Justyna Rejak

Temat:Rodzaje i koncepcje osobowosci człowieka

Człowiek - jako jednostka oraz jako część grupy - stanowi przedmiot zainteresowania wielu dyscyplin naukowych. Rozważania dotyczące natury człowieka były i są prowadzone m.in. przez filozofów, psychologów, socjologów.

Każda z tych dyscyplin przyjmuje inną perspektywę.

Człowiek jako organizm - to podstawa rozważań biologów, człowiek jako jednostka - psychologów, a człowiek jako istota społeczna - socjologów. Te obszary poznawania wyrosły ze starożytnych nauko człowieku. Nikt obecnie nie ważyłby się przekreślić dorobku starożytnych badaczy; przeciwnie - stanowi on doskonały punkt wyjścia do dalszych rozważań.Różnorodne perspektywy spojrzenia na człowieka przybliżają rzeczywisty obraz tego, kim on jest. Pomimo różnic, przedstawiciele wielu dziedzin dążą do tego samego celu - poznania natury ludzkiej,co przyczyni się do zrozumienia funkcjonowania człowieka jako jednostki i jako części większej grupy.

Badania natury człowieka stanowią punkt wyjścia do badań prowadzonych przez psychologów społecznych i socjologów.Ich rozważania dotyczą obszaru społecznego, w którym człowiek funkcjonuje. Przedstawiciele wszystkich nauk społecznych są zgodni co do tego, że kształtowanie postaw człowieka jest zależne od dwóch głównych czynników: pierwszym są cechy indywidualne człowieka, drugim - cechy otoczenia, w którym przebywa. Badacze już dawno stwierdzili, że różnice osobnicze istnieją nie tylko w wyglądzie zewnętrznym, ale także w cechach osobniczych. Wszak czym innym można wyjaśnić różne zachowania ludzi w tej samej sytuacji społecznej?Szukając odpowiedzi na pytania dotyczące natury człowieka, nie sposób pominąć kwestii związanych z osobowością. Osobowość potocznie rozumiana to coś, co charakteryzuje jednostkę. Cechy te odróżniają go od innych, określają jego zachowanie w różnych sytuacjach.

Psychologowie wyodrębnili pewien rodzaj osobowości ze względu na stosunek do władzy. Jest to osobowość autorytarna, którą charakteryzuje koncentracja na stosunkach zwierzchnictwa, identyfikacja z ludźmi mającymi władzę, ale jednocześnie uległość wobec zwierzchników. Ludzi o tej osobowości charakteryzuje ponadto sztywność myślenia, silna potrzeba porządku oraz przywiązanie do norm; są oni zazwyczaj posłuszni autorytetom, w które ślepo wierzą. Charakterystyczne jest również to, że osoby te są agresywnie nastawione do ludzi, których oceniają jako słabszych lub gorszych.

Człowiek witruwiański -słynny rysunek upowszechniony przez Leonarda da Vinci.

Przedstawia nagiego mężczyznę o idealnych proporcjach ciała, wpisanego w kwadrat i okrąg.

W osobowości wyróżnia się następujące elementy:

-uzdolnienia,

-emocje,

-postawy,

-cechy temperamentu,

-potrzeby.

Przyjrzymy się bliżej potrzebom człowieka. Potrzeba wiąże się bezpośrednio z brakiem czegoś. Człowiek, chcąc powrócić do stanu równowagi, dąży do jej zaspokojenia. Myśląc o potrzebach, musimy określić ich podmiot, przedmiot i powód - dopiero wtedy pojęcie potrzeby staje się jasne. W każdym człowieku istnieją różnego rodzaju potrzeby. Poza potrzebami pierwotnymi (biologicznymi): popędu, snu, głodu i pragnienia, istnieją również potrzeby psychiczne, np. miłości i przynależności. Potrzeby psychiczne są ściśle powiązane z psychiczną strukturą organizmu. W odróżnieniu od pierwotnych nie są one wrodzone, ale nabyte. Potrzeby psychiczne nadają kierunek i energię ludzkim działaniom. Dzięki nim człowiek zaczyna poszukiwać określonych bodźców, które zmniejszą stan napięcia i zaspokoją potrzebę.

Niezaspokojenie potrzeby przez dłuższy czas zmienia odczuwane pobudzenie w stan złości, rozdrażnienia, niepokoju, a czasami przygnębienia. Ponadto człowiek staje się głuchy i ślepy na różne bodźce niezwiązane z potrzebą.Warto pamiętać.Osobowość odróżnia nas od innych. Najważniejszymi jej elementami są uzdolnienia, emocje, temperament, postawy i potrzeby. O tym, jacy jesteśmy, decydują cechy odziedziczone po przodkach i wpływ środowiska, w jakim żyjemy. Naszą aktywność wyznaczają potrzeby. Dzielimy je na pierwotne, wtórne, biologiczne,psychiczne i społeczne. Podstawy osobowości, czyli między innymi: naturalny poziom aktywności, rozrzut nastrojów i zakres reakcji są dziedziczne. Genetyczny aspekt osobowości określany jest jako temperament. Natomiast otoczenie, doświadczenia z okresu dzieciństwa, dorastania oraz inne kształtują ją ostatecznie.Pojęcie osobowości ma wyjaśnić to dlaczego człowiek jest niepowtarzalny jako osoba, zrozumieć te mechanizmy oraz ująć człowieka jako całość, jaka jest nasza natura (z perspektywy ontologicznej). Jak się dobrze uchwyci naturę to wyjaśni się też osobowość. Druga sprawa: jaki udział mają procesy poznawcze, podkreślić znaczenie tych procesów. Przez to różnią się między sobą poszczególne teorie osobowości.

Czym zajmuje się psychologia osobowości: odp. na pytanie czemu różnimy się miedzy sobą jako ludzie, co znajduje się w nas co za to odpowiada. 2 bloki:

a). wielkie teorie osobowości np. teoria Freuda itp. czyli ogólne teorie zachowania;

b). blok badawczy: badania wycinkowe z różnych perspektyw. One modyfikują lub uzupełniają teorię. One zawsze wychodzą z dużej, ogólnej teorii. Osobowość - wewnętrzny system regulacji pozwalający na adaptację i wewnętrzną integrację myśli, uczuć i zachowania w określonym środowisku w wymiarze czasowym (poczucie stabilności). Jest to zespół względnie trwałych cech lub dyspozycji psychicznych jednostki, różniących ją od innych jednostek.

Osobowość-stosunkowo stałe cechy, dyspozycje czy właściwości jednostki, które nadają względną spójność jej zachowaniu.

Osobowość jest także definiowana jako charakterystyczny, względnie stały sposób reagowania jednostki na środowisko społeczno-przyrodnicze, a także sposób wchodzenia z nim w interakcje.

Nie jest jedynym wyznacznikiem działania - to co i jak człowiek robi zależy też od doraźnego stanu fizycznego i psychicznego, emocji, stopnia przygotowania do danego działania.Osobowość kształtowana jest przez całe życie, szczególnie w okresie dzieciństwa oraz młodości poprzez wpływ bodźców zewnętrznych w procesie socjalizacji, a także własnej aktywności jednostki. Istotną rolę odgrywają tu również wrodzone cechy biofizyczne. Kształtuje się przez doświadczenia, kontakty z osobami znaczącymi dla danej jednostki, role społeczne pełnione przez daną osobę, a także wydarzenia powtarzające się lub wyjątkowo silne.

Rozwija się stopniowo. W rezultacie utworzenia się osobowości człowiek osiąga zdolność przetwarzania napływających informacji, dzięki czemu tworzy sobie obraz świata i siebie, integruje techniki i sposoby ustosunkowania się do przedmiotów, osób, sytuacji, przez co jego zachowanie nabiera cech stałości i powtarzalności. Za przejaw zatrzymania rozwoju osobowości jednostki, uważa się nerwicę.

Teorie osobowości

Różnorodne poglądy na konstrukcję osobowości człowieka doprowadziły do powstania licznych teorii:

Psychodynamiczne

Teoria freudowska - w procesie kształtowania osobowości kładzie nacisk na doświadczenie zdobyte w dzieciństwie, popędy biologiczne oraz stosunki z rodzicami; (zobacz też psychoanalityczna teoria osobowości);

Teorie neopsychoanalityczne - podkreślają znaczenie podstawowych popędów oraz interakcji społecznych w kształtowaniu osobowości jednostki. Przedstawiciele: Carl Jung, Alfred Adler, Harry Stack Sullivan, Karen Horney, Erik Erikson;

Teorie pola - traktują organizm jako całość, kładąc nacisk na dążenie jednostki do zaspokojenia podstawowego popędu jakim jest popęd samorealizacji. Przedstawiciele: Kurt Goldstein;

Teorie czynnikowe - przedstawiają osobowość jako zbiór cech lub charakterystycznych sposobów zachowania, odczuwania, reagowania. Przedstawiciele: Joy Paul Guilford, Raymond Cattell, Hans Eysenck;

Teorie uczenia się - podkreślają czynniki sytuacyjne wywołujące określone zachowania oraz warunki wzmacniające owe zachowania. Przedstawiciele: Iwan Pawłow, Burrhus Skinner, Edward Thorndike, John Watson, John Dollard, Neal Miller, Leonard Berkowitz.

Teoria uczenia się społecznego - zwraca uwagę na społeczny aspekt kształtowania się osobowości, tj. bodźce i wzmocnienia społeczne. Przedstawiciele: Albert Bandura, Julian Rotter.

Teorie humanistyczne - Abraham Maslow, Carl Rogers, Frederick Perls, Kazimierz Dąbrowski;

Teorie systemowe - Milton Erickson, Oscar Ichazo, Virginia Satir, Marian Mazur, (zobacz systemowa teoria osobowości).

Psychologia osobowości zajmuje się całą osobą - McAdams. Obiektem jest człowiek. Co tworzy osobę. Osoba cechując się różnymi właściwościami zupełnie inaczej rejestruje sytuację i inaczej reaguje.

Psychologia osobowości to nauka, która ma wyjaśnić naszą indywidualność, niepowtarzalność a jednocześnie stałość ludzkich zachowań. Studium naukowe całej osoby:

predyspozycje (potencjał w osobie, zmienne warunki, które ukształtowały, właściwości psychofizyczne, kultura) - dyspozycje (aktualne, niepowtarzalne, jednostkowe właściwości) - zachowanie.

Osobowość jest w ciągłym procesie stawania się. Jest to ujawniająca się w ciągu życia ludzkiego konfiguracja właściwości, która wyznacza ludzkie zachowanie. Ta konfiguracja zmienia się.

Ważne jest znać korzenie teorii, historię.

1. Strukturalizm (W. Wundt) - z czego jest coś zbudowane np. życie psychiczne. Wprowadziła eksperyment do psychologii- to wpłynęło często na to jak interpretuje się osobowość. Niektóre teorie próbują odpowiedzieć z czego jest zbudowana osobowość np. z cech, popędy.

2. Funkcjonalizm - czemu coś służy i jakie funkcje pełni. Podkreśla paralelizm procesów psychicznych i fizjologicznych czyli współwystępowanie. Najważniejsze funkcje to f. adaptacyjne, przystosowawcze. Pewne funkcje rozwijają się bo służą przystosowaniu do funkcjonowania w środowisku. Wniósł też pojęcie wymiaru użyteczności funkcji: funkcja tym bardziej się rozwija im bardziej jest użyteczna. Ostatecznie podkreśla się dobrostan jednostki.

3. Asocjacjonizm to pewien sposób, styl myślenia. Prawa kojarzenia są ważne jako pewien styl myślenia o tym jak tworzą się elementy osobowości.

Eysenck stosował te wszystkie trzy nurty w swojej teorii. Cztery poziomy organizacji osobowości:

- bodziec - reakcja - nawyk (kształtuje się w procesie powtarzalności, poprzez prawo kojarzenia)

- cechy osobowości (nawyki łączą się ze sobą)

- typ (połączenie cech osobowości). Te cztery poziomy tworzą pewna strukturę, która czemuś służy, która powstaje na zasadzie kojarzenia czyli asocjacji.

4. Psychologia Gestalt - prymat całości nad częścią. Aby zrozumieć część trzeba wiedzieć w jakiej całości ta część jest zakotwiczona. Ta sama cecha w innej konfiguracji przybiera inny charakter. Każda figura dąży do pewnej doskonałości. W psych osobowości każdy dąży do pewnej harmonii, całości, spójności. Całość można interpretować różnie, jest to kontekst w którym żyjemy. Każdy ma podobne zasoby ale może kształtować się w różnych kontekstach.

5. Organicystyczna i personalistyczna psychologia - William Stern; Każdy z nas jest OSOBĄ (ma pewną indywidualność) Każdy jest osobą, także zwierzę i grupa społeczna.

Mary Culkin : psychologia jest to nauka o selves (o „ja”). Myślenie personalistyczne o człowieku. Żeby zrozumieć osobę trzeba zrozumieć „ja”.

Tradycje badawcze: dają inny styl interpretacji osobowości. Pervin: wyróżnia tradycję kliniczną, eksperymentalną i statystyczną (korelacyjną).

1. Kliniczna - kluczem do zrozumienia osobowości jest podejście idiograficzne, jednostkowe, skupione na metodach jakościowych.. Charcot i Janet tworzą szkoły w tej tradycji oraz M. Prince. Wychodzą od zaburzenia żeby zrozumieć człowieka. Również Freud kreślił kliniczny portret człowieka.. Ten obraz zawsze będzie zniekształcony. Potem zaczęto szukać raczej wyjścia z psychologii zdrowia. Prince: z jego szkoły wywodzi się teoria H. Murraya.

2. Eksperymentalna - nie wniosła zbyt dużo ale ukazała nowe perspektywy. Zajmowała się pewnymi prawami zachowania, jak przebiega proces uczenia się. Pozwalała na tworzenie innego zupełnie modelu wyjaśniania zachowania się. Najpierw nastąpiło zanegowanie osobowości jako czegoś czego nie da się zbadać. To sytuacja kreuje człowieka. Zachowanie zależy od sytuacji. W. Mishel zanegował pojęcie cech, osobowości. Z tego wywodzą się teorie interakcyjne.

3. Korelacyjna (statystyczna) - pomiar i precyzja pomiaru były ważne. Nomotetyczne podejście: wszyscy posiadamy cechę ale w różnym nasileniu. Stosowano różne narzędzia aby korelować ze sobą różne cechy i tworzyć wiązki cech - czynniki. (np.: Wielka Piątka.)

Tradycje dają szansę zrozumienia dlaczego każda teoria inaczej patrzy na człowieka.

Ważne zrozumienie historii, wiedza z jakiego podejścia teoria się wywodzi i czego można się po niej spodziewać.

Jakie kryteria musi spełniać teoria osobowości i czemu jest ich tak dużo. Ważne jest tutaj przyjęcie określonych założeń. Od aspektu, który psycholog rozważa zależy jego teoria. Nikt nie potrafi pojąć istoty osobowości. Ma tu często projekcja własnych cech, własnej teorii osobowości, wiedzy potocznej. Tak jak życie Freuda, Adlera wpłynęło na interpretację i wyjaśnianie osobowości u człowieka. Trzeba ustanowić pewne kryteria aby obronić się przed wpływem potocznej wiedzy w nauce.

TEORIE OSOBOWOŚCI

Pierwsza grupa teorii to teorie cech. Dwie linie, tradycje:

a) cechy jako istniejące realnie właściwości osoby. Teorie deskryptywne: cechy to są opisy, mają charakter konstruktów często społecznych, opis powtarzalności zachowania. Sięga swymi korzeniami do starożytności. Hipokrates, Galen (teraz: Eysenck, Allport)

b) tradycja sięgająca do sir F. Galtona. Zwrócił on uwagę na to, że aby opisać osobowość trzeba sięgnąć do języka naturalnego. W języku istnieją wyrażenia opisujące człowieka - przymiotniki. Aby odkryć naturę cech trzeba analizować język. Potem na tym oparł się np. Cattel (teoria czynnikowa osobowości). Badania ilościowe cech osobowości.

Teorie różnie podchodzą do opisu cech. 3 linie:

- Cechy jako behawioralne dyspozycje (Cattel). Cechy to tendencje do zachowania połączone z wpływami zewnętrznymi. O nich można wnioskować wychodząc od analizy języka. Wyodrębnił 16 wiązek, na których przeprowadzał badania. Powstają tzw. czynniki opisujące osobowość to są dyspozycje behawioralne które nazywa się korzystając z języka.

- Bush i Craig traktują cechy jako powtarzalne, względnie stałe działania. Kryterium cechy jest częstotliwość określonych działań. Jak często występują dane akty działań.

- Cechy jako kategorie lingwistyczne. Cechy to czyste konstrukty społeczne, to pewne fikcje tworzone w umyśle, efekt umowy. Język daje możliwość uporządkowania tego. To podejście podkreśla wagę języka i kultury w kreowaniu cech, osobowości. Kwestia umowy m-dzy dwiema jednostkami.

TEORIE KONSTYTUCJONALNE

U podłoża teorii realnych cech leżą teorie konstytucjonalne.

Teoria Kretschmera: aby zrozumieć emocje to trzeba wyróżnić budowę ciała: sangwinik, leptotyk, atletyk, dysplastyk. Eugeniusz Brzeziński wprowadził pojęcie skiptotymii - człowiek lekkomyślny, samowolny, uparty.

TEORIA SHELDONA

Mówił, że są trzy listki zarodkowe i z nich wyrastają kompozycje ciała: endomorfia (miękkość i krągłość ciała); mezomorfia (twardość i umięśnienie); ektomorfia (dominacja układu nerwowego, mózgu, chudy, jajogłowy). Są różne nasilenia tych cech, które pociągają za sobą pewien wymiar temperamentalny: wisceotonia, somatotonia, serototonia.

Żeby zrozumieć osobowość trzeba wziąć pod uwagę jeszcze trzy komponenty wtórne budowy ciała : powierzchowność, dysplazja (harmonijność między częściami ciała), gynandromorfia (stopień nasycenia ciała cechami płci przeciwnej). Kluczem do zrozumienia osobowości jest to jak na moje ciało reagują inni, społeczność. Jest tutaj zależność od kultury i jej norm.

TEORIA EYSENCKA I REEDA

Do konstytucjonalnych teorii należy także trzecia mało znana teoria Eysencka i Reeda.

Dla Eysencka osobowość jest pewnym aktualnym i potencjalnym układem zachowania organizmu zdeterminowanym przez dziedziczność i środowisko. Osobowość posiada 4 komponenty które tworzą ten układ:

- sfera cielesna - znaczenie ma budowa, konstytucja ciała

- sfera poznawcza - intelekt, zdolności człowieka

- sfera wolitywna - zdolność jednostki do wyboru różnych wartości i norm moralnych . Będzie odpowiadała za rozwój osobowości

- sfera afektywna - temperament, powoduje odmienność doświadczania.

Tak pojmowana osobowość charakteryzowana, opisywana jest w postaci 3 wymiarów

- intro - ekstrawertyzm

- neurotyzm- brak neurotyzmu, zrównoważenie emocjonalne

- psychotyzm - brak psychotyzmu.

Eysenck i Reed kontynuowali myśl Kretschmera i Sheldona.

Dwa wymiary konieczne do zrozumienia konstytucji ciała:

- rozmiar ciała: mały i wielki. Z uwagi na ten rozmiar mówimy o trzech typach ludzi: makrosomatyk, mikrosmatyk i mezosomatyk. Układ według krzywej Gaussa.

- kształt ciała: wpływa na uwarunkowania osobowości. Typ:leptomorfik, eurymorfik, mezomorfik.

Stosowali bardzo dokładne pomiary. Szukali korelacji: czy rozmiary ciał różnicują ludzi pod względem osobowości. Makrosomatycy mają tendencję do niezależności są bardziej aktywni i przedsiębiorczy, aktywni. Mikrosomatycy to osoby zależne, zaniepokojone, hipochondryczne, Zahamowane seksualnie.

Kształt:osoby leptomorficzne maja skłonność do temperamentu artystycznego. Osoby bardziej neurotyczne ujawniały skłonności do utraty wagi, chorób itp.

Eurymorficzne miały tendencje do zachowań histerycznych.

Współczesne badania pokazały, że trudno jest ocenić ciało za względu na to, że dziś ciało jest bardziej świadomie kształtowane. Zwolennicy wiązania osobowości z biologią pozostali lecz zwracają uwagę na inne mechanizmy biologiczne.

TEORIE REALNYCH CECH

Teorie konstytucjonalne współczesne - cechy jako istniejące rzeczywiście.

TEORIA CLONINGERA

Teoria cech, cechy jako realnie istniejące, struktury neurofizjologiczne. Powstała pod koniec XX wieku. Łączy podejście wymiarowe i kategorialne. Uważa, że trzeba wagę przypisać do neuroprzekaźników. One prowokują do rozwoju określonej osobowości. Najważniejsze neurotransmitery to: serotonina , dopamina i noradrenalina. Są one podkładem na którym ujawniają się cechy osobowości.

Kloninger szuka nie tylko podkładu biologicznego lecz także zastanawia się jakie właściwości są najważniejsze dla procesu przystosowania, adaptacji. Wyróżnia 3 wymiary:

- związany z serotoniną, unikanie szkody, straty. Opisuje dyspozycje do reagowania bez lęku lub z dużą ostrożnością. Niski poziom serotoniny w płynie mózgowo-rdzeniowym związany jest z małą ostrożnością w zachowaniach. Osoby takie będą energiczne, będą miały niski poziom unikania straty.

Wysoki poziom serotoniny to wysoki poziom unikania straty, ostrożność, nieśmiałość, zahamowanie.

- związany z noradrenaliną, zależność od nagrody. Oznacza, że osoby nie będą się angażować, będą odrywać się od nacisków innych osób, posiadać emocjonalną odporność, dystans, chłód, będą wytrwałe, pracowite (niski poziom norepinefryny), lub będą sentymentalne, nastrojowe, łatwo podlegające wpływom innych (wysoki poziom noradrenaliny).

- związany z dopaminą, poszukiwanie nowości. Niski poziom: szukają nowości, otwarci na ryzyko, impulsywni, zależni od sytuacji. Wysoki poziom prowokuje do większej rozwagi, refleksyjności, ostrożności.

To jakie będą proporcje tych trzech składowych zależy od interakcji podmiotu i środowiska, sytuacji.

Na bazie tego zbudowano typologię osobowości.

Czwarty wymiar Kloningera to wytrwałość. Nie wiązał z żadnym neurotransmiterem. Jest to mieszanka wszystkich. On ma odniesienia adaptacyjne te osoby, które są bardziej wytrwałe będą też bardziej adaptacyjne..

Następnie wyróżnia Kloninger jeszcze trzy wymiary, które jego zdaniem ujawniają się dopiero w okresie dorosłym i wpływają na efektywność funkcjonowania w społeczeństwie:

- samodyrektywność, stopień postrzegania siebie jako autonomicznego, niezależnego od innych.

- kooperacyjność, gotowość do współpracy, zintegrowanie ze społeczeństwem.

- transcendencja, wymaga zaangażowania sfery woli i wartości, człowiek musi mieć coraz większe poczucie integracji ze światem, kosmosem. Budzi się świadomość i powoduje szybki głęboki rozwój osobowości.

TEORIA EYSENCKA

Jest to teoria bardzo bogata w badania empiryczne. Zwolennik teorii cech. Osobowość opisuje w trzech wymiarach.

- ekstrawertyzm

- neurotyzm

- psychotyzm

Trzeba zrozumieć pracę CUN.

Dominacja prawej lub lewej półkuli: ekstrawertyk podatny na nagrody (lewa); neurotyk podatny na lęk przed karą, unika emocji negatywnych (prawa).

Funkcjonowanie układu sympatycznego.

U podłoża e -n leży pobudzenie i hamowanie. Pobudzenie bardzo szybko się generuje i słabo się rozprasza. ARAS wzmacnia każdy impuls i jest nadmiernie pobudzona kora mózgowa - introwertyk. Gdy przeważa hamowanie, to układ siatkowaty osłabia impulsy nerwowe i kora jest niedostymulowana. Nuda, chęć rozrywek- ekstrawertyzm.

U podłoża neurotyzmu leżą procesy emocjonalne. (układ limbiczny, ciało migdałowate)

Osobowość to interakcja między różnymi wymiarami.

Introwertyk w przeciwieństwie do ekstrawertyka lepiej się uczy, szybciej warunkuje. Jest to związane właśnie z interakcja między poszczególnymi wymiarami. Eysenck wyróżnił:

- struktura umysłowa twarda - u ekstrawertyków

- struktura umysłowa miękka - introwertycy: łatwiej przestrzegają norm moralnych ze względu na obecność lęku przed karą.

TEORIA GORDONA ALLPORTA

Podejście do człowieka jako podobnego do innych, posiadającego podobne, wspólne właściwości a jednocześnie jako odmiennego od pozostałych. Podejście idiograficzne i nomotetyczne: chce uchwycić i ogólne prawa i coś co jest niepowtarzalne w osobowości każdego.

Osobowość to proces w ciągłym toku, os ciągle się zmienia, człowiek się rozwija ciągle i zmienia. Każdy człowiek jest niepowtarzalny, kieruje się w swoim rozwoju świadomie. Zwraca uwagę na przyszłość człowieka. Człowiek jest nastawiony na przyszłość, kieruje sobą. Osobowość jest to dynamiczna organizacja we wnętrzu jednostki tych psychofizycznych systemów, które warunkują jej przystosowanie do jej środowiska.

Człowiek ze środowiska w którym żyje wybiera to co jest dla niego ważne. Jakie znaczenie jednostka przypisuje danemu elementowi środowiska. To tworzy niepowtarzalność człowieka.

Właściwości natury lezą u podstaw osobowości: cechy wspólne dla naszego gatunku (popędy), cechy genetyczne, dziedziczone, ukryte, potencjalne zdolności jednostkowe (np.: zdolność uczenia się)

Jego teoria koncentruje się na pojęciu cechy - dzięki temu możemy mówić o stałości charakteru, stabilność i zwartość zachowania. O cesze wnioskuje się na podstawie powtarzających się zachowań ale cecha jest struktura neuropsychiczna, realnie istniejącą.

2 pojęcia: cecha i dyspozycja osobista aby rozróżnić cechy wspólne ze sobą i cechy indywidualne, charakterystyczne dla każdej jednostki.

Cecha jest zgeneralizowaną strukturą neuropsychiczną. Posiadanie jakiejś cechy jest stymulatorem do pewnych zachowań. Posiadanie cech wspólnych i indywidualnych kształtuje pewne postawy i nawyki i prowadzi do wyboru pewnych wartości e środowiska.

Dyspozycje osobiste mogą być wewnętrznie zróżnicowane:3 kategorie

- dyspozycja dominująca (kardynalna) - przenika każde zachowanie osoby, charakterystyczny ”klimat” dla każdej osoby, styl. Trudno ten styl nazwać, określić.

- dyspozycje centralne (zasadnicze) - właściwości charakterystyczne dla danej osoby Każdy posiada od 5 do 10 takich właściwości, które dają się łatwo scharakteryzować

- dyspozycje wtórne - ujawniają się tylko w pewnych sytuacjach.

Cecha to efekt kultury i natury.

Autonomia funkcjonalna (propriacyjna, wyjaśnia jak coś staje się wartością i perseweracyjna, która wyjaśnia powstawanie nałogów) człowieka jest u Allporta ważna oraz. intencje i zamiary - nastawiony człowiek ku przyszłości, człowiek jest odpowiedzialny za swój rozwój.

Dlatego wykształca pewne umiejętności. Związek między dyspozycjami osobistymi a zamiarami to cechy intencjonalne. One są pomostem.

Pojęcie proprium: pozwala powiązać osobowość w całość i podkreślić podmiotowość. Allport unika wprowadzania pojęcia „ja”. Ucieka on psychoanalizy. Dzieciństwo nie może determinować dorosłości. Odbija się na dorosłości ale nie może zamknąć rozwoju dorosłości. Allport nie zgadza się z tym stylem myślenia. Wprowadza pojęcie proprium: człowiek ma świadomość posiadania siebie. Obejmuje 7 aspektów poczucia podmiotowości:

- poczucie własnego ciała (1 rok życia, doznania przyjemności i przykrości)

- poczucie tożsamości (2 rok życia) Jest kluczowe i buduje się na bazie nadania imienia, identyfikacja siebie jako kogoś niepowtarzalnego

- szacunek do siebie samego (3 rok życia) Duma z bycia wartościowym, miłosc rodziców pozwala mi na szacunek do siebie samego

- rozszerzenie ja (4 rok życia) Powiększenie świadomości, że elementy środowiska coraz bardziej wchodzą w obszar mojego ciała. Aż dojdziemy to poczucia związania z się z uniwersum.

- obraz własnej osoby - podstawa są te elementy, które są widziane i akceptowane

- ja jako nośnik racjonalności (6/12 rok życia) - odkrycie, że można samodzielnie myśleć, rozwiązywać problemy,

- dążenia osobiste (okres dojrzewania) - odkrywanie celów życiowych, w jakim kierunku mogą się rozwijać spełniać, tworzenie własnej tożsamości.

Czasem dodawana jest samoświadomość: te 7 aspektów daje szansę rozwoju samoświadomości. Ona wyrasta z proprium, jest sposobem odzwierciedlania niepowtarzalności jednostki i osiągania coraz wyższego poziomu dojrzałości osobowej.

Na dojrzałość składają się:

- zasięg ja - człowiek w miarę rozwoju zaczyna rozumieć różne obszary rzeczywistości, wyzwala różne stany emocjonalne. Otwartość na nowe strefy doświadczeń.

- życzliwy stosunek do innych - zdolność nawiązywania intymnych kontaktów z innymi ludźmi dające szansę czułości, empatii i akceptacji innych. Tolerancja słabości u innych.

- dojrzałość emocjonalna - Allport wyróżnia 7 rodzajów dojrzałości: akceptacja siebie samego, akceptacja własnej emocjonalności, tolerancja na frustrację, zaufanie do sposobu ekspresji własnych stanów (każdy inaczej wyraża siebie, nie trzeba się tego bać bo to świadczy o spontaniczności. Nie należy naruszać obszary innych osób), realistyczna percepcja(Jest to pełny kontakt z rzeczywistością. Nie zniekształcać rzeczywistości projekcją własnych potrzeb), panowanie nad nawykami i kompetencjami ( każdy posiada coraz więcej umiejętności, trzeba umieć je wykorzystać), znajomość siebie samego (3 sprawności: rozpoznanie co potrafię robić, czego nie potrafię robić, co powinienem robić; ) jednocząca filozofia życia (dojrzałość wymaga ideałów, człowiek musi mieć poczucie sensu życia, religia, kultura pomaga wykreować indywidualną filozofię życia).

TEORIE DESKRYPTYWNE

(cechy są wnioskowane na podstawie powtarzalnych zachowań)

TEORIA RAYMONDA CATTELA

Rozpoczął od analizy leksykalnej. Język jest pewna strukturą myślenia, która jest przekazywana za pomocą kultury i kreuje sposób obserwacji i opisywania siebie i innych.

Wyłonił cechy powierzchniowe i nazwał ten zestaw cech typową ograniczoną sferą osobowości. One biorą się z mentalności i opisu. Z tego za pomocą analizy statystycznej wyłonił cechy. Dla nich wprowadził pojęcie cech źródłowych. Zastanawiał się co leży u źródeł takiego a nie innego sposobu opisywania siebie i innych przez ludzi.

Osobowość to zbiór wywnioskowanych cech na podstawie powtarzającego się zachowania. Cattel wyszedł od mentalności. Osobowość jest tym co pozwala przewidzieć co dana osoba zrobi w danej sytuacji. Jest to teoria interakcyjna. Interakcja między sytuacją a cechami. Równania specyfikacyjne pozwalają przewidzieć, jakie osoba, posiadając dane cechy, może mieć osiągnięcia.

Potem szuka jeszcze głębszych uwarunkowań. Wyróżnia 3 kategorie cech źródłowych:

- cechy zdolnościowe

- cechy temperamentalne

- cechy dynamiczne

Cechy dynamiczne oparte na pewnych objawach czyli:

a) ergi (popędy) nawyki i postawy Są najłatwiej obserwowalne. Wprowadził też pojęcie metaergów zaznaczając, że erg dzięki doświadczeniu może być zorientowany na pewne typy obiektów rzeczywistości.

b) engramy (ślady pamięciowe) czyli sentymenty (najważniejszy selfsentyment) i kompleksy.

Cechy źródłowe tworzą sieć dynamiczną.

TEORIA WIELKIEJ PIĄTKI (McCrae i Costa)

Ludzie mogą być uporządkowani według nasilenia jakiejś cechy. Cecha nie determinuje zachowania tylko stymuluje, nie ogranicza działań. Zarówno Cattel jak i oni nie wychodzą od biologii tylko od nazwania (deskrypcja).

W osobowości można wyróżnić 3 centralne komponenty osobowości:

- podstawowe tendencje

- charakterystyczne przystosowania - zachowania uwarunkowane kulturowo.

- obraz siebie - włączają tu tzw. „mity osobiste” czyli fantazjowanie o sobie.

Do tego dodają jeszcze komponenty peryferyjne. Są to podstawy biologiczne, biografia obiektywna, pozostałe wpływy wewnętrzne (normy kulturowe, zdarzenia życiowe itp.)

TEORIA WIGGINSA

Podstawą opisu osobowości jest język naturalny. Osobowość jest tworem społecznym i interakcyjnym czyli interpersonalnym. W języku trzeba szukać podstaw do opisu osobowości. Trzeba przyjąć te określenia, które maja charakter interpersonalny. Przymiotniki, które opisują zachowanie w relacji do drugiego człowieka.

Wyróżnił 5 kategorii:

- cechy temperamentalne (nerwowość, pobudliwość)

- charakterologiczne (niemoralny, nieuczciwy)

- materialne (skąpy)

- wyrażające postawy (pobożny, uduchowiony)

- umysłowości (sprytny, logiczny)

- fizyczne (zdrowy, mocny)

W jaki sposób można najlepiej zrozumieć osobowość: Wiggins bazując na teorii społecznej Poah mówił, że trzeba przyjąć dwa zasoby: miłość (człowiek jest sympatyczny i ciepły lub zimny i sztywny) i status (wysoki dominacja i pewność siebie a niski submisywność).

TEORIA TIMOTHY'ego LEARY'ego

Może być traktowany jako przedstawiciel teorii cech ale on mocno nawiązuje do psychoanalizy. Podejście typowo interpersonalne. Trzeba uwzględnić 3 elementy:

- świadomość siebie samego

- świadomość drugiej osoby, która wchodzi w kontakt z druga osoba

- to jak druga osoba postrzega daną jednostkę.

Osobowość jest to ustrukturowana organizacja świadomości, która wyznacza jednostkowe zachowania.

5 poziomów organizacji, uporządkowania świadomości:

- poziom komunikacji społecznej - zachowania jawne, reakcje automatyczne. Podstawowym motywem tych zachowań w sytuacjach społecznych jest unikanie lęku i dążenia do zaspokojenie własnych potrzeb poprzez uzyskanie aprobaty społecznej (odruch interpersonalny).

- poziom podmiotowej świadomości cech ujawnianych w komunikacji interpersonalnej - człowiek umie siebie opisać jaki jest w sytuacjach komunikacji interpersonalnej (cecha interpersonalna).

- poziom przedświadomej, prywatnej symbolizacji - obejmuje treści pochodzące z różnych wyobrażeń, marzeń, fantazji. Gdy człowiek zastanowi się nad swoimi marzeniami sennymi może zauważyć, że jest w nim coś co nie ujawnia się na jawie, coś głębszego w osobowości. Uświadomienie sobie tego może wpłynąć na moje zachowanie.

- poziom nieuzewnętrznionej podświadomości - nie dające się uchwycić aspekty osobowości - „nie mnie”. Nigdy nie wiadomo co może się potencjalnie ujawnić w przyszłości w mojej osobowości. Na razie to jest „nie mnie” ale może stać się „mnie”.

- poziom wartości i „ja” idalnego.

Świadomość można rozważać, interpretować na pięciu wyżej wymienionych poziomach gdyż jest to taka organizacja.

Model zachowań komplementarnych w stosunkach interpersonalnych. Zachowania jednego partnera mogą prowokować drugiego do zachowań uzupełniających. Gdy np. jedna osoba zachowuje się dominująco to w drugiej osobie może wyzwalać się posłuszeństwo itp.

Mając świadomość można kreować pewne formy zachowania u drugiej osoby.

Wyróżnił 8 typów zachowań i też 8 typów zachowań uzupełniających.

Podejście deskryptywne ma wiele odłamów:

1. Cechy są wywnioskowanymi opisami na podstawie powtarzalnych form zachowań (Cattel, Leary, Wiggins).

2. Cechy wywnioskowane na podstawie częstości działań.

3. Podejście konstruktywistyczne - cechy to są opisy, konstrukty społeczne, które wytwarza się dzięki wchodzeniu w relacje z innymi.

W podejściu konstruktywistycznym ważne są trzy elementy :

- obserwator

- podmiot

- świadomość podmiotu o sobie, jak jest obserwowany

To wszystko jest zakotwiczone w kontekście kulturowym gdzie ważny jest język. Osobowość jest elementem komunikacji.

Pewne pojęcia występujące w danej w kulturze dają możliwość szybszego zidentyfikowania danej osoby.

SYTUACJONIZM

Sytuacjoniści - negowali zasadność cech. John Watson najbardziej skrajny sytuacjonista.

Ich zdaniem zachowanie jest uzależnione od specyficznej sytuacji i nie ma wartości pozasytuacyjnej. Jeśli są nawet różnice indywidualne to nie są one efektem dyspozycji wewnętrznych lecz są błędem pomiaru. Wzorce obserwowanych reakcji są rezultatem specyficznych bodźców w specyficznej sytuacji. Na podobne bodźce podobne reakcje.

Eksperyment jest najlepszą metodą obserwacji.

Badania sytuacjonistów wzmocniły paradoksalnie pozycję osobowości i teorii cech. Odkryły jak człowiek w swojej umysłowości tworzy reprezentacje sytuacji. Każdy tworzy pewne skrypty sytuacji wchodząc w taką sytuację. Czyli jest jednak coś względnie stałego. Coś co stanowi o jednostkowości osoby. Sytuacja zmienia ludzi lecz także ludzie wybierają sytuacje.

Ludzie stosują pewne taktyki, selekcjonujemy sytuacje co oznacza, że jednak posiadamy stałe cechy. Często tez prowokują do pojawienia się pewnych sytuacji, wywołują je gdyż ta sytuacja będzie w jakiś sposób potwierdzała ich samych. Często także manipulują daną sytuacją.

Pojęcie metacechy - D. Tice i R. Baumeister wprowadzili to pojęcie. Jeśli osoba posiada jakąś cechę to osoba nacechowana a ta, która nie posiada jest nienacechowana. Osoba posiadająca daną cechę będzie się tak samo zachowywała niezależnie od sytuacji. Gdy nie posiada tej cechy w różnych sytuacjach będzie zachowywała się inaczej. Czyli według nich cecha jest nadrzędna.

Teorie cech ułatwiają kategoryzację ludzi.

Choć behawioryzm krytykował teorie cech to pojawiły się teorie osobowości wywodzące się z behawioryzmu:

TEORIA DOLLARDA I MILLERA

Osobowość składa się z popędów i nawyków. Nawyk to bodziec-reakcja, które tworzą się w sytuacji. Popęd jest to bodziec zdolny by wyzwolić reakcję. Dwie kategorie popędów: pierwotne czyli fizjologiczne i wtórne kształtowane na bazie popędów pierwotnych. Ważne dla nich te popędy wtórne związanie z wyzwalaniem niepokoju.

Mechanizmy uczenia się organizują osobowość.

Dollard i Miller pojmują osobowość jako konfigurację nawyków

Człowiek jest istotą bardziej reaktywną

TEORIA B. SKINNERA

Mówił on, że osobowość to wielka fikcja. Był empirykiem, chciał odkrywać prawa, którym podporządkowany jest świat.

Bazował na darwinizmie. Człowiek także podlega pewnym prawom. Według niego jest pewna trwałość zachowań człowieka, jego niepowtarzalność. Podkreślał prawa uczenia się:

- warunkowanie klasyczne

- warunkowanie instrumentalne

Na ich bazie wykształca się nasze zachowanie. To zachowanie zależy od sytuacji zewnętrznych. Na bazie wzmocnień: kar i nagród ujawnia się względna trwałość zachowań.

Emitujemy zachowania. One zderzają się ze środowiskiem i sytuacjami. One kształtują zachowania i nabywamy pewnych wzorców zachowań i to Skinner traktuje jako osobowość: zespół indywidualnych wzorców zachowania. Osobowość zatem to repertuar zachowań wywoływanych przez dany układ okoliczności, które prowadzą do nagrody lub do kary. Uczymy się kontroli sytuacji. Ważne są formy wzmocnień:

- wzmocnienia pozytywne

- wzmocnienia negatywne

Powtarzające się wzmocnienia ze strony otoczenia, powtarzające się okoliczności, w których jednostka się znajduje, powtarzane zachowania, które emituje to właśnie osobowość.

Człowiek nie jest istotą jedynie reaktywną, jest też aktywny.

Osobowość to konfiguracja wzorców zachowania

TEORIA KURTA LEWINA

Teoria pola. Osobowości nie da się zrozumieć bez sytuacji. Sytuacja i podmiot tworzą pewną jedność. Zachowanie jest funkcją pola czyli wszystkich faktów, które są od siebie wzajemnie uzależnione, współzależne.

Ważne dla Lewina jest pojęcie przestrzeni życiowej czyli rzeczywistość psychologiczna. Na te rzeczywistość składają się dwa elementy: persona ( ja jako podmiot) i otoczenie.

Osoba w stosunku do otoczenia może być bardziej otwarta lub bardziej zamknięta.

Osoba składa się 2 obszarów:

- obszar percepcyjno motoryczny - obszar bliższy otoczeniu

- obszar wewnątrzosobowy - dostępny tylko przez ten percepcyjno motoryczny

Elementy wewnątrzosobowego obszaru bardziej dostępne to peryferalne a mniej dostępne to te bardziej centralnie położone elementy.Osoba może być bardziej lub mniej zróżnicowana w środku. Dzieci są mniej zróżnicowane a dorośli bardziej. Osoby różnią się pod tym względem. Osoba jest podzielona na obszary a te jeszcze na regiony. Otoczenie też jest wewnętrznie podzielone na pewne regiony. Region wyróżniony jest przez fakt psychologiczny czyli wszystko, co może wpływać na osobę, wywołuje uczucie, myśli, wyzwala jakiś stan itp. Otoczenie każdej jednostki zawiera wiele takich faktów psychologicznych, które oddziaływują na niego. Im więcej faktów tym większe bogactwo życia psychicznego. Fakty psych tworzą regiony. Ważna jest cecha regionów:

Można wyróżnić 3 właściwości regionów

- bliskość lub oddalenie regionów od siebie

- siła lub słabość regionów - regiony mogą być oddzielone od siebie mimo, że mogą tez być blisko siebie położone: jak pracuję nie myślę o rodzinie choć dla niej pracuję.

- płynność lub sztywność regionów

Dzięki takiemu podziałowi można opisać całą osobowość w sposób graficzny (linie grube, cienkie, obszary zakreskowane, regiony oddzielone od siebie lub położone blisko)

Wymiar dynamiki u Lewina. Pojęcie napięcia, energii, potrzeby, wartościowości.

Napięcie oznacza stan braku równowagi. Gdy między regionami pojawia się jakaś sprzeczność i pojawia się nacisk na granice regionów. Lewin był zwolennikiem dążenia do homeostazy. Gdy pojawia się potrzeb a to znaczy, że jest nacisk na granice regionu. Zwykle potrzeby związane są z fizjologią. Quasi-potrzeba gdy potrzeba wywołana jest przez jeden obiekt. Potrzeby wyzwalają napięcie i pchają do zniwelowania tego napięcia czyli wyzwalają działanie, zachowanie.

INTERAKCYJNE TEORIE CECH

Okoliczności, w które wchodzi człowiek modyfikują jego cechy.

Główne założenia:

Zachowanie jest funkcją wielokierunkowej interakcji między jednostką a sytuacjami w których jednostka się znajduje.

Osoba nie podlega sytuacji. Osoba również kreuje sytuację.

Sytuacja determinuje zachowanie.

Czynniki poznawcze i motywacyjne determinują zachowanie.

To co determinuje zachowanie jest psychologiczne znaczenie jakie dana jednostka przypisuje danej sytuacji.

Czyli według podejścia interakcyjnego osobowość jest spójnym u każdej osoby sposobem wzajemnego oddziaływania jej samej i otoczenia.

Rozwój polega na ciągłych procesach asymilacji (wchłanianiu informacji) i akomodacji (modyfikacji siebie w celu lepszego przystosowania). Człowiek w miarę rozwoju zdobywa coraz większą zdolność kontroli nad otoczeniem. Dzięki możliwości wyboru jednostka może skupiać uwagę na wybranych aspektach rzeczywistości. Zwiększa się rola języka. Człowiek myśli coraz bardziej abstrakcyjnie i symbolicznie - to jest rozwój.

Mają element behawioralny.

TEORIA JULIANA ROTTERA

Czasem jego teorię nazywa się poznawczo-behawioralna lub społeczną teorią uczenia się. Akcentuje wymiar uczenia się. Osobowość człowieka to efekt interakcji między podmiotem i otoczeniem. Największą rolę pełnią wzmocnienia czyli kary i nagrody. Dzięki uczeniu się uczymy się określonego sposobu postrzegania rzeczywistości, otoczenia.

Człowiek uczy się na bazie gromadzenia doświadczeń. Doświadczeń ze wzmocnieniami. Zmiana doświadczeń prowadzi do zmiany osobowości. Zachowanie ma charakter celowy. Ważne będzie znaczenie przewidywania, antycypacji.

Pojęcia opisujące osobowość

- wzmocnienia czyli wszystko to co może wpływać na zachowania

- psychologiczna sytuacja - wartość i oczekiwanie wzmocnienia. Każdy inaczej będzie oceniał postrzegał i interpretował sytuację ze względu na inny system doświadczeń

- potencjał zachowania - prawdopodobieństwo pojawienia się danego zachowania w danej sytuacji u danej jednostki. Oczekiwania są zawsze indywidualne dla jednostki.

One mogą ulec generalizacji - zgeneralizowane oczekiwania to pewne właściwości osobowości. Jest to trwały system przekonań dotyczących rzeczywistości.

Jednym z nich jest umiejscowienie kontroli:

- kontrola wewnętrzna - skutki zachowań zależą od własnych wysiłków, cech i właściwości

- kontrola zewnętrzna - wszystko jest rezultatem szczęścia i przypadku, losu.

Ludzie o poczuciu zewnętrznej kontroli są gorzej przystosowane, maja mniejszą potrzebę osiągnięć, skłonność do depresji itp.

Drugie zgeneralizowane oczekiwanie to zaufanie interpersonalne. Jest to przekonanie o możliwości zaufania drugiemu człowiekowi, polegania na jego słowie, obietnicach.

Osobowość to efekt uczenia się społecznego. Ufność personalna pomaga we wchodzeniu w relacje. Osoby o wysokim zaufaniu są bardziej otwarte, ufne

2 istotne elementy, oczekiwania:

- wolność działania - działanie doprowadzi do osiągnięcia nagrody. Jeśli oczekiwanie nagrody jest wysokie to wysoka wolność działania. Jeśli niska nagroda to niskie działanie

- minimalny poziom celu - minimalny poziom wzmocnienia, który może zadowolić człowieka podejmującego dane działanie.

TEORIA ALBERTA BANDURY

Społeczno-poznawcza teoria uczenia się. Bardzo upraszcza rzeczywistość osobowości. Sprowadza ją do poczucia kompetencji. Interakcje oznacza wzajemny determinizm podmiotu i otoczenia. Co powoduje, że człowiek jest istotą aktywną:

4 źródła aktywności podmiotu:

- intencjonalność rozumiana jako podmiotowa zdolność angażowania się w dane działania

- dalekosiężne przewidywania, możemy przewidywać odległe cele

- samoregulacja to zdolność do korygowania zachowań przez porównywanie ich ze standardami

- autorefleksyjność

Uczenie się obserwacyjne. Jakie konsekwencje ma zachowanie innych ludzi w danych sytuacjach. Jest to podejście dyscentne czyli w kategoriach uczenia się.

Szczególne znaczenie w tym procesie jest przekonanie o sprawowaniu kontroli nad sobą samym i otoczeniem. Pojęcie skuteczności. Człowiek skuteczny posiada pewne kompetencje i umiejętności.

- osoby o poczuciu wysokiej skuteczności - ufają sobie, maja poczucie kompetencji.

W niemowlęctwie człowiek uczy się, że pewne działania prowadzą do pewnych skutków, ważne powiązanie wydarzeń ze skutkami. Na to poczucie skuteczności ma wpływ wiele zdarzeń w ciągu życia człowieka. To potem wpływa na rozwój innych elementów osobowości.

Struktura osobowości:

- poznawcze umiejętności czyli kompetencje

- cele czyli przewidywane stany rzeczywistości

- procesy poznawcze (rejestracja i przetwarzanie informacji)

Te elementy będą wyznaczały pewien kierunek rozwoju osobowości.

Albert Bandura prezentuje podejście interakcyjne.

TEORIA WALTERA MISHELA

Podejście poznawczo-społeczne. Pierwszy krytyk teorii cech. Elementami strukturalnymi osobowości będzie to co może być społecznie wyuczone. Kompetencje, cele. Ważne będzie doświadczenie społeczne. Proces zdobywania doświadczeń w wyniku uczenia się. Cechy zastąpił on zmiennymi poznawczymi.

- Kompetencje czyli zdolność wykorzystania informacji do osiągania osobistych celów.

- Cele.

- Strategie kodowania informacji czyli sposoby gromadzenia informacji.

- Oczekiwania to przewidywania i skutki własnych działań: „jeżeli, to…”. Wszyscy ludzie zachowują się intencjonalnie.

- Systemy samoregulacji

Do tych komponentów dodał jeszcze uczucia i emocje czyli stałe elementy czyli w konsekwencji cechy.

PODSUMOWANIE

Od cech jako coś trwałego - cechy jako coś opisowego - cechy jako coś umownego - krytyka cech aż do wykreowania się czegoś nowego (t. interakcyjne ).

Teorie interakcyjne zapoczątkowało przełom zaczęto krytykować cechy i akcentować znaczenie sytuacji. Trzeba było przyjąć inny rodzaj myślenia i tak powstały teorie interakcyjne.

Wymiar poznawczy tych teorii powoduje nazwanie tych podejść społeczno-interakcyjnymi.

Patrzenie na człowieka jako podmiot który jest kształtowany jako efekt konieczności przystosowania się do warunków życie, kultury.

Podmiot, czyli osobowość kształtowany w procesie ewolucjiTeorie mające ducha ewolucyjnego myślenia.Nowe możliwości interpretacji osobowości. Teorie Freuda i Junga to kamień węgielny.

Osobowość jest tu rezultatem konieczności przystosowania się i jest wynikiem procesu adaptacji wytwarzam cechy bo muszę się przystosować. Sięga korzeniami do funkcjonalizmu.

Na kształtowanie osobowości wpływa:

- Różne środowiska, w które człowiek wchodzi. Wychowanie w różnych warunkach wyzwalają różne cechy osobowości.

- Jak podmiot ocenia i rozpoznaje jakie ma cechy dziedziczne, właściwości. Te cechy kreują różne zachowania.. Człowiek rozwija te umiejętności do których ma predyspozycje.

Jakie strategie adaptacyjne ludzie wybierają w konkretnym środowisku.

● PODEJŚCIE EWOLUCYJNE ●

TEORIA ROBERTA HOGANA

Nacisk też na procesy adaptacji.

Jego zdaniem ważny jest wymiar adaptacji. Człowiek jest jedn społeczną. Grupy społeczne maja hierarchie. Wyższa pozycja daje dostęp do lepszych środków, które dają szansę lepszej adaptacji i reprodukcji. Dlatego człowiek w sposób automatyczny rejestrują konieczność osiągania pozycji w społeczeństwie.

Każdy musi rozwiązać 2 problemy”

- życie w zgodzie z innymi

- chęć wybijania się na wyższą pozycję

Wybijam się gdy żyję w zgodzie z innymi. To przebiega w konkretnej zrytualizowanej interakcji społecznej. Musimy przestrzegać społecznych rytuałów, roli.

Lepiej przystosowane SA te osoby, które wiedzą w jakich sytuacjach i wobec kogo grać swoje role bo wyzwalają bardziej pozytywne uczucia, wrażenia w innych.

Szczególne znaczenie ma prezentacja siebie i wywoływanie wrażenia na innych. Podlegamy tym fundamentalnym procesom, które kształtują to jak postrzegamy siebie i innych.

To kształtuje pewien styl funkcjonowania człowieka a więc pewną osobowość.

Wypracowane strategie stają się moją osobowością.

Podobnie Theodore Millon: ewolucja jest zrozumiała kiedy powiąże się ja z prawami ekologii. Ewolucja to przekształcenia dokonywające się w pewnym środowisku. Osobowość to spełnianie się procesów ewolucji, egzystencji i reprodukcji.

● TEORIE KULTUROWE ●

Druga grupa tez podkreśla rolę adaptacji ale do kultury. Wskazują na to, że kultura traktowana jako tradycja wielu pokoleń jest silnym kreatorem osobowości. Jakie mechanizmy kulturowe kreują osobowość.

TEORIA ABRAHAMA KARDINERA

Po raz pierwszy w psychologii wprowadził pojęcie podstawowej struktury osobowości. Jest to zespół cech pojawiających się u członków danej społeczności. Te cechy są związane z pierwotnymi instytucjami kultury czyli rodzina, praktyki wychowania dzieci. Powstają na tej bazie wtórne cechy powstających przez oddziaływanie instytucji wtórnych takich jak nauka, praca, sztuka, religia.

TEORIA RALFA LINTONA

Osobowość powstaje w procesie uczenia się adekwatnej kreacji behawioralnej na rozmaite sytuacje kształtowanej przez kulturę, społeczność.

Postawy i wartości tworzą konfigurację osobowości na zasadzie uczenia się.

Osobowość grupy stanowi osobowość jednostki.

Potem to podejście jest rozwijane w teoriach Cluckhohna i Murraya.

TEORIA DAVIDA RIESMANA

Kultura kształtuje charakter społeczny. A charakter jednostkowy jest efektem stylu uporządkowania społeczeństwa.

3 rodzaje charakterów = osobowości

- tradycyjna - sterowana tradycją, kultura jako jedność, osobowość nabiera charakteru osobowości stojącej na gruncie tradycjonalizmu.

-zewnątrzsterowna - rezultat koncentracji człowieka na reakcjach otoczenia. Ludzie opierają się na tym co inni mówią. Jak znaczące źródła informacji przekazują rzeczywistość.

-wewnątrzsterowna - kieruje się własnymi regułami, które są efektem wcześniejszych doświadczeń wychowawczych. Jest sterowana poczuciem winy.

Współczesne kierunki badań nad kulturą w aspekcie kształtowania się osobowość:

- badania nad ewokacją kultury (odtwarzaniu). Człowiek żyjący w kulturze jest zmuszony do odtwarzania pewnych zachowań, norm, obyczajów i wytwarza cechy osobowości. Także warunki życia wymuszają pewne cechy.

- transmisja kulturowa - Do naszej umysłowości przekazywane są przekonania, wartości na ich bazie budujemy sobie właściwości osobowości. Budują się pewne style umysłowe i dążymy do pewnych wartości, różnych w zależności od kultury.

- niezależne ja - mam stabilnośc, spójność wewnętrzna, najważniejsze moje reakcje, zdolności, uczucia. Inni są po to by porównywać się z nimi.

- współzależne ja - zawsze być w konwencji społecznej, ważne jakie role pełnie w interakcji z innymi, najważniejsze jest się dostosować. Relacje z innymi są podstawowe, ograniczamy się żeby być w zgodzie z innymi.

Przykładem transmisji kulturowej jest religia.

- kategorie kulturowe uniwersalne - szuka się tego co jest wspólne ze względu na kulturę w której się znajduje. Wtedy odkrywamy strukturę osobowości. NEO pozwala wykryć co jest wspólne we wszystkich kulturach.

● PSYCHOANALIZA ●

Łączy ich adaptacja osobowości w charakterze ewolucji. F. ewolucja biologiczna, fascynacja Darwinem. J. ewolucja w wymiarze kulturowym. Co przenika z kultury do osobowości, wymiar celowości i twórczości.

TEORIA FREUDA

Istotne znaczenie spełnianie się natury biologicznej, był deterministą: zasada przyczynowości i determinizmu. Chciał przeskoczyć myślenie w kategoriach dualizmu: ciało i duch. Jedność tworzą popędy, które mają naturę fizyczną i psychiczną, przejawianie się popędu powoduje pojawianie się emocji. U Freuda nie ma rozgraniczenia między popędem i instynktem. Popędy wyrastają z natury biologicznej i nie są świadome. 4 cechy popędu: źródło (proces zachodzący w ciele, organizm), siła czyli impetus (zapotrzebowanie na energię), cel (zadowolenie), obiekt (najbardziej zmienny element popędu, obiektem może być wszystko to, co jest w stanie zaspokoić popęd).

Dwie kategorie popędów: eros i tanatos na poziomie biologicznym. Na poziomie psychicznym eros zawiera popędy reprezentowane przez popęd seksualny (libido) i samozachowawczy.

Popęd seksualny będzie się wyrażał jako dążenie do więzi i poprzez wyładowanie napięcia. Dlatego trwa od urodzenia do śmierci. Rozróżnia popęd seksualny od płciowego.

Tanatos: na poziomie umysłowym przejawia się jako mortiro. Źródłem życia psychicznego sa potrzeby płynące ze sfery biologicznej dlatego nieświadome. Dla zrozumienia człowieka trzeba wiedzieć jak dzieli się psychika, jaka jest struktura aparatu psychicznego: id, ego, superego. Pojęcie świadomości to czubek góry lodowej, przedświadomości - to treści wyparte ale mogę do nich dotrzeć dzięki marzeniom sennym i symbolom oraz nieświadomość, która obejmuje tę większą część góry. Zrozumieć człowieka to dotrzeć do źródeł nieświadomości.

Id reprezentuje zaplecze biologiczne, ego zaplecze psychiczne, superego zaplecze kulturalne.

Id kieruje się zasada przyjemności lub nirwany, która jest przejawem instynktu śmierci.

Ego kieruje się zasadą rzeczywistości, potrafi odraczać.

Superego zasadą doskonałości. Trzy rodzaje lęku z którymi ego musi sobie radzić: płynący z id lęk neurotyczny, lęk realny i lęk moralny płynący z superego.

Rozwój osobowości: pojęcie represji, wypierania. Człowiek często nie dopuszcza pewnych myśli do swojej świadomości i energia zostaje wyładowana w sposób neurotyczny. Represja dzieli się na represję pierwotną odnosi się do pierwszych form represji pragnień i myśli między 5 a 7 rokiem życia konsekwencja jest fiksacja na pragnienia, które zostały wyparte i represję właściwą , która występuje gdy pragnienia zablokowane przez represję pierwotną pojawiają się w przedświadomości i wtedy mogą stać się potencjalnie dostępne świadomości, człowiek bojąc się ich tłumi. Na początku nie jest energia tłumiona do końca (represja pierwotna) i może pojawiać się później (represja właściwa).

Styl represji stosuje ok. 20% ludzi. Mają oni mniejszy lęk ale doświadczają dolegliwości cielesnych.

Mechanizmy, które kreują, wymuszają rozwój osobowości to procesy fizjologiczne, kryzysy, frustracje i konflikty. Te czynniki wymuszając rozwój uaktywniają 2 mechanizmy: identyfikacja (z osobami znaczącymi, przejmując ich zachowania uczę się adaptacyjnego rozwiązywania problemów) i przemieszczenie (kateksja energii w obiekty, które lepiej zaspokajają potrzeby, szukanie nowych obiektów, zastępczych w celu lepszego procesu adaptacji. Odmianą jest sublimacja).

Fazy rozwoju: fazy psychoseksualne: 1.oralna (- inkorporacja oralna - sadyzm oralny ); 2. analna; 3. falliczna; 4. latentna; 5. genitalna. W fazie fallicznej ma miejsce kompleks Edypa, lęk przed kastracją powoduje uaktywnienie się procesu identyfikacji.

TEORIA JUNGA

Kluczowe u niego znaczenie mają pojęcia nieświadomości zbiorowej i indywidualnej. Nieświadomość zbiorowa ma charakter kulturalny. Doświadczenia zbiorowości jest kodowane w organizm człowieka. W religii sztuce są ukryte myśli wspólne dla wielu kultur. W każdej jednostce nieświadomość zbiorowa odżywa na nowo, dziedziczymy ją jako dyspozycje do pewnego przeżywania dziedziczności. Archetypy to pewne formy gotowości do pewnego stylu doświadczania, przeżywania. Nieświadomość zbiorowa jest efektem myślenia o człowieku w wymiarze kulturowym. Wymiar biologii (instynkty) i wymiar kultury (archetypy).

Energia psychiczna generuje się dzięki opozycjom: świadomość - nieświadomość, instynkt - archetyp.

Zasada ekwiwalencji czyli dążenia do równowagi i zasada entropii.

Dążenie do idealnego rozkładu energii reprezentowany przez mandale to rozwój osobowości.

Według Junga ego jest centrum osobowości, życia psychicznego, jest archetypem. Jest wrodzone. Nie ma ono elementów nieświadomych dlatego zapewnia poczucie tożsamości. Ono przeciwstawia się jaźni. Drugim archetypem jest maska, fałszywe oblicze, persona. Ujawnia się w momencie prezentacji publicznej. To są oczekiwania, role społeczne. Pełni funkcje obronne, mówi jak będę siebie ujawniał otoczeniu, zapewnia tez komunikację z otoczeniem. Archetypy to źródła energii.

Aby maska była dobrze wykorzystana, rozwinięta musi uwzględniać współdziałanie trzech czynników: jednostkową konstytucję fizyczna i psychiczną, z osobistym ideałem, z ideałem otoczenia. Te elementy muszą być w harmonii. Cień: ciemna strona osobowości, coś co jest zwierzęce, gdy pojawiają się wymagania moralne wtedy ujawnia się cień. Cień jest opozycją do moralności. Jest on szansą rozwoju moralnego. Negacja celu powoduje, że widzę wszystko zło w innych ludziach. Na zasadzie projekcji człowiek wyzbywa się napięcia ale zrzuca to na innych ludzi gdy nie akceptuje swojego cienia.

Kompleks to zorganizowana konstelacja doświadczeń czyli emocji, myśli spostrzeżeń odnoszących się do rzeczywistości. Może on dominować nad całą osobowością dlatego trzeba znać kompleksy by zrozumieć kierunek rozwoju.Anima i animus - pierwiastki przeciwnych płci w osobowości. Są rezerwuarem ogromnej energii.U Junga libido to opisowe pojęcie całej energii psychicznej. Podkreśla wagę seksualności.

Najbardziej nieświadomy archetyp: jaźń. Oznacza jedność, całościowość osobowości. Zawiera w sobie energię i cel do którego dążymy w toku rozwoju. Jaźń jest umieszczona w centrum osobowości. Jaźń mogłaby kontrolować energię z różnych obszarów osobowości. Na początku ego jest centrum osobowości a w miarę rozwoju to ma być jaźń. Celem osobowości jest dojście do jaźni, do pełnej harmonii, idealnego rozkładu energii.

Poprzez kryzysy człowiek dochodzi do najwyższego etapu, teoria Junga nie jest deterministyczna, dojście zależy od wysiłku. Stan inflacji: gdy ego wydaje się, że jest jaźnią, to jest iluzja. Człowiek rodzi się ze stanem inflacji i te stany pojawiają się potem w różnych momentach życia. Ale jest to stan pewnej iluzji. Inny stan to stan alienacji: człowiek czuje się zagubiony i obcy w stosunku do tego co mógłby osiągnąć. Ten stan jest potrzebny aby uświadomić sobie istnienie jaźni. Te stany następują po sobie cyklicznie i prowadzą do rozwoju.

Dwa procesy dzięki którym dokonuje się rozwój: indywiduacja to tworzenie i odróżnianie tego, co należy do mnie od tego, co do mnie nie należy, przez różnicowanie odkrywanie swojej indywidualności. Proces transcendencji. W tych procesach istotne znaczenia mają symbole reprezentują to czego nie jesteśmy w stanie określić i zrozumieć ale jest to element dzięki któremu możemy wydobyć jakiś ukryty element rzeczywistości. Symbole mogą mieć charakter zbiorowy i indywidualny. Proces symbolizacji jest ważny w rozwoju. Z tym procesem jest związany inny: sublimacja. Jest to przelewanie energii w te formy aktywności, które maja charakter duchowy, nie prymitywny.

To co ważne dziś: typy psychologiczne organizujące świadomość, kierują funkcjonowanie ego. Każdy człowiek posiada dostępny typ psychologiczny. Typ postawy i funkcja świadomości odpowiadająca za zdobywanie informacji o świecie. Postawa ekstrawertywna dominuje gdy wchodzimy w świat. Gdy człowiek się starzeje dominuje introwertywna. Funkcja świadomości to pewien styl, strategia zdobywania informacji: funkcje percepcyjne:

Doznanie o charakterze zmysłowym i intuicja ma charakter instynktownego ujęcia treści. Do funkcji oceniających należy myślenie i uczucie czyli nadawanie wartości rzeczywistości. To wszystko doprowadziło do zbudowania typologii: ekstrawertyczny myślowy, ekstrawertyczny uczuciowy itp.

Względem świadomości: ego i persona, cień, anima i animus, na końcu jaźń.

Różnice między Jungiem i Freudem:

- nieświadomość: u F podstawa popędów, u J. kultura

- popędy u J to archetypy

- rozwój u F to spełnianie się energii libido, u J energia płynąca z archetypów

- fazy rozwoju u J dwie: faza dominacja ego, druga to odkrywanie jaźni

- libido u J to ogólna energia psychiczna, u F kluczowe znaczenie

-kierunek rozwoju u F rozwój zdeterminowany, u J ukierunkowany na dojście do jaźni

- u F kluczowa energia seksualna, która objawia się w interakcjach, u J ma znaczenie aktywność własna

- kształt osobowości u F zdeterminowana energią libido, u J funkcjami świadomości i typami postaw

- mechanizmy rozwoju u F identyfikacja i przemieszczenie u J sublimacja i symbolizacja.

Teoria Junga wskazała na znaczenie kultury.

TEORIA E. FROMMA

Przedstawiciel neopsychoanalizy kulturowej. Punkt wyjścia jest typowy dla egzystencjalistów.

Przełomem była utrata u człowieka instynktów. Pojawiły się inne możliwości i zagubienie człowieka jednocześnie. Pojawiła się samoświadomość i grę zaczęła odgrywać wyobraźnia i dlatego człowiek różni się konstytucja od zwierząt, Człowiek odseparowany od natury i musiał nauczyć się radzić sobie inaczej. Stając się wolny i stał się zagubiony jednocześnie.

Ludzie często chcą uciec od wolności.

Trzy elementy: rodzimy się z potencjałem, który musi być zrealizowany, może się on zrealizować tylko dzięki innym ludziom, w kulturze, dysponuje wolnością bo pojawia się rozum, wyobraźnia, samoświadomość.

Wolność oznacza konieczność zmagania się ze swoim potencjałem (potrzebami) i zrealizowanie go w kulturze.

Pierwsza rzeczywistość to potrzeby: popędach organicznych i egzystencjalnych.

Potrzeby egzystencjalne wyrastają z konfliktów. 8 potrzeb egzystencjalnych: więzi (można je realizować na różne sposoby: podporządkowując się, zdobywając władzę lub poprzez miłość), transcendencji (dążenie do przekraczania tu i teraz czyli tworzenia, odmianą tworzenia może być destrukcja ale zawsze ta potrzeba daje szczęście), integracji lub zakorzenienia (bycie integralną częścią jakiejś grupy, świata, przestrzeganie pewnych standardów, rozumienia i przestrzegania norm), indywidualności czyli tożsamości (bycia kimś niepowtarzalnym), posiadania układu orientacji (odniesienie się do zasad, które gwarantują rozumienie świata i obiektywnej wiedzy o świecie), skuteczności (oznacza zdolność do osiągania, wykonywania czegoś w sposób indywidualny), dążenia do pobudzenia i stymulacji (ma charakter aktywny, człowiek poszykuje takich form pobudzenia, które będą człowieka kreować, otwierać go na inne płaszczyzny rzeczywistości), rozwinięcia struktury charakteru ( kształtowanie i rozwijanie w sobie lepszego , niepowtarzalnego, indywidualnego siebie, jest to system dążeń indywidualny dla każdego człowieka. U podstaw leżą dwa procesy: asymilacji i socjalizacji). Można wyodrębnić różne rodzaje charakterów: produktywnych (odpowiedzialność, szacunek i opieka nad innymi, produktywna praca czyli zdolność przekształcania rzeczywistości) i nieproduktywnych (potrzeby zaspokaja na sposób narzucony przez kulturę i traci szansę na niepowtarzalność. Charakter receptywny, jednostka zależy od innych ludzi, raczej biorą niż dają. Ten charakter tworzy się w społeczeństwach schierarchizowanych. Drugi rodzaj charakteru to wyzyskujący, tworzy się w społeczeństwach rządzonych przez dyktatorów. Charakter gromadzący w społeczeństwach purytańskich. Charakter …. Charakter nekrofiliczny, zafascynowany śmiercią, chorobami.)U Fromma istotne znaczenie ma kultura to ona tworzy osobowość, najważniejsze potrzeby egzystencjalne. Podmiot wkracza w kulturę, która umożliwia realizacje potrzeb. Podobnie lecz radykalniej myślał Sullivan.

TEORIA SULLIVANA - podejście typowo kliniczne

Mówił, że istotne są przede wszystkim relacje międzyosobowe a kultura porządkuje, ustanawia styl tych relacji. Jest to interpersonalna teoria psychiatrii

Wszyscy są tacy sami, nie różnią się ale każdy postrzega siebie jako coś niepowtarzalnego. Źródłem tej iluzji jest to, że człowiek dostrzega odrębność cielesną. Zaczyna się od kciuka. Kciuk należy do dziecka. Osobowość to organizacja względnie trwałych, powtarzających się interakcji interpersonalnych charakterystycznych w życiu danej osoby. Jest konstruktem pozwalającym zrozumieć czemu tak a nie inaczej zachowujemy się w relacjach interpersonalnych. W tym przejawia się osobowość. Jeśli nie ma relacji nie ma osobowości.

Można wyróżnić trzy struktury:

- procesy poznawcze, które są sposobem gromadzenia doświadczeń, informacji o rzeczywistości. Najwcześniejsze procesy: prototaktyczne w pierwszych miesiącach, czyli doznania zmysłowe będą inne niż te późniejsze. Drugi rozwojowo rodzaj proc pozna to procesy parataktyczne, jeżeli pewne rzeczy istnieją po sobie to mamy tendencje do myślenia, że jedno jest przyczyną drugiego, następstwo zdarzeń. Trzeci rodzaj to syntaktyczne procesy, rozwija się na bazie rozwoju mowy, porządkowanie symboliczne prowadzi do nadawania znaczeń. Myślenie syntaktyczne zbudowane na działalności symbolicznej. Te procesy poznawcze to pierwszy element osobowości.

Drugi element to dynamizm, sposób przekształcania energii. To każda reakcja nawykowa w stosunku do każdego obiektu, osoby. To wyobrażenia, myśli, uczucia, nawyki. Dynamizm wyraża się przez sferę cielesną. Ważnym dynamizmem jest selfdynamizm.

Trzeci element to personifikacje to wyobrażenia na temat siebie samego i innych osób. Zbudowany na bazie doświadczeń Jest związany z radzeniem sobie z potrzebami z ich zaspokajaniem, są nasycone uczuciami. Są personifikacje wspólne i osobiste.

Od strony dynamicznej kluczem do zrozumienia rozwoju osobowości są dwa źródła energii: potrzeby organizmu i dążenie do zadowolenia oraz lęk, który pojawia się w dzieciństwie ze świadomością odrębności swego ciała. Będzie on prowadził do pewnych zachowań. Musi on być zredukowany więc drugim głównym motywem będzie dążenia do poczucia bezpieczeństwa. Te dwie główne potrzeby mogą być zrealizowane tylko w kontakcie z innymi.

Z czasem szczególnie znaczącym dynamizmem stanie się selfdynamizm czyli wtórny dynamizm który przejmuje władzę nad pozostałymi dynamizmami jest efektem doświadczeń interpersonalnych, powoływany dzięki kulturze. Chroni człowieka przed możliwością dezintegracji, lęku destrukcyjnego. Gdy podczas relacji można doznać uszczerbku następuje skupienie uwagi na sobie, selfdynamizm jest strażnikiem bezpieczeństwa.

TEORIA KAREN HORNEY

Teoria kulturowo społeczna. Podkreśla też znaczenie relacji społecznych. Bardzo znaczący jest proces socjalizacji ma ta teoria charakter teorii klinicznej. Każdy doświadcza zagubienia w świecie, musi poradzić sobie z rywalizacja i to budzi lęk. Szczególne ważne będą doświadczenia o charakterze emocjonalnym, to jak będzie doświadczał wykreuje jego osobowość. Może wytworzyć się 5 odmiennych postaw:

- można dawać i jednocześnie dostawać uczucia i w ten sposób likwidować uczucia izolacji i zagubienia.

- wytworzyć styl samooceny, który nie jest tak bardzo obniżony

- może dążyć do samopotwierdzenia

- agresji

- kontaktów płciowych

Normalny rozwój osobowości jest możliwy gdy otoczenie daje szanse odkrycia własnej wartości. Motywem najbardziej kluczowym jest samorealizacja, rzeczywiście odkryć siebie. Prawdziwe ja staje się zasadniczym centrum osoby, będzie dążyła do wzrostu i będzie nadawać styl osobowości. Dojście do prawdziwego ja umożliwiają doświadczenia wczesnego dzieciństwa. Tu pojawia się lęk podstawowy czyli poczucie osamotnienia, bezradności, zagubienia. Lęk może być blokadą dla samorealizacji, jest on pewnym stanem emocjonalnym i jest indywidualny dla każdego.

Lęk może się nie pojawić jeśli otoczenie daje poczucie bezpieczeństwa. Jeśli otoczenie nie reaguje prawidłowo może pojawić się agresja, która przejawia się w postaci podstawowej wrogości. Ta wrogość jest tłumiona gdyż dziecko jest uzależnione od innych i otoczenie jest dla niego za silne. Tłumienie odbywa się za pomocą mechanizmów obronnych, które likwidują lęki i zabezpieczają przed ujawnianiem się wrogości. Te taktyki nabierają charakteru względnie stałych właściwości. W ten sposób pojawiają się pewne potrzeby ale są to potrzeby neurotyczne. Nie dają one szansy na rozwój prawdziwego ja, ono jest zablokowane. U ludzi dorosłych pojawiają objawy tłumionej wrogości.

Człowiek tworzy iluzyjne wyobrażenie ja. Neurotyk to człowiek który utożsamia się ze swoim idealnym ja. Uważa, że nikt go nie rozumie. Te potrzeby neurotyczne, których Horney wyróżnia 10 mogą zostać skanalizowane w trojaki sposób:

- postawa `do innych' - podlizywanie, kochanie innych, traci się siebie.

- postawa `od innych' - potrzeba bycia podziwianym, wyższości

- postawa `przeciwko innym' - potrzeba mocy, władzy, wykorzystywania innych, osiągnięć

TEORIA ALFREDA ADLERA

Ma wymiar prospołeczny, akcentował indywidualizm i indywidualną linię rozwoju. Fikcje społeczne mają podstawowy wpływ na zachowanie człowieka. Fikcją jest diabeł. Holizm oznacza konieczność analizy zjawisk w kategoriach całości. Całość posiada inne właściwości niż część.

Świadomość człowieka. Człowiek zdaje sobie sprawę z tego co robi i jest za to odpowiedzialny. Dwa kluczowe motywy to poczucie wspólnotowości i dążenie do doskonałości.

Każdy człowiek żyjąc w społeczności porównuje się z innymi i odkrywa w sobie niedoskonałości, odkrywa w sobie niższość. Dlatego dąży do doskonałości czyli coraz lepszego przystosowania do otoczenia. Tak właśnie kształtuje się osobowość na zasadzie przekraczania siebie. Uruchamia się mechanizm obronny: kompensacja. Istotną rzeczą jest wyznaczenie sobie kierunku rozwoju. Pojęcie fikcyjnego finalizmu oznacza, że na bazie odczytania własnej niedoskonałości jednostka wyznacza sobie pewne cele, które czasem mogą być fikcyjne. Tworzy się cel, który mówi w jaki kierunku będę przezwyciężał słabość. Żeby przestał być fikcją musi kierować się w stronę innych, w stronę społeczeństwa i jego dobra. Fikcyjny finalizm wiąże się ze stylem życia czyli indywidualnym planem, który nadaje kierunek rozwojowi, życiu.

Człowiek ma w sobie coś co powoduje rozwój człowieka: twórcze mnie, self.. Twórcze mnie to centrum, w którym człowiek doświadcza wolności wyboru. Jest to jak drożdże, których nie widać ale one powodują wzrost.

Podstawowe style życie, które pozwalają dzielić ludzi na: typ przewodzący (agresywny), gromadzący (bierze i nie daje nic w zamian), unikający (unika wyzwań, problemów) i wreszcie typ społeczno-użyteczny.

Teorie relacji z obiektem: podkreślają, że głównym motywem rozwoju jest dążenie do więzi z osobami znaczącymi i poprzez to zaspokajanie potrzeb. Trzy główne odłamy relacji z obiektem:

1. Mechanizmy obronne ego. Dwie postacie Anna Freud i Melanie Klein. To są bardziej teorie kliniczne. Anna Freud uważa, że podstawową rzeczą jest dążenie do więzi z innymi i ego ma za zadanie poradzić sobie z problemami, które będą się pojawiać. To jak sobie poradzi to będzie kreowało styl rozwoju osobowości. Mechanizmy obronne ego: wymienia 15 mechanizmów.

Melanie Klein krytyczne znaczenie ma 6 pierwszych miesięcy życia. Więzi w tym czasie warunkują rozwój pozycji wobec życia, osób znaczących. Pierwsze 3 miesiące: paranoidalno-schizoidalna.

2. Mechanizmy rozwoju ego, teorie ego relacji z obiektem. Najbardziej znane nazwiska: Fairnbairn, Winnicot, Kernberg.

Zastanawiają się nad przyczyna stylu rozwoju ego. Istotne są doświadczenia w otoczeniu. Winnicot uważa, że bardzo ważne jest wspomagające otoczenie oraz empatia otoczenia w stosunku do dziecka. Wtedy dziecko może rozwijać swoje ego. Jeśli nie będzie wspomagania ze strony otoczenia wtedy ego wytworzy niewłaściwy obraz ego. Może się rozwinąć fałszywe mnie. Jest to stan pewnej formy patologii, zaburzenia osobowości.

Mówią tez o fazach rozwoju ego.

Kluczem do zrozumienia rozwoju osobowości jest rozwój struktury ego.

3. Psychologia self - Kohut. Mnie jako self istnieje od początku. Self ma bipolarną strukturę. Na jednym biegunie znajdują się ambicje dziecięce czyli potrzeby dziecka a na drugim dziecięce ideały czyli wyobrażenia rodzica. Pomiędzy biegunami jest napięcie i to jak ono będzie rozwiązywane zależy od rodziców. To napięcie wyzwala pewny potencjał. Reakcje rodziców wyzwalają obrazy siebie u dziecka i to powoduje rozwój bądź zahamowanie rozwoju. Musi być napięcie, które wydobywa talenty czyli nawyki, umiejętności. To ma doprowadzić do spójnego mnie czyli harmonii.

TEORIA E. ERICSONA

Teoria psychospołecznego rozwoju ego. Kształt osobowości nadają dwa wymiary: rozwój dokonuje się w pewnym kontekście historycznym czyli w jakie relacje i wymagania jednostka wchodzi oraz procesy odpowiadające za dojrzewanie psychobiologiczne.

Można wyróżnić pewne fazy rozwoju osobowości. Kolejność tych faz zgodnie z zasadą epigenezy czyli wszystko co się rozwija dokonuje się według pewnego planu aż do osiągnięcia pewnej funkcjonalnej całości.

Dla tych faz charakterystyczne jest, że pojawiają się w każdej z nich pewne dominujące właściwości. Jest to zasada psychobiologiczna.

Poza ta zasadą ważne jest rozwój struktury ego, która kreuje osobowość, ego integruje doświadczenia, jest aktywne wobec tego jest strukturą świadomą. Ericson wyróżnił 8 stadiów rozwoju. Każde charakteryzuje pojawienie się pewnego kryzysu.

1. Oralno-sensoryczne (cnota: nadzieja)

2. Muskularno-analne (cnota: wola)

3. Ruchowo-genitalna, 3-5 lat (cnota: stanowczość)

4. Latencji (cnota: kompetencja)

5. Dojrzewania płciowego (cnota: wierność)

6. Genitalna (cnota: miłość)

7. Funkcja rozrodcza (cnota: troska)

8. starość (cnota: mądrość)

Te cnoty można sprowadzić do triady wiara, nadzieja, miłość. To wynika z relacji z osobami na różnych etapach życia.

Teorie aktywistyczno regulacyjne. Podkreślają, że człowiek jest nie tylko systemem samoregulującym ale tez reguluje swoje zachowania poprzez podejmowanie działalności. Człowiek reguluje działanie podejmując działania, zadania. Rozwija na tej drodze pewne umiejętności sprawności.

Lew Wygotski: czynności psychiczne człowieka maja zawsze charakter pośredni. Narzędzia (np. język, symbole) jakimi się posługujemy wpływają na czynności psychiczne. I aby rozwinęła się jakaś funkcja psychiczna musi pojawić się jakaś działalność zewnętrzna, interpsychiczna. Aby coś się rozwinęło trzeba przejść przez działalność zewnętrzną. Podejmowanie działalności zewnętrznej rozbudowuje sprawność umysłową.

TEORIA RUBINSTEINA

Najważniejsze są takie działania jak zabawa, praca, uczenie się. Podejmowanie tych działań rozwija sprawności i strukturę osobowości.

TEORIA LEONTIEWA

Podkreślał aktywność człowieka. Działalność odbywa się w pewnym kontekście społecznym. Rezultaty tej działalności kreują umiejętności i struktury psychiczne. Osobowość jest kreowana przez działanie człowieka odbywającą się w pewnym układzie społecznym.

TEORIA S. GERSTMANA

Ważny jest zewnętrzny działania człowieka. Aktywność, działanie i działalność to skutki tego działania. Działanie przebiega w środowisku społecznym. One zmieniają środowisko ale środowisko będzie kształtować, rozbudowywać pewne sprawności. Osobowość to system informujący i informowany jednocześnie.

Kluczowe dla określenia osobowości są trzy czynniki:

- podmiotowe podstawy aktywności czyli właściwości systemu nerwowego. Umiejętność zbierania pewnych doświadczeń.

- podmiotowe wyznaczniki aktywności. Ogólna orientacja w świecie: ogólna, typologiczno - sytuacyjna, orientacja sytuacyjna do danej sytuacji, projektująca, post fatum

- podmiotowe dyspozytory to czynności kontrolne, kierujące zachowaniem.

To daje możliwość podejmowania działalności w danym środowisku.

Inne teorie to: teoria Mądrzyckiego. On stawia akcent na działanie człowieka; teoria Reykowskiego - regulacyjna teoria osobowości. Podstawowe terminy to czynność i regulacja. Przez podejmowanie działania budują się schematy dynamiczne w mózgu przyczyna i rezultat. Osobowość jest schematem w mózgu: centralny system który reguluje i integruje wszystkie czynności człowieka. Osobowość zbudowana jest z dwóch ogólnych systemów:

- poziom mechanizmów podstawowych. System oparty na wczesnych doświadczeniach emocjonalnych. System odczuć, potrzeb, emocji. Mechanizmy popędowe.

- poziom struktur poznawczych. Znaczenie ma struktura własnego „ja”.

Teoria Łukaszewskiego - osobowość to zespól relacji między działaniem podmiotu a środowiskiem. Człowiek jest organizacją działającą, dynamiczną. Osobowość zbudowana z czterech kategorii informacji, które tworzą podsystemy:

- system informacji o stanach otoczenia

- o stanach we własnej osobie

- o relacjach między osobą a otoczeniem

- o czynnościach, które osoba podejmuje

Te systemy są wewnętrznie zróżnicowane, zawiera różne informacje. Są one uporządkowane hierarchicznie. Najważniejsze sterują zachowaniem jednostki. Tworzą typ osobowości. Moc regulacyjna danej kategorii informacji polega na tym, że one sterują zachowaniem osoby.

Trzeba zrozumieć jakie informacje o człowieku pełnią funkcje regulacyjne. Dwie kluczowe zasady:

- zasada unikania i zmniejszania rozbieżności informacji.

- zasada do dążenia zgodności informacji.

Teoria Obuchowskiego. Najważniejsze są zadania. Osobowość to organizacja właściwości typu biologicznego i nabytych doświadczeń społecznych. Celem osobowości jest opanowanie przyszłości. Żeby lepiej się przystosować, adaptować.

Osobowość spełnia się zatem w realizacji pewnych zadań, aktywności.

Osobowość składa się z dwóch układów:

- układ bazalny - właściwości dziedziczne, system nerwowy

- układ programujący - zbiór informacji nabytych w ciągu życia: wiedza kodowana na trzech poziomach monokonkretnym, polikonkretnym i hierarchicznym, postawy emocjonalne, które mówią o naszym ustosunkowaniu do rzeczywistości, budowane przez odruchy, uprzedzenia i zadania. Zadania są kluczowe i wiążą się z celami i wartościami. Ważne są zadania dalekie nastawione ku przyszłości i zadania uspołecznione, które liczą się z innym człowiekiem. Można przewidzieć jakie będą zmiany w osobowości w zależności od tego jakie zadania sobie stawia dany człowiek. Wyróżnia cztery rodzaje zmian:

- zmiany naturalne - zadania są obiciem oczekiwań otoczenia

- zmiany neurotyczne - człowiek stawia sobie zadania żeby zredukować napięcie

- zmiany programowe - zadania są stawiane aby doprowadzić do zmian rzeczywistości

- zmiany rozwojowe - kluczowe, opierające się o zadania dalekie i uspołecznione prowadzą do rozwoju i wzbogacenia osobowości.

● PODEJŚCIE ORGANICYSTYCZNE ●

Nadrzędny motyw w tych teoriach to dążenie do samorealizacji czyli inaczej dążenie do spójności. Patrzenie na człowieka w sposób holistyczny. Analiza osobowości z perspektywy całości człowieka.

Zakłada zasadę holizmu: opisuje się całego człowieka uwzględniając środowisko. Stanem naturalnym dla człowieka jest stan harmonii, uporządkowania, jest to stan zdrowy. Ważne są mechanizmy, które prowadzą do stanu zdrowego bądź braku organizacji.

Człowiek nie jest zdeterminowany przez środowisko. Człowiek osadzony w całości może efektywnie wybierać te rzeczy, które sprzyjają jego rozwojowi, harmonii. Może też stawiać opór środowisku. Według organicystów samorealizacja jest osią naszej natury.

Przedstawiciele:

- K. Goldstein

- Prescot Lecky - najważniejsza motywacja według niego to dążenie do spójności osobowości. Osobowość to organizacja powiązanych ze sobą wartości. Różne wartości ważne dla człowieka powinno się powiązać w jedną całość - na tym polega rozwój osobowości

TEORIA A. ANGYALE

Wprowadza pojęcie biosfery. Można wyróżnić dwa bieguny: subiektywny tworzony przez osobę i obiektywny: otoczenie. Między tymi biegunami jest zawsze napięcie. Biosfera jest w stanie ciągłego napięcia. W biegunie subiektywnym, którym jest podmiot są dwie tendencje. Jedna to dążenie do autonomii: podmiot podporządkowuje sobie otoczenie, dążenie do kontroli, do ekspansji. Druga to tendencja do homonomii. Jest to próba uchwycenia i przystosowania się do bieguna obiektywnego czyli do otoczenia. Objawem są uczucia np. miłości - ogólnie uczucia skierowane ku innym osobom.

Biosfera charakteryzuje się pewnymi wymiarami:

- wymiar wertykalny

- wymiar progresywny

- wymiar poprzeczny

Z czasem w podmiocie istotne znaczenie zaczyna pełnić „mnie symboliczne”.

TEORIA ABRAHAMA MASLOWA

U niego istotne jest pojęcie syndromu. Osobowość to organizacja syndromów, które są efektem gromadzonych doświadczeń podczas realizacji potrzeb.

Syndrom to zorganizowany zbiór myśli, uczuć, postrzeżeń, które coś ze sobą łączy np. syndrom neurotyczny to lęk, egocentryzm, objawy fizjologiczne.

Syndrom powstaje w wyniku pewnego stylu spełniania się potrzeb.

Osobowość to doświadczenia życia + style realizacji potrzeb.

TEORIA CARLA ROGERSA

Uważany jest także za przedstawiciela psychologii fenomenologicznej.

Bazuje na pojęciu doświadczeń. U niego dążenie do samorealizacji to dążenie do wydatkowania potencjału, do stawania się osobą.

Pięć podstawowych właściwości, które wskazują, że człowiek staje się osobą, że realizuje siebie:

1. Otwartość na doświadczenia - gotowość wejścia w nowe strefy życia

2. Życie pełnią w każdym momencie. Ma miejsce jeśli korzysta się z doświadczeń.

3. Zaufanie do samego siebie, do własnych uczuć, intuicji.

4. Twórcze nastawienie.

5. Poczucie spełnienia i osiąganie bogactwa wewnętrznego, bogactwa życia.

Warunki w jakich człowiek się realizuje: człowiek to organizm czyli jedność, siedlisko doświadczeń na przestrzeni całego życia. Dla człowieka najważniejsze są te doświadczenia, które dostępne są jego świadomości, bo z nich może korzystać.

1. Doświadczenia symbolizowane - doświadczenia świadome, które dadzą się nazwać.

2. Doświadczenia niesymbolizowane - człowiek kiedyś je przeżywał ale nie maja one dziś wpływu na jego życie.

3. Doświadczenia niewłaściwie symbolizowane - człowiek zaprzecza swoim doświadczeniom, nie nazywa ich po imieniu, stosuje mechanizmy obronne.

Ważne jest to jak osoba ocenia siebie, swoje możliwości, świat i swoje dążenia.

Swój wizerunek buduje posługując się opiniami innych. Gdy centralna struktura SELF nie doświadcza szacunku, akceptacji swojej osoby ze strony innych, sama też tego nie odczuwa i nie zna siebie wtedy. Nie rozwija się wtedy i nie potrafi / nie może słuchać swojego organizmu.

- inkongruencja - rozbieżność, gdy osoba zaprzecza swoim doświadczeniom, uruchamia mechanizmy obronne.

- kongruencja - zbieżność, ta sama linia rozwoju: świat, organizm, self.

TEORIA GEORGA KELLY'EGO

Teoria właściwa dla teorii poznawczych ale kluczem do zrozumienia osobowości, rozwoju struktury poznawczej jest doświadczenie.

Człowiek w oparciu o doświadczenie buduje hipotezy na temat życia, schematy myślenia o rzeczywistości.

Konstrukt osobisty to pewien schemat interpretacji rzeczywistości budowany na bazie doświadczeń.

Osobowość to organizacja konstruktów osobistych zbudowanych na jednostkowych, osobistych doświadczeniach. Dlatego u każdego człowieka będą one odmienne.

Konstrukt osobisty: zdolność przewidywania, antycypacji żeby lepiej przewidywać rzeczywistość i lepiej funkcjonować. Nadrzędną cechą jest dwubiegunowość (np.: ludzie są i dobrzy i źli).

Tezy Kelly'ego:

1. Teza o indywidualizacji - każdy różni się sposobem strukturalizowania doświadczeń

2. Teza o tworzeniu konstruktów - konstrukty powstaje gdy pewne właściwości zdarzeń się powtarzają

3. Teza o zasięgu - przewidywanie jednej kategorii zdarzeń według konstruktu

4. Teza o organizacji - każdy człowiek ma własne hierarchie konstruktów

5. Teza o dychotomizacji - w zależności od sytuacji zachowanie umieszczają się na jednym z biegunów

6. Teza o wyborze - jednostka wybiera interpretacje dogodniejszą w danej sytuacji aby ją zrozumieć.

7. Teza o doświadczaniu - nowe doświadczenia stanowią element weryfikacji trafności konstruktu

8. Teza o modulacji albo zmienności konstruktu - zmienność jest możliwa tylko wtedy gdy konstrukt nie ma ostrych granic

9. Teza o fragmentaryzacji - aby lepiej zrozumieć rzeczywistość jednostka posługuje się konstruktami, które mogą być sprzeczne ze sobą

10. Teza o podobieństwie między jednostkami - jednostki mogą się ze sobą komunikować tylko wtedy gdy maja podobne konstrukty

11. Teza o podejmowaniu roli społecznej - dana osoba może pełnić wobec drugiej jakąś rolę społeczną gdy potrafi zinterpretować jej konstrukt osobisty, im lepsza interpretacja tym lepiej spełnia rolę.

TEORIA MURRAYA

Jego teorię można nazwać personologią - nauką o całej osobie. Presonologia to zdolność uwzględniania wszystkich możliwych czynników, które odpowiadają za kreowanie, kształtowanie się osobowości. Trzeba rozpoznać konteksty społeczne obiektywne i jednocześnie perspektywę podmiotu dla którego te konteksty były ważne czy nie. Osoba to „zgromadzenie mówców i nacisków różnych grup”. Osobę trzeba analizować ze wszystkich możliwych punktów widzenia. Osobowość kształtuje i rozwija się przez całe życie. Życie to zmienność, stały proces. Trzeba też uwzględnić wymiar nieświadomości.

Murray nigdy nie zdefiniował pojęcia osobowości. Ona oddaje z jednej strony stałość a drugiej jednostkowa niepowtarzalność.

Osobowość od strony strukturalnej. 2 linie

● z perspektywy zewnętrznego obserwatora: formy ujawnianych zachowań są ważne. Opisuje się osobowość za pomocą pojęć takich jak przebieg czyli interakcja między podmiotem a zewnętrzną sytuacją. Przebiegi mogą pochodzić z wnętrza i wyrażać się na zewnątrz w zachowaniu. W zależności od kontekstu jakość interakcji będzie inna. Drugie pojęcie to serie czyli liczne przebiegi, uporządkowane i powiązane ze sobą. Po seriach można rozpoznać jaki jest człowiek. Kolejny element to programy serii.

Oznacz to, że każdy człowiek może stawiać sobie jakieś cele, oznacza planowanie. Dzięki nim programom serie mogą łatwiej przebiegać. Ostatnie pojęcie to rozkłady czasowe czyli ujęcie programów w ramy czasowe.

● z perspektywy wewnętrznej podmiotu: można w strukturze osobowości można wyróżnić trzy elementy. ID, EGO i SUPEREGO. Ego jest centrum osobowości, które steruje zachowaniem. Superego zawiera w sobie sumienie i ego idealne. One mogą być od siebie oddzielone i jest to charakterystyczne dla Murraya. Jeśli jest przewaga ego idealnego to człowiek nie liczy się ze społecznością a jeśli sumienie to człowiek gubi własną tożsamość i żyje według idei. Tutaj ważna jest harmonia. Można również spojrzeć na osobowość z wewnętrznego punktu widzenia wyróżniając: potrzeby psychiczne, wewnętrzne czynniki takie jak ideał siebie, wrażliwość na opinię, superego oraz ogólne cechy osobowości to np. niepokój, emocjonalność.

Osobowość ze strony dynamicznej.

Wyróżnia potrzeby, które są siłą działającą w mózgu. Potrzeby dzielą się na pierwotne i wtórne oraz potrzeby jawne i ukryte. Kolejne pojęcie to presja czyli coś co wyzwala działanie u człowieka, wszystko to co może wyzwolić aktywność podmiotu. Nacisk z zewnątrz.. Wyróżnia presję typu alfa i typu beta. Alfa to rzeczywisty nacisk jakiegoś obiektu. Presje beta to podmiotowa interpretacja właściwości jakiegoś obiektu choć obiekt może nie mieć danej właściwości. Ma to ogromne znaczenie psychologiczne, dla rzeczywistego zachowania ważne jest to jakie osoba nadaje znaczenia istniejącym obiektom. Dla każdej potrzeby istnieje określona presja wyzwalająca zachowanie. Kolejne pojęcie to temat jednostkowy. Jest to interakcja między presją a potrzebą. Wypływa z osobistego, indywidualnego doświadczenia jednostki. Tematy jednostkowe służą odkrycia jednostkowości. Tematy mogą być nieświadome ale żeby zrozumieć osobowość należy je odkryć. Kolejne pojęcie to wartość. Jest ono pojęciem dynamicznym. Trzeba zrozumieć jakiej wartości służy dana potrzeba. Ostanie pojęcie to wektor. Jest to kierunek działania jakie podejmuje osoba aby ochronić daną wartość wypływającą z danej potrzeby.

TEORIE NARRACYJNE

Hermans wprowadza pojęcie dialogowego „ja”. Płynne self: dwie kategorie „ja”

● „ja” aktualne może siebie lokować w różne strefy i staje się wtedy

● „ja” symbolicznym

McAdams wprowadza pojęcie narracyjnej tożsamości.

Tomkins także jest przedstawicielem teorii narracyjnych.

● TEORIE EGZYSTENCJALNE ●

Inna forma interpretacji takich faktów jak lęk przed śmiercią, cierpienie czy sens życia. Spojrzenie z nieco innej perspektywy.

Podstawowe założenia: podejście dynamiczne i holistyczne do człowieka. Holistyczność oznacza, że nie możemy oddzielać świata od człowieka. To jest ze sobą nierozerwalnie związane.

Bazuje na faktach psychologicznych to znaczy, że obserwując zachowanie człowieka nie powinno się nakładać na daną jednostkę żadnych konstruktów interpretacyjnych. Błędem w psychologii jest narzucanie konstruktów zamiast stwierdzania faktów. Ważne będzie obserwowania jak dana osoba radzi sobie z dotyczącymi jej faktami (np. z poczuciem winy, zagubienie w świecie), jak je rozwiązuje. Analiza kondycji istnienia człowieka. Jest to psychologia skupiona na dasein. Każdy człowiek żyje w danym czasie, w danej przestrzeni, w danych okolicznościach. To stwarza dane problemy istnienia i o osobowości mówi to, jak człowiek sobie z tymi problemami radzi. W ten sposób osoba musi się coraz bardziej stawać w tych warunkach. Stajemy się, rozwijamy dzięki temu, że rozwiązujemy dane problemy w sposób indywidualny. Dwie właściwości: wolność i odpowiedzialność to podstawowa, która daje możliwość zrozumienia czemu osobowość kształtuje się tak, jak się kształtuje. Osoba jest zmotywowana i to jest kluczem do zrozumienia osobowości.

Trzeba też zrozumieć fakt bycia i niebycia. Człowiek staje się odpowiedzialny za swoje bycie. Trzeba też poradzić sobie z lękiem przed niebyciem. Lęk przed niebyciem otwiera na inne obszary rzeczywistości, daje witalność. Poradzenie sobie z lękiem otwiera na bycie, na jego różne wymiary.

Przedstawiciele: Rollo May, Medard Boss, Erwin Strauss

TEORIA BINSWANGERA

Musimy wybrać wymiary swego istnienia. Człowiek wolny ponosi odpowiedzialność za swoje winy, za złe wybory. Jeśli pod wpływem lęku człowiek koncentruje się na jednym obszarze bycia to zminimalizuje ten lęk ale zamknie się na inne dostępne wymiary bycia.

Trzy wymiary bycia:

- umwelt - bycie w świecie, człowiek zanurzony w naturę

- mitwelt - bycie z innymi ludźmi

- eigenwelt - człowiek istnieje sam ze sobą

Ważnym wymiarem jest też bycie poza światem. Człowiek musi przekraczać stan tu i teraz. Patrzeć twórczo i rozwojowo. Musi kreować swoją rzeczywistość, posiada ją wyobrażeniowo. Trzeba myśleć perspektywistycznie i realizować swój potencjał.

Ważny jest także własny obraz świata. Człowiek będzie patrzył na innych ludzi z perspektywy swojego obrazy świata, jest to pewien schemat patrzenia na świat i innych.

Ważna jest też osnowa egzystencji. Są to warunki w jakich człowiek żyje (np. jego płeć, której nie może zlekceważyć).

TEORIA FRANKLA

Współczesne myśli psychologiczne redukują i upraszczają człowieka dlatego trzeba patrzeć na człowieka z różnych perspektyw:

- biologicznej - wymiar cielesny, somatyczny, człowiek jest zdeterminowany przez uwarunkowania

- centralnej - wymiar psychiczny, ukryty

- noetycznej - wymiar duchowy, tutaj człowiek nie jest zdeterminowany, może podejmować wolne decyzje.

Człowiek jest istotą rozumiejącą i wartościującą. Jest to odkrywanie pewnej głębi. Bycie twórczym. To jest dowodem na istnienie tej strefy noetycznej.

Dla Frankla kluczem są wartości, które pozwalają odkrywać sens. Wartości można odkrywać nawet w cierpieniu. Człowiek w cierpieniu odkrywa wartości postaw. Nadrzędnym motywem egzystencji ludzkiej jest wola sensu. Wola oznacza wolność, intencję i odpowiedzialność. Człowiek napędzany jest twórczym wysiłkiem. Odkrywa sens. Wszystko istnieje obiektywnie i człowiek musi to odkryć. Człowiek dokonuje transcendencji siebie, wykracza poza tu i teraz. Samorealizacja to uboczny efekt procesu transcendencji.

LOGOTEORIA mówi o tym jak człowiek odkrywa wartości, sens.

Współcześnie dominują cztery postawy wobec bytu:

- prowizoryczna postawa - prowadzi do życia bez celu, maksymalne życie przyjemnościami

- fatalistyczna - wynika z poczucia braku wpływu na los, życiem kieruje fatum

- kolektywistyczne myślenie - rezygnacja z własnej odpowiedzialności i przyjęcie sposoby myślenia narzucone przez społeczność

- fanatyzm - absolutyzacja przyjętych wartości, liczą się tylko moje wartości i następuje nienawiść do tych, którzy myślą inaczej.

W Polsce myśl Frankla rozwija Popielski.

CZTERY PROFILE OSOBOWOŚCI

1. SANGWINIK

Sangwinik to rozmowny ekstrawertyk, optymista.

Typowi sangwinicy są emocjonalni i wylewni. Praca jest dla nich zabawą, a każde nowe doświadczenie jest ekscytujące. Są otwarci i pełni entuzjazmu.

Mocne strony

Towarzyski sangwinik to człowiek, który posiada dar przyciągania do siebie ludzi, jest duszą towarzystwa. Ma poczucie humoru oraz pamięć do kolorów. Kontakt ze słuchaczem umacnia przez dotyk. To człowiek emocjonalny i wylewny, entuzjastyczny i ekspresywny, wesoły i spontaniczny. Posiada ciekawą osobowość i zmienne usposobienie. Żyje dniem dzisiejszym. Jest prostoduszny. Jest też urodzonym aktorem i często zachowuje się jak dziecko.

Towarzyski sangwinik kocha ludzi i z łatwością zyskuje przyjaciół. Nie dopuszcza do nudy, lubi spontaniczne działania i komplementy. Nie chowa urazy. Jest zazwyczaj podekscytowany i często wzbudza u innych zazdrość.

Słabości

Osobę o temperamencie towarzyskiego sangwinika cechuje brak determinacji - rzadko realizuje on założony wcześniej plan. Za dużo mówi i przesadnie koloryzuje, co w efekcie często doprowadza do kłamstwa. Jest egocentrykiem. Nie dostrzega swoich wad. Nie jest dobrym doradcą, gdyż woli mówić niż słuchać. Ma kłopoty z pamięcią. Pomimo, iż doskonale pamięta kolory i nieistotne szczegóły, to jednak prawie wcale nie pamięta nazwisk, imion, dat i miejsc. To niestały i zapominalski przyjaciel. Przerywa rozmówcy i odpowiada za innych. Ma zbyt wysokie mniemanie o sobie, przez co odbierany jest jako osoba arogancka. To człowiek niezorganizowany i niedojrzały. Sangwinik żyje w błogiej krainie bezstresowego dzieciństwa i nie chce stawiać czoła brutalnym realiom życia. Cechuje go zmienność i nadmierna spontaniczność.

Towarzyski sangwinik w pracy: inicjuje nowe formy aktywności i sprawia bardzo dobre wrażenie. Jest twórczy i barwny. Tryska energią i entuzjazmem. Pobudza innych do współpracy i oczarowuje współpracowników. Miejsce pracy towarzyskich sangwiników odzwierciedla ich swobodny styl bycia.

Towarzyscy sangwinicy odnoszą największe sukcesy zawodowe w profesjach, które dają im okazję do kontaktowania się z innymi ludźmi i pozwalają na elastyczność postępowania. Nie lubią planów i sztywnych ram zajęć. Bez trudu znajdują pracę. Nie mają głowy do szczegółów, liczb, przychodzenia na czas.

Są urodzonymi sprzedawcami, ponieważ zawód ten daje okazję do wykazania się elastycznością postępowania oraz możność przebywania z ludźmi. Znalazłszy się na odpowiednim miejscu, są najlepszymi na świecie pracownikami pod względem kontaktów z innymi i wydajności.

Osoby reprezentujące tę osobowość są najlepsze: w entuzjastycznych kontaktach z ludźmi, w ekscytującym wyrażaniu myśli, w skupianiu na sobie uwagi innych.

2. MELANCHOLIK

Melancholik to introwertyk, myśliciel, pesymista.

Temperament perfekcyjnego melancholika pełen jest skrajności. Jego wzloty są najwyższe a depresje najgłębsze.

Mocne strony

Perfekcyjny melancholik to człowiek głęboki i skłonny do rozmyślań. Posiada analityczny umysł, jest poważny i zdeterminowany. To osobowość utalentowana i twórcza, mająca zadatki na geniusza. Osobowość muzykalna, przejawiająca zdolności artystyczne i wyczulona na piękno. Perfekcyjny melancholik to typ filozofujący i poetyczny, wrażliwy na potrzeby innych, skłonny do poświęceń, sumienny. To idealista, również pod względem doboru partnera.

Ostrożnie dobiera przyjaciół, unika zwracania na siebie uwagi i chętnie pozostaje w cieniu. To dobry słuchacz, który głęboko troszczy się o innych i pomaga w rozwiązywaniu problemów. Wierny i ofiarny. Współczujący aż do łez.

Słabości

Perfekcyjny melancholik łatwo wpada w depresję - czasami trudno odróżnić, kiedy jest szczęśliwy, a kiedy smutny. W miarę upływu lat coraz częściej narzeka, życie traktuje ze śmiertelną powagą. Wszystko odbiera zbyt personalnie i często sam naraża się na przykrości. Podczas udziału w rozmaitych imprezach zniechęca ludzi swoimi negatywnymi reakcjami. Lubi cierpieć, wszędzie węszy krytykę, której nikt nigdy nie wyraził. Ma niskie wyobrażenie o sobie - poprzez swe wrodzone skłonności poddaje surowemu osądowi przede wszystkim siebie. Wszystko odkłada na później. Bardzo dużo czasu spędza na planowaniu. Ma nierealne oczekiwania w stosunku do innych. Ponieważ lubi doprowadzać wszystko do perfekcji, przenosi tą cechę na innych. To człowiek nieufny i przewrażliwiony.

Perfekcyjny melancholik w pracy: podporządkowuje się regulaminom. To perfekcjonista o wysokich wymaganiach, który docenia wagę szczegółów. Jest wytrwały i dokładny, uporządkowany i zorganizowany, schludny i czysty. Łatwo dostrzega problem i znajduje twórcze rozwiązania. Zawsze kończy rozpoczęte zadania. Jest oszczędny. Lubi wykresy, schematy, wykazy i liczby.

Miejsce pracy perfekcyjnego melancholika wygląda doskonale i profesjonalnie. Melancholik najlepiej pracuje w pojedynkę. Ceni sobie ciszę.

Drobiazgowość i skrupulatność, charakteryzujące melancholika szczególnie przydają się w zawodach związanych z liczeniem, w rozmaitych dziedzinach wytwórczości, a zwłaszcza lekarzom i stomatologom. Melancholicy preferują pracę analityczną. Ponieważ kontakty z ludźmi nie należą do ich mocnych stron, największe sukcesy odnoszą oni tam, gdzie ważna jest precyzja w wykonywaniu zadań

Pracują najlepiej, kiedy nikt im nie przeszkadza. Dbają o porządek na biurku, dobrze prowadzą księgowość, ładnie piszą listy i zawsze punktualnie przychodzą do pracy. Jeśli w pracy będzie atmosfera zgody, można liczyć, że będą starali się pracować najlepiej jak potrafią,. Zawsze dbają o szczegóły i dobrze dają sobie radę z długoterminowym planowaniem.

Osoby reprezentujące tę osobowość są najlepsze: w zajmowaniu się szczegółami i dogłębnym myśleniu, w prowadzeniu notatek, robieniu wykresów i diagramów, w analizowaniu problemów zbyt trudnych dla innych.

3. CHOLERYK

Choleryk to ekstrawertyk, człowiek czynu, optymista.

Mocne strony

Energiczny choleryk to urodzony przywódca, dynamiczny i aktywny. Posiada nieodpartą potrzebę zmian, silną wolę i zdecydowanie. Trudno go zniechęcić. Jest niezależny i samowystarczalny. Nie ulega wzruszeniom. Wzbudza zaufanie.

Pracuje dla potrzeb grupy i sprawdza się w nieoczekiwanych sytuacjach. Przewodzi i organizuje i zazwyczaj ma rację. Niezbyt natomiast odczuwa potrzebę przyjaźni.

Słabości

Energiczny choleryk jest nałogowym pracoholikiem. Nie jest w stanie oderwać się od pracy, aby odpocząć. To człowiek pełen entuzjazmu i zdecydowania w dążeniu do celu. Musi mieć nad wszystkim kontrolę, nie pozwala innym na podejmowanie decyzji i organizowanie działań. Posiada niezachwiane przekonanie, że zawsze ma rację, a pozostali którzy myślą inaczej, są w błędzie. Ceni w sobie siłę i z politowaniem spogląda na słabości u innych. Posiada zdumiewającą zdolność sterowania innymi tak, aby byli oni tego nieświadomi. To mistrz manipulacji. Lubi intryganckie zagrywki. Nie potrafi obchodzić się z ludźmi. Osądza ich z pozycji siły i pewności siebie. Odczuwa wewnętrzny przymus poprawiania błędów. Cechą choleryka jest apodyktyczność, zarówno w mowie jak i w dawaniu pisemnych instrukcji. Bardziej przejmuje się on zadaniami aniżeli uczuciami ludzi. Uwielbia kontrowersje i dyskusje. Nawet przed samym sobą nie jest w stanie przyznać się do błędu. Słowo "przepraszam" uważa za przejaw słabości. Przeświadczony, że zawsze ma rację, nie jest w stanie dostrzec swoich braków i wad. Nie przyjmuje do wiadomości, że jakaś ich cecha może być odpychająca. Już będąc małymi dziećmi cholerycy muszą zwyciężać w każdej sytuacji i zawsze znajdą sposób, aby nie stracić twarzy.

Energiczny choleryk w pracy: ukierunkowany na osiągnięcie celu. Jest dobrym organizatorem, który dostrzega praktyczne rozwiązania. To człowiek szybki w działaniu. Kładzie nacisk na wydajność i dodaje innym bodźca. Opozycja pobudza go do działania.

Jest wspaniałym pracownikiem i może osiągnąć więcej niż przedstawiciele innych temperamentów. Ma surowe podejście do miejsca swojej pracy. Jego czas wypełniony jest załatwianiem spraw.

Na równi z perfekcyjnym melancholikiem obdarzony jest zdolnościami organizacyjnymi. Uwielbia podejmować wielkie wyzwania. Jest tak skoncentrowany na osiągnięcie celu, że zrobi wszystko, aby go osiągnąć. Jest bardzo pewny siebie i może realizować każde zadanie. Najlepiej pracuje wtedy, gdy w pełni kontroluje sytuację. Należy powierzać mu stanowisko, na którym nie ma bezpośredniego kontaktu z klientami lub innymi pracownikami, ponieważ swoim zachowaniem powoduje niepewność wśród innych ludzi a także może przytłaczać mniej agresywne osoby. Energiczny choleryk jest cennym nabytkiem dla każdej firmy. Ma całościowy obraz przedsięwzięcia, szybko podejmuje decyzje i znajduje praktyczne wnioski.

Jeśli praca będzie mu dawała możliwość stawiania czoła nowym wyzwaniom i zapewniała otrzymanie nagród, podtrzyma w nim motywację i przyczyni się do jego dalszego rozwoju. Cholerycy najlepiej sprawdzają się na stanowiskach kierowniczych. Połączenie towarzyskiego sangwinika o miłej osobowości z władczym cholerykiem, zdominowanym w dążeniu do wytyczonego celu da idealnego kandydata na stanowisko kierownicze.

Osoby reprezentujące tę osobowość są najlepsze: w pracach wymagających szybkich decyzji, w sprawach, gdzie jest potrzebne natychmiastowe działanie uwieńczone rezultatem, w dziedzinach wymagających silnej kontroli i autorytetu

4. FLEGMATYK

Flegmatyk to introwertyk, obserwator, pesymista

Zarówno mocne strony flegmatyka, jak i jego słabości nie przejawiają się zbyt wyraźnie.

Mocne strony

Spokojny flegmatyk to człowiek powściągliwy, niewymagający i beztroski, spokojny, chłodny, opanowany. To człowiek cierpliwy, zrównoważony, cichy, a przy tym dowcipny i życzliwy, który nie miewa napadów złego humoru, nie popada w depresję i nie robi hałasu wokół swojej osoby. Emocje skrywa głęboko, jest pogodzony z życiem. Jest uniwersalny.

Flegmatyk jest łatwy we współżyciu, uprzejmy i pogodny. To dobry słuchacz, który ma wielu przyjaciół. Jest współczujący i troskliwy. Lubi obserwować ludzi.

Słabości

Spokojny flegmatyk nie potrafi się czymś ekscytować, nie przejawia żadnego entuzjazmu. Nie lubi zmian i nie odczuwa potrzeby rozrywki. Przypuszcza, że inni czują tak samo. Sprawia wrażenie leniwego i odkładając pracę na później zakłada, że w ogóle zdoła jej uniknąć. Cierpi na kompleks jutra: "Nigdy nie rób dzisiaj tego, co możesz odłożyć na jutro". Potrzebuje od innych bezpośredniego bodźca, ale nie znosi przymuszania. Unika wywiązywania się z codziennych obowiązków. Trwając w uporze spokojny flegmatyk nie pragnie porozumienia. Zawsze idzie drogą najmniejszego oporu. Jest niezdolny do podejmowania decyzji. Nie chcąc nikogo ranić, nie potrafi powiedzieć "nie".

Spokojny flegmatyk w pracy: człowiek kompetentny i solidny, spokojny i zgodny. Ma zdolności administracyjne. Pośredniczy w rozwiązywaniu problemów i znajduje proste wyjścia. Unika konfliktów. Dobrze znosi naciski.

Zadowala go prawie każde miejsce pracy. Najlepiej funkcjonuje na takim stanowisku, które nie wymaga wykazania się większą inicjatywą, a praca polega na wykonywaniu rutynowych czynności. Musi mieć dokładnie wyznaczone terminy, w przeciwnym razie może spowodować zakłócenia i komplikacje, z powodu których wykonanie zlecenia przesunie się w czasie. Mając motywację i będąc pod stałym nadzorem, spokojni flegmatycy stają się doskonałymi członkami zespołu.

Świetnie funkcjonują w dobrze zorganizowanym miejscu pracy, gdzie ich obowiązki są jasno określone, i gdy wiedzą, co do nich należy, i mogą sprawdzić, czy poczynili postępy. Pozostawieni samym sobie mogą marnować czas. Nie odpowiada im sytuacja, gdy muszą pracować nie mając na to ochoty. Uważając, że nie nadeszła jeszcze odpowiednia pora, odkładają załatwienie sprawy z dnia na dzień. Kiedy pojawiają się problemy, są wspaniałymi mediatorami, ponieważ potrafią obiektywnie osądzać relacje obydwu stron.

Osoby reprezentujące tę osobowość są najlepsze: w roli mediatora i przywracającego zgodę, w burzliwych sytuacjach, kiedy potrzebny jest uspokajający uścisk dłoni, w rutynowych zajęciach, które innym mogą wydawać się nudne.

Osobowości mieszane

Człowiek wielokrotnie tworzy kombinację więcej niż jednej osobowości. Połączenie dwóch typów osobowości może być następujące:

- w proporcji pół na pół,

- dominujący główny typ osobowości z małą domieszką drugiego.

Istnieją połączenia naturalne oraz połączenia uzupełniające. Są one następujące:

a) połączenia naturalne

- sangwinik/choleryk,

- melancholik/flegmatyk.

b) połączenia uzupełniające

- flegmatyk/sangwinik,

- choleryk/melancholik.

Zdarzają się również połączenia przeciwstawne:

- sangwinik/melancholik,

- choleryk/flegmatyk.

W przypadku osobowości mieszanych występują kombinacje cech z różnych temperamentów. Osobowości mieszane istnieją wtedy, gdy człowiek posiada w podobnej ilości cechy charakterystyczne dla poszczególnych typów. Osobowości te zazwyczaj wykazują się większą elastycznością i przystosowaniem do otaczającej rzeczywistości.

W związku z tym, że osobowość jest pojęciem tak szerokim, wyodrębnić można różne i liczne koncepcje osobowości. Choć powołane do życia przez twórców w ubiegłym stuleciu, stale rozwijane i modyfikowane przez uczniów, nie straciły na swojej użyteczności. Pozostają aktualne i stosowane zarówno przez teoretyków, jak praktyków - klinicystów.

Każdy z nich inaczej opisuje, na czym polega rozwój osobowości. W inny sposób definiuje i wyjaśnia przyczyny oraz źródła zaburzeń. Proponuje odrębne metody i narzędzia pomocy, leczenia.

Koncepcje należące do nurtu dynamicznego zakładają istnienie w osobowości mechanizmów o charakterze sił dynamicznych (popędy, potrzeby), które warunkują zachowanie się jednostki (Jakubik, 1996, s. 31). Prekursorem nurtu był Zygmunt Freud - twórca psychoanalizy. W ujęciu dynamicznym za funkcjonowanie osobowości, obok sił dynamicznych, odpowiada nieświadomość.

Świadomość odnosi się do teraźniejszości. Jest najmniejszą częścią życia psychicznego. Przedświadomość dotyczy tego, co znajduje się poza bezpośrednią świadomością, jest jednak możliwe do przypomnienia - uświadomienia, na przykład numer telefonu. Nieświadomość natomiast tworzą wyparte (bolesne lub zagrażające) wspomnienia, pragnienia, z których jednostka nie zdaje sobie sprawy. Determinują one jednak jej funkcjonowanie. Charakterystyczne dla dynamicznych koncepcji osobowości jest założenie psychicznego determinizmu. Twierdzi ono, że nic nie dzieje się przez przypadek - czynności, uczucia, myśli człowieka mają swoje wyjaśnienie w wewnętrznych, nieświadomych siłach. Koncepcje osobowości nurtu dynamicznego czerpią również z modelu strukturalnego. Wyodrębnia on w psychice jednostki istnienie: id, ego i superego. Pierwsza struktura odpowiada za realizację popędów. Kieruje się zasadą przyjemności. Dąży do natychmiastowego zaspokojenia popędu. Nie odróżnia rzeczywistości obiektywnej od subiektywnej, obiektu od wyobrażeń na jego temat. Trzecią strukturę tworzą uwewnętrznione powinności, postawy moralne. To sumienie człowieka, które mówi mu, czego nie powinien robić i ego idealne, które informuje go, jaki powinien się stać. Strukturą pośredniczącą pomiędzy potrzebami id i nakazami superego jest ego. Odpowiada ona za radzenie sobie człowieka z rzeczywistością. Kieruje się zasadą rzeczywistości. Człowiek z jednej strony ma pragnienia i potrzeby, z drugiej strony doświadcza oczekiwań otoczenia. Jest to źródłem konfliktu. Konflikt zostaje zinternalizowany, czyli odbywa się w psychice pomiędzy komponentami osobowości. Wywołuje lęk. W ujęciu dynamicznym osobowość - charakter człowieka tworzy jego najczęstszy sposób radzenia sobie z lękiem, rozwiązywania wewnętrznych konfliktów. Wyróżnić można lęk obiektywny, inaczej strach. Odnosi się on do zewnętrznych zagrożeń obecnych lub przyszłych. W tej sytuacji ego uruchamia mechanizmy zaradcze - czujność, unikanie. Innym jest lęk neurotyczny, gdzie id dąży do gratyfikacji - kateksji, a ego powstrzymuje się przed tym. Uruchamia to lęk bezprzedmiotowy, fobie, panikę. Lęk moralny wynika ze spotkania id, które dąży do gratyfikacji z powinnościami, wartościami i sumieniem superego. Prowadzi to do poczucia wstydu lub / i winy. Osobowość w nurcie dynamicznym stosuje różne mechanizmy obronne, czyli sposoby radzenia sobie z lękiem (patrz tabela).

Opis mechanizmów obronnych 

Mechanizm obronny	Na czym polega - opis	Przykład
Wyparcie	Polega na usunięciu ze świadomości lub utrzymywaniu poza nią bolesnych lub budzących lęk neurotyczny (pomiędzy id i ego) myśli, wspomnień.	Student zapomina o terminie egzaminu.
Zaprzeczanie	Polega na udawaniu, że sytuacja zagrażająca lub wzbudzająca lęk nie istnieje. Jest to utrata kontaktu z rzeczywistością.	Osoba uzależniona od nikotyny jest przekonana, że pomimo nałogu nie zachoruje na nowotwór.
Reakcja upozorowana	Polega na wyrażaniu uczuć lub zachowań przeciwstawnych do odczuwanych rzeczywiście. Charakterystyczna jest przesadność w wyrażaniu.	Ktoś wylewnie gratuluje komuś sukcesu, którego tak naprawdę mu zazdrości.
Projekcja	Polega na przypisywaniu drugiej osobie własnych nieakceptowanych przez siebie impulsów, uczuć, myśli.	Ktoś, kto nie potrafi osiągnąć celu wyraża rozczarowanie tym, że ktoś inny nie realizuje czegoś.
Przemieszczenie	Polega na przeniesieniu swoich uczuć, zachowań, zainteresowań, które powszechnie uznaje się za nieodpowiednie z jednej osoby, rzeczy na drugą (dozwoloną).	Córka, która nienawidzi matki wciąż darzy nienawiścią różne poznawane bliskie kobiety w swoim życiu.
Sublimacja	Polega na przemieszczeniu celu popędowego na cel zgodny z wartościami społecznymi.	Osoba z tendencjami sadystycznymi zostaje chirurgiem.
Izolacja	Polega na oddzieleniu myśli (najczęściej agresywnych lub seksualnych) od towarzyszących im uczuć, które zostają stłumione. Oddzielenie ma za zadanie nie dopuścić do dokonania czynu. Energia do działania pochodzi od emocji	Pozbawiona złości myśl o tym, by wyrządzić komuś bliskiemu krzywdę.
Intelektualizacja	Polega na intelektualnym opracowaniu agresywnych lub seksualnych impulsów, co pozwala na odcięcie się od konfliktowych myśli, uczuć, cielesnych doznań.	Mąż, który odczuwa niechęć do żony z pasją rozprawia o polityce.
Racjonalizacja	Polega na używaniu usprawiedliwień dla nieakceptowanego zachowania lub niepowodzenia.	Ktoś podkreśla korzyści zdrowotne z pieszych spacerów, po tym jak ukradziono mu samochód.
Anulowanie	Polega na usunięciu czynu agresywnego w rytualny sposób poprzez wynagrodzenie go komuś. Jest odczuwany jako przymus, nie poddane się ocenom intelektualnym.	Dyrektor nie rozwiązuje umowy o pracę ze źle pracującym pracownikiem, lecz przyznaje mu nagrodę.
Regresja	Polega na powrocie, pod wpływem stresu, do zachowania z wcześniejszego okresu rozwojowego.
Identyfikacja	Polega na powtarzaniu czynności (wobec innych), którym samemu się podlegało.	Dziecko, któremu usunięto migdałki usuwa je lalce.
Identyfikacja projekcyjna	Polega na relacji z osobą lub jej psychiczną reprezentacją, towarzyszy temu przypisywanie drugiej osobie w tej relacji własnych impulsów.	Osoba, która jest zła na kogoś uważa, że ten ktoś jest na nią zły, jej zachowanie jest odpowiedzią na tę złość.
Introjekcja	Polega na tym, że uczucia drugiej osoby (doświadczane jako dobre i złe) zostają uwewnętrznione i stają się częścią "Ja".
(por. Drat-Ruszczak 2000/2001)

Mechanizmy obronne zniekształcają rzeczywistość. Kierują zachowaniem człowieka na poziomie nieświadomym. Ich celem jest redukcja lęku.

Poziom zaburzenia osobowości zależy od liczby, zakresu i częstości wykorzystywanych przez nią w codziennym funkcjonowaniu mechanizmów obronnych.

Terapia osobowości polega na zidentyfikowaniu i uświadomieniu stosowanych mechanizmów obronnych, zmotywowaniu pacjenta do adekwatnego odbioru rzeczywistości i dojrzałego radzenia sobie z problemami. Przedmiotem psychoterapii jest opór, przeniesienie. Psychoterapeuta identyfikuje i uświadamia (konfrontuje) pacjenta, jakie stosuje mechanizmy obronne. Odbywa się to przede wszystkimi na podstawie relacji z pacjentem, a także tematów rozmów, zgłaszanych problemów, sposobu w jaki są one przekazywane.

Do przedstawicieli kolejnego nurtu - humanistycznego - należą między innymi: Rogers, Maslow, Perls. Humanistyczne koncepcje osobowości wyrażają przekonanie o potencjalnych pozytywnych możliwościach człowieka, które powinien realizować - rozpoznawać i urzeczywistniać. Niezwykle istotne znaczenie odgrywa otoczenie, które może hamować naturalny proces samorealizacji, przekazywać zniekształcony sposoby istnienia. Humaniści zwracają uwagę na pojęcie akceptacji. Jest ono kluczowe na drodze do samorealizacji jednostki. Rozwojowi człowieka, jego osobowości towarzyszy uniwersalna dla wszystkich potrzeba akceptacji. Kiedy człowiek otrzymuje warunkową akceptację jest akceptowany tylko wtedy, gdy spełnia kierowane doń oczekiwania - warunki. Prowadzi to do rozwoju warunkowej samoakceptacji. Człowiek zaczyna wartościować własne doświadczenia. W sytuacji, gdy nie odpowiadają one uwewnętrznionym warunkom następuje zniekształcenie doświadczeń. Dzięki uruchamianym przez człowieka mechanizmom selektywnej percepcji lub wypierania doświadczenia stają się zgodne z warunkami wartości. Rozwijająca się w tym kierunku osobowość staje się podatna na lęk i stosować musi mechanizmy obronne. Funkcjonujące w ten sposób osoby realizują role: "pana", "poddanego" lub niedorosłego dziecka. Pierwszy kieruje wobec otoczenia wymagania, nakazy, powinności, drugi stara się wyżej wymienione realizować, dla trzeciego natomiast charakterystyczne jest udowadnianie swojej racji. Samoakceptacja i samorealizacja wymagają od człowieka pozostawania w kontakcie z własnym doświadczeniem. Określane jest ono jako figura - Gestalt. Oznacza ono skoncentrowanie się na świadomym doświadczaniu zdarzeń wewnętrznych i zewnętrznych tu i teraz, czyli w chwili obecnej. Jest to najważniejsze założenie humanistycznych koncepcji osobowości. Relacje osobowości ze światem nawiązywane są przez system sensoryczno - motoryczny. Odpowiada on za odczuwanie, świadomość własnego ciała i własnych potrzeb. Umożliwia ich realizację, czyli działanie. W przekształcaniu odczuć w działanie pośredniczą emocje. Zablokowanie odczuwania lub / i wyrażania emocji hamuje działanie. Nie uwolniona energia staje się źródłem chronicznego napięcia. Jednostka kieruje działanie przeciwko sobie - co określane jest jako implozja. Poprzedza ją impas. Człowiek o zaburzonej osobowości akceptuje siebie warunkowo. Blokuje swoje odczuwanie lub / i wyrażanie emocji. Nie dąży do samorealizacji, kieruje energię przeciwko sobie. Przedmiotem psychoterapii jest skupienie uwagi na doświadczaniu - aktualnym odczuwaniu, wyrażaniu. Narzędziem terapeuty jest bezwarunkowa akceptacja pacjenta.

Następnym omawianym nurtem jest behariowalny. Skinner, Pawłow i inni behawioryści koncentrują uwagę na zachowaniu. W przeciwieństwie do myśli i uczuć, behavior jest sprawdzalny, ma jawną postać. Osobowość funkcjonuje w oparciu o skojarzenia z przeszłością. Zachowanie wynika z doświadczanych kar i nagród ze strony otoczenia. Jest reakcją wyuczoną. Jednostka uczy się określonych zachowań (reakcji) poprzez: warunkowanie klasyczne, warunkowanie instrumentalne (sprawcze) i modelowanie. Warunkowanie klasyczne to proces, w którym do czynienia mamy z bodźcem warunkowym, bodźcem bezwarunkowym i reakcją bezwarunkową. Początkowo neutralny bodziec - warunkowy, poprzez ciągłe występowanie w parze z bodźcem bezwarunkowym - wywołującym reakcję, osiąga zdolność wywoływania reakcji, która występowała na początku tylko wobec bodźca bezwarunkowego. Przykład: ktoś reaguje strachem słysząc huk, zaś zapalające się światło nie wywołuje u tej osoby reakcji. Powtarza się sytuacja, w której hukowi jednocześnie towarzyszy zapalające się światło. Osoba reaguje strachem. Po pewnym czasie osoba reaguje strachem tylko wówczas, gdy widzi zapalające się światło. Warunkowanie instrumentalne to proces, w którym do czynienia mamy z bodźcem różnicującym, reakcją instrumentalną i bodźcem wzmacniającym. Bodźcem różnicującym, inaczej dyskryminacyjnym jest sygnał - zapowiedź określonego zachowania. Reakcją instrumentalną jest konkretne zachowanie człowieka następujące pod wpływem bodźca różnicującego. Bodziec wzmacniający (pozytywny lub negatywny) to zdarzenie - doświadczenie następujące w wyniku reakcji instrumentalnej. Zmniejsza lub zwiększa ono prawdopodobieństwo powtórzenia, jej powtórnego wystąpienia. Przykład: ktoś czuje zapach ryby. Zapach jest bodźcem różnicującym, który prowadzi do reakcji instrumentalnej - konsumpcji. Doświadczenie smacznego posiłku jest bodźcem wzmacniającym - pozytywnym. Dana osoba prawdopodobnie w przyszłości będzie chciała zjeść rybę. Modelowanie to proces, w którym do czynienia mamy z obserwowaniem i naśladowaniem zachowania innych osób. Przykład: ktoś, kto boi się psów, obserwuje zwierzę i widzi, że nie jest ono agresywne, przestaje w związku z tym doświadczać strach. Niewłaściwe funkcjonowanie człowieka może być efektem uwarunkowania klasycznego, instrumentalnego i modelowania. Wymienione metody uczenia się mogą być jednocześnie świadomie wykorzystywane w celu wywołania zachowania, funkcjonowania pożądanego. Rola terapeuty sprowadza się do uważnej obserwacji zachowania jednostki, weryfikacji bodźców, które zachowanie wywołują i wprowadzenia bodźców nowych. Wśród stosowanych przez behawiorystów narzędzi wyodrębnia się: zanurzanie, systematyczną desensytyzację, wybiórcze wzmacnianie pozytywne, wybiórcze karanie, wygaszanie, uczenie się unikania.

Nurt poznawczy wyjaśnia, że funkcjonowanie człowieka wynika z przekonań, które ma o sobie samym i o świecie. Beck, Ellis i inni przedstawiciele twierdzą, iż rzeczywistość sama w sobie jest tak naprawdę neutralna, to człowiek nadaje jej znaczenie - opiniuje, wartościuje. Wpływa to na jego uczucia, emocje i ostatecznie na jego funkcjonowanie. Perspektywę poznawczą odzwierciedla myśl Marka Aureliusza: "Jeżeli cierpisz z powodu jakiejś rzeczy, to nie ta rzecz ci przeszkadza, lecz twój sąd o niej" (za: Drat-Ruszczak, 2001/2002). Determinujące znaczenie w zachowaniu człowieka odgrywają konstrukty poznawcze. Polegają one na porządkowaniu rzeczywistości w oparciu o wartościujące klasyfikacje, na przykład: silny - słaby, mądry - głupi. W ten sposób człowiek charakteryzuje przedmiot poznania, konstruuje własne doświadczenie, czyli nadaje mu sens. Poznawcze koncepcje osobowości, w przeciwieństwie do behawioryzmu, koncentrują się nie tylko na nieprzystosowanym zachowaniu, lecz również na wyobrażeniach. W przeciwieństwie do psychoanalizy zajmują się przeżyciami świadomymi. Nie odwołują się do mechanizmów obronnych.

Zaburzone funkcjonowanie człowieka wynika z negatywnych przekonań, oczekiwań i ocen. Terapeuta stara się zmodyfikować nie tylko obserwowalne zachowanie pacjenta, lecz przede wszystkim świat jego konstruktów poznawczych, nierzadko ukrytych. Modyfikacja zachowania jest środkiem, a nie celem terapii. Terapia opiera się na identyfikacji negatywnych przekonań i zastąpieniu ich pozytywnymi. Przykład: obserwowalne zachowanie to lęk przed egzaminem, ukryte przekonanie: "jestem beznadziejny", zastąpienie: "jestem w porządku nawet wtedy, gdy nie zdaję egzaminu". Istotną rolę w rozwoju i funkcjonowaniu osobowości według podejścia systemowego odgrywa rodzina. Między innymi Satir zwraca uwagę, na rodzinę funkcjonującą jako system. Jego właściwości są czymś więcej, niż tylko sumą poszczególnych części - członków rodziny. W ramach tego systemu jego członkowie wzajemnie na siebie wpływają. Każdy system na swoje granice, które oddzielają go od otoczenia. Charakter granic wpływa na funkcjonowanie rodziny jako systemu, a także na rozwój i funkcjonowanie osobowości jako odrębnej jednostki. W systemie, gdzie dystans pomiędzy poszczególnymi członkami jest bardzo mały osobowość narażona jest na uwikłanie, nadmierne związanie. Natomiast w rodzinie, w które dominuje dystans jednostka doświadcza wyobcowania i alienacji.

Zaburzone zachowanie (symptom) danej osoby w rodzinie stabilizuje system. Jest przejawem procesów samoregulacji, dążeniem do odzyskania zachwianej równowagi w systemie. Może być wyjaśnione i zrozumiane tylko w kontekście systemu. Symptom sygnalizuje otoczeniu, że w systemie istnieje jakiś problem. Terapeuta zastanawia się nad funkcją symptomu w kontekście systemu. Szuka odpowiedzi na pytania: na co objaw pozwala innym członkom rodziny? Co musieliby zrobić, gdyby go nie było? Komu i co komunikuje osoba poprzez objaw? Dla rozwoju i funkcjonowania osobowości bardzo duże znaczenie odgrywa komunikacja w rodzinie. Dysfunkcja jest wtedy, gdy nadawca:

nadgeneralizuje: "wszyscy, nikt, wszędzie (...)",

czyta w myślach: "To ci się tylko wydaje(...)",

jest przekonany, że inni podzielają jego odczucia, myśli, spostrzeżenia: "Jak możesz lubić oliwki?!(...)",

twierdzi, że to, co spostrzega lub ocenia nie zmieni się: "Ona już taka jest (...)",

sądzi, że istnieją tylko dwie możliwości: "Jesteś ze mną, albo przeciw mnie (...)",

uważa, że cechy ludzi lub przedmiotów należą do niego.

Przedstawiciele nurtu systemowego zwracają uwagę na interpersonalne implikacje komunikacji. Biorą pod uwagę zwłaszcza pragmatyczny jej aspekt. Przywiązują szczególną rolę kontekstowi i poziomowi niewerbalnemu wypowiedzi.

Podsumowując: rozwój i funkcjonowanie osobowości trudno opisać za pomocą jednej koncepcji. Człowiek jest nieświadomy, doświadcza lęków i próbuje radzić sobie z nimi. Potrzebuje akceptacji, dąży do samorealizacji. Jego zachowanie jest reakcją wyuczoną. Wynika również z przekonań, a także z faktu, że współtworzy i należy do systemu, jakim jest rodzina. W kontekście omówionych koncepcji osobowości pragnę powrócić do pojęcia temperamentu. Współczesne badania wykazują jego funkcjonalne znaczenie. Określona konstelacja cech może wpływać na prawdopodobieństwo powstania zaburzeń. Temperament, moderując intensywność stresorów i stanu stresu w niesprzyjających (ekstremalnych) warunkach, stanowi czynnik ryzyka powstania zaburzeń i patologii (Strelau, 2000, s. 718).

Jednak fakt, że różnice indywidualne zależą w określonym stopniu od czynnika genetycznego, nie przesądza o stałości zachowań. Strelau (2000, s. 680) zwraca uwagę, iż zachowanie człowieka zależy od specyficznej sytuacji, charakterystycznej dla jednostki osobowości, a także od interakcji pomiędzy nimi.

Pojęcia

- hierarchia potrzeb wg Maslowa - można wyróżnić następujące potrzeby charakteryzujące człowieka: fizjologiczne, bezpieczeństwa, miłości i przynależności, szacunku i samorealizacji; Maslow podkreśla hierarchiczność potrzeb, co oznacza, że najpierw zaspokajamy potrzeby fizjologiczne, potem bezpieczeństwa itd., jednak układ ten może ulec pewnym zakłóceniom

- osobowość - zbiór cech i sposobów zachowania, które są charakterystyczne dla jednostki i wyrażają się w jej relacjach ze światem

- potrzeby - uświadomiony brak czegośOsobowość jest terminem wieloznacznie rozumianym i różnorodnie definiowanym. Zwraca na to uwagę Allport (1937 za: Hall, Lindzey, Campbell, 2004, s. 31), który w swoim przeglądzie literatury wyodrębnił około pięćdziesięciu definicji. Oldham, Morris (1997, s. 28) definiują osobowość jako system obejmujący wszystkie charakterystyczne cechy człowieka. To niepowtarzalny sposób funkcjonowania psychiki - myślenia, odczuwania, zachowania oraz radzenia sobie z problemami.

BIBIOGRAFIA:

Krystyna Skarżyńska, Encyklopedia organizacji i zarządzania, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1981.

Drat-Ruszczak, K. (2000/2001). Szkoły i kierunki w psychologii klinicznej. Materiały dla studentów, SWPS.

Hall, C.,S., Lindzey, G., Campbell, J., B. (2006). Teorie osobowości. Wydanie nowe. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Jakubik, A. (1999). Zaburzenia osobowości. Wydawnictwo Lekarskie PZWL.

Oldham, J., M., Morris, B., L. (1997). Twój psychologiczny autoportret. Dlaczego czujesz, kochasz, myślisz, działasz właśnie tak? Wydawnictwo Jacek Santorski & Co.

Strelau, J. (2000). 37. Różnice indywidualne: opis, determinanty i aspekt społeczny. 38. Temperament. W: J. Strelau (red.)

Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 2. Psychologia ogólna (s. 653-719). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

1

---