shintō [śinto:; jap., `droga bóstw', `droga duchów', `nauka bóstw'], shindō, zróżnicowany, bogaty kompleks japońskich rodzimych praktyk rel., idei i instytucji, które kształtowały się stopniowo od czasów prahist. i do ok. XII w. skrystalizowały się w formie politeistycznego systemu religijnego. Termin sh. powstał dla odróżnienia od terminu butsudō [`droga buddów', `nauka buddów'] oznaczającego buddyzm, wprowadzony do Japonii w VI stuleciu. Od tego czasu sh. było w ciągłym kontakcie również z innymi systemami rel.-filoz. Azji (taoizm, konfucjanizm, koncepcja yin i yang), co przyczyniło się do wykształcenia jego synkretycznego charakteru. Sh. stale odgrywa ważną rolę w indywidualnym i społ. życiu Japończyków.

Charakterystyka.

Sh. jest religią naturalną, politeistyczną, która wyłoniła się z pierwotnych wierzeń: przekonań animistycznych i zoolatrycznych, kultu dla sił przyrody, kultu gór, kultu płodności (biernej i czynnej), a także kultu przodków (z którego wywodzi się kult cesarza). Religię tę cechuje wielka różnorodność form, brak jednolitego kanonu i powszechnie uznanych ksiąg świętych. Sh. pozostawało religią nieopisaną do 712 (kiki). Do obowiązków kapłanów (kannushi) i kapłanek (miko) należy odprawianie obrzędów i opieka nad świątyniami. Kler w sh. ma świecki charakter (normą są małżeństwa; większość wykonuje odrębny zawód). Modlitwa shintoistyczna (norito) ma charakter inwokacji, wzywającej bóstwa (kami), by prosić je o ochronę przed złem (żywioły przyrody, choroby, pożary itp.). Od wszelkiej zmazy, rozumianej jako zbrukanie fiz. i duchowe tsumi, kegare), uwalnia obrzęd oczyszczenia (misogi), który jest podstawowym warunkiem pozytywnego kontaktu z sacrum. Sh. koncentruje się przede wszystkim na sprawach doczesnych, nie uwzględnia pojęcia reinkarnacji, karmy, odkupienia win, raju i piekła, systemu nagród i kar w innym świecie. Charakter, imiona i zakres działalności poszczególnych bóstw panteonu sh. jest zróżnicowany w zależności od sekty, szkoły, rejonu. Świątynia sh. może składać się z jednego sanktuarium lub (częściej) z grupy sanktuariów z dodatkowymi budynkami umieszczonymi wewnątrz jednego ogrodzenia lub w odrębnych ogrodzeniach. Wewnątrz budynku przechowuje się święty symbol boskiej obecności (shintai). Przed świątynią znajduje się przestrzeń przeznaczona na składanie ofiar przez wiernych. Przybytki sh. (budowane przeważnie z drewna cyprysowego, np. Ise-jingū) usytuowane są przeważnie w miejscach łatwo dostępnych, np. u podnóża gór, w pobliżu jaskiń, rzek, w otoczeniu drzew, nad morzem. Przed wejściem na teren świątynny znajduje się brama torii. Po obu stronach drogi wiodącej do sanktuarium bywają ustawione latarnie (kamienne lub z brązu; zapalone wskazują drogę bóstwom). W pobliżu świątyni znajduje się wielkie naczynie z wodą służącą do rytualnego obmycia rąk i ust.

Historia.

Wiedzy na temat początków myśli sh. w Japonii dostarcza archeologia, która dowodzi istnienia w okresie jōmon (ok. 12 000 p.n.e.-ok. 400 p.n.e.): kultu kobiety-matki i związanego z nią kultu płodności biernej (na podstawie glinianych figurek dogū przedstawiających przeważnie kobiety), kultu płodności czynnej (na podstawie pałek kamiennych sekibō), praktyk szamańskich i zabiegów magicznych, wiary w życie pozagrobowe (na podstawie zróżnicowanych pochówków), animizmu i zoolatrii. O okresie yayoi (ok. 400 p.n.e.-2. poł. III w. n.e.) wiadomo natomiast, że w związku z rozwojem kultury metalu i rolnictwa (dzięki wprowadzeniu mokrej uprawy ryżu pod wpływem kontaktów z Chinami i Koreą) oraz zmianą trybu życia na osiadły ważną rolę odgrywała magia i wróżbiarstwo. Powstały wówczas hierofanie antropomorficzne i mitologia wyższa. Mieszanie się różnych grup etnicznych napływających z północy i południa oraz ich asymilowanie się z kulturą rodzimą powodowało powstawanie wielu lokalnych kultów, mitów, obyczajów, obrzędów o cechach plemiennych. Ten etap kształtowania się sh. był pozbawiony dogmatów. Przekonania rel. ludu odzwierciedlały staranie, by żyć w zgodzie z siłami natury. Słabo zarysowana struktura społ. ujawniała się gł. w kontekście obrzędów poszczególnych wspólnot rodowych (uji) rozproszonych na terenie całego archipelagu. Były to autonomiczne jednostki rel., ich kult i obrzędy koncentrowały się wokół własnego bóstwa rodowego (ujigami), którym mógł być deifikowany przodek, a także wokół bóstw opiekuńczych poszczególnych rejonów (ubusunagami). Podstawą dobrego funkcjonowania wspólnot było harmonijne współżycie z bóstwami (kami), za co odpowiadał przywódca każdego rodu. Ważną okazją do celebrowania łączności duchowej z kami były święta (matsuri). W okresie kofun (2. poł. III w.-710) nastąpiło umocnienie struktur społ. uji oraz władzy (zdobywanej m.in. przemocą militarną). Świadczy o tym zwyczaj składania zmarłych przywódców rodowych do wielkich kurhanów (kofun — stąd nazwa okresu) o różnych kształtach, m.in. w kształcie dziurki od klucza. Walkom pomiędzy uji towarzyszył proces centralizacji, w wyniku którego kult kami stawał się coraz lepiej zorganizowany. Największą ekspansywnością odznaczał się ród z Yamato (środk. Japonia), z którego wywodzi się japońska dynastia cesarska. Oddawał on cześć bogini słońca Amaterasu. Podbijając inne rody, próbował narzucić im własny kult, nie eliminując lokalnych wierzeń. Zawarty w Kojiki mit o Amaterasu łączy pochodzenie rodu cesarskiego z tym najważniejszym, od ok. V-VI w. uznanym za cesarskie bóstwem, które stało się zalążkiem późniejszego panteonu sh. Z czasem na takie podłoże rel. zaczął nakładać się sprowadzony do Japonii 538 (lub 552) buddyzm (buddyzm japoński), który przez dwór był traktowany z większym pietyzmem niż przez lud. Sh. pozostało podstawową religią ludu, dla którego skomplikowane doktryny buddyjskie były niezrozumiałe. Na odwieczne wierzenia i praktyki lud. nałożyły się opacznie rozumiane elementy magiczne pochodzenia buddyjskiego, a także niektóre elementy taoizmu zbliżonego pod wieloma względami do starojapońskiej osnowy wierzeniowej. W okresie Nara (710-794) obie tradycje religijne: sh. i buddyjska miały już ugruntowane miejsce w Japonii. Ta koegzystencja przejawiała się w rozmaity sposób, np. wielkie świątynie buddyjskie i shintōistyczne budowano w tym samym czasie, ważne ceremonie odprawiano jednocześnie wg obrządku obu religii. Propagowano nauki sutr buddyjskich i pochodzące z Chin komentarze. Z inicjatywy cesarzy podjęto trud spisania świętej tradycji sh. w kronikach Kojiki i Nihongi. Uznano za konieczne udanie się do sanktuarium w Ise (Ise-jingū), aby poprosić boginię Amaterasu o zgodę na wybudowanie wielkiej świątyni buddyjskiej Tōdaiji i na umieszczenie w niej posągu Wielkiego Buddy. Obok sh. i buddyzmu rozwijały się równolegle importowane z Chin idee konfucjańskie oraz praktyki taoistyczne. Wszystkie systemy współistniały ze sobą i żaden z nich nie zajmował dominującej pozycji, co sprzyjało rozwojowi silnej tendencji synkretycznej (np. shugendō), która nasiliła się w okresie Heian (794-1192) i do dziś pozostaje gł. cechą japońskiego życia religijnego. W 794 ces. Kammu przeniósł stolicę z Nary do Heian-kyō (Kioto), co pociągnęło za sobą duże zmiany w życiu rel. epoki. Nastąpił rozwój nowych form buddyzmu, które lepiej odpowiadały lud. wrażliwości religijnej. Uległy także zmianie relacje między sh. a buddyzmem, do czego przyczynił się w dużej mierze brak silnej podstawy teoret. rodzimej religii, co uniemożliwiało skuteczne przeciwstawianie się wpływom buddyzmu (w wielu świątyniach sh. znajdowało się miejsce przeznaczone na kult buddyjski). Walki z wpływami obcej religii nie zaprzestały jedynie 2 wielkie sanktuaria: w Ise (Ise-jingū) i Izumo (Izumo-taisha). W okresie Heian powstawały różne kierunki identyfikujące kami z buddami i bodhisattwami (honji suijaku), z których najważniejsze były: ryōbu-shintō (shingon-shintō) zainicjowane przez Kūkaia i sannō-ichijitsu-shintō (tendai-shintō), którego zapoczątkowanie przypisuje się Saichō.

Od końca XII w., kiedy władzę dworu zastąpiła (1192) władza zwierzchnika wojsk. — shōguna, w życiu rel. dominował buddyzm, podobnie jak w późniejszym okresie Muromachi (1333-1560), kiedy zaczął nabierać znaczenia ruch na rzecz odrodzenia sh. jako prawdziwej religii japońskiej. Na przeł. XIII i XIV w. pojawiło się rozróżnienie tzw. wielkiej i małej tradycji sh. Pierwsza z nich znajdowała odzwierciedlenie w życiu dworskim oraz w rytuałach wielkich sanktuariów, takich jak Ise-jingū. Druga wywodziła się z prowincji, gdzie istniała niezachwiana, opierająca się fali buddyzmu wiara w lokalne kami. Tam sh. odgrywało wiodącą rolę i pozostawało siłą motoryczną życia rel. większości Japończyków. Na bazie tej właśnie tradycji powstał ruch zmierzający do przekształcenia sh. w gł. religię Japonii, podkreślający bezpośredni związek rodu cesarskiego z boginią Amaterasu. W okresie Muromachi myśliciel Yoshida Kanetomo (1435-1511) stworzył szkołę yoshida-shintō (yuiitsu-shintō, urabe-shintō), która proponowała połączenie w jeden system 3 religii: sh., buddyzmu i konfucjanizmu. W okresie Edo (1600-1868), mimo że ideową podstawą władzy shōgunów z rodu Tokugawa był neokonfucjanizm, nastąpiło odrodzenie sh. Powstały nowe szkoły synkretyczne, w których dominowały podbudowane filozofią konfucjańską elementy shintoistyczne. Jedną z takich szkół była watarai-shintō, zał. przez Watarai Nobuyoshi (1615-91), kontynuująca tradycje ise-shintō (akcentowała szczególnie jedność religii i moralności). Szkołę yoshikawa-shintō (lub rigaku-shintō `shinto naukowe', buke-shintō `shinto rycerskie') zał. Yoshikawa Koretari (1616-94) na bazie pozbawionego elementów buddyjskich yoshida-shintō. Yoshikawa głosił m.in., że moralność sh. wyraża się w konfucjańskich cnotach lojalności i posłuszeństwa wobec władcy (chū) oraz miłości synowskiej (kō). Najpopularniejszą i najbardziej znaczącą szkołą okresu Edo była suika-shintō, zał. przez Yamazaki Ansai, z której wywodziło się wielu późniejszych działaczy rel.-politycznych. Na przeł. XVII i XVIII w. powstał ruch intelektualno-rel. kokugaku, a w jego ramach nawołujący do przywrócenia kultu cesarza i innych idei zawartych w tekstach kiki kierunek fukko-shintō. Z czasem owe idee odegrały istotną rolę w obaleniu rządów shōgunów z rodu Tokugawa. W okresie Meiji (1868-1912) rząd postawił sobie za zadanie zbudowanie Japonii silnej i zjednoczonej, na wzór zach. mocarstw, przed którymi otworzył granice po raz pierwszy po ponaddwuwiekowym okresie prowadzenia polityki izolacyjnej (sakoku). Próba konsolidacji narodu została oparta na dawnej tradycji shintōistycznej. 5 IV 1868 ogłoszono politykę jedności rządów i religii (saisei-itchi), a następnie wydano rozporządzenia mające na celu oddzielenie sh. od buddyzmu, czyli likwidację wszelkich przejawów synkretyzmu religijnego. Sh. otrzymało miano religii państw. i było obowiązkowo nauczane i propagowane we wszystkich japońskich szkołach, świątyniach, w prasie. Nacisk kładziono przede wszystkim na ideę boskości cesarza (mikadoizm, tennōizm) oraz boskości Japonii (nipponizm). W 1871 ustalono hierarchię świątyń i kapłanów sh., a także wydano dekret Najwyższej Rady Stanu, na mocy którego świątynie te ogłoszono przybytkami kultu państwowego. Starania rządu w kierunku ujednolicenia życia rel. w całym kraju pod hasłem czystego sh. okazały się jednak niemożliwe, ponieważ formy synkretyczne były zbyt mocno wrośnięte w świadomość i obyczajowość narodu. Dlatego 1875 wprowadzono zasadę wolności rel., a 1882 uznano podział na sh. sekt (kyōha-shintō) i świątynne (jinja-shintō). Pozbawiając 224 świątynie podlegające sh. świątynnemu cech przybytków wyłącznie rel. i ogłaszając je miejscami ceremoniału państw. obowiązującego każdego obywatela, ugruntowano podstawy jedynej popieranej przez rząd Meiji, nacjonalistycznej formy rel. (kokka-shintō). Zakaz wyznawania kokka-shintō został wprowadzony 15 XII 1945 przez amer. władze okupacyjne. Na jego mocy sprywatyzowano świątynie i po okresie chaosu życie rel. w Japonii powróciło do normalności. W ramach sh. doszło do niewymuszonego podziału na liczne, istniejące do dziś kierunki, sekty, ugrupowania.

Klasyfikacja. Ogromne zróżnicowanie form kultowych i obrzędowych sh. powoduje problemy z przejrzystą, oddającą całość zjawiska klasyfikacją. Najczęściej stosowany podział obejmuje: kōshitsu-shintō, jinja-shintō, kyōha-shintō, minkan-shintō, shinkyōha-shintō.

Mitologia.

Mitologia funkcjonuje na płaszczyźnie oficjalnej i popularnej.Mitologię oficjalną tworzą mity pochodzące z okresu poprzedzającego spisanie kiki. Wyboru z kiki dokonano w okresie Meiji w celu uwiarygodnienia boskiego pochodzenia japońskiego rodu cesarskiego i całego kraju. Mity te obejmują zatem gł. wątki dotyczące dynastii i innych wielkich rodów, a także wątki kosmogoniczne, teogoniczne. Niektóre mity mają charakter lokalny. Według pierwszego cyklu mitów (mitów początku) świat (Niebo i Ziemia) wyłonił się z pramaterii w stanie chaosu (konton). Przed ukończeniem dzieła tworzenia świata w Przestworzu Wysokich Niebios (Takamanohara) pojawiły się pierwsze byty (kami): trójca Amenominakanushi [`pan ogarniający wszystko na niebie'], Takamimusubi [`najwyższa święta moc życiodajna'], Kamimusubi [`boska moc życiodajna']. W dalszej kolejności wyłoniło się 7 par. Ostatnia z nich, Izanagi i Izanami, to demiurgowie, którzy powołali do życia wiele bóstw i wysp (z elementami topografii). Ze związku tego narodziła się m.in. trójca „czcigodnych dzieci”: bogini Amaterasu oraz bogowie Susanoo i Tsukiyomi. Drugi cykl zawiera mity z tzw. okresu bogów (jindai). Są w nich opisane m.in. spory Amaterasu z bratem Susanoo. Zwieńczeniem cyklu jest mit o zstąpieniu wyposażonego w regalia (lustro z brązu, miecz z brązu, klejnoty w kształcie kłów dzika) Ninigi (wnuka Amaterasu) na ziemię i objęcie przez niego władzy. Towarzyszyli mu inni bogowie, z którymi zszedł na górę Takachiho na wyspie Kiusiu (prow. Hyūga, obecnie prefektura Miyazaki). To „wydarzenie” dało początek ziemskim dziejom cesarstwa japońskiego. Po pewnym czasie potomek Ninigi, bóg Kamuyamato Iwarehiko [`boski młodzian, którego urzekło Yamato'], po dokonaniu wielu podbojów dotarł do rejonu Yamato w środk. Japonii, gdzie 11. dnia 2. miesiąca księżycowego 660 p.n.e. w miejscowości Kashihara przyjął godność cesarską. Otrzymał pośmiertne imię Jimmu i jest, w świetle mitologii, przodkiem (w prostej linii) obecnie panującego, 125. z kolei ces. Akihito. W licznych mitach drugiego cyklu przedstawione są japońskie podboje terytorialne na kontynencie, gł. na Płw. Koreańskim (Jingū-kōgō). Mity te do dziś odgrywają ważną rolę w kōshitsu-shintō, jinja-shintō oraz kyōha-shintō (w tym przypadku wyraźne są odstępstwa od odnotowanego w kiki pierwowzoru). Mitologia popularna jest bliska kyōha-shintō i obejmuje, poza mitami oficjalnymi, mity o wielu wyłącznie lokalnych bóstwach (często staroż.) lub takich jak np. czczone w większości rejonów bóstwo gór (yama-no kami), które zimuje w górach, a wiosną pod postacią zaproszonego przez rolników bóstwa pól (ta-no kami) do jesieni opiekuje się zasianymi polami.

Do mitologii popularnej zalicza się także m.in.: powszechnie czczone bóstwo urodzaju Inari, czczoną w rejonach górskich znanych z obfitych opadów śniegu demoniczną kobietę śniegu (yuki-no onna), czczone w rejonach nabrzeżnych 3 patronujące rybakom i żeglarzom bóstwa Sumiyoshi (Sumiyoshi-sanshin), których kult łączony jest niekiedy z kultem Jingū (występują jako bóstwa opiekuńcze cesarzowej podczas jej morskiej wyprawy do Korei, a sama cesarzowa, w mitologii popularnej występuje jako bogini łatwych porodów, Jingū-kōgō), czczone w rejonach nadmorskich bóstwo Ebisu, które wraz z synem Susanoo, Ōkuninushim (zw. w tym przypadku Daitoku), wchodzi w skład 7 bogów szczęścia Shichifukujin (5 pozostałych bóstw ma rodowód buddyjski, hinduistyczny, taoistyczny). Występujące powszechnie w Japonii staroż. wyobrażenia falliczne i kteiczne również znajdują odzwierciedlenie w mitologii popularnej. Częste są także wątki związane z kamieniami, skałami, wodospadami, strumieniami, drzewami lub zwierzętami o przypisanych im ludzkich cechach (gł. lisy, jenoty tanuki, koty, żółwie, węże).

J. Tubielewicz Mitologia Japonii, Warszawa 1977

Kojiki, czyli Księga dawnych wydarzeń, tłum. i oprac. W. Kotański, t. 1-2, Warszawa 1986

Sakyo Ono Shinto: The Kami Way, Tokyo 1989.

Estera Żeromska

---