowe, niemajątkowe: społeczne i indywidualne), nakaz i zakaz zachowania, dozór Policji, dozór warunkowy Policji, zakaz opuszczania kraju, list żelazny

- kary porządkowe (pieniężna, aresztowanie) - przymusowe doprowadzenie do organu procesowego - obciążenie dodatkowymi kosztami procesu

- z urzędu: zabezpieczenie wykonania kary grzywny, przepadku, nawiązki lub świadczenia pieniężnego albo obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia, zabezpieczenie roszczeń o naprawienie szkody na mieniu oskarżonego, - na wniosek: zabezpieczenia roszczenia powództwa cywilnego

Środkami przymusu można posłużyć się pod następującymi warunkami:

• tylko w sytuacjach i formach przewidzianych ściśle przez przepisy prawa (zakaz stosowania ich w drodze analogii)

• tylko gdy zachodzi niezbędna potrzeba

• należy je tak stosować, aby minimalne były uboczne skutki dla zdrowia, majątku, sytuacji życiowej oskarżonego i jego bliskich

Zatrzymanie.

Zatrzymanie to krótkotrwałe pozbawienie wolności celem zastosowania środka zapobiegawczego sensu stricto lub przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej albo oskarżonego do organu procesowego (Waltoś)

Zatrzymanie to środek przymusu karnoprocesowego, polegający na chwilowym pozbawieniu wolności na okres nieprzekraczający 72 godzin i mający służyć celom procesowym przez „zabezpieczenie” osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa dla procesu karnego.

Art. 244 §1 - Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo, a zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa bądź też nie można ustalić jej tożsamości albo istnieją przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym.

Prawo zatrzymania przysługuje Policji i organom: Straży Granicznej, ABW, CBA w zakresie ich właściwości a także Żandarmerii Wojskowej w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych oraz przełożonemu wojskowemu i wojskowym organom porządkowym.

Obowiązki organu dokonującego zatrzymania:

• zatrzymanego należy natychmiast poinformować o przyczynach zatrzymania i o przysługujących mu prawach oraz wysłuchać go (art. 244 §2). Pouczyć go należy obowiązkowo o prawie:

• do kontaktu z adwokatem i zawiadomienia osoby najbliższej o zatrzymaniu

• do zażalenia do sądu

• o uprawnieniach z art. 300 (do składania wyjaśnień, odmowy wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na pytania, do składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia, do korzystania z pomocy obrońcy, do końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania, do przesłuchania z udziałem obrońcy na żądanie oskarżonego, oraz o obowiązkach i konsekwencjach z art. 74 (obowiązki dowodowe: poddania się oględzinom zewnętrznym ciała i innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała, badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pobrania wymazu ze śluzówki policzków), art. 75 (obowiązek stawiennictwa na każde żądania organu i zawiadamiania organu o każdej zmianie swego miejsca zamieszkania lub pobytu trwającego dłużej niż 7 dni), art. 138 (jeśli przebywa zagranicą ma obowiązek wskazać adresata dla doręczeń w kraju) i art. 139 (pismo uważa się za doręczone, jeżeli zmieni miejsce zamieszkania i nie poda nowego adresu, lub nie przebywa pod wskazanym przez siebie adresem)

• zatrzymanemu na jego żądanie należy umożliwić nawiązanie w dostępnej formie kontaktu z adwokatem, a także bezpośrednią rozmowę z nim (art. 245 §1). Ale zatrzymujący może zastrzec, że będzie przy tej rozmowie obecny. Na żądanie oskarżonego należy zawiadomić osobę najbliższą lub wskazaną przez niego.

• sporządzenie protokół, którego odpis doręcza się zatrzymanemu (art. 244 §3). Spisuje się go bezzwłocznie jeszcze przed pierwszym przesłuchaniem. Protokół jest podstawowym dowodem podczas kontroli ex post zasadności i legalności zatrzymania

Zatrzymanemu przysługuje zażalenie do sądu rejonowego, w którym może on domagać się zbadania:

• zasadności - istnienie wystarczających podstaw faktycznych (dowodowych) uzasadniających podejrzenie popełnienia przestępstwa przez zatrzymanego oraz istnienie przesłanek szczególnych, jak np. obawa ucieczki, jak również celowości stosowania zatrzymania, którą należy oceniać przy uwzględnieniu okoliczności faktycznych danej sprawy oraz zasady proporcjonalności.

• legalności - zgodność zatrzymania z prawem

• prawidłowości - obejmuje sposób wykonania samej czynności zatrzymania jak i warunki panujące w miejscu zatrzymania

Strony oraz obrońcy i pełnomocnicy mają prawo wziąć udział w posiedzeniu sądu rozpoznającego zażalenie na zatrzymanie. Sąd ma obowiązek rozpoznać zażalenie bezzwłocznie i w razie uznania bezzasadności lub nielegalności zarządzić natychmiastowe zwolnienie.

Zatrzymany niezależnie od zażalenie do sądu ma prawo do zażalenia do prokuratora właściwego miejscowo na sposób przeprowadzenia zatrzymania i na warunki pobytu w areszcie (art. 15 ust 7 Ustawy o Policji)

Zatrzymanie może trwać maksymalnie 48 godzin (+24 gdy prokurator złoży wniosek do sądu). W tym czasie zatrzymujący obowiązany jest zebrać dane o osobie, a o zatrzymaniu powiadomić prokuratora. Zatrzymanego należy natychmiast zwolnić, gdy (art. 248):

• ustanie przyczyna zatrzymania

• na polecenie sądu lub prokuratora

• w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania nie zostanie on przekazany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem prokuratora o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Termin ten biegnie od chwili zatrzymania przez uprawniony organ (nie od ujęcia ale od zatrzymania bezpośredniego!)

• w ciągu 24 godzin od przekazania zatrzymanego do dyspozycji sądu nie doręczono mu postanowienia o zastosowaniu wobec niego tymczasowego aresztowania. Sąd w tym czasie ma możliwość zapoznania się z wnioskiem prokuratora i aktami sprawy oraz przesłuchania oskarżonego (obowiązkowo). Do przesłuchania należy dopuścić także obrońcę oskarżonego, jeśli się stawi (zawiadomienie obrońcy nie jest obowiązkowe, chyba że oskarżony o to wnosi i nie utrudni to przeprowadzenia czynności).

Nie wolno przedłużyć terminu 48-godzninnego kosztem 24-godzinnego do dyspozycji sądu i odwrotnie.

Art. 41 ust 1 Konstytucji - zatrzymany powinien być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu. Zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami.

Istnieje wyraźny ustawowy zakaz ponownego zatrzymania osoby podejrzanej na podstawie tych samych faktów i dowodów (art. 248 §3)

Postępowanie przyspieszone

Zgodnie z art. 517b §1 w postępowaniu przyspieszonym mogą być rozpoznawane sprawy o przestępstwa podlegające rozpoznaniu w trybie uproszczonym pod warunkiem, że sprawca został ujęty na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa lub bezpośrednio potem, zatrzymany oraz w ciągu 48 godzin doprowadzony przez Policję i przekazany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym. Zatem dla dopuszczalności zatrzymania w tym trybie nie jest wymagana przesłanka obawy ucieczki lub ukrycia danej osoby, jak również niemożność ustalenia jej tożsamości.

Zatrzymanie ≠ ujęcie (!!)

Ujęcie (art. 243 §1) - prawo każdego do zatrzymania osoby na gorącym uczynku lub w pościgu, podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa. Osobę ujętą należy niezwłocznie oddać w ręce Policji. Prawo jest uzależnione jest od istnienia obawy ukrycia się osoby zatrzymanej lub niemożności ustalenia jej tożsamości. Ma charakter subsydiarny - w zastępstwie Policji lub innego zobowiązanego do tego organu. Jest uprawnieniem a nie obowiązkiem. Ujęcie zawarte w art. 243 KPK stosuje się odpowiednio w postępowaniu w sprawach o wykroczenia.

Bezpośrednie zatrzymanie przysługuje tylko Policji. Jej uprawnienia są szersze od prawa ujęcia każdego. Ma ona prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnienie uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo, a zachodzi obawa ukrycia się tej osoby lub zatarcia śladów przestępstwa bądź też nie można ustalić jej tożsamości (art. 244 §1). Zatrzymanie procesowe zaczyna się z chwilą, gdy nie zwalnia się oddanego w ręce Policji natychmiast, lub z chwilą bezpośredniego zatrzymania.

Zatrzymanie (art. 244) ≠ zatrzymanie i przymusowe sprowadzenie oskarżonego (podejrzanego) w razie jego nieusprawiedliwionego niestawiennictwa na wezwanie organu procesowego (art. 75 §2) - sankcja niewykonania obowiązków procesowych

Zatrzymanie (art. 244) ≠ zatrzymanie celem przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej (art. 247). Zarządza je prokurator w postępowaniu przygotowawczym, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że osoba podejrzana nie stawi się na wezwanie w celu przeprowadzenia czynności procesowej albo jeżeli zachodzi potrzeba niezwłocznego zastosowania środka zapobiegawczego.

Zatrzymanie (art. 244) ≠ natychmiastowe zatrzymanie i doprowadzenie oskarżonego na rozprawę (art. 382) - sankcja niewykonania obowiązków procesowych

Zatrzymanie (art. 244) ≠ zatrzymanie porządkowe (prewencyjne) (art. 15 ust 1 pkt 3 Ustawy o Policji) osób stwarzających w sposób oczywisty zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego a także dla mienia w celu zapobieżenia wymienionym zagrożeniom.

Zatrzymanie (art. 244) ≠ zatrzymanie penitencjarne (art. 15 ust 1 pkt 2a Ustawy o Policji) jest środkiem pomocniczym, Policja ma prawo zatrzymania osób pozbawionych wolności, które na podstawie zezwolenia opuściły areszt śledczy albo zakład karny i w wyznaczonym terminie nie wróciły do niego)

Zatrzymanie (art. 244) ≠ zatrzymanie administracyjne („do wytrzeźwienia”) (art. 40 ust 1 Ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi) - Policja ma prawo zatrzymać na okres do 24h osób, które swoim zachowaniem dają powód do zgorszenia w miejscu publicznym lub zakładzie pracy, znajdują się w okolicznościach zagrażających ich życiu lub zdrowiu albo zagrażają życiu lub zdrowiu innych. W braku izby wytrzeźwienia mogą być doprowadzone do aresztu policyjnego.

Zatrzymanie (art. 244) ≠ legitymowanie - bardzo krótkotrwałe zatrzymanie celem stwierdzenia tożsamości.

Środki zapobiegawcze

Środki zapobiegawcze to środki przymusu stosowane wobec oskarżonego celem zabezpieczenia prawidłowego toku procesu. Wolno je stosować tylko wobec oskarżonego (podejrzanego)

Ich celem jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania przez zapobieżenie uchylaniu się oskarżonego od wymiaru sprawiedliwości oraz bezprawnemu utrudnianiu postępowania karnego. Wyjątkowo - także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa (art. 249 §1).

Funkcje środków zapobiegawczych:

• funkcja zasadnicza - funkcja prewencyjna - art. 249 §1 - „środki zapobiegawcze można stosować w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania”. Europejska Konwencja Praw Człowieka - art. 5 ust 1 pkt c - nikt nie może być pozbawiony wolności z wyjątkiem, m.in. zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w celu postawienia przed właściwym organem, jeśli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zagrożonego karą lub jeśli to konieczne w celu zapobieżenia popełnieniu takiego czynu lub uniemożliwienia ucieczki po jego dokonaniu. Zabezpieczenie to może polegać na:

1. „zabezpieczeniu' osoby oskarżonego dla procesu poprzez uniemożliwienie mu ucieczki i ukrywania się

2. utrudnienie oskarżonemu naruszenia prawidłowego toku procesu poprzez mataczenie.

Funkcje akcesoryjne - funkcja ochronna i problem funkcji represyjnej.

Funkcja ochronna polega na zapobieganiu popełnienia nowego przestępstwa przez oskarżonego. Rozróżniamy tu dwie sytuacje:

1. Oskarżonemu zarzuca się popełnienie przestępstwa X i zachodzi obawa popełnienia przez niego przestępstwa Y. aresztuje się go z powodu obawy popełnienia przestępstwa Y - tymczasowe aresztowanie względnie predeliktualne. Zezwala na nie art. 5 ust 1 pkt c Europejskiej Konwencji, a także art. 249 KPK - środki zapobiegawcze można stosować […] wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa. Konkretyzacją jest art. 258 §3 - tymczasowe aresztowanie może wyjątkowo nastąpić także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzuca się popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza, gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził. §4 fakt ten może być także przyczyną zastosowania innego, nieizolacyjnego środka zapobiegawczego.

2. Oskarżonemu nie zarzuca się popełnienia przestępstwa, ale zachodzi obawa, że w razie pozostawienia na wolności popełni przestępstwo Y. aresztuje się go z obawy, że popełni przestępstwo Y - tymczasowe aresztowania bezwzględnie predeliktualne - jest niedopuszczalne.

Brzmienie art. 249 §1 jednoznacznie przeciwstawia się stosowaniu środków zapobiegawczych wyłącznie w celach represyjnych. Jednak stosowanie tymczasowego aresztowania z powodów prewencyjnych w nim określonych zazwyczaj jest równoznaczne rozpoczęciu represji. KK bierze to pod uwagę w przepisach o zaliczalności środków zapobiegawczych na poczet kary i środków karnych (art. 63)

Aby stosowanie środków zapobiegawczych było dopuszczalne musi istnieć:

• tzw. przesłanka ogólna (ogólna podstawa)- wymóg, by zebrane dowody wskazywały na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo. Kodeks nie czyni tu żadnej różnicy między poszczególnymi środkami zapobiegawczymi. (art. 249 §1 - Środki zapobiegawcze można stosować […] tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo. Oznacza to, że:

• prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa muszą tworzyć istniejące w chwili podejmowania decyzji dowody, czyli środki dopuszczalne w procesie karnym jako podstawa orzeczenia o winie lub karze (dowody ścisłe)

• prawdopodobieństwo musi być duże, więc takie, aby dla każdego przeciętnego człowieka możliwość wydania wyroku skazującego była znacznie większa niż uniewinnienia lub umorzenia.

• jedna z tzw. przesłanek szczególnych (szczególne podstawy)- obawa ucieczki lub ukrywania się, lub uzasadniona obawa działań nazywanych matactwami. (art. 258 §1 w zw. §4)

Dyrektywa minimalizacji (proporcjonalności, reguła umiaru) - należy stosować środek najmniej dotkliwy, a tymczasowe aresztowanie tylko wówczas, gdy inny środek zapobiegawczy jest niewystarczający.

Dyrektywa adaptacji do sytuacji procesowej - zgodnie z art. 253 §1 środek zapobiegawczy należy niezwłocznie uchylić lub zmienić, jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których został on zastosowany lub powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie lub zmianę. Jeśli chodzi o tymczasowe aresztowanie to zmienia się lub uchyla je także, gdy środek ten zastosowano z naruszeniem prawa. Obowiązuje także regułą, że zastosowany przez sąd środek zapobiegawczy może być w postępowaniu przygotowawczym uchylony lub zmieniony na łagodniejszy również przez prokuratora.

Organy uprawnione do stosowania środków zapobiegawczych:

Jest ona zastrzeżona na zasadach wyłączności sądowi i prokuratorowi. Uprawnienia sądu są nie porównywanie jednak szersze niż prokuratora. Sąd ma pełną kompetencję we wszystkich stadiach procesu, łącznie z postępowaniem kasacyjnym i o wznowienie postępowania. Prokurator może natomiast stosować środki zapobiegawcze tylko w postępowaniu przygotowawczym z wyłączeniem tymczasowego aresztowania. Instancyjnie przedstawia się to następująco:

• w postępowaniu przygotowawczym:

• w odniesieniu do tymczasowego aresztowania, na wniosek prokuratora, sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie, a w wypadkach nie cierpiących zwłoki - inny sąd rejonowy (art. 250 §2)

• do pozostałych środków zapobiegawczych - prokurator (art. 250 §4)

• w postępowaniu jurysdykcyjnym w odniesieniu do wszystkich środków zapobiegawczych - sąd, przed którym sprawa się toczy (art. 250 §1 i 2 oraz §4)

W postępowaniu przygotowawczym można stosować środki zapobiegawcze tylko względem osoby, wobec której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów (art. 249 §2). Środki zapobiegawcze mogą być stosowane aż do chwili rozpoczęcia wykonywania kary, z tym że tymczasowe aresztowanie stosuje się tylko wówczas, gdy orzeczono karę pozbawienia wolności (art. 249 §4). Decyzja o stosowaniu środków zapobiegawczych może także zostać podjęta przez sąd odwoławczy i kasacyjny oraz sąd rozpoznający wniosek o wznowienie postępowania.

Kontrola instancyjna - w „przedmiocie” środka zapobiegawczego przysługuje zażalenie na zasadach ogólnych (art. 252 §1) - prawo do zażalenia mają tylko oskarżony (jego obrońca), prokurator oraz pokrzywdzony, jeżeli zachodzi po jego stronie gravamen. Zaskarżalne są zarówno decyzje o stosowaniu i przedłużaniu, odmowie albo uchyleniu zastosowania. Wyjątki (§2)

1. na postanowienie sądu w przedmiocie środka zapobiegawczego przysługuje zażalenie do sądu odwoławczego, chyba że sam sąd odwoławczy zastosował tymczasowe aresztowanie, wówczas zażalenie przysługuje do innego równorzędnego składu sądu odwoławczego.

2. na postanowienie prokuratora w przedmiocie środka zapobiegawczego przysługuje zażalenie do sądu rejonowego, w którego okręgu prowadzi się postępowanie.

3. sąd ma obowiązek rozpoznać zażalenie niezwłocznie

4. niezależnie od zażalenia oskarżony może składać w każdym czasie wniosek o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego;

Kontrola w trybie złożenia wniosku - oskarżony może składać wniosek o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego w każdym czasie - wielokrotnie w każdym stadium procesu. W przedmiocie takiego wniosku rozstrzyga w ciągu 3 dni prokurator (w postępowaniu przygotowawczym) lub sąd (po wniesieniu aktu oskarżenia) (art. 254 §1). Na postanowienie o odmowie uchylenia lub zmiany tymczasowego aresztowania zażalenie przysługuje oskarżonemu tylko wtedy, gdy wniosek został złożony po upływie co najmniej 3 miesięcy od daty wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania (więc o zastosowaniu lub przedłużeniu). Zażalenie na postanowienie w przedmiocie wniosku wydane przez prokuratora w postępowaniu przygotowawczym rozpoznaje sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie - po wniesieniu aktu oskarżenia właściwy jest ten sam sąd, ale w składzie 3 sędziów (art. 254 §3).

Kontrola z urzędu - patrz dyrektywa minimalizacji.

Nadzór nad wykonaniem środków zapobiegawczych - art. 256 - nadzór nad prawidłowością zatrzymania i wykonania środków zapobiegawczych sprawuje sąd, a w postępowaniu przygotowawczym - także prokurator. Sąd jest zatem podstawowym i we wszystkich stadiach postępowania organem nadzorującym wykonanie wszystkich środków zapobiegawczych i zatrzymania. Prokuratorowi pozostaje tylko nadzór w postępowaniu przygotowawczym obok sądu. Ten nadzór obejmuje zresztą wyłącznie wykonywanie środków nieizolacyjnych.

Kodeksowe rodzaje środków zapobiegawczych (sensu stricto):

1. tymczasowe aresztowanie (art. 250-266)

Tymczasowe aresztowanie to prowizoryczne pozbawienie oskarżonego wolności celem zabezpieczenia warunków prawidłowego toku postępowania (Waltoś).

Tymczasowe aresztowanie jest izolacyjnym środkiem zapobiegawczym, gdyż polega na faktycznym pozbawieniu wolności oskarżonego. Może wystąpić wyłącznie na mocy postanowienia sądu. W postępowaniu przygotowawczym sąd nie może decydować z urzędu o zastosowaniu tego środka, gdyż ustawa wymaga wniosku prokuratora (i tylko jego - inne organy mogą wystąpić do prokuratora z inicjatywą).

Przesłanki szczególne zastosowania tymczasowego aresztowania:

→ obawa ucieczki lub ukrywanie się, gdy nie można ustalić tożsamości oskarżonego albo, gdy nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu (art. 258 §1 pkt 1)

→ gdy zachodzi uzasadniona obawa matactwa - oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne (art. 258 §1 pkt 2)

→ surowość grożącej albo wymierzonej kary pozbawienia wolności - jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo gdy sąd I instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata, potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą (art. 258 §2)

→ wyjątkowo: aresztowanie prewencyjne - gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza, gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził (art. 258 §3)

→ w odniesieniu do żołnierza - wyjątkowo aresztowanie prewencyjne następuje także, gdy jest on oskarżony o popełnienie przestępstwa wojskowego wymienionego w art. 666 §1, a zachodzi uzasadniona obawa, że popełni on ponownie jedno z tych przestępstw

Obligatoryjnie stosuje się tymczasowe aresztowanie:

→ w postępowaniu przyspieszonym - w sprawie o występek o charakterze chuligańskim, przy czym chuligański charakter występku stanowi samoistną podstawę stosowania środka; także w razie skazania na karę wolności bez warunkowego zawieszenia.

→ w postępowaniu doraźnym (uruchomienie tego trybu zależy od ogłoszenia stanu wojennego lub wyjątkowego) - trzeba sprawdzić czy aktualne

Negatywne przesłanki stosowania tymczasowego aresztowania - obejmują sytuacje, gdy środek ten nie został jeszcze zastosowany i zdarzenia, które wystąpiły w toku trwającego już tymczasowego aresztowania. (przesłanki te nie powinny być interpretowane rozszerzająco):

→ zasada minimalizacji - tymczasowego aresztowania nie stosuje się, gdy wystarczający jest inny środek (art. 257 §1). Sąd stosując tymczasowe aresztowanie może zastrzec, że środek ten ulegnie zmianie z chwilą złożenia, nie później niż w wyznaczonym terminie, określonego poręczenia majątkowego (art. 257 §2)

→ jeżeli szczególe względy nie stoją temu na przeszkodzie, w szczególności gdy pozbawienie oskarżonego wolności (art. 259 §1):

- spowodowałoby dla jego życia lub zdrowia poważne niebezpieczeństwo

- pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny

„szczególnymi względami” będą takie sytuacje, które w sposób oczywisty wskazują, że pozbawienie oskarżonego wolności będzie zagrażało prawidłowemu przebiegowi postępowania. Jeżeli „szczególne względy” nie pozwalają na odstąpienie od tymczasowego aresztowania ze względów humanitarnych, ustawa nakazuje - jeżeli stan zdrowia tego wymaga, wykonywanie tego środka tylko w postaci umieszczenia w odpowiednim zakładzie leczniczym (art. 260).Jeśli stan zdrowia będzie mimo to się pogarszał, a zdaniem lekarzy tylko pobyt na wolności mógłby spowodować poprawę, trzeba będzie na zasadzie art. 259 §1 uchylić tymczasowe aresztowane.

→ zasada proporcjonalności - art. 259 §2 i 3 - środka tego nie stosuje się, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że:

- sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą;

- okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia

→ art. 259 §3 - w sytuacji, gdy przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku (nie obejmuje występku o charakterze chuligańskim w postępowaniu przyspieszonym i wypadków, gdy „sprawca został ujęty na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem”)

!! Ograniczenia przewidziane w art. 259 §2 i 3 nie mają zastosowania, gdy oskarżony ukrywa się, uporczywie nie stawia się na wezwanie lub w inny bezprawny sposób utrudnia postępowanie, albo nie można ustalić jego tożsamości (art. 259 §4).

Prawa tymczasowo aresztowania (obowiązki sądu):

Osobę najbliższą Policja ma obowiązek powiadomić już o zatrzymaniu. Na żądanie tymczasowo aresztowanego sąd jest obowiązany również bezzwłocznie zawiadomić osobę najbliższą dla oskarżonego o jego tymczasowym aresztowaniu, albo na jego wniosek inną osobę. Już sam oskarżony po osadzeniu go w areszcie śledczym ma prawo zawiadomić o miejscu swojego pobytu osobę najbliższą, albo inną osobę, stowarzyszenie, organizacje lub instytucje, a także swojego obrońcę. Tymczasowo aresztowany cudzoziemiec ma ponadto prawo powiadomić właściwy urząd konsularny (przedstawicielstwo dyplomatyczne). Pozostawianie w kontakcie i odwiedziny oskarżonego reguluje art. 89 §2 k.k.w.: uzyskanie przez tymczasowo aresztowanego widzenia wymaga uprzedniej zgody organu, do którego dyspozycji pozostaje, a korespondencja podlega cenzurze tego organu, chyba że organ zarządzi inaczej. Sąd jest zobowiązany także zawiadomić o zastosowaniu tymczasowego aresztowania zakład pracy, szkołę lub uczelnię, a w stosunku do żołnierza - jego dowódcę.

W zakresie ochrony osób pozostających pod opieką oskarżonego, jego mienia i mieszkania: sąd stosujący tymczasowe aresztowanie ma obowiązek (art. 262 §1):

• Zawiadomienia o tym sądu opiekuńczego, jeżeli zachodzi potrzeba ustanowienia opieki nad dziećmi aresztowanego

• Zawiadomienia organu opieki społecznej, jeżeli zachodzi potrzeba roztoczenia opieki nad osobą niedołężną lub chorą, którą aresztowany się opiekował

• Przedsięwzięcia czynności niezbędnych do ochrony mienia i mieszkania aresztowanego.

Procedura stosowania tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym:

1. Policja zatrzymuje osobę podejrzaną i w okresie do 48 godzin ma obowiązek zebrania niezbędnych danych umożliwiających podjecie decyzji do dalszego zatrzymania i ewentualnie postawnie wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania przez prokuratora.

2. w tym samym czasie prokurator po doręczeniu przez Policję wniosku o wystąpienie do sądu z wnioskiem o tymczasowe aresztowanie, powinien podejrzanego osobiście przesłuchać, a następnie wystąpić do sądu z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania albo zarządzić jego zwolnienie. Bez osobistego kontaktu prokuratora z podejrzanym trudno mówić o zbadaniu podstaw tymczasowego aresztowania (choć żaden przepis nie nakłada takiego obowiązku). Zaraz potem prokurator zarządza doprowadzenie podejrzanego do sądu.

3. doprowadzenie podejrzanego do sądu i oddanie go do jego dyspozycji otwiera kolejny 24 godzinny termin. Sąd zapoznaje się z wnioskiem, przesłuchuje (obowiązkowo) oskarżonego i postanawia zastosować tymczasowe aresztowanie albo inny środek albo zarządza zwolnienie.

4. w postanowieniu o zastosowanie środka zapobiegawczego musi się znaleźć: osoba, zarzucany jej czyn, kwalifikację prawną czynu oraz podstawę ogólną i szczególną a nadto w postanowieniu o zastosowanie tymczasowego aresztowania - określony czas jego trwania i w uzasadnieniu dodatkowo należy wyjaśnić dlaczego nie uznano za wystarczające zastosowanie innego środka.

Czas trwania tymczasowego aresztowania: w postępowaniu przygotowawczym sąd rejonowy oznacza termin nie dłuższy niż 3 miesiące (art. 263 §1). Jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy nie można było ukończyć postępowania przygotowawczego w terminie 3 miesięcy, na wniosek prokuratora sąd I instancji właściwy do rozpoznania sprawy, gdy zachodzi taka potrzeba, może przedłużyć tymczasowe aresztowanie na okres, który łącznie nie może przekroczyć 12 miesięcy (art. 263 §2). Łączny okres do chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd I instancji nie może przekroczyć 2 lat (art. 263 §3). Ustawa przyznaje jednak sądowi apelacyjnemu, w którego okręgu prowadzi się postępowanie na wniosek sądu, przed którym sprawa się toczy, a w postępowaniu przygotowawczym na wniosek prokuratora bezpośrednio przełożonego wobec prokuratora prowadzącego lub nadzorującego śledztwo, uprawnienie do przedłużenia stosowania tego środka na okres przekraczający terminy określone w art. 263 §2 i 3 na czas oznaczony, jeżeli taka konieczność powstanie w związku z (art. 263 §4):

- zawieszeniem postępowania karnego

- czynnościami zmierzającymi do ustalenia lub potwierdzenia tożsamości oskarżonego

- przedłużającą się obserwacją psychiatryczną oskarżonego

- przedłużającym się opracowaniem opinii biegłego

- wykonywaniem czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju

- celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego

Z wnioskiem o przedłużenie tymczasowego aresztowania należy wystąpić nie później niż 14 dni przed upływem dotychczas określonego terminu stosowania tego środka.

Na postanowienie sądu apelacyjnego o przedłużeniu tymczasowego aresztowania na podstawie art. 263 §4 i 4a przysługuje zażalenie do sądu apelacyjnego orzekającego w składzie trzech sędziów (art. 263 §5) - przykład dewolutywności poziomej (rozpoznanie środka odwoławczego przez inny skład sądu równorzędnego).

Zażalenie przysługuje oskarżonemu na każde postanowienie o przedłużeniu tymczasowego aresztowania tylko jeden raz na jedno postanowienie. Powinno być wniesione w terminie 7 dni (termin zawity) liczonym od dnia doręczenia mu odpisu postanowienia. Zażalenie rozpoznaje sąd odwoławczy

Jeżeli zachodzi potrzeba stosowania tymczasowego aresztowania po wydaniu pierwszego wyroku w I instancji, każdorazowe jego przedłużenie można następować na okres nie dłuższy niż 6 miesięcy (art. 263 §7).

Już całkiem poza terminami maksymalnymi pozostaje prawo przyznane sądowi do utrzymania tymczasowego aresztowania z powodu niepoczytalności oskarżonego. Można je utrzymać do czasu prawomocnego zakończeni postępowania w przedmiocie środka zabezpieczającego (art. 264 §3). Sąd musi jednak zakreślić termin końcowy w każdorazowym postanowieniu o zastosowaniu lub przedłużeniu tymczasowego aresztowania.

Obowiązek informacji - art. 253 §3 - sąd lub prokurator niezwłocznie zawiadamia pokrzywdzonego, jego przedstawiciela ustawowego lub osobę, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje, o uchyleniu, nieprzedłużaniu lub zmianie tymczasowego aresztowania na inny środek zapobiegawczy, chyba że pokrzywdzony oświadczy, iż z takiego uprawnienia rezygnuje.

Mimo braku wyraźnego zakazu ustawowego uznaje się niedopuszczalność kumulacji tymczasowego aresztowania z innymi środkami zapobiegawczymi.

Środki nieizolacyjne:

Środki te polegają na pozostawieniu oskarżonego na wolności, a w zamian za to nakładają na niego rygory ograniczające tylko wolność, celem zapewnienia warunków prawidłowego toku postępowania.

W postępowaniu jurysdykcyjnym stosuje je sąd, w postępowaniu przygotowawczym - prokurator. Aby je zastosować musi być spełniona przesłanka ogólna (duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo) i jedna z przesłanek szczególnych. Brak jest w ustawie procesowej określenia czasu trwania nieizolacyjnych środków zapobiegawczych, a także brak wymogu określenia w postanowieniu o ich zastosowaniu czasu trwania danego środka (art. 251 §1). Jedyny wymóg odnosi się do wyroku, który musi rozstrzygnąć co do zaliczenia w poczet kary i środków karnych tymczasowego aresztowania oraz „środków zapobiegawczych wymienionych w art. 276” (zakaz podejmowania określonych czynności).

2. Poręczenia

Celem poręczenia jest zapewnienie stawiennictwa oskarżonego na każde wezwanie, powstrzymanie go przed ucieczką lub ukryciem oraz utrudnianiem w inny sposób postępowania karnego. Poręczenie to umowa między organem procesowym a oskarżonym lub inną osobą, że w zamian za dana temu organowi gwarancję stosownego zachowania się oskarżony pozostanie na wolności.

1. majątkowe (art. 266- 270)

Polega ono na tym, że oskarżony lub inna osoba składa gwarancje w wartościach majątkowych. Może być złożone w postaci pieniędzy, papierów wartościowych, zastawu lub hipoteki (można przyjąć zapewnienie, że określona kwota zostanie wpłacona w razie naruszenia umowy). Poręczenie majątkowe musi pozostawać w odpowiedniej proporcji:

• Do sytuacji materialnej oskarżonego i składającego poręczenie

• Wysokości wyrządzonej szkody

• Charakteru popełnionego czynu

Poręczający jest pouczany przez organ stosujący ten środek, że w razie ucieczki lub ukrycia się oskarżonego stanowiące przedmiot poręczenia wartości majątkowe lub zobowiązania ulegają przepadkowi lub ściągnięciu (przepadek obligatoryjny). Ustawa przewiduje także przepadek fakultatywny, gdy oskarżony w inny sposób utrudnia postępowanie (art. 268). Przepadek następuje na rzecz Skarbu Państwa z zastrzeżeniem, że pokrzywdzony ma pierwszeństwo zaspokajania na nim swoich roszczeń wynikających z przestępstwa. Sąd jest jedynym organem uprawnionym do orzeczenia przepadku lub ściągnięcia sumy pieniężnej, (co gwarantuje art. 46 Konstytucji). W takim wypadku w posiedzeniu mają prawo wziąć udział oskarżony i poręczyciel (jednak oskarżonego pozbawionego wolności sprowadza się tylko wówczas, jeżeli prezes sądu lub sąd uzna to za potrzebne). Postanowienie o przepadku lub ściągnięciu sumy poręczenia jest zaskarżalne w drodze zażalenia.

Cofnięcie poręczenia majątkowego nie zawsze jest możliwe. Zgodnie z art. 269 §3 cofnięcie staje się skuteczne dopiero z chwilą:

• Przyjęcia nowego poręczenia majątkowego

• Zastosowania innego środka zapobiegawczego

• Odstąpienia od stosowania tego środka

Poręczenie ≠ kaucja (środek zastępczy tymczasowego aresztowania - art. 257 §2)

1. społeczne (art. 271)

Polega ono na tym, że na wniosek podmiotów zbiorowych, wymienionych w art. 271 (pracodawca, kierownictwo szkoły lub uczelni, organizacja społeczna, gdy oskarżony jest żołnierzem - zespół żołnierski), sąd lub prokurator przyjmuje pisemne zapewnienie, że oskarżony stawi się na każde wezwanie i nie będzie w sposób bezprawny utrudniał postępowania. Podmioty podejmujące się poręczenia społecznego powołują osobę, która ma wykonywać obowiązki poręczającego. Osoba ta musi wyrazić na podjecie się tych obowiązków zgodę. Dopuszczalna jest sugestia organu procesowego, by określony podmiot zbiorowy podjął się poręczenia (nie jest wiążąca).

Procedura poręczenia i istotne w niej osoby:

• Oferent poręczenia - jednostka udzielająca poręczenia, poręczający

• Rzecznik poręczenia - opiekun, osoba wykonująca obowiązki poręczającego

1. decyzja kierownika zakładu pracy, szkoły lub uczelni lub uchwała ogółu pracowników albo organizacji społecznej o wystąpieniu do prokuratora lub sądu z wnioskiem o przyjęcie poręczenia

2. wyłonienie opiekuna - rzecznik poręczenia składa oświadczenie, że będzie wykonywał obowiązki poręczającego

3. przekazanie dokumentów sądowi lub prokuratorowi (decyzja­ lub uchwała + oświadczenie opiekuna + wniosek)

4. postanowienie sądu lub prokuratora o przyjęciu poręczenia.

Przy odbieraniu poręczenia zawiadamia się oferenta lub rzecznika poręczenia o treści zarzutu stawianego oskarżonemu oraz o obowiązkach wynikających z poręczenia i skutkach ich niedotrzymania (art. 273 §1). Obowiązki:

• stałe czuwanie nad tym, by oskarżony nie utrudniał postępowania i stawił się na każde wezwanie i nie utrudniał w sposób bezprawny postępowania (art. 271 §1)

• niezwłoczne powiadomienie sądu lub prokuratora o wiadomych mu poczynaniach oskarżonego, zmierzających do uchylenia się od obowiązku stawienia się na wezwanie lub do utrudniania w inny bezprawny sposób postępowania (art. 271 §2)

Konsekwencje niedotrzymania obowiązków:

• sąd lub prokurator zawiadamia poręczającego o złamaniu zapewnienia (niestawiennictwo lub mataczenie) przez oskarżonego

• sąd lub prokurator może zawiadomić bezpośredniego przełożonego oferenta poręczenia, i organizację społeczna, do której należy, a także organ nadrzędny nad poręczających zakładem pracy lub organizacją społeczna, jeżeli zostanie stwierdzone zaniedbanie obowiązków wynikających z poręczenia. Przed takim zawiadomieniem należy oferenta wezwać w celu złożenia wyjaśnień.

• Na rzecznika poręczenia można nałożyć karę pieniężną do 10 tys. zł (art. 287 §1)

1. osobiste (art. 272) - poręczenie osoby godnej zaufania

Osoba godna zaufania poręcza, że oskarżony stawi się na każde wezwanie i nie będzie w sposób bezprawny utrudniał postępowania. Organ procesowy sam ocenia, czy osoba zgłaszająca gotowość poręczenia ze względu na osobiste walory daje w odniesieniu do konkretnego oskarżonego gwarancje takiego oddziaływania, które zapewni prawidłowy tok postępowania karnego. (brak jest kodeksowej definicji „osoby godnej zaufania”). Art. 275 §2 stosuje się odpowiednio.

3. dozór Policji lub przełożonego wojskowego (art. 275)

Dozór Policji, a w stosunku do żołnierza - dozór przełożonego wojskowego, ogranicza dla celów procesowych swobodę oskarżonego. Oddany pod dozór ma obowiązek stosowania się do wymagań zawartych w postanowieniu sądu lub prokuratora, które mogą polegać m.in. na zakazie wydalania się z określonego miejsca pobytu, obowiązku periodycznego zgłaszania się do organu dozorującego, zawiadamiania go o zamierzonym wyjeździe oraz terminie powrotu. Wymagania powinny być dostosowane do potrzeb konkretnego przypadku.

4. zakaz opuszczania kraju (art. 277)

Zakaz opuszczania kraju jest połączony z uzasadnioną obawą ucieczki (zagranicę). Art. 277 §1 przewiduje dwie formy zakazu opuszczania kraju:

• Zakaz prosty opuszczania kraju (interdictio simplex)

• Zakaz złożony opuszczania kraju (interdictio multiplex) - połączony z zatrzymaniem paszportu lub innego dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy albo z zakazem wydania takiego dokumentu. Zatrzymanie takie dotyczy zarówno obywatela polskiego jak i obcokrajowca.

Do czasu wydania, przez prokuratora w postępowaniu przygotowawczym a przez sąd w postępowaniu jurysdykcyjnym, postanowienia organ prowadzący postępowanie może na czas nie dłuższy niż 7 dni zatrzymać dokument i w tym celu dopuszczalne jest dokonanie przeszukania. Paszport trzeba zwrócić po upływie 7 dni od zatrzymania, jeśli sąd lub prokurator w tym czasie nie wydał postanowienia.

5. zakaz podejmowania określonych czynnośći (zawieszenie w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu albo nakazanie powstrzymania się od określonej działalności lub od prowadzenia określonego rodzaju pojazdów) (art. 276)

Ogólnie środek ten można nazwać zakazem podejmowania określonych czynności przez oskarżonego. Zakaz ten może przejawiać się w postaci:

• Zawieszenia w czynnościach służbowych

• Zawieszenia w wykonywaniu zawodu

• Nakazu powstrzymania się od określonej działalności

• Zakazu prowadzenia określonego rodzaju pojazdów

Art. 276 upoważnia sąd lub prokuratora do stosowania zarówno jednej z powyższych postaci, jak i łączne ich stosowanie.

Pozakodeksowe środki zapobiegawcze (sensu largo):

6. warunkowy dozór Policji - Ustawa z dn. 29. 07. 2005 o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, art. 14 ust 1 i 2)

Warunkowy dozór Policji może być zastosowany, jeżeli zachodzą przesłanki tymczasowego aresztowania, oskarżonemu zarzucono popełnienie przestępstwa z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec członka rodziny - sąd może zamiast tymczasowego aresztowania zastosować dozór Policji pod warunkiem, że oskarżony opuści lokal zajmowany wspólnie z pokrzywdzonym, w wyznaczonym przez sąd terminie i określi miejsce pobytu. W ramach ograniczeń, jakie sąd może nakładać, stosując dozór, może być orzeczony w tej sytuacji nakaz powstrzymywania się od kontaktu z pokrzywdzonym w określony sposób.

5. + zatrzymanie i list żelazny

Poszukiwanie oskarżonego i list gończy.

Poszukiwanie oskarżonego, podejrzanego lub osoby podejrzanej zarządza, w zależności od stadium procesu sąd lub prokurator, jeżeli miejsce pobytu tych osób nie jest znane (art. 278). Zarządzenie poszukiwania to procesowy środek ustalenia miejsca pobytu (≠ środek zapobiegawczy, wg J. Grajewskiego). Poszukiwanie nie jest nawet, wg J. Grajewskiego, środkiem przymusu karnoprocesowego, gdyż ogranicza się jedynie do podjęcia czynności technicznych mających na celu ustalenie miejsca pobytu. Cechy środka przymusu karnoprocesowego zarządzenie poszukiwania nabiera dopiero w sytuacji, gdy połączone jest ze środkami wymienionymi w art. 247 (zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie).

List gończy. Jeżeli oskarżony, w stosunku do którego wydano postanowienie o tymczasowym aresztowaniu, ukrywa się, sąd lub prokurator może wydać postanowienie o poszukiwaniu go listem gończym (art. 279 §1). List gończy to środek służący do realizacji postanowienia o tymczasowym aresztowaniu (≠ środek zapobiegawczy). Wydając list gończy należy w postanowieniu o tymczasowym aresztowaniu wskazać czas jego trwania oraz uczynić wzmiankę, że termin aresztowania liczyć się będzie od daty ujęcia poszukiwanego. Po ujęciu podejrzanego należy doprowadzić go do sądu celem uzupełnienia wymogu ustawowego - przesłuchania podejrzanego, który nie mógł być zachowany na skutek ukrywania się danej osoby (art. 249 §3). List gończy może wydać sąd lub prokurator, w zależności od stadium procesu.

List gończy powinien zawierać dane wymienione w art. 280 §1:

• sąd lub prokuratora, który wydał postanowienie o poszukiwaniu listem gończym

• dane o osobie, które mogą ułatwić jej poszukiwanie, a przede wszystkim personalia, rysopis, znaki szczególne, miejsce zamieszkania i pracy, z dołączeniem w miarę możliwości fotografii poszukiwanego

• informację o treści zarzutu postawionego oskarżonemu oraz o postanowieniu o jego tymczasowym aresztowaniu albo o zapadłym wyroku

• wezwanie każdego, kto zna miejsce pobytu poszukiwanego, do zawiadomienia o tym najbliższej jednostki Policji, prokuratora lub sądu

• ostrzeżenie o odpowiedzialności karnej za ukrywanie poszukiwanego lub dopomaganie mu w ucieczce

• można wyznaczyć nagrodę za ujecie lub przyczynienie się do ujęcia poszukiwanego, a także udzielić zapewnienia o utrzymaniu tajemnicy co do osoby informującej (§2)

List gończy rozpowszechniany jest, zależnie od potrzeby, przez rozesłanie, rozplakatowanie lub opublikowanie, w szczególności za pomocą radia, prasy i telewizji.

List żelazny

List żelazny stanowi gwarancję sądu okręgowego, że oskarżony przebywający zagranicą odpowiadać będzie z wolnej stopy aż do prawomocnego ukończenia postępowania, jeżeli złoży oświadczenie, że stawi się do sądu lub do prokuratora w oznaczonym terminie (art. 282 §1 pkt 1) i przestrzegać będzie warunków wymienionych w art. 282 (pkt 2 - nie będzie wydalał się bez pozwolenia sądu z obranego miejsca pobytu w kraju, pkt 3 - nie będzie w sposób bezprawny utrudniał postępowania karnego). Cechy środka zapobiegawczego nabiera dopiero w kumulacji ze złożeniem poręczenia majątkowego (art. 283 §1), od którego sąd może uzależnić wydanie listu żelaznego. Gwarancyjny charakter listu żelaznego wynika stąd, że sąd nie może odwołać listu żelaznego z innych przyczyn niż nieprzestrzeganie warunków z art. 282 §1. List żelazny chroni oskarżonego jedynie w zakresie tego przestępstwa, które jest przedmiotem postępowania w danej sprawie. List żelazny wydaje się niezależnie od tego, czy oskarżony jest obywatelem Polski czy cudzoziemcem. Nie można wydać listu żelaznego, jeżeli władze polskie zwróciły się do państwa obcego o ekstradycję (wydanie oskarżonego). Jest to uzasadnione tym, że do wniosku o ekstradycję dołącza się duplikat postanowienia o tymczasowe aresztowanie, co w sposób jednoznaczny uniemożliwia zapewnienie spełnienia założeń listu żelaznego.

Bliskie jest pokrewieństwo między listem żelaznym a ustawową gwarancją wezwanemu z zagranicy świadkowi lub biegłemu nie będącemu obywatelem polskim, że jeżeli stawi się on dobrowolnie przed sądem, nie będzie ani ścigany, ani też tymczasowo aresztowany z powodu przestępstw popełnionych przed przekroczeniem polskiej granicy. Nie można wobec takiej osoby wykonać także kary orzeczonej. Gwarancję tę wydaje sąd. Traci ona moc, jeżeli świadek lub biegły nie opuści w ciągu 7 dni od czasu, gdy sąd oznajmił mu, że obecność jego stała się zbędna.

LIST ŻELAZNY A LIST GOŃCZY

-wiemy kim jest i gdzie znajduje się - oskarżony się ukrywa

oskarżony - może być nagroda

- może być poręczenie - wydaje sąd lub prokurator

- wydaje sąd okręgowy - uzależnione od wydania

- istotą jest zapewnienie odpowiadania z wolnej stopy postanowienia o zastosowaniu

- uzależnione od oświadczenia oskarżonego tymczasowego aresztowania

- istotą jest realizacja tymczasowego

aresztowania - może być rozpowszechniony za

pośrednictwem mediów

Środki wymuszające spełnienie obowiązków procesowych.

Są one trojakiego rodzaju: kary porządkowe, przymusowe doprowadzenie do organ procesowego, obciążenie dodatkowymi kosztami procesu. Należą one do wyłącznej kompetencji sądu, a w postępowaniu przygotowawczym - prokuratora (z wyjątkiem aresztowania, które w posterowaniu przygotowawczym stosuje sąd rejonowy). Na postanowienia i zarządzenia w przedmiocie tych środków przysługuje zażalenie do sądu odwoławczego lub prokuratora nadrzędnego. Stosuje się je to biegłych, świadków, tłumaczy lub specjalistów, wykonujących obowiązki poręczycieli i innych osób, na których spoczywa określony obowiązek procesowy, Wyjątkowo tylko do oskarżonego (doprowadzenie na rozprawę, gdy jego obecność jest obowiązkowa i nie usprawiedliwił on swojej nieobecności). Nie dotyczą stron procesowych i ich reprezentantów (z wyjątkiem pokrzywdzonego w roli świadka).

Kary porządkowe (art. 285-290)

Kary porządkowe to znakuje za niewykonanie obowiązków procesowych.

Reakcja na niepodporządkowanie się określonym ustawowo obowiązkom procesowym przez uczestników postępowania może przybrać postać:

• kary porządkowej sensu stricte

• sankcji wymuszającej pożądane zachowanie

Nałożenie kary porządkowej ma charakter represyjny i wymierza się ją niezależnie do możliwości wyegzekwowania obowiązku procesowego ciążącego na ukaranym. Cechy kar porządkowych:

• nie są karami w penalnym tego słowa znaczeniu

• mają na celu tylko wymuszenie obowiązku

• są to środki jednorazowe

Zgodnie z przepisem art. 285 §1 karę pieniężną w wysokości do 10 000 zł można nałożyć na świadka, biegłego, tłumacza lub specjalistę, który bez należytego usprawiedliwienia nie stawił się na wezwanie organu prowadzącego postępowanie albo bez zezwolenia tego organu wydalił się z miejsca czynności przed jej zakończeniem. W takich wypadkach można ponadto zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie świadka. W stosunku do biegłego, tłumacza i specjalisty instytucję zatrzymania i przymusowego doprowadzenia świadka stosuje się tylko wyjątkowo (art. 285 §2). Art. 285 §1a pozwala stosować karę pieniężną również do obrońcy lub pełnomocnika.

Organ, który orzekł karę pieniężną, uchyla ją. Jeżeli ukarany dostatecznie usprawiedliwi swe niestawiennictwo lub samowolne oddalenie się. Usprawiedliwienie takie powinno być wniesione w ciągu 7 dni od daty doręczenia postanowienia wymierzającego karę pieniężną (art. 286).

Sankcje wymuszające - ich główny cel to wyegzekwowanie świadczeń procesowych. Art. 287 §1 pozwala na nałożenie kary pieniężnej do 10 000 zł na osobę, która bezpodstawnie uchyla się:

• od złożenia zeznania

• wykonania czynności biegłego, tłumacza lub specjalisty

• złożenia przyrzeczenia

• wydania przedmiotu

• dopełnienia obowiązku poręczyciela albo innego ciążącego na niej obowiązku w toku postępowania.

• Przedstawiciela lub kierownika instytucji, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nie posiadającej osobowości prawnej obowiązanej udzielić pomocy organowi prowadzącemu postępowanie karne, która bezpodstawnie nie udziela pomocy w wyznaczonym terminie (art. 15 §2)

Sankcjonowane jest także zachowanie przedstawiciela lub kierownika instytucji, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej, obowiązanej udzielić pomocy organowi prowadzącemu posterowanie karne, która bezpodstawnie nie udziela pomocy w wyznaczonym terminie.

Aresztowanie - można stosować na czas nieprzekraczający 30 dni w razie uporczywego uchylania się od złożenia zeznania, wykonania czynności biegłego, tłumacza lub specjalisty oraz wydania przedmiotu (art. 287 §2). Aresztowanie należy uchylić, jeżeli osoba aresztowana spełni ciążący na niej obowiązek albo postępowanie przygotowawcze lub w danej instancji ukończono (art. 287 §2).

Zarówno kary pieniężne, jak i aresztowanie nie stosuje się wobec stron, ich obrońców i pełnomocników, w zakresie kary za niedopełnienie obowiązków wydania rzeczy oraz wobec osób, które mogą uchylić się od złożenia zeznań.

Art. 290 §3 przewiduje suspensywność zażalenia na postanowienie sądu o aresztowaniu, czyli odstępstwo od reguły zawartej w art. 462 §1, że zażalenie nie wstrzymuje wykonania zaskarżonego postanowienia.

Art. 19 §3 statuuje możliwość nakładania kary porządkowej do 10 000 zł za brak udzielenia wyjaśnień w wyznaczonym terminie w związku z sygnalizacją uchybień przekazanych przez sąd lub prokuratora organom nadzoru nad jednostką organizacyjną instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej.

Art. 20 - rażące naruszenie przez obrońcę lub pełnomocnika strony ich obowiązków procesowych powinno spowodować reakcję sądu (a w postępowaniu przygotowawczym - prokuratora) w postaci zawiadomienia o tym właściwej okręgowej rady adwokackiej lub rady okręgowej izby radców prawnych. Organy procesowe mają prawo żądać od dziekana właściwej rady nadesłania w wyznaczonym terminie, nie krótszym, niż 30 dni, informacji o podjętych działaniach, wynikających z zawiadomienia. Odpis przesyła się Ministrowi Sprawiedliwości. Brak terminowej reakcji dziekana na zawiadomienie może doprowadzić do jego ukarania przez sąd lub prokuratora karą pieniężną w wysokości do 10 000 zł (art. 20 §1a). Dziekanowi służy prawo zaskarżenia postanowienia o ukaraniu karą pieniężną - dla postanowienia prokuratora - zaskarżenie wnosi do sądu rejonowego.

Ustawowa możliwość reagowania na zaniedbania organów procesowych. Chodzi tu o uruchomienie mechanizmów mogących spowodować służbową, represyjna reakcję w stosunku do określonej osoby. W razie rażącego naruszenia obowiązków procesowych przez oskarżyciela publicznego lub prowadzącego postępowanie przygotowawcze sąd zawiadamia o tym bezpośredniego przełożonego osoby, która dopuściła się uchybienia, żądając nadesłania w wyznaczonym terminie, nie krótszym niż 14 dni, informacji o podjętych działaniach wynikających z zawiadomienia (art. 20 §2). Te same uprawnienia w stosunku do Policji oraz innych organów postępowania przygotowawczego przysługują również prokuratorowi. Ponadto zgodnie z §2a odpis zawiadomienia sąd przesyła Prokuratorowi Generalnemu, jeżeli uchybienia dopuścił się prokurator, a gdy oskarżyciel publiczny niebędący prokuratorem - właściwemu organowi przełożonemu w stosunku do bezpośredniego przełożonego tego oskarżyciela.

Przymusowe doprowadzenie do organu procesowego

Środek zarządzany obok kary porządkowej. Można zarządzić przymusowe doprowadzenie świadka, który bez usprawiedliwienia nie zgłosi się na wezwanie. Wyjątkowo także biegłego, tłumacza i specjalistę. Żołnierza (w czynnej służbie) doprowadza żandarmeria wojskowa)

Obciążenie dodatkowymi kosztami postępowania

Jest to środek wobec osoby (także obrońcy, pełnomocnika lub oskarżyciela publicznego), która skutkiem niestawiennictwa lub niespełnienia obowiązku spowodowała dodatkowe koszty postępowania (kosztami nie obciąża się żołnierza odbywającego służbę zasadniczą oraz pełniącego służbę w charakterze kandydata na żołnierza zawodowego). Wolno obciążać kosztami solidarnie kilka osób. Uchylenie kary porządkowej pociąga za sobą uchylenie tego obciążenia, bez względu na poniesione przez Skarb Państwa koszty (art. 289)

Policja sesyjna - środki wymuszające zachowanie porządku w czasie rozprawy

Policja sesyjna - w jej ramach przewodniczący rozprawy i skład orzekający dysponują różnymi środkami wymuszającymi zachowanie porządku na rozprawie (art. 372, 375 §1), w tym również karą grzywny i karą pozbawienia wolności do 7 dni. Nie mają zastosowania do: sędziów, ławników (należących do składu orzekającego), ani do prokuratora, adwokata i radcy prawnego, ani do osób, do udziału których stosuje się przepisy o prokuraturze, biorących udział w sprawie.

Uprawnienia przewodniczącego:

• zarządzenia niezbędne do utrzymania porządku i spokoju na sali sądowej (art. 372)

• upomnienie oskarżonego (art. 375 §1) i każdej innej osoby (nie będącej uczestnikiem sprawy), jeżeli narusza powagę, spokój lub porządek czynności sądowych

• wydalenie oskarżonego (na pewien czas) lub tej osoby z sali rozpraw (art. 375 §1), jeżeli upomnienie nie było skuteczne

Uprawnienia sądu (składu orzekającego) - kary porządkowe:

• w razie naruszenia powagi, spokoju lub porządku czynności sądowych albo ubliżenia sądowi, innemu organowi państwowemu lub osobą biorącym udział w sprawie, sąd może ukarać winnego karą porządkową grzywny lub pozbawienia wolności do 7 dni

• może wydalić z sali osobę biorącą udział w sprawie, gdy mimo uprzedzenia o skutkach prawnych jego nieobecności przy czynnościach sądowych nadal zachowuje się niewłaściwie

• może wydalić publiczność z powodu jej niewłaściwego zachowania się

Zabezpieczenie majątkowe.

Zabezpieczenie majątkowe - środek przymusowego wykonania czynności procesowych, pozbawiający oskarżonego swobody dysponowania oznaczonymi wartościami majątkowymi. Celem tego środka jest zabezpieczenie na mieniu oskarżonego wykonania przyszłego orzeczenia. Zabezpieczenie jest dopuszczalne od chwili wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów lub przesłuchania osoby podejrzanej w charakterze podejrzanego, do czasu uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie jurysdykcyjne. Zabezpieczenie majątkowe może nastąpić na wniosek lub z urzędu. Rodzaje zabezpieczenia z urzędu:

• zabezpieczenie grzywny, przepadku, nawiązki lub świadczenia pieniężnego albo obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (art. 291 §1)

• zabezpieczenie roszczeń o naprawienie szkody (art. 292 §2)

Zabezpieczenie dokonuje się w sposób oznaczony w KPC. Zabezpieczenie grożącego przepadku następuje przez zajęcie ruchomości, wierzytelności i innych praw majątkowych oraz przez ustanowienia zakazu zbywania i obciążania nieruchomości (zakaz podlega ujawnieniu w księdze wieczystej). W miarę potrzeby może być ustanowiony zarząd nieruchomości lub przedsiębiorstwa oskarżonego (art. 292 §2).

W postanowieniu o zabezpieczeniu określa się zakres i sposób zabezpieczenia. Wydaje je sąd, a w postępowaniu przygotowawczym - prokurator. Na postanowienie przysługuje zażalenie, z tym że zażalenie na postanowienie prokuratora rozpoznaje sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie.

Zabezpieczenie upada, gdy nie zostaną prawomocnie orzeczone grzywna, przepadek, nawiązka, świadczenie pieniężne lub gdy nie zostanie nałożony obowiązek naprawienia szkody lub zadość uczynienia za doznana krzywdę ani nie zostaną zarządzone roszczenia o naprawienie szkody, a powództwo o te roszczenia nie zostanie wytoczone przed upływem 3 miesięcy od daty uprawomocnienia się orzeczenia (art. 294 §1).

Zabezpieczenie majątkowe na wniosek - art. 69 - jeżeli powództwo cywilne zostało zgłoszone w toku postępowania przygotowawczego wraz z wnioskiem o zabezpieczenie roszczenia, w sprawie tego wniosku orzeka prokurator. Na postanowienie co do zabezpieczenia roszczenia przysługuje zażalenie do sądu.

Tymczasowe zajęcie mienia ruchomego osoby podejrzanej, jeżeli zachodzi obawa usunięcia tego mienia (instytucja służąca efektywności zabezpieczenia majątkowego). Dokonywane jest wyłącznie w posterowaniu przygotowawczym przez policję oraz przez posiadające określone uprawnienia „policyjne” organy ŻW, Straży Granicznej, ABW i CBA oraz organy uprawnione do prowadzenia dochodzenia na podatnie przepisów szczególnych (uprawnienia te przysługują także organom skarbowym w sprawach o przestępstwa skarbowe). Stosuje się tu przepisy o zatrzymaniu rzeczy i przeszukaniu (art. 295 §2).

• Tymczasowe zajęcie upada, jeżeli w ciągu 7 dni od daty jego dokonania nie zostanie wydane przez prokuratora postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym (art. 295 §4).

18

Postępowanie przed sądem

3 miesiące

Postępowanie przygotowawcze

Sąd na wniosek prokuratora

„szczególne okoliczności” sąd na wniosek prokuratora przedłuża środek

12 miesięcy

2 lata

Pierwszy wyrok w I instancji

Czas oznaczony

Czas oznaczony

Sąd apelacyjny na wniosek prokuratora

Są apelacyjny na wniosek sądu, przed którym sprawa się toczy

Akt oskarżenia

---