I. POJĘCIE PRAWA ZOBOWIĄZAŃ

1. FUNKCJA PRAWA ZOBOWIĄZAŃ

Prawo obligacyjne jest najobszerniejszym działem prawa cywilnego. Normy prawa zobowiązań regulują praktycznie w całości stosunki majątkowe o charakterze względnym, które to stosunki wpływają na prawo podmiotowe skuteczne tylko między określonymi podmiotami, czyli inter partes.

Zasadnicza funkcja prawa zobowiązań polega na prawnej regulacji wymiany dóbr i usług między osobami fizycznymi, między osobami fizycznymi a osobami prawnymi oraz z udziałem tzw. ustawowych osób prawnych.

Ranga prawa zobowiązań wzrosła po roku 1990 w związku z przywróceniem mechanizmów gospodarki rynkowej oraz powrotu do swobody umów, autonomii woli stron itd.

2. ŹRÓDŁA PRAWA ZOBOWIĄZAŃ

Podstawowym źródłem prawa zobowiązań jest Kodeks Cywilny, w szczególności przepisy księgi trzeciej KC, oraz zwyczaj prawny.

Zobowiązania, jako jedyny dział prawa cywilnego, składają się z dwóch części - ogólnej i szczegółowej.

Dla wykładni przepisów prawa zobowiązań ogromne znaczenie ma orzecznictwo Sądu Najwyższego i Sądów Apelacyjnych.

Wśród przepisów prawa zobowiązań przeważają ius dispositivum. Znajdują one wtedy zastosowanie, kiedy strony w inny sposób nie uregulowały łączącego je stosunku prawnego. Ius cogens występują bardzo rzadko.

3. DEFINICJA ZOBOWIĄZANIA (art. 353KC)

Zobowiązanie jest stosunkiem prawnym między dwoma lub więcej podmiotami, osobami, na mocy którego jedna osoba (wierzyciel) może żądać od drugiej osoby (dłużnika) określonego działania lub zaniechania (świadczenia) a dłużnik jest zobowiązany to świadczenie spełnić.

Uprawnienie wierzyciela do domagania się spełnienia określonego świadczenia to dług.

4. PODMIOTY PRZEDMIOT I TREŚĆ STOSUNKU OBLIGACYJNEGO

W ramach stosunku obligacyjnego występują dwa podmioty:

• wierzyciel - podmiot uprawniony,

• dłużnik - podmiot zobowiązany.

Z punktu widzenia wierzyciela zobowiązanie jest nazywane wierzytelnością, a z punktu widzenia dłużnika nazywane jest długiem.

Przedmiotem zobowiązania jest określone zachowanie się dłużnika zwane świadczeniem.

Jeżeli wierzytelność od początku jest ściśle określona, albo gdy dochodzone świadczenie jest ściśle oznaczone, to wierzytelność przyjmuje postać roszczenia.

Na treść stosunku obligacyjnego składają się określone uprawnienia wierzyciela (wierzytelność) i odpowiadające im obowiązki dłużnika (dług).

Więź prawna pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem wymaga, by istniała ona między oznaczonymi osobami, zindywidualizowanymi w chwili powstania zobowiązania (najpóźniej w chwili, w której dłużnik powinien spełnić świadczenie), w przeciwieństwie do uprawnień w stosunkach prawa rzeczowego - tam są one skierowane do wszystkich podmiotów pozbawionych tego uprawnienia.

5. UPRAWNIENIA WIERZYCIELA

Wierzyciel może żądać zawsze takiego zachowania się od dłużnika, która zadość uczyni przysługującym mu prawom podmiotowym. Tym swoistym prawem podmiotowym jest wierzytelność.

Zawsze żądanie wierzyciela jest skierowane przeciwko indywidualnie oznaczonemu dłużnikowi.

Wierzycielowi, z reguły, przysługuje wiele uprawnień, które przybierają najczęściej postać roszczenia. Dzielą się na:

• główne i

• uboczne.

Gdyby uprawnienia wierzyciela nie były usankcjonowane przymusem (czyli nie istniałaby możliwość ich sądowego dochodzenia) to byłyby to uprawnienia iluzoryczne.

W przypadkach gdy dłużnik nie zachowuje się zgodnie z treścią zobowiązania wierzyciel może skorzystać z zapewnionego w takich sytuacjach przymusu państwowego, w szczególności z egzekucji sądowej lub administracyjnej, a w wyjątkowych sytuacjach dla ochrony swoich praw może zastosować samopomoc.

6. DŁUG I ODPOWIEDZIALNOŚĆ DŁUŻNIKA

Przez dług rozumieć należy powinność świadczenia, jaka ciąży na dłużniku. Natomiast przez odpowiedzialność należy rozumieć sytuację, w której w wypadku niespełnienia świadczenia przez dłużnika wierzyciel może dochodzić realizacji swojego uprawnienia przy wsparciu sądowych organów egzekucyjnych.

Powszechnie rozróżnia się odpowiedzialność osobistą i rzeczową dłużnika. W obu wypadkach ma ona charakter majątkowy.

Pod pojęciem odpowiedzialności osobistej należy rozumieć możność skierowania w celu zaspokojenia wierzytelności egzekucji do całego majątku (ogółu aktywów) dłużnika. Odpowiedzialność rzeczowa daje gwarancję zaspokojenia się wierzyciela ze ściśle oznaczonego przedmiotu majątkowego, na którym została zabezpieczona określona wierzytelność.

Kodeks karny przewiduje odpowiedzialność karną za świadome i celowe działanie dłużnika podejmowane na szkodę wierzyciela w postaci wyprowadzenia z majątku dłużnika po jego zajęciu składników, z których może się zaspokoić wierzyciel - art. 300-302 KK. Jest to odpowiedzialność na etapie postępowania egzekucyjnego.

7. POWSTANIE ZOBOWIĄZANIA

Zobowiązanie, jak każdy stosunek cywilnoprawny, powstaje na skutek zaistnienia zdarzeń cywilnoprawnych. Wśród tych zdarzeń na czoło, jako źródło stosunku obligacyjnego, wysuwa się zagadnienie podejmowania czynności prawnych, a wśród tych czynności prawnych najważniejszą rolę odgrywają umowy obligacyjne. Jednostronne czynności prawne rzadko stają się podstawą powstania stosunku cywilnoprawnego, np. przyrzeczenie publiczne, zapis.

Kolejnym źródłem powstania stosunku obligacyjnego są czyny niedozwolone, tzw. delikty, oraz bezpodstawne wzbogacenie się. Ostatnim źródłem, choć nie powszechnym, ale występującym, to akt administracyjny, który jeżeli ustawa na to zezwala, może wpływać na ukształtowanie stosunków zobowiązaniowych.

II. ŚWIADCZENIE I JEGO NIEKTÓRE RODZAJE

1. POJĘCIE ŚWIADCZENIA

Przez świadczenie rozumie się takie zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania, które czyni zadość usprawiedliwionym interesom wierzyciela. Świadczenie może polegać bądź na działaniu bądź na zaniechaniu, czyli na powstrzymywaniu się od działania.

By można mówić o świadczeniu, to musi być ono oznaczone, tzn. wierzyciel musi wiedzieć czego domagać się od dłużnika, a dłużnik - jak się zachować, aby zaspokoić chroniony prawem interes wierzyciela.

Oznaczenie świadczenia musi nastąpić najpóźniej w chwili, gdy dochodzi do jego spełnienia.

2. MOŻLIWOŚĆ SPEŁNIENIA ŚWIADCZENIA

Dłużnik tylko wtedy może być zobowiązany do spełnienia świadczenia, kiedy świadczenie jest możliwe do spełnienia.

„Niemożliwe” oznacza, że coś nie jest możliwe do zrealizowania bądź wykonanie czegoś jest niepodobieństwem, albo coś nie daje się urzeczywistnić.

Niemożliwość spełnienia może mieć charakter:

• pierwotny,

• następczy.

Niemożność pierwotna oznacza, że świadczenie nie było możliwe do spełnienia już w chwili zawarcia umowy. W takiej sytuacji cała ustanowiona w umowie reglamentacja przyszłych zachowań stron umowy nie osiągnie zamierzonego celu.

Skutki niemożności pierwotnej oparte są na rzymskiej paremii impossibilium nulla obligatio est - niemożliwe nie zobowiązuje. Sankcja przewidziana przepisem art. 387 KC ma charakter niemożliwości bezwzględnej, na którą może się powoływać każdy, kto ma w ty interes prawny. Sąd musi taką nieważność uwzględnić z urzędu, nawet jeżeli nie powoła się na nią żadna ze stron umowy.

Zawarcie umowy dotkniętej niemożliwością jej spełnienia rodzi odpowiedzialność odszkodowawczą tej strony, która zdawała sobie sprawę z tego sprawę, a która nie wyprowadziła drugiej strony z błędu; można jej postawić zarzut culpae in contrahendo. W takim wypadu obowiązek odszkodowawczy obejmuje roszczenie o naprawienie szkody, jakie poniosła strona, która zawarła umowę dotkniętą niemożliwością.

Niemożliwość następcza występuje wtedy, gdy niemożliwość świadczenia wynika dopiero po powstaniu zobowiązania.

3. RODZAJE ŚWIADCZEŃ

Niektóre rodzaje świadczeń:

• jednorazowe, okresowe i ciągłe.

Posługując się kryterium czasu, możemy podzielić świadczenia na jednorazowe i ciągłe. Świadczenie jest jednorazowe, gdy do jego spełnienia potrzeba jednego zachowania się dłużnika, choćby to zachowanie składać się miało z kilku czynności faktycznych. Świadczenie ciągłe polega na określonym z góry stałym zachowaniu się dłużnika w czasie trwania stosunku zobowiązaniowego, np. najemca i wynajmujący, dzierżawca i wydzierżawiający.

Dla określenia świadczenia jako okresowe do kryterium czasu należy dodać element powtarzalności, dlatego też przez świadczenie okresowe należy rozumieć czynności powtarzające się cyklicznie i w regularnych odstępach czasowych. W praktyce świadczenia te polegają na periodycznym spełnianiu świadczeń pieniężnych, np. świadczenia rentowe, świadczenia alimentacyjne.

• podzielne i niepodzielnie,

• oznaczone indywidualnie i rodzajowo,

• pieniężne i niepieniężne.

Świadczenie pieniężne polega na przekazaniu z majątku wierzyciela określonej wartości ekonomicznej pod postacią sumy pieniężnej wyrażonej w obowiązujących w Polsce jednostkach pieniężnych (złote i grosze).

Coraz większą rolę w obrocie gospodarczym odgrywa tzw. pieniądz elektroniczny, którym jest wartość pieniężna stanowiąca elektroniczny odpowiednik znaków pieniężnych a w obrocie bezgotówkowym dużą rolę pełnią tzw. karty płatnicze.

4. ZASADY ŚWIADCZEŃ PIENIĘŻNYCH

Do zobowiązań pieniężnych stosuje się trzy zasady:

• walutowości,

• nominalizmu,

• waloryzacji.

Zasada walutowości (art. 358 KC) - z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, na terenie RP zobowiązania pieniężne mogą być wyrażone tylko w pieniądzu polskim.

Zasada nominalizmu (art. 358¹ §1) - w myśl tej zasady zobowiązanie pieniężne zostaje spełnione przez zapłatę tej samej sumy pieniężnej na jaką opiewał dług w chwili jego powstania.

Zasada waloryzacji - ma szczególne znaczenie praktyczne dla realizacji uprawnień wierzyciela; waloryzacja opiera się na założeniu, że świadczenie ma na celu dostarczenie wierzycielowi tej samej wartości ekonomicznej, jaką reprezentowała wierzytelność w chwili swojego powstania.

Klauzula waloryzacyjna - KC przewiduje wprowadzenie klauzuli waloryzacyjnej, umożliwiającej, jeżeli zobowiązanie od chwili swego powstania miało cechę pieniężną, uzyskania realnej wartości w dacie spełnienia świadczenia.

Powszechnie wyróżniamy trzy rodzaje waloryzacji:

• umowną,

• sądową,

• ustawową - jako wyjątek od reguły nominalizmu.

Waloryzacja umowna - wystarczy, że strony w umowie zawartej zastrzegają klauzulę waloryzacyjną, polegającą na tym, że gdyby od momentu powstania zobowiązania, zmienią się okoliczności a w szczególności siła nabywcza pieniądza, umawiają się strony, że w oparciu o mierniki obiektywne odda się zwaloryzowaną kwotę.

Waloryzacja sądowa - zgodnie z dyspozycją art. 358¹ § 3 KC w razie zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania sąd na żądanie podmiotu zainteresowanego i po rozważeniu usprawiedliwionych interesu obu stron sąd może:

• zmienić wysokość świadczenia pieniężnego, lub

• zmienić sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby w umowie lub orzeczeniu były ustalone inne warunki.

Sąd posługuje się miernikami:

• wskaźnik zmian cen towarów i usług,

• wskaźnik waloryzacji rent i emerytur,

• wskaźnik inflacji itd.

5. ODSETKI OD ŚWIADCZEŃ PIENIĘŻNYCH

Odsetki są świadczeniem akcesoryjnym w stosunku do świadczenia głównego, obliczane są według określonej stopy procentowej.

O wysokości odsetek decyduje tytuł uprawniający do ich odebrania.

Wyróżniamy odsetki:

• ustawowe,

• umowne,

• ustalone w orzeczeniu sądowym.

Art. 482 KC statuuje zakaz anatocyzmu, tj. pobierania odsetek od zaległych odsetek. Zakaz ten przestaje obowiązywać w momencie wytoczenia powództwa. Wtedy najczęściej dochodzi do kapitalizacji odsetek i suma podlega dochodzeniu roszczenia.

Zakaz anatocyzmu generalnie nie dotyczy kredytów i odsetek długoterminowych.

6. ŚWIADCZENIA W ZOBOWIĄZANIACH PRZEMIENNYCH

Zobowiązanie przemienne polega na tym, że dłużnik może wywiązać się ze zobowiązania poprzez spełnienie jednego z kilku świadczeń. Świadczenia te, z punku widzenia zaspokojenia wierzyciela, są równorzędne.

Alternatywnie oznaczone świadczenia muszą być różnorodne pod względem albo:

• przedmiotu świadczenia,

• sposobu spełnienia co do miejsca,

• co do terminu spełnienia,

• podmiotu, na rzecz którego świadczenie ma być spełnione.

Prawo wyboru świadczenia przemiennego przysługuje dłużnikowi, chyba że z umowy lub ustawy to prawo przysługuje wierzycielowi. Prawo wyboru istnieje tylko wobec całego świadczenia, a nie poszczególnych jego części.

Wyboru dokonuje się poprzez wyraźne oświadczenie skierowane do drugiej strony, także w sposób dorozumiały poprzez spełnienie świadczenia. Oświadczenie to nie może być zmienione, chyba że za zgodą adresata.

Osobie uprawnionej druga strona może wyznaczyć termin do dokonania wyboru, po którego bezskutecznym upływie prawo wyboru przechodzi na nią.

W odniesieniu do niemożliwości pierwotnej, dopiero niemożliwość świadczenia dotykająca wszystkie świadczenia przemienne powoduje nieważność zobowiązania.

W przypadku niemożliwości następczej:

• w wyniku działań dłużnika, miejsce świadczenia zajmuje odszkodowanie,

• gdy przyczyny leżą poza dłużnikiem - zobowiązanie wygasa.

7. UPOWAŻNIENIE PRZEMIENNE

Upoważnienie przemienne (facultas alternativa) polega na tym, że wierzycielowi nie przysługuje prawo wyboru. Może on domagać się od dłużnika świadczenia ściśle określonego, natomiast dłużnik jest uprawniony zamiast tego świadczenia spełnić inne świadczenie.

W odróżnieniu od świadczenia przemiennego, w upoważnieniu przemiennych przedmiot świadczenia jest jeden i wierzyciel tylko tego świadczenia może się domagać od dłużnika. Tylko dłużnik jest uprawniony do zmiany świadczenia na inne.

III. UMOWY

1. DEFINICJA UMOWY

UMOWA jest to zgodne oświadczenie woli przynajmniej dwóch stron
w celu wywołania skutków prawnych.

Oświadczenia składane w toku zawierania umowy i prowadzące
do zawarcia umowy nie mogą mieć identycznej treści, ale tylko treść ze sobą zgodną.

Porozumienie się stron w toku zawarcia umowy określane jest jako konsens. Brak konsensu to dyssens. Rozróżnia się dyssens jawny
i ukryty w zależności od tego, czy strony były go świadome.

2. SWOBODA UMÓW (art. 353¹ KC)

Na treść swobody zawierania umów składają się:

• swoboda zawarcia umowy,

• swoboda wyboru kontrahenta,

• swoboda wyboru treści oraz formy umowy,

• swoboda rozwiązania umowy.

Dzięki swobodzie umów podmioty prawa cywilnego mogą kształtować własną sytuację prawno-obligacyjną w sposób, który w największym stopniu odpowiada ich interesom.

Treść oraz cel (korzyści stron) umowy skrępowane są przez:

• właściwość (naturę) stosunku,

• ustawę i

• zasady współżycia społecznego.

Właściwość (natura) stosunku zobowiązaniowego rozumiana jest jako przestrzegania podstawowych cech stosunku zobowiązaniowego, których nieuwzględnienie wypaczałoby istotę tworzonego stosunku prawnego.

Treść lub cel umowy nie mogą być sprzeczne z ustawą, tzn. niedopuszczalne jest takie kształtowanie treści stosunku zobowiązaniowego lub jego celu, które naruszałoby kodeks cywilny lub inne ustawy.

Przykład: przepisy o wyzysku, o niedozwolonych klauzulach umownych.

Swobody umów nie mogą ograniczyć zarządzenia, uchwały czy wytyczne.

Sprzeczność treści lub celu z ustawą prowadzi do nieważności umowy, chyba że przepis szczególny przewiduje inny skutek.

Zasady współżycia społecznego to nakaz nieprzekraczania granic szeroko rozumianej uczciwości, moralności oraz lojalności w prowadzeniu interesów.

Oceny, czy naruszone zostały zasady współżycia społecznego, dokonuje sędzia na rozprawie.

W razie ukształtowania umowy w sposób niezgodny z ustawą, zasadami współżycia społecznego, właściwością lub celem zobowiązania, sankcją jest nieważność umowy.

3. WYZYSK (art. 388 § 1 KC)

Umowa zawarta w celu wyzysku drugiej strony jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. O wyzysku można mówić wyłącznie w odniesieniu do umów wzajemnych (umowa wzajemna traktuje o obustronnych, ekwiwalentnych w założeniu, świadczeniach stron).

Wyzysk to taka sytuacja, gdy jedna ze stron, wykorzystując przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej strony, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje lub zastrzega dla siebie lub osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jego własnego świadczenia.

Aby uznać, że dana umowa dotknięta jest wyzyskiem, muszą być spełnione równocześnie dwie przesłanki:

• przesłanka obiektywna, która musi istnieć w chwili zawarcia umowy - dysproporcja świadczeń obu stron,

• przesłanka subiektywna - wyzyskujący musi mieć świadomość przymusowego położenia, niedołęstwa lub niedoświadczenia drugiej strony.

Dla przyjęcia, że dana umowa dotknięta jest wyzyskiem nie ma znaczenia, która strona dążyła do zawarcia umowy, i kto zaproponował poszczególne jej postanowienia.

W przypadku wyzysku, wyzyskany może żądać zmniejszenia swojego świadczenia lub zwiększenia świadczenia drugiej strony, a gdyby to było zbyt utrudnione - unieważnienia umowy, w ramach renegocjacji lub wytoczonego powództwa.

Orzeczenie ma charakter konstytutywny i może zmieniać umowę lub ją unieważnić. Uprawnienia te wygasają z upływem dwóch lat od zawarcia umowy.

4. ZAWARCIE UMOWY Z UDZIAŁEM WZORCA

Przedsiębiorstwa, które zajmują się działalnością określonego rodzaju i stale zawierają umowy określonego typu, np. banki, ubezpieczyciele, dostawcy mediów itd., często przygotowują z góry ustalony wzór lub szablon umowy w postaci formularza, który wystarczy podpisać. Nie są one nigdy źródłem prawa, a jedynie wzorcami możliwej treści określonej umowy.

W celu wzmocnienia interesu konsumenta ustawodawca wymaga aby treść wzorca umowy była jednoznaczna i sformułowana w sposób zrozumiały; niejednoznaczne sformułowania we wzorcu tłumaczy się na korzyść konsumenta.

Wzorce może konstruować i posługiwać się nimi każdy podmiot prawa cywilnego. Do zawarcia umowy przy pomocy wzorca wystarczy, by podmiot posługujący się nim dostarczył do drugiej stronie. W niektórych okolicznościach, gdy jest to zwyczajowo przyjęte, wystarczy by o treści wzorca druga strona mogła się z łatwością dowiedzieć.

Łatwość dowiedzenia się o treści wzorca oznacza, że musi być ona udostępniona potencjalnym kontrahentom w miejscach łatwo dla nich dostępnych oraz sam wzorzec musi być udostępniony w sposób czytelny.

Zawarcie umowy z udziałem wzorca bez obowiązku jego doręczenia nie dotyczy sytuacji, gdy umowa jest zawierana z udziałem konsumenta, chyba że dotyczy to umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego.

Autor wzorca jest zobowiązany do jego doręczenia, jeżeli posługuje się wzorcem w trakcie trwania stosunku o charakterze ciągłym; druga strona może wypowiedzieć wtedy umowę w najbliższym terminie wypowiedzenia.

W przypadku sprzeczności treści umowy ze wzorcem pierwszeństwo mają indywidualne uzgodnione postanowienia.

5. NIEDOZWOLONE POSTANOWIENIA UMOWNE

Postanowienia umowy pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem mogą być uznane za niedozwolone w razie wystąpienia kumulatywnie przesłanek:

• gdy określone postanowienie włączone do umowy nie zostało wcześniej indywidualni uzgodnione z konsumentem,

• postanowienia włączone do umowy kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami,

• skutkiem postanowień umowy jest takie ułożenie wzajemnych stosunków, że rażąco narusza interes klienta.

Podstawą do oceny na ile postanowienia umowy są sprzeczne z dobrymi obyczajami jest chwila zawarcia umowy.

CZARNE KLAUZULE NIEDOZWOLONE

Ocena, na ile nastąpiło rażące naruszenie interesów konsumenta, musi być dokonana w odniesieniu do konkretnych postanowień; ustawodawca wylicza przykładowy katalog klauzul niedozwolonych (tzw. czarne klauzule niedozwolone) w art. 385³ KC, który można podzielić na kilka grup:

• klauzule dotyczące odpowiedzialności stron,

• wyłączające wpływ konsumenta na umowę i jego prawa i obowiązki,

• wprowadzające na konsumenta obowiązek świadczeń wychodzących poza zawartą umowę,

• przyznające kontrahentowi konsumenta prawo decydowania o sposobie wykonania umowy,

• dotyczące kształtowania czasu trwania umowy,

• dotyczące kwestii jurysdykcyjnych.

Wprowadzenie przez przedsiębiorcę do umowy niedozwolonej klauzuli, będzie działaniem nieskutecznym, ponieważ takie postanowienie konsumenta nie wiąże. Ponieważ jest ono nieskuteczne z mocy samego prawa, orzeczenie sądowe uznające dane postanowienie umowy jest niedozwolone. Strony są natomiast związane umową w pozostałym zakresie.

SZARE KLAUZULE NIEDOZWOLONE

Poza wymienianymi przez KC przykładowymi klauzulami niedozwolonymi, mogą jeszcze zostać za takie uznane klauzule na mocy orzeczenia Sądu Okręgowego w Warszawie - Sądu Antymonopolowego, są to tzw. szare klauzule niedozwolone.

POWÓDZTWO O UZNANIE KLAUZULI ZA NIEDOZWOLONĄ

Powództwo w sprawach o uznanie klauzuli zawartej we wzorcu za niedozwoloną może wytoczyć każdy, kto według oferty pozwanego mógłby zawrzeć z nim umowę zawierającą postanowienie, którego uznania za niedozwolone żąda.

Uprawnionym do wytoczenia powództwa jest każdy potencjalny kontrahent, nawet wtedy, gdy autor wzorca zaniechał jego stosowania, jeżeli od tego zaniechania nie minęło sześć miesięcy.

Sąd uwzględniając powództwo w sentencji wyroku przytacza treść postanowień wzorca uznanych za niedozwolone i zakazuje ich wykorzystywania.

6. UMOWA PRZEDWSTĘPNA (art. 389-390 KC)

POJĘCIE UMOWY PRZEDWSTĘPNEJ

Umowa przedwstępna to umowa, w której strony zobowiązują się do zawarcia w przyszłości oznaczonej umowy.

Potrzeba taka istnieje wtedy, gdy zawarcie umowy przyrzeczonej (definitywnej, stanowczej lub ostatecznej) jest niemożliwe ze względu na:

• przeszkody faktyczne,

• przeszkody prawne,

• poważne utrudnienie w jej zawarciu lub

• sobie znane powody, dla których strony nie chcą zawrzeć takiej umowy, a chcą sobie zapewnić jej zawarcie w przyszłości.

Umowa przedwstępna może mieć charakter jednostronnie lub dwustronnie zobowiązujący, w zależności od tego, czy do zawarcia umowy zobowiązuje się jedna czy obie strony. Przedmiotem świadczenia dłużnika w umowie przedwstępnej jest złożenie oświadczenia określonej treści, potrzebnego do tego, aby umowa oczekiwanego typu doszła do skutku. Świadczenie to polega na czynieniu.

WAŻNOŚĆ UMOWY PRZEDWSTĘPNEJ

Dla swojej ważności umowa przedwstępna musi zawierać istotne postanowienia umowy przyrzeczonej oraz termin, w ciągu którego ostateczna umowa ma być zawarta.

Istotne postanowienia umowy to takie postanowienia, bez uzgodnienia których umowa przyrzeczona nie zostałaby zawarta. Termin zawarcia umowy przyrzeczonej może być oznaczony przez wyraźne podanie daty, albo w drodze wskazania przyszłego zdarzenia, np. po uregulowaniu stanu własności nieruchomości.

SKUTKI UMOWY PRZEDWSTĘPNEJ

Skutkiem umowy przedwstępnej jest zobowiązanie do zawarcia umowy przyrzeczonej. Wykonanie umowy przedwstępnej polega na zawarciu umowy przyrzeczonej. Obowiązkowi zawarcia umowy przyrzeczonej odpowiada po drugiej stronie roszczenie o jej zawarcie.

FORMA UMOWY PRZEDWSTĘPNEJ

Umowa przedwstępna nie wymaga dla swej ważności żadnej formy szczególnej. Ustawodawca przewiduje jednak różne skutki, w razie uchylania się od zawarcia umowy przyrzeczonej, w zależności od formy umowy przedwstępnej.

Przykład: gdy umowa przedwstępna, zobowiązująca do zawarcia w przyszłości umowy wymagającej formy notarialnej jest sporządzona nieformalnie, to w razie uchylania się od podpisania umowy przyrzeczonej przez jedną ze stron, druga strona może żądać naprawienia powstałej szkody (skutek słabszy), a gdy w formie aktu notarialnego - może ponadto dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej (skutek silniejszy).

Uprawniony z umowy przedwstępnej może dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej lub roszczeń o naprawienie szkody w ciągu roku od dnia, w którym umowa miała być zawarta. Z upływem tego terminu roszczenie przedawnia się.

Jeżeli uprawniony dochodzi najpierw zawarcia umowy, a dopiero w wypadku, gdy to roszczenie zostaje oddalone, występuje z roszczeniem o naprawienie szkody, to termin ten upływa w ciągu roku od dnia, w którym uprawomocniło się orzeczenie oddalające żądanie zawarcia umowy.

7. UMOWY O ŚWIADCZENIE PRZEZ OSOBĘ TRZECIĄ LUB
NA RZECZ OSOBY TRZECIEJ

UMOWA O ŚWIADCZENIE PRZEZ OSOBĘ TRZECIĄ

Strony umowy nie mogą w niej nałożyć obowiązku świadczenia na osobę trzecią. Można jednak w umowie zastrzec, że osoba trzecia zaciągnie określone zobowiązanie albo spełni określone świadczenie. Zastrzeżenie takie nie daje wierzycielowi żadnych uprawnień wobec osoby trzeciej.

Strona uprawniona może składać roszczenia tylko wobec kontrahenta, który przyrzeczenie składa; może polegać na żądaniu dołożenia starać lub gwarancji kontrahenta, że osoba trzecia zachowa się w określony sposób.

Jeżeli osoba trzecia odmawia zachowania się w określony sposób to składający przyrzeczenie zobowiązany jest naprawić kontrahentowi szkodę, którą przez to poniósł.

Za zgodą kontrahenta, składający przyrzeczenie może sam spełnić przyrzeczone świadczenie, jeżeli jest to zgodne z właściwością świadczenia.

UMOWA O ZWOLNIENIE Z DŁUGU

Umowa ta polega na tym, że osoba trzecia zobowiązuje się wobec dłużnika zwolnić go z obowiązku świadczenia. Wierzyciel nie może żądać do tej osoby spełnienia świadczenia, osoba trzecia jest jednak zobowiązana go zaspokoić. Gdy tego nie zrobi, to dłużnik może domagać się od tej osoby trzeciej naprawienia szkody, jaką poniósł.

Od tego typu umów należy odróżnić umowy prowadzące do zmiany dłużnika, na które musi wyrazić zgodę wierzyciel.

UMOWA O ŚWIADCZENIE NA RZECZ OSOBY TRZECIEJ
(PACTUM IN FAVOREM TERTII )

W tego typu umowach jedna ze stron zobowiązuje się spełnić dane świadczenie na rzecz osoby trzeciej, nie biorącej udział w umowie (art. 393 KC).

Osobą trzecią w rozumieniu art. 393 KC jest osoba uprawniona za stosunku obligacyjnego i mająca roszczenie wynikające tylko z tego stosunku (w odróżnieniu od osoby trzeciej w rozumieniu art. 527 KC, którą jest strona czynności prawnej dokonanej z dłużnikiem, który ma świadomość pokrzywdzenia tym swoich wierzycieli).

W razie braku odmiennych postanowień, osoba trzecia może domagać się spełnienia świadczenia bezpośrednio od dłużnika. Zastrzeżenie obowiązku świadczenia nie może zostać zmienione, jeżeli osoba trzecia oświadczyła którejkolwiek ze stron, że chce z zaskarżenia skorzystać.

Zastrzeżenie w umowie świadczenia na rzecz osoby trzeciej nie może pogarszać położenia dłużnika w porównaniu z sytuacją, w której takiego zastrzeżenia nie dokonano, w związku z czym może on bronić się zarzutami wynikającymi z umowy zarówno przeciwko wierzycielowi jak i osobie trzeciej.

8. DODATKOWE ZASTRZEŻENIA UMOWNE

ZADATEK (art. 394 KC)

Zadatek jest sumą pieniężną lub przedmiotem, który jedna strona daje drugiej przy zawarciu umowy i stanowi jej część składową. Zadatek jest czynnością prawną realną.

Skuteczność zadatku jest uzależniona od istnienia ważnej umowy. Nieważność umowy pociąga za sobą nieważność porozumienia stron w sprawie zadatku, a dany zadatek podlega wówczas zwrotowi wg przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu się.

Skutki dania zadatku wynikają przede wszystkim z umowy, dalej ze zwyczaju, a ostania w hierarchii jest ustawa.

W razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczania terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli sama go dała może żądać sumy dwukrotnie wyższej. Dodatkowo, jeżeli szkoda rzeczywista przewyższa wielkość zadatku poszkodowany może dochodzić odszkodowania na zasadach ogólnych, a kwota zadatku zaliczana jest do odszkodowania.

W razie rozwiązania umowy lub niewykonania umowy z powodu okoliczności, za które nie odpowiada żadna ze stron lub obie strony, zadatek powinien być zwrócony.

W razie wykonania umowy zadatek zostaje zaliczony na rzecz osoby, która go dała; jeżeli nie jest to możliwe, zadatek podlega zwrotowi.

UMOWNE PRAWO ODSTĄPIENIA

Odstąpienie od umowy jest możliwe tylko w drodze porozumienia stron; wyjątkowo ustawodawca przewiduje możliwość odstąpienia od umowy w drodze jednostronnego oświadczenia woli.

W umowie można zastrzec prawo odstąpienia od umowy; zastrzeżenie to jest częścią umowy i dzieli jej los, tzn. nieważność umowy powoduje również nieważność tego zastrzeżenia. Zastrzeżenie to ma charakter czynności prawnej konsensualnej, a więc zachodzi w skutek samego uzgodnienia stron.

Strony, pod rygorem nieważności, powinny wprowadzić do umowy:

• termin, w ciągu którego można skorzystać z prawa odstąpienia,

• postanowienie, czy prawo odstąpienia przysługuje jednej czy obu stronom.

Dla skuteczności zastrzeżenia nie jest wymagane żadne jego uzasadnienie.

Wykonanie umownego prawa odstąpienia polega na złożeniu drugiej stronie oświadczenia stosownej treści. Prawo do złożenia tego oświadczenia nie ulega przedawnieniu i nie wygasa nawet w wypadku wykonania umowy zasadniczej.

Zastrzeżenie umownego prawa odstąpienia z dodaniem warunku - jest to sytuacja, gdy prawo odstąpienia przysługuje tylko jednej stronie i tylko w przypadku, gdy druga strona nie wykona lub nienależycie wykona swoje zobowiązanie - lex commissoria.

ODSTĘPNE

Odstępne jest to uzgodniona przez strony kwota pieniężna, od zapłaty której strony uzależniają, w drodze odrębnego zastrzeżenia umownego, odstąpienie od umowy. Odstępne może być zastrzeżone na rzecz jednej lub obu stron.

IV. WIELOŚĆ DŁUŻNIKÓW LUB WIERZYCIELI

1. ZOBOWIĄZANIA SOLIDARNE

Zobowiązanie dzieli się na tyle odrębnych i niezależnych od siebie zobowiązań ilu jest dłużników i wierzycieli.

Treść zobowiązań solidarnych:

• solidarność dłużników (solidarność bierna) - polega na możliwości żądania przez wierzyciela świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych;

• solidarność wierzycieli (solidarność czynna) - polega na tym, że zaspokojenie któregokolwiek z wierzycieli powoduje, że dług wygasa względem wszystkich.

Istota zobowiązań solidarnych:

• solidarność bierna - wszyscy dłużnicy solidarnie pozostają zobowiązani aż do zupełnego zaspokojenia wierzyciela;

• solidarność czynna - dłużnik może spełnić świadczenie, według swojego wyboru, do rąk któregokolwiek z wierzycieli solidarnych; gdyby któryś z wierzycieli wytoczył dłużnikowi powództwo - wtedy powinien spełnić świadczenie do jego rąk.

Zarówno solidarność bierna jak i czynna ma za zadanie chronić interesów wierzyciela.

SOLIDARNOŚĆ BIERNA

Solidarność bierna powstaje na skutek szczególnej podstawy prawnej, zawartej w:

• ustawie, np. odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe,

• postanowieniach czynności prawnej, zazwyczaj zawartych w umowach,

• przepisach prawnych, które łączą jej powstanie z określonymi umowami, np. gdy kila osób zaciągnęło zobowiązanie dotyczące ich wspólnego mienia.

Szczególny przypadek powstania solidarności biernej reguluje art. 370 KC - jeżeli kilka osób zaciągnęło zobowiązanie dotyczące ich wspólnego mienia są one zobowiązane solidarnie, chyba że strony w umowie postanowią inaczej (domniemanie woli stron). Konieczne jest spełnienie dwóch przesłanek:

• zobowiązanie musi dotyczyć wspólnego mienia dłużników,

• powstaje na skutek czynności dokonanej przez osoby posiadające udział we wspólnym mieniu.

Odnowienie (nowacja) ma miejsce wówczas, gdy w celu umorzenia zobowiązania dłużnik zobowiązuje się za zgodą wierzyciela spełnić inne świadczenie lub nawet to samo świadczenie, ale z innej podstawy prawnej, a zobowiązanie dotychczasowe wygasa.

Współdłużników obowiązuje zasada reprezentacji na ich korzyść względem wierzyciela. Oznacza to, że odnowienie między wierzycielem a jednym z dłużników solidarnych zwalnia współdłużników, chyba że wierzyciel zastrzegł, iż zachowuje przeciwko nim swe prawa.

Skutkiem takiego zastrzeżenia będzie z jednej strony istnienie dotychczasowego zobowiązania ze strony współdłużników, a ponadto nowe zobowiązanie z dłużnikiem, który zobowiązanie odnowił. Jeżeli świadczenie spełni jeden z pozostałych współdłużników, to dłużnik dokonujący nowacji zobowiązany jest do pokrycia przypadającej na niego części świadczenia.

W przypadku zwolnienia z długu jednego z dłużników wierzyciel nie może dochodzić roszczenia przeciwko temu dłużnikowi w ogóle. W razie zrzeczenia się solidarności na rzecz jednego z dłużników wierzyciel nie może dochodzić tylko tej części długu, jaka przypadała na tego dłużnika.

Zrzeczenie się solidarności lub zwolnienie z długu jednego z dłużników solidarnych nie rozciąga się na pozostałych, którzy nadal odpowiadają solidarnie za cały dług.

Dłużnik, którego zwolniono z długu lub z solidarności nadal zobowiązany jest do pokrycia przypadającego na niego udziału długu względem tego współdłużnika, który zaspokoił wierzyciela.

SOLIDARNOŚĆ CZYNNA

Solidarność czynna powstaje wyłącznie z mocy czynności prawnej,
a nie z mocy prawa, nie ma bowiem przepisów szczególnych regulujących ten rodzaj zobowiązania.

Współwierzycieli obowiązuje zasada reprezentacji na ich korzyść wobec dłużnika. Oznacza to, że zwłoka wierzyciela, któremu dłużnik zaofiarował świadczenie odnosi skutek względem wszystkich wierzycieli, także tych, którzy żądali wcześniej spełnienia świadczenia, a nie wytoczyli powództwa przeciwko dłużnikowi.

Jeżeli dłużnik zaofiaruje świadczenie względem jednego wierzyciela, wtedy nie jest on opóźniony wobec żadnego wierzyciela, nawet tych, którzy uprzednio żądali spełnienia świadczenia.

Przerwanie lub zawieszenie biegu terminu przedawnienia względem jednego z wierzycieli odnosi skutek wobec wszystkich współwierzycieli.

2. ROSZCZENIA REGRESOWE

Roszczenia regresowe (zwrotne) mają miejsce wówczas, gdy jeden
z kilku dłużników zaspokaja jednego wierzyciela, lub gdy jeden z kilku wierzycieli otrzymuje świadczenie za wszystkich.

Roszczenia regresowe przedawniają się z reguły z upływem 10 lat,
a gdy jest to związane z prowadzeniem działalności gospodarczej
z upływem 3 lat. Jeżeli z treści stosunku prawnego nie wynika co innego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia spełnienia świadczenia przez dłużnika w przypadku solidarności biernej, lub od chwili przyjęcia świadczenia przez wierzyciela, w przypadku solidarności czynnej.

ROSZCZENIA REGRESOWE DŁUŻNIKÓW SOLIDARNYCH

Przesłanką powstania roszczenia regresowego jest spełnienie należnego świadczenia przez jednego ze współdłużników w części, która przekracza część do której był zobowiązany.

Jeżeli roszczenia regresowe nie są wyłączone ze stosunku prawnego istniejącego pomiędzy dłużnikami, dłużnik, który spełnił świadczenie może żądać od pozostałych dłużników zwrotu w równych częściach tego, co spełnił ponad część przypadającą na niego.

Dłużnik uprawniony do roszczeń regresowych może domagać się odsetek z tytułu zwłoki od współdłużników, którzy również znajdowali się w zwłoce.

Jeżeli jeden z dłużników solidarnych jest niewypłacalny, należna wierzycielowi część świadczenia, przypadająca na jego część rozkłada się na wszystkich pozostałych, i to w takim stosunku, w jakim mają się między sobą rozliczać. Jeżeli stan majątkowy dłużnika ulegnie zmianie, współdłużnicy którzy pokryli jego udział mogą się domagać zwrotu, gdyż nadal jest w stanie regresu.

ROSZCZENIA REGRESOWE WIERZYCIELI SOLIDARNYCH

O istnieniu roszczeń regresowych pomiędzy wierzycielami solidarnymi rozstrzyga wewnętrzny stosunek prawny między nimi.

Jeżeli współwierzyciele nie uregulowali w umowie wzajemnych roszczeń, wówczas wierzyciel solidarny, który otrzymał świadczenie jest zobowiązany do zaspokojenia pozostałych wierzycieli w częściach równych.

Jeżeli wierzyciel otrzymał świadczenie częściowe, wówczas zobowiązany jest wydać współwierzycielom stosunkowe części.

Odpowiedzialność wierzyciela solidarnego względem współwierzycieli powstaje w chwili przyjęcia przez niego świadczenia lub jego części.

3. SOLIDARNOŚĆ NIEPRAWIDŁOWA (IN SOLIDUM)

Solidarność nieprawidłowa (niewłaściwa, przypadkowa, pozorna, niezupełna, in solidum) ma miejsce wówczas, gdy jednej osobie przysługuje wierzytelność o to samo świadczenie od dwóch lub więcej osób z różnych tytułów prawnych, a z przepisów ustawy, ani z umowy nie wynika aby istniała między nimi solidarność bierna,

Przykład: odpowiedzialność za szkodę, w której jedna ze stron odpowiada ex contractu, a druga ex delicto, odpowiedzialność za szkodę w której jedna osoba odpowiada ex delicto, a druga jako ubezpieczyciel.

Do solidarności niewłaściwej mogą być stosowane analogicznie przepisy dotyczące solidarności biernej odnoszące się do:

• skutków działań jednego ze współdłużników solidarnych,

• przerwania i zawieszenia biegu przedawnienia w stosunku do jednego z dłużników solidarnych,

• zwolnienia z długu lub zrzeczenia się solidarności przez wierzyciela w stosunku do jednego ze współdłużników.

W odniesieniu do roszczeń regresowych zastosowanie mają reguły ogólne prawa cywilnego bądź też szczególne, odnoszące się do poszczególnych stosunków zobowiązaniowych.

ZOBOWIĄZANIA PODZIELNE I NIEPODZIELNE (art. 379-383 KC)

Podział na świadczenia podzielne i niepodzielne odnosi się do wszystkich rodzajów świadczeń, zarówno tych, w których da się wyróżnić przedmiot świadczenia, np. zapłata oznaczonej sumy pieniężnej, wydanie rzeczy, wykonanie dzieła, jak i tych, w których nie jest to możliwe, np. zaniechanie dokonywania pewnych czynności.

Świadczenie ma charakter podzielny, jeżeli może być spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu świadczenia lub jego wartości,

Przykład: świadczenie pieniężne, większość świadczeń, których przedmiotem są rzeczy oznaczone co do gatunku.

Świadczenie ma charakter niepodzielny, jeżeli nie może być spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu świadczenia lub jego wartości,

Przykład: większość świadczeń oznaczonych co do tożsamości, świadczenia polegające na zaniechaniu jakiegoś zachowania.

Jeżeli dłużnicy są zobowiązani do świadczenia niepodzielnego to są odpowiedzialni za spełnieni świadczenia jak dłużnicy solidarni.

Jeżeli wzajemne świadczenie wierzyciela jest niepodzielne, to dłużnicy zobowiązani do świadczenia podzielnego są za nie odpowiedzialni solidarnie, chyba że umowa stanowi inaczej.

Dłużnik, który spełnił świadczenie niepodzielne, może żądać od pozostałych dłużników zwrotu wartości świadczenia wg tych samych zasad co dłużnik solidarny.

Jeżeli jest kilu wierzycieli uprawnionych do świadczenia niepodzielnego, każdy z nich może żądać spełnienia całego świadczenia. Jeżeli jednak choć jeden z wierzycieli się temu sprzeciwi, dłużnik obowiązany jest świadczyć wszystkim wierzycielom łącznie lub złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego.

Zwolnienie dłużnika z długu przez jednego z wierzycieli uprawnionego do świadczenia niepodzielnego nie ma skutku względem pozostałych wierzycieli.

Zwłoka dłużnika, przerwanie lub zawieszenie biegu przedawnienia względem jednego z wierzycieli uprawnionego do świadczenia niepodzielnego ma skutek względem pozostałych wierzycieli.

Jeżeli jeden z wierzycieli uprawnionych do świadczenia niepodzielnego przyjął świadczenie, jest od odpowiedzialny względem pozostałych wierzycieli wg tych samych zasad, co wierzyciel solidarny.

V. BEZPODSTAWNE WZBOGACENIE

1. POJĘCIE BEZPODSTAWNEGO WZBOGACENIA

Bezpodstawne wzbogacenie jest to zobowiązanie powstające na skutek uzyskania korzyści majątkowej bez podstawy prawnej kosztem innej osoby. Osoba taka jest zobowiązana do zwrotu wartości tej korzyści, a także wszystkiego, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści lub jako naprawienie szkody.

Podmiotami zobowiązania z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia są: z jednej strony osoba, która bezpodstawnie się wzbogaciła, tj. wzbogacony, z drugiej strony osoba, której kosztem takie wzbogacenie nastąpiło, tj. zubożony.

Przedmiotem roszczenia o zwrot z bezpodstawnego wzbogacenia jest zwrot uzyskanych korzyści, który powinien nastąpić w naturze, czyli zwrócona powinna być ta sama rzecz.

2. PRZESŁANKI BEZPODSTAWNEGO WZBOGACENIA

Zobowiązanie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia się powstaje w wyniku spełnienia czterech kumulatywnych przesłanek:

• uzyskanie korzyści majątkowej (wzbogacenie) przez zwiększenie aktywów lub zmniejszenie pasywów wzbogaconego,

• osiągnięcie korzyści z majątku innej osoby (zubożenie) przez zmniejszenie aktywów lub zwiększenie pasywów zubożonego,

• istnienie związku między wzbogaceniem a zubożeniem,

• uzyskanie korzyści bez podstawy prawnej.

3. ROSZCZENIA Z BEZPODSTAWNEGO WZBOGACENIA

Dłużnikiem jest wzbogacony a wierzycielem jest zubożony.

Obowiązek wydania korzyści obejmuje także surogaty, czyli to wszystko, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane za tę korzyść albo jako naprawienie szkody.

Obowiązek wydania korzyści lub jej wartości wygasa, jeżeli wzbogacony zużył lub utracił korzyść w taki sposób, że nie jest już wzbogacony.

Miarą roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia się jest wartość wzbogacenia i wartość zubożenia pozostających ze sobą w ścisłej korelacji.

Celem roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia jest przywrócenie do majątku zubożonego tego samego co z tego majątku ubyło. Jeżeli strata zubożonego i korzyść wzbogaconego stanowią różne wartości, zwrotowi podlega wysokość mniejsza.

Jeżeli zwrot w naturze nie jest możliwy, ustala się wartość zwrotu w kwocie pieniężnej wg chwili żądania zwrotu. Nie jest to świadczenie wzbogaconego pieniężne sensu stricto, ale świadczenie niepieniężne spełnione w pieniądzu.

Jeżeli wzbogacony rozporządził korzyścią na rzecz osoby trzeciej bezpłatnie, wtedy obowiązek wydania korzyści przechodzi na tę osobę.

4. ROZLICZENIE NAKŁADÓW PRZY OBOWIĄZKU WYDANIA
KORZYŚCI (art. 408 KC)

Zobowiązany do wydania korzyści może żądać zwrotu nakładów koniecznych, jeżeli nie znalazły one pokrycia w użytku, który z nich osiągnął.

Koniecznymi są nakłady, których celem jest utrzymanie rzeczy w stanie zdolnym do normalnego z niej korzystania,

Przykład: utrzymanie budynków w należytym stanie technicznym i sanitarnym, utrzymanie zwierząt domowych, uprawy pola.

Bezpodstawnie wzbogacony w dobrej wierze może żądać zwrotu także innych nakładów o tyle, o ile zwiększają one wartość rzeczy w chwili jej wydania, lub może zabrać poczynione nakłady przywracając stan poprzedni.

Bezpodstawnie wzbogacony w złej wierze może żądać zwrotu nakładów o tyle, o ile zwiększają one wartość rzeczy w chwili jej nabycia, zarówno koniecznych jak i niekoniecznych, nie może ich jednak zabrać.

5. ŚWIADCZENIE NIENALEŻNE (art. 410 KC)

Świadczenie nienależne jest szczególnym przypadkiem bezpodstawnego wzbogacenia.

Świadczenie jest nienależne jeżeli zobowiązanie nie istniało lub nie stwarza podstawy do jego dokonania. Odbiorca świadczenia jest wtedy zobowiązany do zwrotu tego co uzyskał.

Bezpodstawność wzbogacenia odbiorcy polega na braku podstawy świadczenia - causa świadczenia.

Świadczenie jest nienależne, gdy:

• ten, kto je spełnił nie był w ogóle zobowiązany, lub ten kto je spełnił nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył,

• jeżeli odpadła podstawa świadczenia,

• zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty,

• jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.

6. ŚWIADCZENIA NIE PODLEGAJĄCE ZWROTOWI

Nie można żądać zwrotu świadczeń:

• jeżeli spełniający zobowiązanie wiedział, że nie był zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej,

• jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego,

• jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu,

• jeżeli zaświadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna.

7. PRZEDAWNIENIE ROSZCZEŃ Z TYTUŁU BEZPODSTA-
WNEGO WZBOGACENIA

Roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia przedawniają się na zasadach ogólnych przedawnienia roszczeń, tj. z upływem 10 lat. Bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się od dnia wezwania o spełnienie świadczenia.

8. ŚWIADCZENIE NIEGODZIWE - PRZEPADEK ŚWIADCZENIA
NA RZECZ SKARBU PAŃSTWA

Jeżeli świadczenie zostało spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym, sąd może orzec przepadek tego świadczenia na rzecz Skarbu Państwa.

Świadczeniem niegodziwym jest świadczenie, które charakteryzuje się działaniem zmierzającym do pogwałcenia porządku prawnego i ze względu na niemoralne lub aspołeczne pobudki zasługuje na potępienie.

Czyn zabroniony oznacza wszelkie zachowania, które są zakazane przez ustawę lub przez wydany z jej upoważnienia akt niższego rzędu popełniony umyślnie i zagrożony stosowną sankcją.

Cel niegodziwy oznacza stan rzeczy, który rażąco narusza powszechnie akceptowane normy moralne lub porządek społeczny. Realizacja takiego stanu rzeczy musi być zamierzona co najmniej przez świadczącego oraz znana drugiej stronie.

Dłużnikiem Skarbu Państwa zobowiązanym do wydania przedmiotu świadczenia jest osoba, która świadczenie przyjęła. Jeżeli jednak osoba ta zwróciła przedmiot świadczenia lub jego równowartość osobie spełniającej świadczenie, to wówczas obowiązek wydania ciąży na osobie, która z powrotem odebrała świadczenie.

Jeżeli przedmiot świadczenia został zużyty lub utracony, to wówczas przepadkowi może ulec jego wartość.

Przepadek następuje jedynie z mocy orzeczenia sądowego, który dokonuje oceny, czy zachodzą ku temu przesłanki.

VI. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ODSZKODOWAWCZA

1. ŚWIADCZENIE ODSZKODOWAWCZE

Szczególnym, a w praktyce bardzo ważnym rodzajem świadczenia jest świadczenie odszkodowawcze.

Zgodnie z art. 363 § 1 KC świadczenie to polega na przywróceniu stanu sprzed wyrządzenia szkody (restitutio in integrum - przywrócenie stanu pierwotnego) bądź na zapłacie odpowiedniej sumy pieniężnej (rekompensata, odszkodowanie).

Przez szkodę, najogólniej rzecz biorąc, rozumie się wszelki uszczerbek w dobrach lub interesach prawnie chronionych, którego poszkodowany doznał wbrew swojej woli.

2. RODZAJE I FUNKCJE ODPOWIEDZIALNOŚCI ODSZKODO-
WAWCZEJ

RODZAJE ODPOWIEDZIALNOŚCI ODSZKODOWAWCZEJ

Z teoretycznego punktu widzenia na gruncie prawa cywilnego wyróżniamy trzy rodzaje odpowiedzialności odszkodowawczej:

• odpowiedzialność deliktowa,

• odpowiedzialność kontraktowa (umowna),

• odpowiedzialność gwarancyjno-reparacyjna.

Odpowiedzialność deliktowa polega na odpowiedzialności za szkodę pomiędzy poszkodowanym a podmiotem szkodę tę wyrządzającym, tzn. że to zdarzenie wyrządzające szkodę prowadzi do powstania stosunku zobowiązaniowego.

Odpowiedzialność kontraktowa (umowna) powstaje wówczas, gdy szkoda zostaje wyrządzona przez niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika.

Odpowiedzialność gwarancyjno-reparacyjna powstaje na skutek przyjęcia na siebie przez dany podmiot odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez inne osoby w określonych z góry okolicznościach, np. odpowiedzialność ubezpieczeniowa.

FUNKCJE ODPOWIEDZIALNOŚCI ODSZKODOWAWCZEJ

Każdy z tych rodzajów odpowiedzialności spełnia funkcję rekompensacyjną, tzn. że wypłata odszkodowania powinna przywrócić w majątku poszkodowanego stan naruszony sprzed wyrządzenia szkody.

Pochodna tej funkcji jest funkcja represyjna, polegająca na tym, że obowiązek naprawienia szkody pociąga za sobą powstanie uszczerbku w majątku zobowiązanego.

Ponadto odpowiedzialność deliktowa i kontraktowa spełnia funkcję prewencyjno-wychowawczą, czyli odstrasza od:

• wyrządzenia szkody,

• nie spełnienia w terminie swoich zobowiązań.

3. PRZESŁANKI ODPOWIEDZIALNOŚCI ODSZKODOWAWCZEJ

Aby mówić o odpowiedzialności:

• musi powstać szkoda,

• szkoda musi być spowodowana przez zdarzenie, z którym ustawa łączy powstanie odpowiedzialności odszkodowawczej i równocześnie nakłada obowiązek jej naprawienia na oznaczony podmiot,

• musi istnieć związek przyczynowy pomiędzy zdarzeniem opisanym w hipotezie normy prawnej a powstałą szkodą.

Możność obarczenia kogoś obowiązkiem naprawienia szkody (przesłanka druga) jest uzależniona od związku między jego działaniem czy zaniechaniem, a powstałym uszczerbkiem.

4. SZKODA

POJĘCIE SZKODY

Szkodą jest uszczerbek w prawnie chronionych dobrach i interesach, wyrażających się w różnicy pomiędzy stanem dóbr, jaki już istniał i jaki mógłby w normalnej kolei rzeczy wytworzyć się, a stanem, jaki powstał na skutek zdarzenia powodującego zmianę w dotychczasowym stanie rzeczy, z którym to zdarzeniem ustawodawca wiąże powstanie odpowiedzialności odszkodowawczej i nakłada obowiązek naprawienia szkody na oznaczony termin.

W zależności od przedmiotu naruszonego dobra wyróżniamy:

• szkody na mieniu, np. uszkodzenie lub zniszczenie rzeczy,

• szkody na osobie - niemajątkowe: uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia, pozbawienie wolności i wynikające z tego następstwa, np. poczucie bólu i przykrości, które pośrednio mogą przybrać postać następstw majątkowych, jak koszty leczenia itd.

W przypadku szkody niemajątkowej obowiązek naprawienia szkody obejmuje zarówno zadośćuczynienie za doznane cierpienia fizyczne i moralne jak i koszty poniesione w związku z tym uszczerbkiem i cierpieniami.

Szkody majątkowe mogą przybrać postać:

• poniesionych strat (damnum emergens),

• utraconych korzyści (lucrum cessans).

Poniesione straty oznaczają pogorszenie się sytuacji majątkowej poszkodowanego, jego zubożenie w porównaniu z sytuacją sprzed wyrządzenia mu szkody.

Korzyści utracone oznaczają stratę tego, co poszkodowany uzyskałby, gdyby mu szkody nie wyrządzono.

SZKODA W GRANICACH UJEMNEGO INTERESU UMOWY

Szkoda w tych granicach wynika z tego, że poszkodowany działał w zaufaniu do ważności i prawdziwości oświadczenia woli partnera umowy lub w zaufaniu do jego lojalności.

Rozmiar uszczerbku ustalany jest na podstawie hipotetycznego porównania stanu majątku poszkodowanego na skutek wdania się w umowę ze stanem majątku, jaki istniałby, gdyby poszkodowany tej umowy nie zawarł.

SZKODA W GRANICACH DODATNIEGO INTERESU UMOWY

Szkoda w tych granicach wynika z niewykonania lub nienależytego wykonania umowy.

Rozmiar uszczerbku ustalany jest na podstawie porównania stanu majątkowego poszkodowanego wytworzonego na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania umowy z tym, jaki by powstał, gdyby dłużnik zachował się zgodnie z treścią umowy.

METODY USTALANIA WIELKOŚCI SZKODY

Ze względu na przedmiot porównania rozróżniamy dwie metody ustalania wielkości szkody:

• metoda deferencyjna (różnicowa),

• metoda obiektywna (realna).

METODA DEFERENCYJNA

Porównywany jest hipotetyczny stan wszystkich dóbr, całego majątku poszkodowanego, jaki istniałby, gdyby nie nastąpiło zdarzenie szkodę wyrządzające oraz stan dóbr jaki wytworzył się na skutek tego
zdarzenia.

METODA OBIEKTYWNA

Jest metodą pomocniczą w stosunku do metody dyferencyjnej i jest stosowana, gdy nie da się tamtą metodą ustalić wielkości szkody. Polega ona na porównaniu stanu związanego z jednym dobrem.

NAPRAWIENIE SZKODY

Naprawienie szkody powinno nastąpić w taki sposób alby uszczerbek poniesiony przez poszkodowanego został w pełni zrekompensowany przyznanym mu odszkodowaniem.

Zgodnie z art. 363 § 1 KC naprawienie szkody może nastąpić bądź przez przywrócenie stanu poprzedniego bądź przez zapłatę stosownej sumy pieniężnej.

Wyboru sposobu naprawienia szkody dokonuje poszkodowany. Ograniczenia tej zasady mogą być spowodowane przez:

• naturę uszkodzonej rzeczy, czyli gdy jest niemożliwe,

• ochronę uzasadnionych interesów osoby zobowiązanej
  do naprawienia szkody, tzn. gdy przywrócenie stanu poprzedniego jest zbyt trudne lub zbyt kosztowne, roszczenie poszkodowanego może zostać spełnione tylko w pieniądzu,

• przepis szczególny może narzucić sposób naprawienia szkody.

Wysokość odszkodowania powinna być ustalana wg cen z daty ustalania odszkodowania. W uzasadnionych okolicznościach sąd może przyjąć inną datę.

5. ZWIĄZEK PRZYCZYNOWY

Podstawą odpowiedzialności odszkodowawczej jest normatywny związek przyczynowy, tzn. jeżeli zdarzenie wedle swojej natury prowadzi do powstania szkody i taką szkodę wywołuje; w tych wypadkach, gdy zdarzenie zwykle szkodliwego skutku nie wywołuje, tam odpowiedzialność nie powstaje.

6. WYSOKOŚĆ ODSZKODOWANIA

Wysokość odszkodowania powinna z zasady pokrywać się z wysokością szkody, wykazanej przez pokrzywdzonego i ustalonej przez sąd. Sąd ustala odpowiednią sumę wg swojej oceny opartej na wszystkich okolicznościach sprawy.

Wysokość poszkodowania nie może przewyższać poniesionej szkody, może jednak być od niej niższa. Odstępstwa od zasady pełnego odszkodowania są uzasadnione, gdy:

• stanowi tak umowa zawarta między stronami,

• zakres należnego odszkodowania ogranicza szczególny przepis prawa,

• poszkodowany przyczynił się do powstania szkody lub zwiększenia jej rozmiarów,

• sąd przy ustalaniu odszkodowania uwzględni korzyści, który poszkodowany osiąga za wyrządzoną szkodę (compensatio lucri cum damno),

• sąd zastosuje miarkowanie odszkodowania - ius moderandi.

PRZYCZYNIENIE SIĘ POSZKODOWANEGO

Jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron
(art. 362 KC).

Przyczynienie się poszkodowanego jest przesłanką zmniejszenia odszkodowania bez względu na to, jaka jest podstawa odpowiedzialności za szkodę, a w szczególności czy jest nią umowa, czy też szczególny przepis prawa.

WYRÓWNANIE USZCZERBKU KORZYŚCIĄ - reguła compensatio lucri cum damno

Jeżeli w związku ze zdarzeniem wyrządzającym szkodę poszkodowany odniósł korzyść majątkową, to sąd ustalając wysokość odszkodowania powinien uwzględnić wysokość odniesionej korzyści.

Reguła ta ma zastosowanie w każdej sytuacji, bez względu na podstawę powstania obowiązku odszkodowawczego.

W przypadku gdy poszkodowany przyczyni się do szkody i jednocześnie zdarzenie powodujące szkodę spowoduje korzyść poszkodowanego:

• najpierw od odszkodowania należy odliczyć przyczynienie się poszkodowanego do powstania szkody,

• następnie od tej sumy odliczyć korzyści, jakie osiągnął na skutek zdarzenia wyrządzającego szkodę.

IUS MODERANDI SĄDU

Możliwość miarkowania odszkodowania została z art. 440 KC ograniczona:

• podmiotowo - gdyż może być stosowane tylko wobec osób fizycznych,

• przedmiotowo - może być stosowany wyłącznie w reżimie odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych.

Miarkowanie musi być uzasadnione:

• stanem majątkowym poszkodowanego,

• stanem majątkowym osoby odpowiedzialnej za szkodę,

• zasadami współżycia społecznego.

ZBIEG ODPOWIEDZIALNOŚCI

Jeżeli na skutek niewłaściwego zachowania się stron umowy, w wyniku którego strona poniosła szkodę i zachodzi zbieg odpowiedzialności odszkodowawczej i z tytułu czynu niedozwolonego, polski ustawodawca staną na stanowisku konkurencyjności roszczeń opartych na każdej z tych podstaw.

Zbieg odpowiedzialności powstaje wtedy, gdy dłużnik jednocześnie:

• nie wykonuje ciążącego na nim zobowiązania,

• narusza nakaz lub zakaz zobowiązujący go do określonego postępowania, niezależnie od istniejącego między stronami stosunku prawnego.

Oceny zaistniałej sytuacji musi dokonać poszkodowany, wybierając jedną z podstaw odpowiedzialności. Drugie z możliwych roszczeń
pozostaje bez biegu, nie wygasa jednak. Staje się bezprzedmiotowe gdy los pierwszego zostanie rozstrzygnięty.

W przypadku szkód na osobie korzystniejsze jest wybranie roszczenia opartego na delikcie, co umożliwia też zadośćuczynienie za doznaną krzywdę.

Zakres swobody przy wyborze reżimu odpowiedzialności jest regulowany przepisami KC.

VII. CZYNY NIEDOZWOLONE

1. DEFINICJA CZYNU NIEDOZWOLONEGO

Za czyn niedozwolony (delikt) uważa się fakt wyrządzenia szkody poza istniejącym stosunkiem zobowiązaniowym, z którym to faktem ustawa wiąże powstanie obowiązku naprawienia szkody.

2. POWSTANIE ODPOWIEDZIALNOŚCI DELIKTOWEJ

Powstanie odpowiedzialności deliktowej uzależnione jest w każdym przypadku od kumulatywnego wystąpienia trzech przesłanek:

• wyrządzenia szkody, rozumianej jako spowodowanie uszczerbku na dobrach osoby poszkodowanej wbrew jej woli,

• szkoda, która musi być spowodowana przez działanie lub zaniechanie ludzkie lub inne zdarzenie, z którym KC wiąże odpowiedzialność odszkodowawczą,

• adekwatny związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy faktem a szkodą.

3. ZASADY ODPOWIEDZIALNOŚCI DELIKTOWEJ

reżim odpowiedzialności deliktowej związany jest z występowaniem trzech zasad odpowiedzialności:

• odpowiedzialność na zasadzie winy,

• odpowiedzialność na zasadzie ryzyka,

• odpowiedzialność na zasadzie słuszności.

Podstawową zasadą odpowiedzialności jest odpowiedzialność na zasadzie winy. Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka i słuszności tylko wtedy wchodzi w grę, gdy przepis szczególny odpowiedzialność taką przewiduje.

Jeżeli odpowiedzialność deliktowa oparta jest na zasadzie winy, to można się od niej uwolnić w drodze tzw. ekskulpacji, poprzez wykazanie braku winy.

W celu uniknięcia odpowiedzialności na zasadzie ryzyka należy wykazać istnienie tzw. podstaw egzoneracyjnych. Są nimi:

• siła wyższa (vis major),

• wyłączna wina poszkodowanego,

• wyłączna wina osoby trzeciej.

Siłą wyższą są zjawiska zewnętrzne, niemożliwe do przewidzenia
i niemożliwe do zapobieżenia.

4. ODPOWIEDZIALNOŚĆ NA ZASADZIE WINY

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA CZYN WŁASNY

Klauzula generalna deliktu została sformułowana w art. 415 KC: kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.

Klauzula ta zawiera trzy przesłanki odpowiedzialności za własny czyn, które muszą wystąpić kumulatywnie:

• wina,

• szkoda,

• związek przyczynowy między winą i szkodą.

Wina w formule generalnej deliktu składa się z dwóch elementów:

• obiektywnego określanego jako bezprawność,

• subiektywnego określanego jako wina w szerokim tego słowa znaczeniu.

Bezprawność oznacza sprzeczność z obowiązującym porządkiem prawnym.

Okoliczności wyłączające bezprawność czynu:

• działanie w ramach obrony koniecznej,

• działanie w stanie wyższej konieczności,

• dozwolona samopomoc,

• zgoda pokrzywdzonego,

• działanie na własne ryzyko,

• wykonywanie praw podmiotowych, o ile nie nastąpi nadużycie prawa,

• działanie na podstawie specjalnych uprawnień.

Jest to lista przykładowa, nie jest ona zamknięta.

Winę może ponosić tylko osoba poczytalna i dojrzała psychicznie.

Stan niepoczytalności wyłącza odpowiedzialność opartą na zasadzie winy. Osoba, która znajduje się w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, nie jest odpowiedzialna za szkodę, chyba że jest pod wpływem alkoholu, narkotyków lub innych środków odurzających.

Winy nie można przypisać małoletniemu, który nie ukończył 13 lat. Nie ponosi on odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę na równi z osobą niepoczytalną.

Brak jest podstaw do uznania, że małoletni, który nie ukończył 13 lat nie ponosi odpowiedzialności na zasadzie ryzyka lub na zasadzie słuszności.

Na gruncie prawa cywilnego rozróżnia się winę umyślną oraz nieumyślną, nie ma to jednak żadnego znaczenia.

Sprawca szkody ponosi odpowiedzialność w razie choćby lekkiego niedbalstwa. Pojęcie niedbalstwa łączy się z niezachowaniem należytej staranności.

Zgodnie z treścią art. 422 KC za szkodę odpowiedzialny jest także ten, kto inna osobę do wyrządzenia szkody nakłonił albo był jej pomocny, jak również ten, kto świadomie korzystał ze szkody wyrządzonej drugiemu.

Ponoszą ze sprawcą odpowiedzialność solidarną:

• podżegacz - ten kto nakłonił sprawcę do wyrządzenia szkody,

• paser - osoba, która świadomie skorzystała z wyrządzonej drugiemu szkody,

• pomocnik - osoba, która pomaga sprawcy w wyrządzeniu szkody,

• poplecznik - osoba, która pomaga po wyrządzeniu szkody.

Ciężar dowodu winy jak i innych przesłanek obciąża poszkodowanego. W pewnych wypadkach jednak ustawodawca przewiduje możliwość stosowania domniemań usuwalnych. Są to sytuacje, gdy:

• szkody zostały wyrządzone przez osoby poddane nadzorowi,

• szkody zostały wyrządzone przez osobę, której powierzono wykonywanie czynności,

• szkody zostały wyrządzone przez zwierzęta domowe.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA SZKODY WYRZĄDZONE PRZEZ OSOBY PODDANE NADZOROWI - culpa in custodiendo (art. 427 KC)

Polskie ustawodawstwo wskazuje trzy źródła nadzoru:

• ustawę,

• umowę oraz

• jednostronne podjęcie się stałego, faktycznego wykonywania nadzoru, np. dziadkowie nad wnukami, starsze rodzeństwo nad młodszym.

Odpowiedzialność zobowiązanego do nadzoru nie powstanie, jeżeli czyn poddanego nadzorowi nie miał znamion czynu bezprawnego, np. było to działanie w obronie koniecznej.

Domniemanie winy osoby sprawującej nadzór jest domniemaniem wzruszalnym, ponieważ zobowiązany do nadzoru może udowodnić brak swojej winy, przez:

• wykazanie, że uczynił zadość obowiązkowi nadzoru lub

• wykazanie, że szkoda powstałaby również przy starannym wykonywaniu nadzoru.

Poszkodowany musi udowodnić:

• sprawowanie nadzoru,

• wyrządzenie szkody,

• istnienie związku przyczynowego między zachowaniem osoby poddanej nadzorowi a wyrządzeniem szkody.

Poszkodowany nie musi udowadniać braku staranności przy wykonywaniu nadzoru oraz związku przyczynowego między brakiem nadzoru a powstałą szkodą, gdyż jest to objęte domniemaniem.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA OSOBY, KTÓRE WYKONYWAŁY
CZYNNOŚCI POWIERZONE --culpa in eligendo (art. 429 KC)

Domniemywa się winę osoby powierzającej innej osobie wykonanie czynności za wyrządzoną szkodę.

Odpowiedzialność powierzającego uzasadnia się związkiem pomiędzy powierzeniem czynności a wyrządzeniem przez sprawcę szkody. Domniemanie opiera się na założeniu, że miało miejsce uchybienie przy wyborze właściwej osoby.

Gdyby zachowanie sprawcy szkody nosiło znamiona winy, wtedy ponosi on odpowiedzialność solidarną z powierzającym za wyrządzenie szkody, łącznie z prawem powierzającego do regresu przeciwko sprawcy.

Odpowiedzialność powierzającego będzie uzasadniona, jeżeli wyrządzający szkodę dokonał tego przy wykonywaniu czynności, a nie przy okazji ich wykonywania.

Domniemanie winy powierzającego jest wzruszalne, jeżeli wykaże, że wybór osoby był właściwy , dokonany przy należytej staranności.

KC wyłącza odpowiedzialność jeżeli wykonanie czynności zostało powierzone osobie, przedsiębiorstwu czy zakładowi, które w zakresie swojej działalności zawodowej trudnią się wykonywaniem takich czynności.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA SZKODĘ WYRZĄDZONĄ PRZEZ ZWIERZĘ - culpa in custodiendo (art. 431 KC)

• jeżeli zwierzę jest narzędziem w ręku człowieka, który nim kieruje (np. ktoś szczuje inną osobę psem), to kierujący zwierzęciem ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez zwierzę tak, jak gdyby te szkodę wyrządził przez własne działanie;

• jeżeli zwierzę wyrządza szkodę z własnego popędu, wówczas za szkodę ponosi odpowiedzialność osoba, która zwierzę chowa lub się nim posługuje, przy czym domniemywa się winę tej osoby; gdyby podmiot przeprowadził udaną ekskulpację, to i tak może być zobowiązany do naprawienia szkody na zasadzie słuszności;

• jeżeli zwierzę wyrządzające szkodę zostanie uznane za produkt, jego producent poniesie odpowiedzialność za tę szkodę na zasadzie ryzyka.

Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta oparta jest na założeniu, że jeżeli zwierzę wyrządza szkodę, to jej przyczyną jest nienależyte sprawowanie nad nim nadzoru.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ SP LUB J.S.T. ZA SZKODĘ WYRZĄDZONĄ PRZY WYKONYWANIU WŁADZY PUBLICZNEJ (art. 417 KC)

Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego albo inna osoba prawna wykonująca władzę publiczną ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej.

Jeżeli wykonywanie zadań z zakresu władzy publicznej zlecono na podstawie porozumienia, wówczas odpowiedzialność solidarną ponosi wykonawca oraz zlecająca je j.s.t. albo SP.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA SZKODĘ SPOWODOWANĄ WYDANIEM AKTU NORMATYWNEGO LUB ORZECZENIA (art. 417¹ KC)

Można żądać naprawienia szkody powstałej w wyniku:

• wydania aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą;

• wydania prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji niezgodnej z prawem;

• niewydania orzeczenia lub decyzji, gdy obowiązek ich wydania przewiduje przepis prawa;

• niewydania aktu normatywnego, którego obowiązek wydania przewiduje przepis prawa.

5. ODPOWIEDZIALNOŚĆ NA ZASADZIE RYZYKA

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA WYRZUCENIE, WYLANIE LUB SPADNIĘCIE PRZEDMIOTU (art. 433 KC)

Odpowiedzialność za szkody spowodowane wyrzuceniem, wylaniem lub spadnięciem jakiegoś przedmiotu z pomieszczenia ponosi osoba, która dane pomieszczenie zajmuje w ten sposób, że nim faktycznie włada.

W przypadku gdy pomieszczenie służy do użytku kilku osobom, odpowiedzialność tych osób jest solidarna.

Zajmujący pomieszczenie może wyłączyć swoją odpowiedzialność wykazując podstawy egzoneracyjne.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA ZAWALENIE SIĘ BUDOWLI LUB ODERWANEJ JEJ CZĘŚCI (art. 434 KC)

Budowla to związane z gruntem dzieło rąk ludzkich.

Za szkodę wywołaną zawaleniem się budowli lub oderwanie jej części odpowiedzialny jest samoistny posiadacz budowli, chyba ze zawalenie się budowli lub oderwanie jej części nie wynikało z braku utrzymania budowli w należytym stanie, ani z wady w budowie.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTWA LUB ZAKŁADU (art. 435 KC)

Prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody, np. pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itd., lub wytwarzający środki wybuchowe albo posługujący się takimi środkami ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu.

Prowadzący przedsiębiorstwo lub zakład może wyłączyć swoją odpowiedzialność wykazując podstawy egzoneracyjne.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ POSIADACZA MECHANICZNEGO ŚRODKA KOMUNIKACJI (art. 436 KC)

Mechanicznym środkiem komunikacji jest urządzenie, które napędzane jest własnym urządzeniem mechanicznym, porusza się za pomocą sił przyrody i służy celom komunikacyjnym.

Mechanicznym środkiem komunikacji są: samochód, autobus, motocykl, motorower, ciągnik, pociąg, samolot, statek morski; nie są: rower, łódź żaglowa, pojazd konny, schody ruchome, winda.

Samoistny posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną przez ruch tegoż środka komunikacji.

Gdy posiadacz samoistny oddał środek komunikacji w posiadanie zależne, odpowiedzialność ponosi posiadacz zależny.

W razie zderzenia się mechanicznych środków poruszanych za pomocą sił przyrody samoistny posiadacz lub posiadacz zależny mogą wzajemnie żądać naprawienia poniesionych szkód tylko na zasadach ogólnych (na zasadzie winy), tak również odpowiadają za wyrządzenie szkód tym, których przewożą z grzeczności.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRODUCENTA PRODUKTU NIEBEZPIECZNEGO

Producentem jest każdy, kto w zakresie swojej działalności gospodarczej wytwarza produkt.

Ustawodawca rozciąga odpowiedzialność na tego, kto:

• przez umieszczenie na produkcie swojej nazwy, znaku towarowego lub innego oznaczenia odróżniającego podaje się za producenta,

• produkt pochodzenia zagranicznego wprowadza do obrotu w zakresie swojej działalności gospodarczej,

• jest wytwórcą materiału, surowca labo części składowej produktu, chyba że wyłączną przyczyną szkody była wadliwa konstrukcja albo wskazówka producenta.

Produktem w rozumieniu KC jest każda rzecz ruchoma, choćby została połączona z inną rzeczą, zwierzęta i energia elektryczna. Niezrozumiałe jest wyłączenie innych postaci energii.

Pojęcie produktu nie obejmuje dóbr intelektualnych, takich jak gry, pogramy komputerowe, filmy.

Produktem niebezpiecznym w rozumieniu KC jest produkt nie zapewniający bezpieczeństwa, jakiego można oczekiwać, uwzględniając normalne zużycie produktu. O tym czy produkt jest bezpieczny decydują okoliczności istniejące w chwili wprowadzenia produktu do obrotu.

Chwila ta jest również istotna dla oceny początku biegu terminu przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny.

Poszkodowany może domagać się pełnego odszkodowania jedynie za szkody na osobie, łącznie z zadośćuczynieniem za doznaną krzywdę. W wypadku szkód na mieniu producent odpowiada tylko wtedy, gdy rzecz zniszczona lub uszkodzona należy do rzeczy zwykle przeznaczonych do użytku osobistego i w taki przede wszystkim sposób korzystał z niej poszkodowany.

Roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny ulega przedawnieniu z upływem 3 lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie zobowiązanej do jej naprawienia. W każdym wypadku roszczenie to przedawnia się z upływem 10 lat od wprowadzenia produktu do obrotu.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZWIERZCHNIKA ZA SZKODĘ WYRZĄDZONĄ PRZEZ PODWŁADNEGO - culpa in eligendo (art. 430 KC)

Podwładnym jest osoba działająca na rachunek zwierzchnika i pozostająca z nim w stosunku podporządkowania.

Przełożony ponosi odpowiedzialność za podwładnego za szkodę wyrządzoną z winy podwładnego oraz przy wykonywaniu powierzonych mu czynności, a nie „przy okazji” ich wykonywania.

Między powierzeniem czynności a działaniem, którego wynikiem jest szkoda musi zachodzić związek przyczynowy.

6. ODPOWIEDZIALNOŚĆ NA ZASADZIE SŁUSZNOŚCI

Odpowiedzialność na zasadzie słuszności jest podyktowana zasadami współżycia społecznego; ma charakter wyjątkowy i uzupełnia pozostałe zasady odpowiedzialności odszkodowawczej.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA SZKODĘ WYRZĄDZONĄ PRZY WYKONYWANIU WŁADZY PUBLICZNEJ (art. 417² KC)

KC przewiduje możliwość żądania przez poszkodowanego całkowitego lub częściowego naprawienia szkody na osobie oraz zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, jeżeli została wyrządzona przez zgodne z prawem wykonywanie władzy publicznej.

Roszczenie to muszą uzasadniać okoliczności, a zwłaszcza wymagają tego względy słuszności z powodu niezdolności poszkodowanego do pracy lub jego ciężkiego położenia materialnego.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ PODDANEGO NADZOROWI (art. 428 KC)

Gdy sprawca nie jest odpowiedzialny za szkodę z powodu wieku albo stanu psychicznego, cielesnego a nie ma osób zobowiązanych do nadzoru nad sprawcą albo gdy nie można od nich uzyskać naprawienia szkody, poszkodowany może żądać naprawienia szkody od samego sprawcy.

Roszczenie to muszą uzasadniać okoliczności, a zwłaszcza wymagają tego zasady współżycia społecznego ze względu na porównanie stanu majątkowego sprawcy i poszkodowanego.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA SZKODĘ WYRZĄDZONĄ PRZEZ
ZWIERZĘ

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez zwierzę na zasadzie słuszności poniesie osoba, która chowa lub posługuje się nim, gdy zostaną spełnione kumulatywnie trzy przesłanki:

• szkodę wyrządziło zwierzę z własnego popędu,

• osoba ta obali ciążące na niej domniemanie winy (ekskulpacja),

• za przyznaniem odszkodowania będą przemawiały zasady współżycia społecznego.

7. NAPRAWIENIE SZKODY NA OSOBIE

OBOWIĄZEK NAPRAWIENIA SZKODY MAJĄTKOWEJ

Naprawienie szkody polegającej na uszkodzeniu ciała lub wywołania rozstroju zdrowia obejmuje wszelkie wynikłe z tego powodu koszty oraz rentę.

Chodzi o koszty związane ściśle z osobą poszkodowanego, stanowiące normalne następstwo uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia. Zawsze muszą one być jednak celowe i muszą zmierzać wprost do kompensowania uszczerbku na zdrowiu.

Jeżeli poszkodowany utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej, albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły jego widoki powodzenia na przyszłość może on żądać od zobowiązanego odpowiedniej renty.

Warunkiem powstania prawa do renty jest trwały charakter uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia.

Celem renty jest wynagrodzenie poszkodowanemu utraty korzyści, jakie by osiągnął z pracy lub innej działalności, jeżeli nie doznałby szkody.

Z ważnych powodów sąd może na żądanie poszkodowanego przyznać mu zamiast renty odszkodowanie jednorazowe.

Jeżeli w chwili wydania wyroku szkody nie da się dokładnie ustalić, poszkodowanemu może być przyznana renta tymczasowa w kwocie, która w przyszłości może zostać skorygowana.

W przypadku śmierci poszkodowanego będącej następstwem uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, zobowiązany do naprawienia szkody powinien zwrócić koszty leczenia i pogrzebu osobie, która je poniosła. Do kosztów pogrzebu zalicza się również wydatki na skromny nagrobek odpowiadający miejscowym zwyczajom jak i wydatki na nabycie odzieży żałobnej.

Uprawnione do renty są osoby, względem których ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny (tzw. renta obligatoryjna).

Takiej samej renty mogą się domagać także inne osoby bliskie, którym zmarły dobrowolnie i trwale dostarczał środków utrzymania, jeżeli z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego (tzw. renta fakultatywna), np. osoby pokrewne, konkubina, wychowanek itd.

Renta ta przysługuje tylko na czas prawdopodobnego trwania obowiązku alimentacyjnego lub faktycznego dostarczania środków utrzymywania przez zmarłego.

OBOWIĄZEK NAPRAWIENIA SZKODY NIEMAJĄTKOWEJ

W sytuacji gdy zdarzenie szkodę wywołujące rodzi cierpienia fizyczne
i psychiczne zachodzi potrzeba wyrównania doznanej krzywdy.

Przyznanie odpowiedniej kwoty pieniężnej jako zadośćuczynienie nie może być przyznane w ramach odpowiedzialności kontraktowej,
a musi być następstwem czynu niedozwolonego i tylko w wypadkach wyraźnie przez ustawę wskazane, jak np. uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, pozbawienie wolności, naruszenie dóbr osobistych itd., może też wynikać z przepisów innych dziedzin prawa.

Ustalając zadośćuczynienie należy uwzględnić zachowanie sprawcy
i jego postawę wobec samego pokrzywdzonego oraz samego zdarzenia wywołującego krzywdę.

Zasądzenie odszkodowania za szkody niemajątkowe ma charakter fakultatywny. Sąd może w wyjątkowych przypadkach odmówić zadośćuczynienia, np. z uwagi na znikomość doznanej krzywdy.

Sąd nie jest związany żądaniem pozwu, może zatem zasądzić odszkodowanie w kwocie wyższej niż zażądał poszkodowany, jeżeli będą za tym przemawiały przytoczone przez powoda fakty.

8. SZKODY PONIESIONE W CUDZYM I WSPÓLNYM INTERESIE

Jeżeli ktoś, w celu odwrócenia grożącej komuś innemu szkody albo w celu odwrócenia niebezpieczeństwa zagrażającego im obojgu, poniósł szkodę majątkową, nie ważne czy przymusowo czy dobrowolnie, to taka osoba może żądać naprawienia poniesionych strat (art.438 KC).

Roszczenie przysługuje takiej osobie w odpowiednim stosunku wobec osób, które odniosły z tego korzyść. Korzyść w tym wypadku jest rozumiana szeroko i obejmuje korzyść zapobieżenia utraty określonych przedmiotów majątkowych, korzyść ograniczenia wydatków itd.

9. ROSZCZENIE O ZAPOBIEŻENIE SZKODZIE

Jeżeli komuś zagraża bezpośrednio szkoda na skutek zachowania się innej osoby, to może on żądać:

• powzięcia środków niezbędnych do odwrócenia grożącego niebezpieczeństwa

• zapewnienia odpowiedniego zabezpieczenia.

Ustawodawca w przepisie art. 439 KC wymienia zachowania osoby, w razie wystąpienia których szczególnie takie roszczenie przysługuje:

• brak należytego nadzoru nad ruchem kierowanego przez nią przedsiębiorstwa lub zakładu,

• brak należytego nadzoru nad stanem posiadanego przez nią budynku lub innego urządzenia.

Z roszczeniem zapobiegawczym może wystąpić tylko osoba, której indywidualny interes został zagrożony bezpośrednio a nie każda osoba, która mogłaby się znaleźć w obrębie niebezpieczeństwa.

10. PRZEDAWNIENIE ROSZCZEŃ Z CZYNÓW ZABRONIONYCH

Przedawnienie roszczenia oznacza, że po upływie oznaczonego terminu osoba zobowiązana do świadczenia może zwolnić się z niego podnosząc zarzut przedawnienia.

Zasadniczy termin przedawnienia roszczeń wynosi 3 lata.

Bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się od chwili, w której poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie zobowiązanej do jej naprawienia.

W przypadku szkody na osobie o rozpoczęciu biegu przedawnienia decyduje świadomość szkody rozumianej jako uszkodzenie ciała lub rozstroju zdrowia. Jeżeli od zdarzenia wyrządzającego szkodę upłynęło więcej niż 3 lata, to poszkodowany musi przeprowadzić dowód na to, że powziął wiadomość o szkodzie i o osobie zobowiązanej w terminie późniejszym niż dzień wyrządzenia szkody.

Oprócz tego występuje jeszcze termin 10 lat, który jest niezależny od wiedzy poszkodowanego i liczony jest od dnia wystąpienia zdarzenia wyrządzającego szkodę.

Jeżeli szkoda wynikła z występku lub zbrodni obowiązujący jest tylko 10-letni termin, bez względu na wiedzę poszkodowanego.

VIII. WYKONANIE ZOBOWIĄZAŃ

1. POJĘCIE WYKONANIA ZOBOWIĄZANIA

Przyjmuje się, że wykonanie zobowiązania następuje przez spełnienie świadczenia.

Art. 354 KC stanowi, że zobowiązanie ma być wykonane przez dłużnika zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu i zasadom współżycia społecznego (rzadziej powołujemy się na zwyczaje).

2. PODMIOTY WYKONANIA ZOBOWIĄZANIA

Podmiotami stosunku obligacyjnego są wierzyciel oraz dłużnik. W wykonaniu zobowiązania mogą się oni posługiwać innymi osobami. Większą swobodę w tym zakresie ma dłużnik.

Wierzyciel stosunku obligacyjnego może domagać się, alby dłużnik tego stosunku spełnił osobiście świadczenie tylko wtedy, gdy obowiązek ten wynika bądź z treści czynności prawnej, bądź z ustawy, bądź z właściwości istniejącego zobowiązania.

Dłużnik może w zasadzie posługiwać się nieograniczonym kręgiem osób, które mogą spełnić za niego świadczenie, wystarczy że osoba taka ma choćby dorozumiałe przyzwolenie dłużnika.

Uprawnionym do odebrania świadczenia poza samym wierzycielem jest jedynie osoba upoważniona do tego wyraźnie przez niego do tej czynności.

3. PRZEDMIOT ŚWIADCZENIA

Wierzyciel powinien otrzymać przedmiot, jaki zgodnie z treścią zobowiązania miał otrzymać. Dłużnik powinien spełnić świadczenie należytej jakości, która jest najczęściej określona w treści zobowiązania.

4. MIEJSCE SPEŁNIENIA ŚWIADCZENIA

W kwestii tej mówi ogólna reguła, o której mowa w art. 454 KC, zgodnie z którą przez miejsce spełnienia (wykonania) zobowiązania należy rozumieć miejsce, w którym dłużnik miał swoja siedzibę bądź miejsce zamieszkania w rozumieniu części ogólnej prawa cywilnego.

Odmiennie od przyjętej reguły ogólnej miejsca wykonania zobowiązania ustawodawca określił miejsce spełnienia świadczenia pieniężnego. Przyjmuje się, że świadczenie pieniężne powinno być spełnione w miejscu zamieszkania lub siedziby wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia.

5. TERMIN WYKONANIA ZOBOWIĄZANIA

Czas wykonania zobowiązania musi być ściśle oznaczony albo datą kalendarzową albo innym określeniem, które pozwalałoby stwierdzić termin wykonania zobowiązania.

Z chwilą nadejścia oznaczonego terminu spełnienia świadczenia roszczenie wierzyciela do dłużnika staje się wymagalne.

Jeżeli strony stosunku obligacyjnego nie zawarły w treści zobowiązania terminu spełnienia świadczenia, to zgodnie z art. 455 KC dłużnik powinien spełnić świadczenie niezwłocznie po wezwaniu go przez wierzyciela. Niezwłocznie oznacza bez nieuzasadnionej zwłoki, w sposób ustalony dla realizacji określonych zobowiązań.

Wezwanie do spełnienia świadczenia jest oświadczeniem woli, jest więc skuteczne, kiedy do dłużnika doszła ta wiadomość.

Przyjmuje się, że dla zachowania terminu zobowiązania w umowach wzajemnych powinny być spełnione jednocześnie.

6. DOWODY WYKONANIA ZOBOWIĄZANIA

Art. 6 KC: ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne.

Fakt wykonania zobowiązania musi wykazać dłużnik. Dotyczy to świadczeń, które polegają na czynieniu, gdyż zaniechania się nie dowodzi.

Dłużnik spełniając świadczenie może żądać od wierzyciela pokwitowania, z żądaniem tym może wystąpić bądź w chwili spełnienia świadczenia bądź później.

Z pokwitowaniami wiąże się system domniemań. Z pokwitowania dłużnej sumy wynika, że zostały spełnione również należności poboczne, np. odsetki. Wierzyciel, który takich nie otrzymał powinien zamieścić w pokwitowaniu takie wyraźne zastrzeżenie. Z pokwitowania świadczenia okresowego, np. czynsz wynika domniemanie, że zostały spełnione również świadczenia okresowe wcześniejsze.

Jeżeli istnieje dokument stwierdzający zobowiązanie, wystawienie pokwitowania może nie wystarczyć dla ochrony jego interesów i dłużnik może żądać wydania tego dokumentu (np. weksla).

Jeżeli wierzyciel odmawia wydania takiego dokumentu, np. dlatego, że świadczenie zostało spełnione tylko częściowo, dłużnik może żądać poczynienia na tym dokumencie stosownej wzmianki.

7. WYKONANIE UMÓW WZAJEMNYCH

W umowach wzajemnych obowiązuje zasada równoczesnego działania. Świadczenia powinny być spełnione „z ręki do ręki”.

Od zasady tej istnieją wyjątki, których źródłem może być umowa stron bądź ustawa bądź orzeczenie sadu lub decyzja innego właściwego organu.

Z zasadą jednoczesnego wykonania świadczeń wiąże się prawo wstrzymania się ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga strona swojego świadczenia nie spełni.

Uprawnienie do wstrzymania świadczenia nie przysługuje stronie, która w momencie zawarcia umowy wiedziała o złym stanie majątkowym drugiej strony.

8. WPŁYW ZMIANY STOSUNKÓW NA WYKONANIE ZOBO-
WIĄZANIA

Przy wykonywaniu zobowiązania obowiązuje reguła pacta sunt servanda, zgodnie z którą zmiana stosunku w okresie między powstaniem zobowiązania a jego wykonaniem w tzw. zwykłych (typowych) warunkach obrotu gospodarczego nie ma wpływu na treść istniejącego zobowiązania oraz na zakres ustalonych obowiązków dłużnika.

W wyjątkowych okolicznościach możliwe jest odstępstwo od tej reguły i w razie istotnej zmiany stosunków w okresie między powstaniem zobowiązania a jego wykonaniem, w celu uniknięcia pokrzywdzenia jednej ze stron stosunku cywilnoprawnego możliwe jest zastosowanie tzw. klauzuli rebus sic stantibus (niezmiennych warunków).

Klauzula ta pozwala w razie zmiany stosunku i po rozważeniu interesów obu stron bądź to na zmianę sposobu wykonywania zobowiązań, bądź to na zmianę wysokości należnego świadczenia, a w sytuacjach wyjątkowych na rozwiązanie stosunku obligacyjnego w drodze orzeczenia sądowego,

Przykład: galopująca inflacja, zmiana realiów życia gospodarczego itd.

9. PRAWO ZATRZYMANIA

Prawo zatrzymania (ius retentioni) polega na tym, że w określonych w ustawie przypadkach dłużnik może odmówić wykonania swojego świadczenia do czasu, gdy wierzyciel nie zaspokoi lub przynajmniej nie zabezpieczy wykonania roszczenia, które w stosunku do niego posiada dłużnik na podstawie innego tytułu prawnego.

KC w trzech przypadkach przyznaje dłużnikowi prawo zatrzymania:

• w sytuacji, gdy jest on zobowiązany do wydania cudzej rzeczy dopóty, dopóki wierzyciel zaofiaruje lub zabezpieczy zwrot nakładów poniesionych na tę rzecz, z wyjątkiem sytuacji, gdy obowiązek wydania rzeczy wynika z czynu niedozwolonego albo gdy chodzi o rzecz wynajętą, wydzierżawioną lub niczyją;

• w razie odstąpienia do umowy, która pociąga za sobą zwrot świadczeń już uzyskanych, co czasu zwrotu tych świadczeń;

• przysługuje wynajmującemu jako dłużnikowi, dopóki zaległy czynsz nie będzie zapłacony lub zabezpieczony, który może zatrzymać rzeczy obciążone zastawem na własne niebezpieczeństwo (art. 671 § 2 KC).

IX. NIEWYKONANIE LUB NIENALEŻYTE WYKONANIE ZOBOWIĄZANIA

1. ODPOWIEDZIALNOŚĆ DŁUŻNIKA

Podstawową ideą stosunku zobowiązaniowego jest obciążająca dłużnika powinność należytego spełnienia świadczenia. Zatem jeżeli ów dłużnik nie wywiązuje się z ciążącego na nim obowiązku lub wywiązuje się nienależycie, wierzyciel ma możliwość domagać się od dłużnika przymusowego spełnienia świadczenia w drodze środków egzekucyjnych.

Jeżeli jednak nie na możliwości uzyskania świadczenia w drodze przymusu bądź gdy spełnienie świadczenia w naturze nie jest możliwe, wówczas wierzyciel staje przed sytuacją taką, że wierzytelność, która mu przysługuje w stosunku do dłużnika przekształca się w roszczenie cywilnoprawne o naprawienie szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.

2. PRZESŁANKI KONTRAKTOWEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI
DŁUŻNIKA

• wyrządzenie wierzycielowi szkody, rozumianej jako uszczerbek majątkowy (zarówno szkoda rzeczywista jak i utracenie spodziewanych korzyści);

• powstanie szkody musi być spowodowane niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania przez dłużnika;

• wystąpienie związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania a powstałą szkodą.

Wystąpienie tych przesłanek nie jest automatycznie stanem, w którym dłużnik jest odpowiedzialny odszkodowaniem, gdyż zgodnie z art. 471 KC owo niewykonanie lub nienależyte wykonanie musi być następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność.

To wierzyciel musi udowodnić, ze powstała szkoda jest następstwem okoliczności, za które odpowiada dłużnik (art. 6 KC).

3. OPÓŹNIENIE I ZWŁOKA DŁUŻNIKA

Instytucje te dotyczą sytuacji, w której mimo braku obiektywnego braku niemożliwości spełnienia świadczenia nie zostało ono wykonane w terminie.

Opóźnienie w spełnieniu świadczenia ma miejsce wówczas, gdy niedotrzymanie terminu spełnienia świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności.

Skutkiem prawnym opóźnienia w odniesieniu do zobowiązań pieniężnych jest powstanie po stronie dłużnika obowiązku zapłacenia wierzycielowi odsetek za stwierdzony czas opóźnienia, chociażby wierzyciel nie poniósł z tego tytułu żadnej szkody.

Zwłoka dłużnika jest traktowana jako kwalifikowane opóźnienie, tj. będące skutkiem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność.

Skutki prawne zwłoki dłużnika:

• wierzyciel może nadal domagać się wykonania zobowiązania,
  a niezależnie od tego może domagać się od dłużnika naprawienia szkody, która wynikła ze zwłoki;

• wyjątkowo, jeżeli wykonanie istniejącego zobowiązania utraciło dla wierzyciela wszelkie znaczenie, może on w ogóle świadczenia nie przyjąć i domagać się naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania;

• jeżeli przedmiotem zobowiązania była rzecz oznaczona co do tożsamości i uległa zniszczeniu, dłużnik może zwolnić się z istniejącego zobowiązania tylko wówczas, gdy wykaże, że utrata lub uszkodzenie takiej rzeczy nastąpiłoby także wtedy, gdyby świadczenie zostało spełnione we właściwym czasie.

4. KARA UMOWNA

Instytucja kary umownej (odszkodowanie umowne) polega na tym, że strony stosunku obligacyjnego zastrzegają w umowie, że jedno z nich zapłaci drugiemu określoną kwotę pieniężną w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Kara umowna jest zastąpieniem obowiązku odszkodowawczego.

Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z istniejącego zobowiązania przez zapłatę kary umownej.

5. ZWŁOKA WIERZYCIELA

Również wierzyciel może pozostawać w zwłoce, gdy bez uzasadnionego powodu:

• uchyla się od prawidłowo zaofiarowanego świadczenia,

• odmawia współdziałania, czyli odmawia dokonania takiej czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione (np. oddanie weksla),

• oświadcza wprost dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie.

Skutki prawne zwłoki wierzyciela:

• dłużnik chcąc zwolnić się z istniejącego zobowiązania może złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego,

• dłużnik może żądać od wierzyciela naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki,

• istnienie po stronie wierzyciela zwłoki wyłącza możliwość wystąpienia po stronie dłużnika kwalifikowanego opóźnienia (zwłoki).

X. WYGAŚNIĘCIE ZOBOWIĄZAŃ

1. PRZYCZYNY WYGAŚNIĘCIA ZOBOWIĄZAŃ

Główną przyczyną wygaśnięcia stosunku obligacyjnego jest spełnienie świadczenia przez dłużnika zgodnie z treścią istniejącego zobowiązania (spełnienie świadczenia, czyli wykonanie zobowiązania i odpowiedzialność odszkodowawcza).

Inne przyczyny wygaśnięcia zobowiązania można podzielić
na dwie grypy:

• takie zdarzenia prawne, których zaistnienie powoduje wygaśnięcie zobowiązania z jednoczesnym zaspokojeniem wierzyciela,

• takie zdarzenia prawne, które doprowadzają do wygaśnięcia
  zobowiązania, jednakże bez zaspokojenia wierzyciela.

2. WYGAŚNIĘCIE ZOBOWIĄZANIA Z ZASPOKOJENIEM WIERZY-
CIELA

• świadczenie w miejscu spełnienia,

• odnowienie (nowacja),

• potrącenie (kompensacja),

• złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego.

ŚWIADCZENIE W MIEJSCU SPEŁNIENIA (datio in solutum) - polega na tym, że dłużnik w celu zwolnienia się od istniejącego zobowiązania, spełnia za zgodą wierzyciela inne świadczenie niż pierwotnie ustalone.

ODNOWIENIE (NOWACJA) w świetle przepisów KC jest to umowa pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem, powodująca iż zostaje umorzone dotychczasowe obowiązywanie umowy, a w miejsce to powstaje nowy stosunek obligacyjny, różniący się od poprzedniego, np. świadczeniem czy podstawą prawną świadczenia.

POTRĄCENIE (KOMPENSACJA) polega na tym, że dwa podmioty będące wobec siebie wierzycielami nie spełniają ciążących na nich świadczenia, a jeden z podmiotów zamiast spełnić swoje świadczenie umarza je przez zaliczenie świadczenia drugiej strony na poczet swojej należności.

DEPOZYT SĄDOWY

Podstawowe przesłanki złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego (art. 467 KC):

• jeżeli dłużnik z powodu okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności, nie wie kto jest wierzycielem lub nie zna jego miejsca zamieszkania lub siedziby;

• jeżeli wierzyciel nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych ani przedstawiciela uprawnionego do jego odebrania;

• jeżeli powstał spór o to, kto jest wierzycielem;

• jeżeli z powodów, za które jest odpowiedzialny wierzyciel, dłużnik nie może spełnić świadczenia.

Z § 2 art. 486 KC wynika, że dłużnik powinien także złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego, gdy wierzyciel:

• uchyla się od prawidłowo zaofiarowanego świadczenia,

• odmawia współdziałania, czyli odmawia dokonania takiej czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione (np. oddanie weksla),

• oświadcza wprost dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie.

3. WYGAŚNIĘCIE ZOBOWIĄZANIA BEZ ZASPOKOJENIA WIERZY-
CIELA

• zwolnienie z długu,

• rozwiązanie stosunku obligacyjnego,

• rebus sic stantibus,

• inne wypadki wygaśnięcia zobowiązania.

ZWOLNIENIE Z DŁUGU jest to umowa wierzyciela z dłużnikiem, na mocy której wierzyciel zwalnia dłużnika z długu a dłużnik zwolnienie przyjmuje.

ROZWIĄZANIE STOSUNKU OBLIGACYJNEGO jest umową między wierzycielem a dłużnikiem, w której wierzyciel zwalnia dłużnika z długu a dłużnik zwolnienie przyjmuje, a skutki takiej umowy następują ex tunc - z mocą wsteczną za jednoczesnym zwrotem tego co strony wcześniej nawzajem świadczyły sobie, zanim doszło do rozwiązania stosunku prawnego.

Klauzula REBUS SIC STANTIBUS (niezmiennych warunków) pozwala w razie zmiany stosunku i po rozważeniu interesów obu stron bądź to na zmianę sposobu wykonywania zobowiązań, bądź to na zmianę wysokości należnego świadczenia, a w sytuacjach wyjątkowych na rozwiązanie stosunku obligacyjnego w drodze orzeczenia sądowego, np. galopująca inflacja, zmiana realiów życia gospodarczego itd.

Do INNYCH WYPADKÓW WYGAŚNIĘCIA ZOBOWIĄZANIA
zaliczamy:

• śmierć wierzyciela albo dłużnika, pod warunkiem, że zobowiązanie miało charakter ściśle osobisty;

• połączenie (konfuzja) w jednej osobie praw wierzyciela i dłużnika,

• wystąpienie zdarzenia wskazanego w treści czynności prawnej, np. warunku, terminu.

X. ZMIANA WIERZYCIELA I DŁUŻNIKA

1. PRZELEW WIERZYTELNOŚCI

Przelew wierzytelności (cesja) jest umową, na podstawie której dotychczasowy wierzyciel - zbywca (cedent) przenosi na nabywcę (cesjonariusza) swoją wierzytelność przysługującą mu w stosunku do dłużnika.

Przelew wierzytelności jest czynnością prawną rozporządzającą, konsensualną, przyczynową kauzalną.

PRZEDMIOT PRZELEWU

Przedmiotem przelewu jest wierzytelność, czyli prawo wierzyciela do żądania od dłużnika określonego świadczenia.

Cedowana wierzytelność powinna być w umowie przelewu wyraźnie oznaczona, zindywidualizowana. Powinna wskazywać:

• stosunek zobowiązaniowy,, z którego wynika wierzytelność,

• określenie dłużnika i wierzyciela,

• określenie przedmiotu i zakresu świadczenia.

Przelew wierzytelności jest niedopuszczalny , jeżeli sprzeciwia się mu ustawa, zastrzeżenie w umowie albo właściwość zobowiązania.

Z ustawy wynika, że nie może zostać scedowane:

• prawo odkupu,

• prawo pierwokupu,

• prawo do wynagrodzenia za pracę,

• roszczenia odszkodowawcze z czynów niedozwolonych,

• gdy nastąpiłaby zmiana istoty świadczenia.

Z właściwości zobowiązania wynika, że nie można scedować np.:

• prawa do renty,

• prawa do alimentacji,

• prawa o charakterze niemajątkowym,

• wierzytelności z umowy przedwstępnej itd.

Wraz z wierzytelnością przechodzą na nabywcę wszelkie związane z nią prawa, w szczególności roszczenie o zaległe odsetki. Roszczenie o zaległe odsetki ma charakter samoistny i może być wiec przedmiotem odrębnego przelewu.

Przy przelewie wierzytelności w umowie wzajemnej cedent nadal jest zobowiązany spełnić swoje świadczenie wobec dłużnika wierzytelności.

FORMA UMOWY PRZELEWU

Zgodnie z art. 511 KC jeżeli wierzytelność jest stwierdzona pismem, to przelew wierzytelności również powinien być stwierdzony pismem, bez rygoru nieważności. Skutkiem niezachowania formy pisemnej są ograniczenia dowodowe.

Forma umowy przelewu wierzytelności może być narzucona przez umowę, z której ta wierzytelność wynika.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZBYWCY I UPRAWNIENIA DŁUŻNIKA

Zbywca odpowiada przed nabywcą:

• za to, że wierzytelność mu przysługuje,

• gdy przedmiotem przelewu jest wierzytelność objęta zakazem przelewu,

• za wypłacalność dłużnika w chwili przelewu ale tylko wtedy, jeżeli tę odpowiedzialność na siebie przyjął,

• tylko za te zdarzenia, które nastąpiły w okresie między powstaniem zobowiązania do dokonania przelewu a chwilą przelewu, nie odpowiada za zdarzenia wynikłe po dokonaniu przelewu.

Nabywca nabędzie wierzytelność od zbywcy mimo nieważności umowy, jeżeli dłużnik otrzyma zawiadomienie od nabywcy i nie wiedząc o nieważności umowy spełni świadczenie.

Dłużnikowi przysługują względem nabywcy wszystkie zarzuty, jaki miał względem wierzyciela w chwili powzięcia wiadomości o przelewie.

Dłużnik może z przelanej wierzytelności potrącić wierzytelność, jaka mu przysługuje w stosunku do zbywcy, a także w stosunku do nabywcy.

Nie przysługuje dłużnikowi potrącenie, gdy wierzytelność przysługująca mu wobec zbywcy stała się wymagalna po wierzytelności będącej przedmiotem przelewu.

2. WSTĄPIENIE OSOBY TRZECIEJ W PRAWA ZASPOKOJONEGO
WIERZYCIELA

Zgodnie z postanowieniami art. 518 § 1 KC osoba trzecia, która spłaca wierzyciela, nabywa spłaconą wierzytelność do wysokości dokonanej zapłaty:

• jeżeli płaci cudzy dług, za który jest odpowiedzialna osobiście albo pewnymi przedmiotami majątkowymi,

• jeżeli przysługuje jej prawo, przed którym spłacona wierzytelność ma pierwszeństwo zaspokojenia,

• jeżeli działa za zgodą dłużnika w celu wstąpienia w prawa wierzyciela; zgoda dłużnika powinna być wyrażona na piśmie pod rygorem nieważności,

• jeżeli przewidują to przepisy szczególne.

Jeżeli wierzytelność jest wymagalna wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia, jeżeli jest niewymagalna, musi wyrazić na to zgodę.

Nabycie wierzytelności przez osobę trzecią następuje przez sam fakt dokonania spłaty i obejmuje również wszystkie wierzytelności
uboczne.

3. PRZEJĘCIE DŁUGU

Przejęciem długu jest umowa, na mocy której osoba trzecia nie uczestnicząca do tej pory w zobowiązaniu wstępuje w miejsce dotychczasowego dłużnika a dłużnik zostaje z długu zwolniony.

Przejmujący dług wstępuje we wszystkie obowiązki dotychczasowego dłużnika wynikające z umowy lub ustawy.

Przejęcie długu może zostać dokonane w formie umowy:

• między wierzycielem a przejemca długu za zgodą dłużnika,

• między przejemcą długu a dłużnikiem za zgodą wierzyciela.

ZGODA NA PRZEJĘCIE

Umowa o przejęcie długu staje się skuteczna po wyrażeniu zgody na dokonanie czynności prawnej przed stronę, która w dokonywaniu tej czynności nie brała udziału.

Zgoda na przejęcie długu musi się odnosić do wyraźnie oznaczonego przejemcy.

Jeżeli wierzyciel nie wiedział, że przejemca jest niewypłacalny, wówczas jego zgoda jest bezskuteczna.

Zgoda na przejęcie długu może być wyrażona w każdym czasie: przed zawarciem umowy, w trakcie lub po jej zawarciu.

Zgoda wierzyciela na przejęcie długu powinna być wyrażona na piśmie pod rygorem nieważności.

FORMA UMOWY O PRZEJĘCIE DŁUGU

Dla zachowania ważności umowa o przejęcie długu powinna być zawarta na piśmie.

SKUTKI PRZEJĘCIA DŁUGU

• dług bez zmiany jego istoty przechodzi na przejemcę,

• dotychczasowy dłużnik zostaje wyłączony ze stosunku zobowiązaniowego,

• wszelkie prawa, które przysługiwały wierzycielowi względem dotychczasowego dłużnika, pozostają w mocy,

• wszelkie zabezpieczenia wierzytelności w postaci poręczenia czy ograniczonego prawa rzeczowego (hipoteka, zastaw) ustanowionego prze osobę trzecią wygasają, chyba że poręczyciel lub osoba trzecia wyrażają zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia.

XII. OCHRONA WIERZYCIELA W RAZIE NIEWYPŁACALNOŚCI DŁUŻNIKA

1. POJĘCIE SKARGI PAULIAŃSKIEJ

Jest ogólna zasadą, że dłużnik za dług jaki na nim ciąży, odpowiada całym swoim majątkiem, zarówno teraźniejszym jak i przyszłym.

Samo zaciągnięcie zobowiązania nie zamyka dłużnikowi drogi do tego, by nim swobodnie dysponował.

Celem ochrony wierzyciela jest to, aby dłużnik nie rozdysponował swojego majątku na rzecz osób trzecich licząc się z tym, że będzie musiał świadczyć na rzecz wierzyciela i stanie się niewypłacalny.

Aby zapobiec takiej sytuacji KC zawarł instytucję służącą ochronie wierzycieli pod nazwą skargi pauliańskiej (actio pauliana).

Art. 527 KC i następne regulują kwestię skargi pauliańskiej. Polega ona na tym, że wierzyciele mogą, po spełnieniu określonych w ustawie przesłanek, zaskarżyć czynność prawną dłużnika dokonaną z ich pokrzywdzeniem.

2. PRZESŁANKI ZASTOSOWANIA SKARGI PAULIAŃSKIEJ

• uprawnionym do zaskarżenia czynności prawnej dłużnika jest wierzyciel, którego wierzytelność istnieje w chwili żądania ochrony;

• przedmiotem zaskarżenia mogą być tylko takie czynności prawne dłużnika, które powodują zmniejszenie się jego aktywów bądź zwiększenie się jego pasywów;

• czynność prawna dłużnika musi być dokonana świadomie z pokrzywdzeniem wierzyciela;

• z dokonanej przez dłużnika czynności prawnej jakaś osoba trzecia musi uzyskać korzyść majątkową;

• ta osoba trzecia musi wiedzieć lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał z pokrzywdzeniem wierzyciela; wyjątek stanowi sytuacja, gdy osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie (jeżeli była to osoba bliska, to wiadomo, że była świadoma krzywdzenia wierzyciela).

3. SKUTKI UZNANIA SKARGI PAULIAŃSKIEJ

Skutkiem uwzględnienia skargi pauliańskiej jest uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną względem wierzyciela, który taką skargę wytoczył.

W konsekwencji wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia swej wierzytelności z tych przedmiotów majątkowych, które w skutek czynności prawnej uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika lub do niego weszły, a znajdują się w dyspozycji osoby trzeciej.

Żądanie uznania czynności prawnej za bezskuteczną może być zgłoszone w odrębnej procedurze, bądź w postaci zarzutu, jaki może być zgłoszony w już toczącym się innym procesie.

Powództwo zawsze kieruje się przeciwko osobie trzeciej, która uzyskała korzyść majątkową z ewidentnym pokrzywdzeniem wierzyciela.

Roszczenie cywilnoprawne o zaskarżenie czynności dłużnika w drodze skargi pauliańskiej wygasa w ciągu 5 lat od daty dokonania czynności prawnej dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli.

---