gkf zaoczni, religioznawstwo, Główne kierunki filozofii


Program kursu rocznego: 2007/2008 ©

główne kierunki filozofii©

Wykład i ćwiczenia dr Stefan Klemczak

ul. Grodzka 52 g k f

Instytut Religioznawstwa UJ (sylabus dla uczestników kursu)

Czym jestem? Co winienem czynić? W co mogę wierzyć? I na co mieć nadzieje? Do tego sprowadza się cała filozofia. Należałoby sobie życzyć, by wszystkie rzeczy można było tak uprościć.

Georg Christoph Lichtenberg (1784)

Wer philosophisch denkt, dem ist keine Geschichte gleichgültig, und sollte es auch die natürliche Geschichte der Affen seyn.

Heinrich Martin Gottfried Köster (1775)

Szachista opanowuje rzemiosło ćwicząc między innymi «obrony» lub tzw. debiuty, «otwarcia». Polega to na uczeniu się na pamięć pierwszych ruchów: możliwie wielu rozegranych już, często przez mistrzów, wariantów rozpoczęcia partii, po to, by wejść w rozgrywkę przygotowanym, świadomym sił przeciwnika, zdobyć przewagę lub poddać się, zrezygnować.

Można o nauce filozofii (historii filozofii) pomyśleć podobnie. Jako o zdobywaniu umiejętności konfrontowania się z poważnymi problemami, których rozumienie przećwiczyli już w swoich rozważaniach «starzy mistrzowie». Jeśli obserwujemy jakieś zdarzenie, na przykład wojnę (w telewizji) lub zamach terrorystyczny, wypadek samochodowy, w wyniku którego ginie człowiek (kontyngencja? przypadek czy konieczność? a może to fałszywa alternatywa? wypada zacząć od statystyki?) lub gdy myślimy o czymś, co «czujemy», możemy być mniej lub bardziej przygotowani do przemyślenia tematu. Możemy reflektować nasze przeżycia albo kierować się emocjami, przesądami, odruchami. Możemy próbować zastanawiać się, co właściwie dzieje się w otaczającym nas świecie, lub co nam się w rzeczywistości przytrafia gdy śmiejemy się, lub - co znacznie rzadsze - myślimy, przeżywamy życie w takich a nie innych okolicznościach historycznych. Możemy «na oślep» pytać, czy ma ono jakiś program, sens, znaczenie? Wielu ludzi już z racji posługiwania się mową lub po przejściu kilku szczebli edukacji posiada przeświadczenie o tym, że jest w stanie podjąć się rozważania każdego tematu, nawet najtrudniejszego, bez przećwiczenia «otwarcia» i strategii metodycznej jego analizy. Bez umiejętności «obrony» przed zarzutami o nierzetelność, powierzchowność, brak krytycyzmu, poruszanie się poza obszarem tego, co znane lub zrozumiałe. Bez znajomości dziejów debaty. Jakiejkolwiek poważnej debaty na za-dany, często przez «życie», temat. «Filozofia jest praktyką dyskursywną i rozumową» tzn. «praktyką teoretyczną», służącą rozpoznaniu generaliów. Refleksją nad różnymi rodzajami dostępnej wiedzy i przydarzających się nam «na co dzień» zdarzeń.

«Uczciwe» rozważenie tematu - wydawałoby się prostego, np. co to jest «szczęście»? lub: jak je osiągnąć? czy coś takiego istnieje/posiada desygnat? - jest znacznie trudniejsze od rozegrania udanej partii szachów, gdyż ilość elementów biorących udział w «grze» jest nieporównanie większa i bardziej złożona. Dlatego w rozważaniach filozoficznych niewątpliwie pomaga znajomość historii filozofii. My ludzie niczego nie rozpoczynamy «od samego początku».

Na wstępie możemy pomyśleć o historii filozofii jako o historycznym zapisie prób przećwiczenia sposobów rozważenia zasadniczych dla człowieka kwestii, w ramach korygowanych systematycznie i krytycznie władz rozumowych. Możemy wyobrazić sobie filozofię jako ponawiane ćwiczenia z umiejętności podejmowania istotnych dla ludzi tematów, w którym nota bene dużą sprawność posiadają także inne nauki (wielu filozofów parało się naukami: Arystoteles, Kartezjusz, Pascal, Leibniz etc.).

Wiedza na temat świata, reguł gry panujących na trzeciej planecie licząc od gwiazdy tworzącej nasz mini system, zwanej przez nas Słońcem, na uboczu galaktyki zwanej: Drogą Mleczną (rejestrujemy obecnie 100 miliardów galaktyk) pędzącej wraz z innymi w rozszerzającym się wszechświecie wypełnionym tzw. ciemną materią, budzi naszą ciekawość od dawna.

Także położenie człowieka, jego genealogia, los lub może niedola intrygowały filozofów niemal od początku. Dawali nowe odpowiedzi, czasami naiwne, często przenikliwe, na stare pytania lub dodawali nowe pytania, popadając w zadumę, śmiech albo rozpacz.

Praktykując swoją nietypową sztukę wahania się, zdumienia, rozważania, przemyślenia umożliwiającą poszerzenia pola poznawczego, pomagającą w zdaniu sobie sprawy na przykład: że oczywiste przeświadczenia najczęściej zawodzą. Że świat i człowiek nie są tym czym i kim wydają być się w poznaniu potocznym. Że nasza «sytuacja życiowa» jest bardziej złożona niż nam się dotychczas «w zdrowym rozsądku» wydawało.

W pierwszym akcie tragedii Shakespeare'a Hamlet, gdy prince of Denmark mówi do przyjaciela: There are more things in heaven and earth Horatio/Than are dreamt of your philosophy, wyraża zwątpienie w rozum, możliwości poznawcze, w sprawiedliwość świata. W następnych scenach «hamletyzując» także «filozofuje». Już to wahając się, wątpiąc «niechcący» wkraczamy na ścieżkę filozofii.

«Filozofia» nie ma monopolu na myślenie lecz ćwiczy w namyśle, który może stać się doświadczeniem wolności od przymusu działania. Możliwa pauza pomiędzy bodźcem a reakcją, (zachowanie charakteryzujące świat organiczny) jest wyuczoną cechą człowieka. Zdolność do zatrzymania się w niepewności, zdumieniu bądź zwątpieniu etc. może być niebezpieczna, o czym przekonał się Hamlet, ale bez niej nie rozwinęłaby się oswobadzająca (odciążająca) od przymusu działania wielotorowa przestrzeń kultury. Problemy, o których wspominamy na wstępie, staną się jaśniejsze podczas naszych spotkań, w toku dalszych studiów.

*

Filozofia to konsekwentnie, przez wiele stuleci praktykowany «z premedytacją» sposób życia, łączący «ćwiczenia duchowe» z zaspokajaniem ciekawości teoretycznej (curiositas). Pomimo licznych porażek, a może dzięki nim, filozofia rozwija się, uporczywie dążąc do poznawania «zasad rzeczy» przy pomocy krytycznie ostrzonych władz rozumowych. Posiada też, jak przekonamy się wkrótce, wiele innych definicji (jak mawia Odo Marquard: filozofia jest czymś, co pozwala mimo wszystko myśleć), określeń, historycznych postaci, które łączy, upraszczając sprawy: chęć kierowania rozumnie życiem i dążenie do wiedzy. Żeby słowo filozofia «nabrało ciała», dobrze jest zapoznać się z historią filozofii. To sprawdzony sposób zdobycia orientacji w zagadnieniach filozoficznych.

Podczas całorocznych spotkań mogą Państwo poznać wybrane problemy filozofii w porządku chronologicznym: począwszy od jej narodzin około VI wieku p.n.e. w Grecji, a skończywszy na filozofii «naszego» czasu.

W trakcie wykładów i ćwiczeń «prześlizgniemy się» przez niemal 26 wieków mniej lub bardziej metodycznej refleksji poświęconej najważniejszym zagadnieniom intrygującym, niepokojącym ludzi: skąd się wziął i jakie ukryte prawa kierują światem, w którym przyszło nam żyć? Kim jest człowiek? Skąd zło? Czy życie ludzkie ma jakiś sens? Dlaczego mylimy się poznając i gdzie tkwi przyczyna ludzkich błędów? Czy rzeczywiście istnieją jakieś «istoty rzeczy», czy są to tylko nasze konstrukcje? Czym jest «język», «umysł», «piękno»? Co to jest «natura» i czy życie tzw. «zgodne z naturą» nie byłoby nazbyt niebezpieczne? Czy obecnie przez «naturę» rozumiemy to samo, co filozofowie greccy, łacińscy, nowożytni i ci, którzy budowali teorie nowoczesności? Jaki rodzaj relacji zachodzi pomiędzy słowami a rzeczami? Cóż to jest «prawda»? Co to jest «wolność»? Etc. Na te wszystkie i wiele, wiele innych pytań nakłada się ponawiane przez filozofów pytanie o metodę: jak uprawiać filozofię, z których reguł najlepiej korzystać, by odpowiedzieć na wątpliwości- «prawdziwie»?

Problemy stawiane przez filozofów, głoszone teorie oraz toczone wokół nich dyskusje miały i mają istotny wpływ na rozwój myśli europejskiej, współdecydowały o powstaniu charakterystycznego fenomenu, jakim jest duchowość europejska. Bez ich znajomości trudno odpowiedzialnie uczestniczyć w debacie, która współwyznacza horyzont naszej kultury.

Tak zwane problemy filozoficzne odnajdą Państwo ucząc się «socjologii religii», «struktury sacrum», historii chrześcijaństwa lub buddyzmu, a także w innych naukach humanistycznych i ścisłych - w ogóle ucząc się czegokolwiek. Platon określał człowieka jako Anthropos manthanon (człowiek uczący się). Być «człowiekiem» wedle tej definicji to posiadać zdolność do uczenia się w opozycji do tych «żyjących», którzy (które) tego nie potrafią. Nauka filozofii poza rozbudzaniem ciekawości jest jednym z lepszych sposobów opanowywania metod zdobywania wiedzy.

Co nie mniej ważne, cotygodniowe spotkania są także próbą zwrócenia Państwa uwagi na problemy codzienne, zbyt «bliskie» by zostały zauważone bez filozoficznego treningu, często traktowane jedynie emocjonalnie. Filozofia podobnie jak powieść nowożytna jest również sztuką refleksji nad tym, co «zdarza się na co dzień» - w «świecie życia». Tak zwane dylematy filozoficzne, od których nie ma ucieczki (chyba że w bezmyślność), poza aspektem teoretycznym posiadają również nieusuwalny wymiar praktyczny. Filozofia jest praktyką tzn. ma charakter dyskursywny, podporządkowuje się doświadczeniu, daje się «praktykować» również przewrotnie, drwiąc z siebie samej, co Pascal uznawał za kwintesencję filozofowania.

Ograniczeni czasem musimy wybierać spośród autorów, tematów oraz sposobów ich ujęcia. Ruch myśli filozoficznej, jej bogactwo (na filozofię składają się między innymi tak różne dziedziny jak: metafizyka-ontologia, etyka, logika, epistemologia, filozofia polityczna, filozofia religii, estetyka, filozofia nauki, antropologia filozoficzna, filozofia umysłu, filozofia języka i inne), różnorodność metod (dialektyczna, fenomenologiczna, hermeneutyczna, analityczna etc.) oraz rozpiętość czasowa utrudnią nam systematyczne uchwycenie nawet wybranych dziedzin.

Dzieje porządkowania poglądów filozoficznych mają długą tradycję. Historia filozofii jako samodzielna dyscyplina jest znacznie młodsza. Podobnie jak nauki «ścisłe» (laboratoryjne) i humanistyczne (hermeneutyczne), jest «dzieckiem» nowożytności. Wtedy to zaczęto kształtować tzw. naukowe, krytyczne (badające uważnie: metody, źródła, język teorii, historię, nastawienia poznawcze etc.) podejście do zagadnień, które jest doskonalone.

Historie filozofii pisane są i były z różnych, często sprzecznych perspektyw. Klasycznych autorów, starych mistrzów czyta się (i jest to podstawowy sposób zdobywania wprawy w filozofowaniu poza dyskursem, żywym dialogiem) poszukując coraz to nowych dróg rozumienia ich dzieł. Problem «recepcji» myśli filozoficznej jest tematem zasadniczym dla historii filozofii. Poświęcimy mu wiele uwagi, odwołując się w ramach naszego kursu do możliwie najnowszych, krytycznych interpretacji, których przykładem (dostępnym po polsku) jest amerykański podręcznik z 1999 roku: Historia filozofii zachodniej, wydany pod redakcją wybitnego znawcy sceptycyzmu nowożytnego, zmarłego w 2005 roku, R. H. Popkina (wyd. polskie 2003). Z pozycji obcojęzycznych pracą szczególnie ważną nie tylko dla historyka filozofii jest 14-tomowy słownik filozoficzny: Historisches Wörterbuch der Philosophie, wydany pod redakcją J. Rittera i K. Gründera (Basel/Stuttgart 1971-2005). Szczegółowe wskazówki bibliograficzne odnajdą Państwo poniżej.

*

Głównym celem wykładów jest: 1) przedstawienie dominujących prądów filozoficznych oraz naszkicowanie wybranych «portretów» ich twórców w kontekście historycznym; 2) przeprowadzenie periodyzacji dziejów filozofii i wyjaśnienie jej kryteriów, połączone z próbą rozpoznania najistotniejszych zjawisk teoretycznych; 3) Wskazanie głównych związków łączących poszczególne idee, akcentując wpływy, nawiązania, powracające wariacje tematów. 4) Zapoznanie Państwa z głównymi pojęciami filozoficznymi, z językiem filozoficznym uwzględniając kontekst historyczny «życia idei».

Żeby zrozumieć jakikolwiek przeszły lub współczesny pogląd filozoficzny, należy przed wszystkim próbować zrekonstruować grę pytań i odpowiedzi, w jaką historycznie uwikłany jest filozof i jego dzieło. Ta hermeneutyczna formuła, którą można sprowadzić do tezy: nie istnieje wypowiedź, która nie mogłaby być rozumiana jako odpowiedź na pytanie lub inaczej: każda wypowiedź posiada założenia, których nie wypowiada, pomaga po przeprowadzeniu rekonstrukcji «klimatu opinii» tekstu, wchodzić w dialog z dziełami filozofów. Umożliwić ich wstępne rozumienie. I to jest właśnie główne zadanie naszych spotkań. Umożliwienie tej rozmowy, która może pomóc nam lepiej poznać samych siebie i świat, w którym się znajdujemy. Służy ona głównie nam, gdyż to my stawiamy (dostawiamy) pytania tekstom i próbujemy na nie odpowiedzieć w ramach naszych «horyzontów». W zachodzącej «fuzji horyzontów» więcej dowiemy się o sobie samych niż o przeszłości. Ale to ona jest naszym nieusuwalnym «miejscem» odniesienia, od którego nie ma ucieczki. Nawet gdy «projektujemy», czynimy to w języku już historycznie uformowanym, niosącym treści, z których możemy, co prawda, nie zdawać sobie sprawy, ale to nas od nich nie uwalnia.

Podczas cotygodniowych spotkań ćwiczebnych będziemy wspólnie czytali teksty klasyczne należące do kanonu: znajomość źródeł jest najważniejszym z postulatów proponowanych zajęć. Podczas wykładów wspomaganych ćwiczeniami winni Państwo opanować biegle język filozoficzny (wraz z elementami retoryki), nauczyć się posługiwać historycznymi kategoriami umożliwiającymi późniejszą samodzielną lekturę tekstów, dyskutować, argumentować, dbać o precyzję wypowiedzi, zapoznać się z głównymi metodami filozoficznymi, nauczyć syntetycznie i jasno zapisywać przemyślenia sporządzając trzydzieści pisemnych prac ćwiczeniowych.

*

Nieobecność filozofii jako przedmiotu obowiązkowego w polskich liceach, żałosne dziedzictwo minionego systemu pożenione z ignorancją władz oświatowych po przełomie 1989 roku (w której ma swój udział jak się okazuje obecny minister «filozof?»), stanowi ewenement w programach edukacyjnych Unii Europejskiej. Kraje europejskie, w których nie naucza się w szkołach średnich filozofii jako autonomicznej, obowiązkowej dyscypliny, same się kulturowo marginalizują. To tylko jeden z «wskaźników upadku» edukacji, któremu nie powinniśmy się bez oporu poddawać. Nauka filozofii jest miedzy innymi ćwiczeniem w sceptycyzmie poznawczym. W krytycznej analizie źródeł wiedzy, poglądów każdego tzw. «autorytetu». Ma także moc polityczną.

Umiejętność krytycznej, ścisłej obserwacji świata, możliwie niezależnej od wpływów konkurujących o rząd dusz ideologii, jest sztuką niezwykle rzadką. Lecz tylko systematyczne ćwiczenie takich zdolności tworzy trwałą przestrzeń wolnej debaty, sprzyjającą pluralizmowi poglądów, które konkurują ze sobą na rynku wiedzy, o coraz trudniej uchwytną, jak się niebawem Państwo przekonają, «prawdę». We współczesnej filozofii, pomimo maksymalistycznych roszczeń wielu koncepcji, «ambitnych» metod, nikt nie jest jej właścicielem, dysponentem a co najwyżej ubiega się o jej «bliskość».

«Odrabiając straty», jesteśmy zmuszeni do większego wysiłku, «pracy u podstaw», systematycznego uczenia się, co - mam nadzieję - okaże się również źródłem radości. Chaire.

Kilka uwag na temat historii filozofii

«Kiedy Bóg przywiódł ptaka jednego do Hume'a i rzekł: «Nazwij go»!, Hume wskazał palcem ku swej własnej czaszce i powiedział «Gęś». Kiedy Bóg przywiódł ptaka do Berkeleya i rzekł: «Nazwij go»!, Berkeley wskazał palcem Boga i powiedział «Gęś», ale kiedy Bóg przywiódł ptaka do Adama i rzekł: «Nazwij go»!, Adam wskazał palcem ptaka, którego Bóg przywiódł do niego i powiedział: «Gęś».

Stefan Themerson

«Filozofia» lub może dokładniej, «miłośnicy mądrości», jak przezwał uprawiających ten «zawód» Platon, lubią podważać to, co wydaje się oczywiste. Łatwo można zrozumieć filozoficzny żart, przytoczony jako motto, znając poglądy głoszone przez D. Hume'a i G. Berkeleya. Oddziela je od poznania potocznego, które w tej historii prezentuje mityczny «Adam» jako człowiek przed-filozoficzny, długa tradycja refleksji na temat relacji: myśli, słów i rzeczy.

To, co wydaje się «oczywiste», często oznacza dla filozofów: to, co jeszcze nie przemyślane. Konflikt pomiędzy nastawieniem zdroworozsądkowym, intuicyjnym, a teoretycznym i metodycznym opowiada już «pierwsza» anegdota o Talesie kontemplującym niebo, który wpadł do studni, obśmiany przez dziewczynę tracką. Brzmi ona mniej więcej tak: «gdy Tales wpadł do studni, patrząc w górę i obserwując gwiazdy, jakaś ładna i dowcipna tracka służąca wyśmiała go, że pragnie poznać rzeczy na niebie, natomiast umyka mu to, co jest za nim i pod stopami». Śmiech traczynki obok prześladowań (jeszcze w dwudziestym wieku zdarzało się filozofom trafiać do więzień za poglądy, wcześniej, co nie było takie rzadkie, ginęli lub musieli ukrywać się nie tylko z przemyśleniami), pogardy lub w najlepszym wypadku obojętności towarzyszy filozofom, ujawniając konflikt pomiędzy światem opisanym tylko intuicyjnie a problematyzowanym na skutek dociekliwej refleksji. Nie to jednak jest najciekawsze dla historyków filozofii. Biografie filozofów pomagają uchwycić kontekst ich refleksji, niekiedy poruszyć radykalizmem wyborów życiowych, jednak nie stanowią głównego przedmiotu zainteresowań historyków.

Poza opozycją zdroworozsądkowe-teoretyczne, widoczną już u Heraklita, Parmenidesa i Platona a eksponowaną mocno jeszcze np. przez Edmunda Husserla (w międzyczasie pojawiły się imiona i nazwiska), podczas rocznych spotkań natrafią Państwo na szereg innych konfliktów, paradoksów, antynomii, w które jak w wielką sieć uwikłane jest nasze życie.

Zacznijmy od konfliktu pomiędzy historią filozofii a «filozofią samą». Historię filozofii można uprawiać na wiele sposobów, podobnie jak filozofię. Stosować różne «przekroje» («tomografie problemów» od gr. tomos i graphe) historyczne, zależnie od badanego zagadnienia, użytych metod, kontekstu, teoretycznego warsztatu czyli narzędzi jakimi się posłużymy.

Zwolennicy «akademickiego kierunku w historii filozofii», których nadal spotyka się na polskich uczelniach, uważają, że historia filozofii polega wyłącznie na relacjonowaniu lub na streszczaniu zagadnień już przedstawionych w przeszłości. Nic bardziej błędnego. Takie proste «streszczanie» poglądów jest wynikiem nieopanowania dziedziny, jej metod, debat oraz próbą «uładzenia» poglądów kosztem znajomości tekstów, krytycznych badań historycznych, w ramach których nie sposób doprowadzić do filozoficznego pokoju.

Historycy (także historycy filozofii) są w pełni świadomi, że kiedy kładą nacisk na różnorodność i wielość tradycji, na niemożliwą do usunięcia różnorodność idei, na liczne niezgodności charakteryzujące historię, kiedy interpretują różnorodność jako konstytutywną cechę fizjologii i patologii świata idei, kiedy wreszcie postrzegają historię jako niezaplanowaną i nie poddającą się planowaniu podróż, powodują u wielu filozofów niemożliwe do przezwyciężenia uczucie irytacji. «To tak jakby temu, kto zbudował jednolity i harmonijny obraz, przedstawiali wciąż nowe anomalie, jakby w obecności tego, kto opracował twierdzenie i uznaje je za pełne i doskonałe, podkreślać istnienie nie rozwiązanych problemów. Właśnie z tego powodu ktoś napisał, że urok pracy historyka polega przede wszystkim na sztuce «plątania bajek». I właśnie ta sztuka psująca filozofom «samym» zabawę jest punktem wyjścia do krytycznej analizy zawsze historycznie «uwikłanych» poglądów. Zadaniem historyków jest nie harmonizowanie dziejów filozofii w jedną spójna opowieść lecz «psucie zabawy» tym, którzy budują harmonijne opowieści, filozofując.

Osobnym problemem jest «wypieranie się» historii filozofii przez «filozofów samych». Najczęściej ten przesąd, poza niektórymi, wyjątkowymi filozofami, kończy się refleksją wtórną, poglądami, które giną szybciej od ich wy-twórcy a najpóźniej wraz z nim. Coraz śmielej i ciekawiej historycy potrafią stawiać teoretyczny opór poglądom «samych» filozofów.

Na przykład wybitny historyk niemiecki, H. Schnädelbach, pisząc wprowadzenie do filozofii Hegla, już na wstępie zaznacza że «Hegel przedstawia filozofię, której nie możemy obronić». Namawia czytelnika do uzasadnionej rewizji «figury spekulatywnej», a przestrzenią do tej próby sił staje się analiza historyczno filozoficzna, w której myśl Hegla zostaje poddana egzaminowi, możliwemu dzięki dystansowi czasowemu, jaki oddziela nas od jego złożonej, «zapośredniczonej» historycznie refleksji.

Jedną z wielu interesujących trudności metodologicznych, na którą warto zwrócić uwagę, jest rosnąca różnorodność dziedzin-metod, którymi posługują się historycy filozofii. W samej historii odróżnia się skrupulatnie makro-historię i mikro-historię. Do tego dochodzi młoda dyscyplina nazywana pamięcią kulturową. Historycy coraz częściej uprawiają semantykę historyczną, która zbliża się do tak użytecznej dla historii filozofii historii pojęć (tradycja niemiecka) i historii idei (tradycja anglosaska). Poza tym nie można lekceważyć odkryć dokonanych w ramach «historii mentalności», «metaforologii» i tzw. archeologii wiedzy. Metodologiczny pluralizm zmusza do dokonywania rewizji wielu utrwalonych w tradycji poglądów.

Problem Philosophy and History, by odwołać się do tytułu Festschriftu dedykowanego Ernstowi Cassirerowi (Ed. R. Klibansky and H. J. Paton, 1936), jest sam w sobie tematem historycznym. Złożone relacje pomiędzy obiema rozległymi dziedzinami sięgają starożytnej Grecji. «Filozofia» wydawała się sama sobie niezależna od wpływów historii. Dobrze impregnowana na historię, na upływ czasu. Gdy narodziły się zaś nowoczesne dziedziny historyczne, filozofia za wszelką cenę dążyła do emancypacji, broniąc się przed nieuchronnie relatywizującą jej rezultaty historią. Wydaje się, że próby ahistorycznego uprawiania filozofii są już co najmniej niepopularne, chociaż nadal spotykane - pośród gdzieniegdzie występujących «dinozaurów» (w filozofii w przeciwieństwie do świata natury to się zdarza): metafizyków oraz ontologów, niektórych filozofów analitycznych, niektórych fenomenologów etc.

Poznanie «niewzruszonej prawdy» było celem filozofów począwszy od Parmenidesa po średniowiecznych metafizyków (philosophia perennis), w nowożytnej wersji: ontologów (1613), dalej w początkach nowoczesnej myśli między innymi heglistów (G.W.F. Hegel twierdził: «filozofia zamierza bowiem poznać to, co niezmienne, wieczne, istniejące samo w sobie i dla siebie»), marksistów, pozytywistów, tomistów, scjentystów, fenomenologów etc. Roszczenia do uchwycenia w refleksji filozoficznej prawdy pozaczasowej, niezmiennej uległy w XX wieku ozdrowieńczej krytyce między innymi dzięki rozwojowi historii filozofii. Co nie zmienia faktu, że «prawda» dla filozofów nadal pozostaje tematem zasadniczym.

Historia filozofii jest dyscypliną nowożytną, a właściwie nowoczesną. Za umowną datę jej powstania przyjmuje się niekiedy 1742 rok, gdy uczeń G. W. Leibniza, Johannes Brucker, wydał kompendium historii filozofii. Ważna jest nie tyle sama data, lecz okres, który wskazuje na połowę XVIII stulecia. R. Koselleck twierdził, że właśnie wtedy «przekroczyliśmy przełęcz» Nowoczesności. Wtedy też, w «czasie progowym», zaczynają raczkować lub w niektórych wypadkach kwitnąć wszystkie nowożytne nauki, które pozwoliły nam w stosunkowo krótkim czasie zmienić perspektywę widzenia świata i rozumienia samych siebie.

Co prawda już w starożytności powstawały próby systematycznego ujęcia myśli poprzedników (Arystoteles), porządkujące opowieści o żywotach i poglądach filozofów (Diogenes Laertios), ale nie była to historia filozofii w dzisiejszym znaczeniu, a zaledwie jej przed-krytyczny zaczyn, który odnajdujemy także w starożytnym Rzymie (Cyceron), w myśli średniowiecznej, renesansowej i oświeceniowej. Historia filozofii pojawić się mogła dopiero wtedy, gdy pojawiła się nowoczesna refleksja nad historią.

Filozofia - ilustrują to teksty klasyków - jest sama dla siebie problemem. Ciągle dopytuje się o swój status, potrzebuje auto-legitymizacji. Na przemian podważa i utwierdza swoje miejsce, oscylując pomiędzy twardymi naukami a tzw. «mądrością» czyli cnotą praktyczną i religią. Do trudności filozofii dokładają się problemy teoretyczne historii. «Opowiadanie historii» jest zajęciem naukowo kłopotliwym i roi się od pułapek. Historia filozofii to poniekąd podniesienie trudności do kwadratu, poprzez połączenie serii problemów z obu potężnych dziedzin wiedzy.

Jeszcze w XVII wieku tak wielcy filozofowie, jak Kartezjusz i Malebranche z łatwością mogli wygłaszać «inwektywy» przeciwko temu, co historyczne. Wydawało im się, że przedmiot wiedzy filozoficznej nie może być zmienny, przypadkowy, nieobliczalny. «Racjonaliści» akurat w tym względzie podążali nadal arystotelesowskim tropem episteme (znaczy tyle, co wyczekiwanie, rozumienie), która nie może pojmać (-jąć) tego, co lotne, ruchome, «płynne» jak czas. Potrzebuje stałych. Jej przedmiot winien być niezmienny. Wraz z narodzinami wyemancypowanej z teologii refleksji politycznej, a także historii, filozofii historii, estetyki etc. około połowy osiemnastego stulecia, chronologia stopniowo dostarczyła miary czasu dla wszystkiego, co się wydarzyło. Chronologia często modyfikowana, której pojawienie się jako miary porządkującej antykwaryczne fakty wstrząsnęło podstawami «niezmiennej» filozoficznej «prawdy». Podobnie jak rozwój nauk.

Czym różni się historia filozofii od historii idei i historii pojęć? Przede wszystkim obszarem zainteresowań. Jest on znacznie większy. Obejmuje więcej zagadnień, metod. Poszczególne «historie» mieszczą się w horyzoncie analizy historyczno filozoficznej.

A czym różni się od «samej» filozofii? W. V. Quine uważał, że filozofią interesują się dwie kategorie ludzi. Zainteresowani filozofią samą oraz ci, których pasjonuje historia filozofii. Oczywiście przedstawiciele obu kategorii czasami się spotykają. Ale, jak twierdzi P. Rossi, tylko po to, by utwierdzić się w swoich wyborach przynależenia do pierwszej lub drugiej kategorii. Wielcy nowożytni filozofowie nierzadko uprawiali historię filozofii. Ale zazwyczaj (współczesnym wyjątkiem był na przykład E. Cassirer lub H. Blumenberg) historia była traktowana przez nich jako ancilla. Służyła jedynie za tło eksplikacji ich własnych poglądów. Nie odkrywała lecz przeważnie zakrywała przeszłość cieniem rzucanym przez «nagą prawdę» eksponowaną przez filozofa. Znanymi przykładami owego podejścia, które będziemy niejednokrotnie odnajdywać podczas zajęć, są Wykłady z historii filozofii G. W. F. Hegla lub pisana na antypodach teoretycznych, błyskotliwa i miejscami zabawna Historia filozofii Zachodu Bertranda Russella.

Wielu filozofów, jak się wydaje, nie zdaje sobie sprawy z tego, że historycy filozofii mogą już nie potrzebować ich pomocy do prowadzenia swoich badań. Podobnie jak naukowcom - co zauważył P. Feyerabend - nie potrzeba w ich badaniach pomocy «racjonalistów, intelektualistów, humanistów, marksistów i innych podobnych ruchów religijnych». Historyk filozofii posiadający dobry warsztat historyczny, filologiczny i wyposażony w dostatecznie duży bagaż curiositas, jest w stanie sprawnie poruszać się po dziejach filozofii nie mając za przewodniczki żadnej ważkiej doktryny filozoficznej. Autonomicznie rozwijająca się dyscyplina pozwala na krytyczną ocenę dorobku filozofów w kontekście historycznym, potrzebną, jak się okazało, dla rozwoju filozofii. Problemy stawiane przez historyków filozofii różnią się od tych stawianych przez filozofów. Tzw. wielkie zagadnienia związane z problemem kondycji ludzkiej, pytania typu: kim «naprawdę» jestem? co tutaj «w życiu» robię, skąd przychodzę i dokąd zmierzam, skąd zło? jaki jest sens życia? co to jest «bycie bytu» lub czy różni się «bycie» od «nicości» etc. mniej interesują filozofów jako historyków. Tym bardziej, że skutecznie z wieloma niegdyś «tylko» filozoficznymi problemami radzą sobie dziś inne nauki. Zagadnienia typu: co to jest umysł? wolna wola? Czy jesteśmy zdeterminowani biologicznie i społecznie w naszych działaniach? Jak może słowo, dźwięk lub ciąg liter na papierze znaczyć cokolwiek? Czy naprawdę wiesz, co dzieje się w umyśle kogoś innego? Skąd wiemy o czymkolwiek? - też nie są głównymi problemami zaprzątającymi historyków filozofii, którzy omijają zazwyczaj tzw. pytania esencjalne (o istotę czegoś) i egzystencjalne (o sposób istnienia, istnienie).

Bardziej istotne dla historyka są próby zrozumienia, dlaczego tego typu pytania pojawiają się częściej w pewnych okresach, u różnych myślicieli, stawiane w zmiennych kontekstach, za pomocą charakterystycznych dla danej epoki pojęć. Jakie mają konsekwencje filozoficzne? Kto i jak wpływał na myśl drugiego? Czy pod wpływem rozwoju nauk problemy filozoficzne pojawiają się, znikają, czy też ulegają przeformułowaniu? Jak nazywać linie demarkacyjne dzielące dyskusje filozoficzne, nie poddając się przy tym językowi danej epoki, którym posługują się dyskutanci reprezentujący pewne prądy ideowe? Jak odróżnić pewne typy, sposoby działalności filozoficznej i umiejscowić je w kontekście ogólnych przemian zachodzących w kulturze? etc.

Historycy filozofii potrafią stawiać ciekawe, odkrywcze pytania. Paolo Rossi, którego eseje (Un altro presente. Saggi sulla storia della filosofia) inspirują niniejsze uwagi, zajmował się miedzy innymi takimi kwestiami: jak i z jakimi następstwami teoretycznymi pojawiło się określenie «filozofia naturalna»?, jak i kiedy narodziło się określenie «prehistoria»?, dlaczego Leibniz określa swoje pojęcia uniwersalne jako niewinna magia lub niechimeryczna kabała?, czy i jak badał Leibniz relacje pomiędzy logiką a magią?, co Kartezjusz rozumie przez pamięć, co czytał na ten temat i jak oceniał dzieła poprzedników?, dlaczego w jego tekstach, podobnie jak u Bacona, istnieją odniesienia do «sztuki pamięci» i jakie mają znaczenie dla «kartezjanizmu», dla odkrycia cogito?, kiedy «odkryto czas», skoro jeszcze Kartejusz i Bacon uważali, że czas historyczny (wiek ziemi wraz z inwentarzem) liczy około 6000 lat, a już Kant pisze o miliardach milionów lat? u kogo i w jaki sposób doszło w filozofii do tak zwanego «odkrycia czasu» i jak uwidoczniło się w jego myśli?, jakie były główne mechanizmy powstania nowych czasów (nowożytności) i jak były pojmowane, z pomocą jakich metafor? Lista problemów stawiana przez jednego tylko historyka jest znacznie dłuższa. Odpowiedzi pozwalają czasami przeżyć przygodę, «mącącą baśnie filozofom». Historycy filozofii żmudnymi studiami i mniej spektakularnymi tezami, od kiedy nauczyli się myśleć w horyzoncie historii, często burzą symplifikujące konstrukcje «rozplatając bajki». Gra pomiędzy filozofami a historykami filozofii to pouczająca nowoczesna rozmowa na temat tego, co to jest filozofia? i gdzie jest jej horyzont? Wydaje się, że w tym napięciu, jak i w dialogu z naukami, będzie się kształtować przyszłość filozofii

Odpowiedzi na pytania historyczno-filozoficzne niejednokrotnie zmieniają akcenty, perspektywę, wagę «starych» problemów. Obaliły co najmniej kilka przesądów. Spowodowały krytyczne uporządkowanie problemów, szczególnie w kwestii orientacji w przełomach, zwrotach, poprzez rozbicie ustalonych, ahistorycznych schematów.

Napisanie całościowej historii filozofii (nie mówię o podręcznikach) przez jednego autora jest coraz mniej prawdopodobne ze względu na rozwój szczegółowych, cząstkowych dziedzin o których już wspomnieliśmy. Większym poważaniem cieszą się prace zbiorowe, omawiające filozofie wybranych okresów, prezentowane przez badaczy (historyków filozofii) wyspecjalizowanych w wąskiej dziedzinie. Dobrym przykładem jest powstała pod redakcją Charlesa B. Schmitta i Quentina Skinnera The Cambridge History of Renaissance Philosophy (1988), zawierająca szczegółowe studia znanych «specjalistów», znawców Renesansu, takich jak: A. Grafton, E. Kessler, B. P. Copenhaver, P. O. Kristeller, C. Vasoli czy Q. Skinner i R. Popkin. Autorskie syntezy historyczno-filozoficzne pełnią głównie zadania dydaktyczne, popularyzatorskie. Są nierówne, bardziej arbitralne.

W współczesnych badaniach historycznych konieczne jest odrzucenie na wstępie myślenia teleologicznego, finalizmu historii; rezygnacja z iluzji rozumienia «sensu dziejów». Ich rzekomej «logiki». Świadomość walki, sporu teorii, poszukiwania, niewiedzy, konkurencji poglądów, którą ujawniają w swoich pracach historycy filozofii, nie pozwala na zbyt układną wizję dziejów filozofii. Dokładnie pasujący schemat - jak puzzle z jednej układanki - raczej nie powstanie jeśli popatrzymy na filozofię uzbrojonym historycznie okiem. Ważną rolę w badaniach historycznych odgrywa umiejętna lektura retoryki tekstu przynależącego do danej tradycji, świadomość historyczności języka filozoficznego, argumentacji, metafor charakterystycznych dla pewnego typu myśli, stale powracających lub przekształcających się pod wpływem zachodzących historycznie zmian. Zagadnienia ledwie tutaj zasygnalizowane mają służyć dociekliwym, gdyby się tacy znaleźli, za szkolny kompas, immunizować przed naiwnością teoretyczną, którą łatwo się zarazić także na uniwersytecie.

Krzysztof Pomian zauważył, że «przeszłość jest uobecniana nie tylko w zabytkach widomych, ale wbudowana jest w naszą cielesność i wrażliwość oraz w dążenia, zachowania, nawyki, wierzenia, przekonania, pojęcia, rozumowania i wyobrażenia, i wywiera przeto na nasze teraźniejsze poczynania wpływ zazwyczaj nieuświadomiony przez tych, którzy mu ulegają». Także studiując historię filozofii zajmujemy się naszym życiem hic et nunc. Niniejszy kurs ma to unaocznić.

WARUNKI ZALICZENIA

Kurs zakończy w czerwcu (lub - co prawdopodobne - we wrześniu) 2008 roku egzamin ustny. Przystąpienie do egzaminu jest możliwe po uprzednim uzyskaniu pozytywnej oceny z ćwiczeń, w pierwszym a następnie w drugim semestrze.

Warunkiem otrzymania pozytywnej oceny z ćwiczeń w I semestrze jest obok spełnienia wszystkich «codziennych» obowiązków, zaliczenie pisemnego sprawdzianu z filozofii starożytnej i średniowiecznej, który odbędzie się w styczniu 2008 roku. Zawiera on pytania/zagadnienia dotyczące treści następujących trzech książek: W. K. C. Guthrie, Filozofowie greccy od Talesa do Arystotelesa, przeł. A. Pawelec, Kraków 1996; P. Hadot, Czym jest filozofia starożytna?, przeł. P. Domański, Warszawa 2000; W. Seńko, Jak rozumieć filozofię średniowieczną, Warszawa 1993 (i następne wydania).

Należy ponadto pamiętać, że aktywność na zajęciach, frekwencja, sposób przygotowywania wystąpień oraz oceny z ćwiczeń mają wpływ na końcową ocenę z egzaminu ustnego (49%).

Na każde z około 30 ćwiczeń należy przygotować pracę pisemną na zadany wcześniej przez prowadzącego temat. Prace winny być napisane na komputerze. Ich objętość nie powinna przekraczać jednej strony maszynopisu (= 1800 znaków). Nie dostarczenie pracy pisemnej w ciągu dwóch tygodni od daty ćwiczeń «równa się» nieobecności na zajęciach i konieczności zaliczania zajęć ustnie podczas dyżuru oraz sporządzenia zaległej pracy pisemnej w najbliższym możliwym terminie wyznaczonym przez prowadzącego.

GDZIE SZUKAĆ WIADOMOŚCI? Z Czego i jak się uczyć?

Najważniejsze podręczniki do historii filozofii i wydania tekstów pomocne w opanowywaniu materiału:

Serie tekstów klasycznych: Biblioteka Klasyków Filozofii, Biblioteka Współczesnych Filozofów oraz: biblioteka z serii Myśli i ludzie, zawierająca wprowadzenia do myśli poszczególnych filozofów, wraz z wyborem tekstów. Można też zaglądać do serii: Wybrane teksty z historii filozofii (PWN).

Najlepszym sposobem uczenia się historii filozofii jest systematyczne przygotowywanie się do zajęć. Czytanie za każdym razem lektur, pisanie prac, uczestniczenie w rozmowach ćwiczeniowych. Dobrze jest zacząć wcześnie czytać zalecane podręczniki. Robić staranne notatki wyjaśniające wszystkie niezrozumiałe lub na «wpół-zrozumiałe» pojęcia. Można też regularnie sporządzać notatki z wykładów. Warto rozmawiać na tematy filozoficzne z domownikami lub innymi uczestnikami zajęć, zwracając uwagę na sposób stawiania problemów i osiągane efekty poznawcze. Dobrze jest upatrzyć sobie jakiegoś filozofa, którego dzieło wydało się szczególnie inspirujące i poczytać więcej na jego temat, oraz co szczególnie ważne, zagłębić się w jego pisma, samemu poszerzając program ćwiczeń. Połączymy wtedy własne zainteresowania z wymogami kursu. Wciągniemy się stopniowo w «filozofowanie», które wymaga czasu, cierpliwości i dłuższego obcowania z materią przedmiotu.

Sprawa dostępu do książek na UJ jest dla uniwersytetu wstydliwa. Ujawnia notoryczne niedofinansowanie uczelni oraz bierność jej władz - rektorzy lubią rozkładać ręce kiedy mówi się o książkach. (Pokaż mi bibliotekę uniwersytecką, a powiem Ci co to za uniwersytet i jaką ma przyszłość. Nota bene od sześciu lat nie działa czytelnia czasopism naukowych w BJ, co już daje uczelni możliwość ubiegania się o wpis do księgi Guinessa, co pozwoliłoby jej przynajmniej w ten sposób zaistnieć na forum międzynarodowym.) Na szczęście studenci nie mają czasu na czytanie. Dla większości z Państwa będzie to pierwszy i ostatni raz, gdy trzymają w ręku wielkie dzieło filozoficzne.

Wszystkie książki (czasopisma) wymienione w bibliografii znajdują się w słabo zaopatrzonych, nieprzygotowanych do pełnienia swoich zadań bibliotekach krakowskich. Najgorsza ocena należy się kompromitującej uniwersytet nie tylko «pieczą» nad «cennymi» zbiorami Bibliotece Jagiellońskiej- zorganizowanej wedle zasad, które oddaje hasło: «jesień średniowiecza». Biblioteki poszczególnych instytutów zwłaszcza I. Filozofii (to kuriozum jeśli idzie o sposób traktowania czytelników) i I. Religioznawstwa, Biblioteka Pedagogiczna (ul. Focha), Biblioteka Wojewódzka (ul. Rajska), dzielnicowe, PAU (ul. Sławkowska), zawierają najczęściej podobnie jak BJ jeden, trudno dostępny, wyświechtany egzemplarz. Proszę zaglądać, jeśli znają Państwo języki obce (jeśli nie - proszę się uczyć!) do: Goethe Institut (Rynek Główny), Instytutu Kultury Włoskiej, Francuskiej, Hiszpańskiej, Austriackiej itd. Dzieła można także czytać w przekładach, często lepszych niż polskie, opatrzonych dobrymi komentarzami, chociaż zawsze najlepiej czytać w oryginale. Proszę wytrwale poszukiwać (a może czas zacząć protestować?) i nie poddawać się. Powodzenia.

W roku akademickim 2007/2008 w pierwszym semestrze - zimowym - wykład we wtorki rano poprowadzi prof. Łukasz Trzciński, w drugim semestrze - letnim we wtorki po południu: dr Stefan Klemczak.

Ćwiczenia z historii filozofii poprowadzi: dr Daria Szymańska-Kuta. W drugim semestrze jedną (2?) z grup: dr Stefan Klemczak.

Zajęcia odbywają się na ulicy Grodzkiej 52 w Instytucie Religioznawstwa.

Na studiach zaocznych w pierwszym semestrze wykład poprowadzi dr Krzysztof Mech a ćwiczenia dr in spe Jowita Guja. W drugim semestrze wykład i ćwiczenia: dr Stefan Klemczak

HISTORIA FILOZOFII

OD TALESA DO…(O. Marquarda?)……………… … (w drugim semestrze: wpisz nazwisko swojego ulubionego filozofa współczesnego)

I. Starożytność

Filozofia zrodziła się w Grecji. Rozprzestrzeniała z prędkością curiositas na całym obszarze Śródziemnomorskim, tworząc charakterystyczny pejzaż intelektualny kultury europejskiej. Wpływała i wpływa na jej klimat duchowy, niepowtarzalny jak środowisko geograficzno-historyczne, które ją ożywiło około VI wieku przed n.e.

Zadaniem pierwszych spotkań jest naszkicowanie w możliwie szerokim kontekście kultury Grecji i Rzymu najważniejszych zagadnień filozofii starożytnej od jej narodzin około 600 roku p.n.e. do 529 n. e., gdy zamknięto Akademię Platońską. Daty są umowne, ale wydarzenie jakim było w historii Europy postawienie pytań i szukanie na nie odpowiedzi- nie jest. Śledząc postawione przez filozofów problemy i ich rozwiązania będziemy zagłębiać się w archeologię myśli europejskiej, starając się wydobyć na kruchą «powierzchnię czasu», po której się poruszamy, to, co nadal żywo nas dotyczy lub było szczególnie istotne dla naszych poprzedników, co jest trwałym fragmentem dyskursu filozoficznego. Przewodnikami po myśli starożytnej będą zachowane teksty klasyczne komentowane m.in. przez historyków filozofii, znawców kultury antycznej, takich jak H. Fraenkel, W. K. C. Guthrie, P. Hadot, J-P. Vernant, P. Vidal-Naquet, F. Hartog, O. Gigon, B. Snell, E. R. Dodds, M. Cornford, G. E. R. Lloyd, J. Brunschwig, L. Brisson, G. Colli i innych. Na pierwszych spotkaniach spróbujemy poruszyć możliwie wszechstronnie podstawowe dla dalszego kursu zagadnienia: czym jest filozofia, gdzie i dlaczego powstała, czemu służyła jej uprawa, czym charakteryzowały się poszczególne próby zrozumienia «rzeczywistości» począwszy od «proto-filozofa» Talesa, poprzez Sokratesa, Platona, Arystotelesa, Plotyna, Lukrecjusza po Marka Aureliusza i schyłek myśli starożytnego Rzymu: Boecjusza. Powstanie filozofii chrześcijańskiej. Szczególnie polecaną lekturą jest książka P. Hadot, Filozofia jako ćwiczenie duchowe, przeł. P. Domański, Warszawa 1992 ( i późniejsze wydania).

Wybrane lektury pomocne do studiowania filozofii starożytnej dostępne po polsku:

A. Krokiewicz, Zarys filozofii greckiej, Warszawa 1995.

I. Dąbska, Zarys historii filozofii greckiej, Lublin, 1993.

P. Hadot, Czym jest filozofia starożytna?, Warszawa 2000.

P. Hadot, Filozofia jako ćwiczenie duchowe, Warszawa 1992.

P. Hadot, Plotyn, albo prostota spojrzenia, Kęty 2004.

P. Hadot, Twierdza wewnętrzna. Wstęp do Rozmyślań Marka Aureliusza, Kęty 2004.

W. K. C. Guthrie, Sokrates, Warszawa 2000.

W. K. C. Guthrie, Filozofowie greccy od Talesa do Arystotelesa, Kraków, 1996

J-P Vernant, Źródła myśli greckiej, Gdańsk 1996

G. Reale, Historia Filozofii Starożytnej, t. 1 - 5 Lublin, 2002.

R. Calasso, Zaślubiny Kadmosa z Harmonią, Kraków 1995.

G. Colli, Narodziny Filozofii, Kraków, 1991.

O. Gigon, Główne problemy filozofii starożytnej, Warszawa1996.

W. Jaeger, Paideia, Warszawa 2001.

E. R. Dodds, Grecy i irracjonalność, Bydgoszcz 2002.

J. Brun, Arystoteles i Liceum, Warszawa 1999.

J. Brun, Sokrates, Warszawa 1999.

T. A. Szlezak, Czytanie Platona, Warszawa 1997.

K. Albert, O Platońskim pojęciu filozofii, Warszawa 1991.

Człowiek Grecji, red: J-P Vernant, Warszawa 2000.

«Przegląd Filozoficzno-Literacki» nr 3, Warszawa 2003 (Grecja)

W. Jaeger, Teologia wczesnych filozofów greckich, Kraków 2007.

J. Gajda-Krynicka, Filozofia przedsokratejska, Warszawa 2007.

Teksty filozofów starożytnych: w wyborze G.S. Kirk, J.E. Raven, M. Schofield, Filozofia przedsokratejska, Warszawa1999 oraz teksty klasyczne np. wydane w serii BKF począwszy od dialogów Platona po rozwój myśli chrześcijańskiej.

Dla zainteresowanych szczegółowe informacje dotyczące literatury polskiej i obcojęzycznej można uzyskać podczas dyżurów u osób prowadzących zajęcia.

Zagadnienia wstępne dotyczące filozofii.

Pierwsze podpowiedzi na temat: co to jest filozofia? Lektury zalecana:

A. Comte- Sponville, Filozofia, Warszawa 2007; J. Domański, Metamorfozy pojęcia filozofii, 1996, s. 3-24; K. Jaspers, Wprowadzenie do filozofii, Wrocław 1995 s. 5-25, 43-50,75-89; T. Nagel, Co to wszystko znaczy? Bardzo krótkie wprowadzenie do filozofii, Warszawa 1998, s. 5-22 i 95-109; A; Deleuze / Guattari, Co to jest filozofia? Gdańsk s.8-20; P. Hadot, Filozofia jako ćwiczenie duchowe Warszawa 1992; J. Pieper, W obronie filozofii, Warszawa; M. Merleau-Ponty, Pochwała filozofii , Kraków 2001; R. Scruton, Przewodnik po filozofii dla inteligentnych, Warszawa 2000, J. Domański, Scholastyczne i humanistyczne pojecie filozofii, Kęty 2005; U. Nicola, Filozofia, przeł. M. Salwa, Warszawa 2006 etc.

Konstrukcja hasła ćwiczeniowego:

Pomiędzy hasłami znajdują się mini-wprowadzenia do kolejnych «epok» filozofii, wraz z mini- bibliografiami.

1. Presokratycy - każdy student na ćwiczeniach, prezentuje pisemnie jedną z wymienionych kategorii: arche, physis, psyche, logos, kosmos, ethos, polis, harmonia, atomos, stoicheia, zoe, historia ,bios, anthropos etc. oraz przygotowuje opowieść, (ustnie i) pisemnie na pozostałe pół strony, o poglądach jednego z filozofów żyjących przed Sokratesem, który posługiwał się wybraną kategorią.

Posługując się wyborami fragmentów myśli Talesa, Anaksymenesa, Anaksymandra, Heraklita, Ksenofanesa, Parmenidesa, Empedoklesa, Demokryta, Anaksagorasa etc. dostępnymi w bibliotece wybiera także jedną z zachowanych «sentencji» i spróbuje ja komentować. Zob. G.S. Kirk, J.E. Raven, M. Schofield, Filzofia przedsokratejska ; Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów (od Talesa do Sokratesa s.21-86); Heraklit z Efezu, Zdania, Łódź 1992; Filozofia starożytna Grecji i Rzymu, red. J. Legowicz, Warszawa 1970 lub korzystając z innych pozycji.

Hasła: Początki filozofii. Fragmentaryczne źródła. Pierwsze teoretyczne próby wyjaśniania zasad, reguł świata. Grecja i jej polis (basen Morza Śródziemnego) pomiędzy VI a IV wiekiem p.n.e. Pre-sokratycy, Tales, Anaksymander, Anaksymenes, Heraklit, Parmenides, Zenon z Elei, Pitagoreizm, Empedokles, Anaksagoras, Demokryt, Sofiści etc.. Ferment filozoficzny wśród «wczesnych» greków i jego źródła, filozofia i tragedia; filozofia i komedia;

2. [Sokrates], Platon, Uczta (Symposion) [w:] tenże, Uczta. Eutyfron. Obrona Sokratesa. Kriton. Fedon, przeł. W. Witwicki, Warszawa 1982 i inne wydania lub inne przekłady- dla ambitnych: Platon, Biesiada (Symposion), przeł. E. Zwolski, Kraków 1993.

Dodatkowe lektury sokratyczne: Platon, Obrona Sokratesa, [w:] tenże, Uczta. Eutyfron. Obrona Sokratesa. Kriton. Fedon, przeł. W. Witwicki, Warszawa 1982, s. 245-288. lub Platon, Obrona Sokratesa, przeł. R. Legutko, Kraków 2002.

Teksty uzupełniające: Ksenofont, Pisma sokratyczne, przeł. L. Joachimowicz, BKF, PWN, Warszawa 1967; Arystofanes, Chmury, przeł. J. Ławińska-Tyszkowska, [w:] tenże, Komedie, t. 1, Warszawa 2001.

Hasło: Sokrates. «Zwrot antropologiczny». Żywot i poglądy najsławniejszego z filozofów greckich. Spór o Sokratesa. Sokrates i Sofiści. Śmierć Sokratesa. Sokrates i Platon. Problemy z pismem. Metoda sokratyczna.

Bibliografia dodatkowa: Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów BKF (rozdział o Sokratesie); Platon, Fedon, przeł. R. Legutko, Kraków 1995.

J. Brun - Sokrates P. 1999; J. Gajda, Sofiści, Warszawa 1989; W. K. C. Guthrie, Sokrates, Aletheia; I. Krońska, Sokrates, Warszawa 1964; G. Vlastos, Socrates: Ironist and Moral Philosopher, Cambridge 1991; R. Hunter, Plato's Symposium, Oxford 2004;

3. Platon, Państwo, (Politeia) ks. VI i VII (metafora jaskini) Warszawa 1958 s. 305- 408 lub inne wydania.

Teksty uzupełniające:

Platon, Timajos II (mit Atlantydy) s.24-32; Platon Eutyfron, przeł. R. Legutko, Kraków 1998 lub inne wydania w przekładzie W. Witwickiego. Inne dialogi Platona: Fajdros, Fedon, Menon, Obrona Sokratesa, Sofista, Parmenides, Państwo, Prawa, Timajos etc..

Hasło: Platon. «Akademia». Ustanowienie pojęcia filozofii. Najważniejsze mity platońskie. Filozofia jako «przypisy do Platona». Platon a platonizm i neoplatonizmy (problem recepcji Platona), główne zagadnienia filozofii Platona: dialog, problem polis, idea, paideia. Pojęcie filozofii i jego warianty.

Bibliografia dodatkowa: T. A. Szlezak, Czytanie Platona ; K. Albert, O platońskim pojęciu filozofii PAN; P. Hadot, Filozofia jako ćwiczenie duchowe, Warszawa 1992 (Platon); G. Vlastos, Platon, przeł. P. Paliwoda, Warszawa 1994; I. Dąmbska, Dwa studia o Platonie, Wrocław 1972; P. Friedländer, Dialog u Platona, przeł. P. Masłowski, «Przegląd Filozoficzno-Literacki», 2003 nr 3 (5), s. 161-176; The Cambridge Companion to Plato, ed. R. Kraut, Cambridge 1993; W. Burkert, Weisheit und Wissenschaft. Studien zu Pythagoras, Philolaos und Platon, Nürnberg 1962; H. Krämer, Ku nowej interpretacji Platona, «Studia Filozoficzne» nr 8 1987, s. 3-18;

4. Arystoteles, Metafizyka, przeł. K. Leśniak, Warszawa 1984, ks. I (A) (s. 3-39) i XI (K) (s. 267-300).

Arystoteles, Zachęta do filozofii, przeł. K. Leśniak, Warszawa 1988 s.3-33 lub inne wydania albo inne wydania. lub Arystoteles, Poetyka, przeł. H. Podbielski, Warszawa 1988 s. 315-368 lub inne wydania i przekłady, Retoryka ks.1.

Teksty uzupełniające: Arystoteles, Metafizyka ks. 2, Arystoteles Etyka Nikomachejska ks.1; Arystoteles O duszy ks. I; Arystoteles Zachęta do filozofii Warszawa 1988 (s.3-36); Arystoteles, Dzieła wszystkie t. 1-7;

Hasło: Arystoteles. «Liceum». Filozofia perypatetycka. Działy filozofii starożytnej. Główne kategorie metafizyczne. Neo-arystotelizmy. Język metafizyki i koncepcja świata. Arystoteles a Platon. Dziedzictwo myśli arystotelesowskiej. «Byt». Etyka. Poetka.

Bibliografia dodatkowa: J. Brun, Arystoteles i Liceum P. 1999; K. Leśniak, Arystoteles MiL 1989; W. Tatarkiewicz, Układ pojęć w filozofii Arystotelesa; Wybrane problemy z Poetyki i Retoryki; The Cambridge Companion to Aristotle, ed. J. Barnes, Cambridge 1996; D. Ross, The Development of Aristotle's Thought, Oxford University Press, London 1957.

5. Plotyn, Enneady, ks. I przeł. A. Krokiewicz, BKF Warszawa 1959 (lub późniejsze wydania) s. 43-141. wyd. z 2000 roku, ks. I, str. 90-158.

Marek Aureliusz, Rozmyslania (Do siebie samego) przeł M. Reiter, Warszawa 1984 ks. I, II, III, IV s. 3-43 lub inne wydania.

Teksty uzupełniające: Sekstus Empiryk, Przeciw logikom, przeł. I. Dąmbska, Warszawa 1970.

Hasło: Filozofia hellenistyczna Szkoły filozoficzne pomiędzy III w p.n.e. a II w n. e. Stoicy, sceptycy, cynicy, epikurejczycy, neoplatonicy. Grecja a Rzym.

Bibliografia dodatkowa: Epikur, Być szczęśliwym, przeł. L. Staff, Wrocław 1999; Plotyn, Enneady (wybór t. I-III); Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, (cynicy i stoicy s. 309-468). Sekstus Empiryk, Zarysów Pirrońskich księga pierwsza, druga i trzecia, przeł. A. Krokiewicz, Warszawa 1998.

P. Hadot, Czym jest filozofia starożytna? Warszawa ; Filozofia starożytna Grecji i Rzymu. Wybrane teksty z historii filozofii, wyb. J. Legowicz, Warszawa 1970 (s. 239-275); P. Hadot, Plotyn, albo prostota spojrzenia, Kęty 2004.

Seneka, O krótkości życia, [w:] tenże, Dialogi, przeł. L. Joachimowicz, Warszawa 1998, s. 119-156 lub inne wydania (De brevitate vitae); Seneka, O opatrzności, (De providentia) przeł. L. Jachimowicz, Warszawa 1998, s.514-539 lub inne wydania albo lub Seneka, O życiu szczęśliwym, ibidem, s. 157-202 albo Lukrecjusz, O naturze rzeczy, przeł. G. Żurek, Warszawa 1994, ks. I s. 53-82 lub inny przekład i wydania

Hasło: Filozofia rzymska: Epiktet, Lukrecjusz, Seneka, Cyceron i inni. Eklektyzm filozofii rzymskiej? Czy bogactwo? Translatio. Problemy etyczne i kosmologiczne.

Epiktet, Encheiridion, przeł. L. Joachimowicz, WL Kraków 1997 (s. 47-88); Epiktet, Być wolnym, Wrocław 1999; Lukrecjusz, O naturze wszechrzeczy, przeł. E. Szymański, Warszawa 1957; Apulejusz z Madaury, O bogu Sokratesa, przeł. K. Pałowski, Warszawa 2002, s.8-39 lub112-152 (O świecie), H. Elzenberg, Z historii filozofii Z Kraków 1995 (Etyka Marka Aureliusza s. 94-213); L. Joachimowicz, Seneka,1977; K. Leśniak, Lukrecjusz Warszawa 1985; Cyceron, Pisma filozoficzne (Sen Scypiona s. 174-187 lub inne fragmenty), K. Kumaniecki, Cyceron i jego współcześni etc.;

«Średniowiecze» jest epoką rozległą czasowo, na dodatek niejednorodną, jak większość «epok» jeśli przyjrzeć się im «z bliska». Myśl średniowiecza rozciąga się pomiędzy schyłkiem starożytności (IV, V w n.e.?) a mniej więcej XIV wiekiem. Z szczegółową charakterystyką epoki zapoznają się Państwo podczas wykładów oraz przygotowując na kolokwium semestralne książkę: W. Seńki Jak rozumieć filozofię średniowieczną. Warszawa 1993 (wznowienie: Kęty, 2001).

Obraz świata powstający w myśli średniowiecza jest wynikiem spotkania dwóch podstawowych porządków kultury europejskiej: biblijno-patrystycznego oraz klasyczno-retorycznego. Z jednej strony jest kontynuacją greckiego obrazu kosmosu (zdobnego ładu) opisanego przez Platona i nie bezkrytycznie podjętego przez Arystotelesa. Z drugiej strony pojawienie się teologii chrześcijańskiej, dynamiczny rozwój metafizyki, zmiana paradygmatu filozofowania, spowodowały istotne zmiany w dziejach refleksji filozoficznej. Konfrontacja obu wspomnianych «światów» owocuje szczególnym podejściem do filozofii, charakterystycznym (teologicznym) sposobem stawiania problemów i ich rozwiązywania, który jak się okazało miał duże znaczenie dla dalszych losów kultury europejskiej. Chrystianizacja filozofii, wpływy myśli arabskiej, filozofii żydowskiej, hierarchizacja struktur, lingua franca przyczyniły się do tworzenia struktur mentalnych rozwiniętych dużo później w politycznej konstrukcji: unio europea.

Szczególnie polecaną lekturą jest: E. R. Dodds, Pogaństwo i chrześcijaństwo w epoce niepokoju, przeł. J. Partyka, Kraków 2004.

Dodatkowo: R. Heinzmann, Filozofia średniowiecza, przeł. P. Domański, Kęty 1999.

J. Le Goff, W poszukiwaniu średniowiecza, przeł. M. Żurowska, Warszawa 2005. (oraz inne prace tego autora)

E. Gilson Historia Filozofii Chrześcijańskiej w Wiekach Średnich, przeł. S. Zalewski, Warszawa 1966 (wznowienie: 1987) oraz Böhner, E. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej od Justyna do Mikołaja Kuzańczyka, przeł. S. Stomma, Warszawa 1962. (zawiera fragmenty tekstów).

E. R. Curtius, Literatura europejska i łacińskie średniowiecze, przeł. A. Borowski, Kraków 1997.

J. Ochman, Historia filozofii żydowskiej, t. 2: Średniowieczna filozofia żydowska, Kraków 1995.

M. Kurdziałek, Średniowiecze w poszukiwaniu równowagi pomiędzy arystotelizmem a platonizmem, Lublin 1996.

E. Grant, Średniowieczne podstawy nauki nowożytnej, przeł. T. Szafrański, Warszawa 2005.

6. Augustyn z Hippony, O Państwie Bożym, przeł. W. Kornatowski, Warszawa 1977 księga VIII s. 372-412 lub inne wydania (ks. VIII)

Wyznania, przeł. Z Kubiak, Warszawa 1982, ks. XI, s. 218-242. (lub inny przekład)

Teksty uzupełniające: Augustyn, O Państwie Bożym, przeł. W. Kornatowski, Warszawa 1977 (część do wyboru); Augustyn, Dialogi filozoficzne, Kraków 1999 (np. O życiu szczęśliwym, Przeciw akademikom, O wolnej woli); Augustyn, O Trójcy Świętej, przeł. M. Stokowska, Kraków 1996.

Hasło: Filozofia chrześcijańska. «Zmiana paradygmatu». Religia a filozofia. Objawienie a wiedza. Nowe problemy i nowe rozwiązania. Ojcowie kościoła. Recepcja myśli greckiej i rzymskiej w filozofii chrześcijańskiej.

Bibliografia dodatkowa: Boecjusz, O pocieszeniu jakie daje filozofia, przeł. W. Olszewski, BKF, PWN, Warszawa 1962; Pseudo-Dionizy Areopagita, Teologia mistyczna, [w:] tenże, Pisma teologiczne t. 1, przeł. M. Dzielska, Kraków 1997, s. 161-170.

C. S. Lewis, Odrzucony obraz ; E. Gilson, Wprowadzenie do filozofii św. Augustyna, przeł. W. Jakimiak, PAX, Warszawa 1953; P. Brown, Augustyn z Hippony, przeł. W. Radwański, Warszawa 1993;; The Cambridge History of later Greek and early medieval philosophy, Cambridge 1980; The Cambridge Companion to Christian doctrine, ed. C. E. Gunton, Cambridge 1997.

7. Anzelm z Canterbury, O prawdzie, przeł. J. Ruszczyński w: Wszystko z zdziwienia. Antologia tekstów filozoficznych z XII wieku, Warszawa 2006, s.14-42.

R. Bacon, Dzieło większe, przeł. T. Włodarczyk, Kęty 2006, s. 25-57 (Ogólne przyczyny niewiedzy ludzkiej); T. Grzesik, Anzelm z Canterbury, Warszawa 2006; A. Kijewska, Eriugena, Warszawa 2005;

R. Bacon, Opus tertium i List brata Rogera Bacona… w: Wszystko to ze zdziwienia. Antologia tekstów filozoficznych z XIII wieku, przeł. T. Włodarczyk, Warszawa 2002, s. 64-97.

Anzelm z Canterbury, Proslogion, [w:] tenże, Monologion. Proslogion, przeł. T. Włodarczyk, BKF, PWN, Warszawa 1992, s. 135-150 (do rozdziału VII). lub P. Abelard, Rozprawy, przeł. L. Joachimowicz, Pax, Warszawa 1969, s. 629-677 (Rozprawa o pojęciach ogólnych).

Teksty uzupełniające: P. Abelard, Rozmowa pomiędzy filozofem, Żydem i chrześcijaninem, Tak i Nie, [w:] Pisma wybrane, przeł. L. Joachimowicz, Warszawa 1968-70; P. Abelard, Historia moich niedoli, Warszawa 1952; S. Flanagan, Hildegarda z Bingen. Żywot wizjonerki, przeł. R. Sudół, Warszawa 2002.

Hasło: filozofia pomiędzy IX a XII stuleciem. Rozkwit myśli w XII stuleciu. Myśl arabska i żydowska w Europie. Dowód Anzelma. Bogactwo kierunków i sporów w XII wieku. Miłość Abelarda i Heloizy. Początki renesansu?

Bibliografia dodatkowa: Awicenna, Księga wiedzy, przeł. B. Składanek, Warszawa 1974; M. Boczar, Grosseteste, Warszawa 1994 (jeden z tekstów z wyboru); Wszystko to ze zdziwienia. Antologia tekstów filozoficznych z XII wieku, Warszawa 2006.

Awicenna, red. A. Zajączkowski, Warszawa 1953; W. Beierwaltes, Platonizm w chrześcijaństwie K. 2003; E. Gilson, Heloiza i Abelard, Warszawa 2000;

8. Tomasz z Akwinu, O zasadach natury, przeł. D. Gwis, M. Gensler, w: Wszystko to ze zdziwienia. Antologia tekstów filozoficznych z XIII wieku Warszawa 2002, s.188-203.

Tomasz z Akwinu, Kwestie dyskutowane o prawdzie, Kęty 1998, t. 1, s. 13-63 (O prawdzie) lub 147-175 (O ideach) lub J. D. Szkot, Wiedza człowieka o Bogu w: Wszystko to ze zdziwienia. Antologia tekstów filozoficznych z XIV wieku, przeł. E. Jung-Palczewska, Warszawa 2000, s. 33-51.

Teksty uzupełniające: Tomasz, Traktat o wieczności świata, [w:] Dzieła wybrane, Poznań 1984, s. 277-281 lub inne wydania; Tomasz, Traktat o człowieku, przeł. S. Swieżawski (Artykuł 1-7) Kraków 2002; Tomasz, Suma (fragment o Bogu); O duszy (wybór); S. Tempier, Artykuły Paryskie potępione przez S. Tempier w: Wszystko to ze zdziwienia. Antologia tekstów filozoficznych z XIII wieku, przeł. T. Włodarczyk, Warszawa 2002, s. 298-318.

Hasło: Scholastyka. System św. Tomasza, Albert Wielki i zainteresowania przyrodą; Uniwersytety. Ukoronowanie myśli chrześcijańskiego średniowiecza. Tomasz i tomizm. Dante i ostatni pełny poetycki «obraz świata». Kres scholastyki. Nominalizm. Początki Nowożytności.

Bibliografia dodatkowa:

S. Swieżawski, Człowiek średniowieczny IfiS PAN , J. Piper, Tomasz z Akwinu, Kraków 1966 Z; S. Swieżawski, Święty Tomasz na nowo odczytany, Kraków 1983; J. P. Weisheipl, Tomasz z Akwinu. Życie myśl i dzieło. Poznań 1985; T. Gregory, Filozofia i teologia w dobie kryzysu XIII wieku, w: «Studia Mediewistyczne» 8 (1967) s. 3-18; E. Gilson, Tomizm, przeł. J. Rybałt, Warszawa 1960; J. D. Szkot, Traktat o pierwszej zasadzie BKF 1988; The Cambridge Companion to Aquinas, ed. N. Kretzmann, E. Stump, Cambridge 1994.

9. Jan Dunst Szkot, Wiedza człowieka o Bogu, przeł. M. Gensler, D. Gwis w: Antologia tekstów filozoficznych z XIV wieku, Warszawa 2000 s.33-51.

W. Ockham, O nauce w ogóle w: Wszystko to ze zdziwienia. Antologia tekstów filozoficznych z XIV wieku, przeł. E. Jung-Palczewska, Warszawa 2000, s. 212-224; Jan Duns Szkot, Traktat o Pierwszej zasadzie, przeł. T. Włodarczyk, BKF, PWN, Warszawa 1988; Antologia tekstów filozoficznych z XIV wieku, Warszawa 2000;

Nowożytność stanowi przełom w dziejach człowieka, jak się okazało, nie tylko europejskiego. Niewątpliwie po rewolucji neolitycznej, kiedy to społeczeństwa zaczęły się wyraźnie różnicować kulturowo (pomiędzy 11 ooo a 8 ooo pne.), kolejną przełomową cezurę, porównywalnej skali, stanowi okres nowożytny. Społeczeństwa europejskie na skutek gwałtownych przemian cywilizacyjnych zainicjowanych odkryciami naukowymi, geograficznymi, specyfiką geopolityczną, rozwojem gospodarki doprowadziły do przedefiniowania wszystkich dotychczasowych kategorii. Będziemy śledzić ten proces na przykładach myśli filozoficznej, próbując odpowiedzieć na pytanie jak do tego mogło dojść i jakie ma to konsekwencje dla nas. Lektura dodatkowa szczególnie polecana:

R. Koselleck, Semantyka historyczna, przeł. W. Kunicki, Poznań 2001 s. 303-358. («Nowożytność»).

Inne:

D. Folscheid, Wielkie daty filozofii nowożytnej i współczesnej, Warszawa 2000.

E. Cassirer, The Philosophy of the Enlightenment, transl. F. C A. Koelln, J. P. Pettegrove, Princeton 1951 (oryg. niem. 1932), s. 3-36 (The Mind of the Enlightenment).

E. Eisenstein, Rewolucja Gutenberga, przeł. H. Hollender, Prószyński, Warszawa 2004.

P. Rossi, Filozofowie i maszyny (1400-1700), przeł. A. Kraisberg, Warszawa 1978.

P. Rossi, Zatonięcie bez świadka. Idea postępu, przeł. A. Dudzińska-Facca, Warszawa 1998.

H. Blumenberg, Die Legitimität der Neuzeit, Frankfurt a. M. 1966.

S. Shapin, Rewolucja naukowa, przeł. S. Amsterdamski, Warszawa 2000.

A. Koyré, Od zamkniętego świata do nieskończonego wszechświata, przeł. O. i W. Kubińscy, Gdańsk 1998

N. Elias, Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, przeł. T. Zabłudowski, PIW, Warszawa 1980.

S. Toulmin, Kosmopolis, przeł. T. Zarębski, Wrocław 2005.

10. M. de Montaigne, Próby, t.1 rozd. XX, przeł. T. Żeleński (Boy), Warszawa 1985, s. 201-216 (Jak filozofować znaczy uczyć się umierać) lub inne wydania.

Mikołaj z Kuzy, O oświeconej niewiedzy, przeł. I. Kania, Kraków 1998, s. 45-69 (rozdziały 1-11)

Erazm z Rotterdamu, Zachęta do filozofii (chrześcijańskiej) w: Trzy rozprawy, przeł. J. Domański, PAX 1960 s. 41-61(lub inne wydania).

Teksty uzupełniające: Mikołaj z Kuzy, O Bogu ukrytym. Rozmowa dwóch, z których jeden jest poganinem, drugi zaś chrześcijaninem, przeł. I. Kania, „Znak”, 1996 nr 491.

Hasło: Filozofia Nowożytna (wybrane kwestie - Renesans - «rewolucja kopernikańska»). Zmany w sztuce, architekturze i myśli w XIV wieku. «Humanizm». Indywidualizm.

Bibliografia dodatkowa: P. Pomponazzi, O nieśmiertelności duszy, Warszawa 1980 (s. 33-55 i 112-158); Pico della Mirandola, Mowa o godności człowieka, przeł. L. Kuczyński, «Przegląd Tomistyczny», V/1992; M. de Montaigne, Próby, 1985 t.1 s.201-216, s. 335-345, t.2 s.128-279; N, Machiavelli, Książe; Erazm z Rotterdamu .

E. Garin, Filozofia Odrodzenia we Włoszech Warszawa 1969; E. Garin, Powrót filozofów starożytnych; E. Garin, Zodiak życia; M. Ciliberto, Wstęp do Bruna; W. Billig, Rewolucja kopernikańska na tle epoki, [w:] Mikołaj Kopernik WP 1965; G. Ernst, Profecja, natura i polityka. Studia nad myślą Tommaso Campanelli, przeł. A. Dudzińska-Facca, Warszawa 2003, s. 11-28 (Życie i twórczość Tommaso Campanelli); S. Swieżawski, Dzieje filozofii europejskiej w XV wieku t.1-6 Warszawa 1974-1982; J. Delumeau, Cywilizacja Odrodzenia, przeł. E. Bąkowska, Warszawa 1987 (wznowienie: 1993); E. Cassirer, Individuum und Kosmos in der Philosophie der Renaissance, 1927.

11. F. Bacon, Novum organum, przeł. J. Wikarjak, Warszawa 1955, s. 57-90 (księga «aforyzmów» od (I do LXVIII s. 57-90) lub inne wydania: «aforyzmy» 1-68.

F. Bacon, Nowa Atlantyda, przeł. W. Kornatowski i J. Wikarjak, Warszawa 1995 ( inne wydania).

Teksty uzupełniające: F. Bacon, Eseje, przeł. Cz. Znamierowski, Warszawa 1959;

Bibliografia dodatkowa: P. Rossi, Filozofowie i maszyny (1400-1700), przeł. A. Kraisberg, Warszawa 1978; P. Rossi, Zatonięcie bez świadka. Idea postępu, przeł. A. Dudzińska-Facca, Warszawa 1998; Lisa Jardine, Francis Bacon. Discovery and the Art. of Discourse, Cambridge UP, 1974; Charles Whitney, Francis Bacon and modernity, Yale University Press, London 1986.

12. Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, przeł. W. Wojciechowska, Warszawa 1981 lub inne wydania (przekłady).

Kartezjusz, Medytacje o pierwszej filozofii, przeł. M. i K. Ajdukiewiczowie, Kęty 2001, s. 42-72 (Medytacje I-III)

Teksty uzupełniające: Kartezjusz, Człowiek, Opis ciała ludzkiego, Warszawa 1989; Kartezjusz, Prawidła kierowania umysłem, Warszawa 1958; Kartezjusz, Listy do księżniczki Elżbiety, Warszawa 1995; Kartezjusz, Listy do Regiusa. Uwagi o pewnym pisemku, Warszawa 1996, s. 67-96 (Uwagi o pewnym pisemku).

Hasło: Kartezjusz i narodziny filozofii podmiotu. Metafizycy XVII stulecia. Kartezjusz i kartezjanizm. Cogito. Dualizm, Punkt Archimedesowi, Metoda.

Bibliografia dodatkowa: Filozofia XVII wieku, red. L. Kołakowski, Warszawa 1959, s. 275-290 (N. Malebranche, Nie ma w świecie, prócz Boga, żadnych przyczyn rzeczywistych, są tylko okazjonalne), s. 370-381 (Grotius, Prawo naturalne, Posłuszeństwo wobec władzy, Pochodzenie własności); G. Rodis-Lewis, Kartezjusz i racjonalizm, P. Warszawa 2000; The Cambridge Companion to Descartes, ed. J. Cottingham, Cambridge 1992; opór przeciw kartezjanizmowi: Fontenelle, Rozmowy zmarłych, przeł. J. German, Warszawa 1961, (wstęp: K. Pomian, s. 5-28);

13. B. Spinoza, Traktat o poprawie rozumu przeł. I. Halpern-Myślicki w: Traktaty, Kęty 2000 s. 428-462 lub wcześniejsze wydania.

T. Hobbes, Elementy filozofii, t. 1 przeł. Cz. Znamierowski, Warszawa 1956, s. 78-105 (O metodzie).

T. Hobbes, Lewiatan, przeł. Cz. Znamierowski, Warszawa 1954, s. 34-59 (rozdział V, VI, VII) albo

Teksty uzupełniające:

Hasło:Spinoza contra kartezjusz i Pascal. Panteizm, systemy metafizyczne i opór indywidualistyczny. Rozwój nauk a myśl filozoficzna. Myśl religijna. Zakład Pascala.

Bibliografia dodatkowa: Spinoza, Traktat o poprawie rozumu, [w:] tenże, Traktaty, Kęty 2000, s. 425-462; Pascal, Cechy wielkości człowieka, [w:] tenże, Rozprawy i myśli, Warszawa 1962, s. 106-124 (lub inne wydania).

L. Kołakowski, Bóg nam nic nie jest dłużny. Krótka uwaga o religii Pascala i o duchu jansenizmu, Kraków1994; J. Brun, Pascal, Warszawa 2000; W. Tatarkiewicz, Porządek dóbr. Studium z Pascala, [w:] tenże, Droga do filozofii i inne rozprawy filozoficzne, Warszawa 1971, s. 339-365; L. Kołakowski, Jednostka i nieskończoność. Wolność i antynomie wolności w filozofii Spinozy, Warszawa 1958; 1902.; A. Nadler, Spinoza, przeł. W. Jeżewski, Warszawa 2002; R. Scruton, Spinoza, przeł. J. Dobrowolski, Warszawa 2006;

14. G. W. Leibniz, Główne pisma metafizyczne, przeł. S. Cichowicz, J. Domański, Comer, Toruń 1995, s. 113-134 (Zasady filozofii, czyli monadologia). (lub inne przekłady, wydania np. H. Elzenberg Z historii filozofii Leibniz, Monadologia s. 349-371 Kraków 1995.)

H. Elzenberg, Podstawy metafizyki Leibniza, w: Z historii filozofii, Kraków 1995, s. 9-93

Leibniz, Teodycea Warszawa 2001; G. W. Leibniz, Pisma z teologii mistycznej Z; G. W. Leibniz, Główne pisma metafizyczne, Toruń 1995, s. 5-12 (Prawdy pierwotne metafizyki), s. 85-94 (O ostatecznym źródle rzeczy); P. Gut, Leibniz, myśl filozoficzna XVII wieku, Wrocław 2004; E. Cassirer, Leibniz' System in seinen wissenschaftlichen Grundlagen;

15. D. Hume, Traktat o naturze ludzkiej, przeł. Cz. Znamierowski, Warszawa 2005, str. 77-110 (wstęp oraz część I: o rozumie) lub wcześniejsze wydanie.

D. Hume, Badania dotyczące rozumu ludzkiego przeł. J. Łukasiewicz i K. Twardowski, Warszawa 1977, s. 3-50 i s. 181-200 rozdz. I,II,III, IV i XII lub inne wydania.

J. Locke, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, przeł. B. Gawecki, Warszawa 1955, t. 1, s. 119-141 (ks. II, rdz. 1: O ideach w ogólności i ich pochodzeniu) albo D. Hume, Badania dotyczące rozumu ludzkiego, przeł. J. Łukasiewicz i K. Twardowski, Warszawa 1977, s. 3-23 (rozdziały I i II).

Teksty uzupełniające: J. Locke, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, Warszawa 1955; J. Locke, Dwa traktaty o rządzie, Warszawa 1992; J. Locke, List o tolerancji, przeł. L. Joachimowicz, Warszawa 1963; J. Locke, Myśli o wychowaniu, przeł. F. Wronowski, Wrocław 1959.

Hasło: Spór empiryzmu (Locke, Berkeley) i racjonalizmu (Leibniz). Inne spory XVII wieku. Sceptycyzm Huma i jego konsekwencje. Filozofia na wyspach brytyjskich. Hobbes i Hume. Empiryzm. Myśl polityczna.

Bibliografia dodatkowa: G. Berkeley, Traktat o zasadach poznania ludzkiego, Warszawa 1956 lub G. Berkeley, Traktat o zasadach ludzkiego poznania, przeł. J. Salamon, Kraków 2004; G. Berkeley, O tym, co nieskończone, przeł. E. Kobyłecka, «Principia», 2001 tom 30-31, s. 9-13. Z. Ogonowski, Locke, Warszawa 1972; M. Ayers, Locke: idee i rzeczy, Warszawa 1998; John Locke. Symposium Wolfenbüttel 1979, ed. R. Brandt, Walter de Gruyter, Berlin&New York 1981, s. 74-89 (L. Krüger, The Concept of Experience in John Locke); J. L. Mackie, Problems from Locke, Oxford 1976; D. Berman, George Berkeley: Idealism and the Man, Oxford 1994.

D. Hume, Traktat o naturze ludzkiej, przeł. Cz. Znamierowski, Warszawa 1963; D. Hume, Eseje z dziedziny moralności i literatury, Warszawa 1952; D. Hume, Dialogi o religii naturalnej. Naturalna historia religii, Warszawa 1962; D. Hume, Wybór esejów, «Principia», 2002 tom 32-33, s. 25-76.

Bibliografia dodatkowa: T. Hobbes, Lewiatan, (Człowiek. O różnych sposobach bycia, Religia, Stan przyrodzony ludzkości s. 84-112); T. Hobbes, Elementy filozofii, przeł. Cz. Znamierowski, Warszawa 1956;

R. Tokarczyk, Hobbes, Warszawa 1987; R. Piotrowski, Od materii Świata do materii Państwa. Z filozofii Tomasza Hobbesa, Kraków 2000; W. Wudel, Filozofia strachu i nadziei. Teoria społeczna T. Hobbesa, Warszawa 1971; S. Jedynak, Hume, Warszawa 1974; The Cambridge Companion to Hume, ed. D. F. Norton, Cambridge 1995

1. Wolter, O «Myślach» pana Pascala; Filozof niewiedzy; Tolerancja; Ateizm, etc do Dobro, wszystko jest dobre [w:] Filozofia francuskiego Oświecenia, red. Bronisław Baczko, PWN, Warszawa, 1961 s. 88-122.

Wolter, Kandyd czyli optymizm, przeł. T. Żeleński (Boy), Kraków 2003 lub inne wydania.

J. J. Rousseau, Trzy rozprawy z filozofii społecznej, przeł. H. Elzenberg, Warszawa 1956, s. 9-44 (Rozprawa o naukach i sztukach) albo Monteskiusz, O duchu praw, przeł. T. Boy-Żelenski, Kraków 2003 s. 11- 44 (ks. I, II, III, IV ) lub inne wydania.

Teksty uzupełniające: J. J. Rousseau, Umowa społeczna, Warszawa 1966; J. J. Rousseau, Wyznania, Warszawa 1956; J. J. Rousseau, Szkic o pochodzeniu języków, Kraków 2001.

Hasło: Oświecenie. Encyklopedyzm. Wiara w postęp. Przełom nowożytny. Edukacja. Filozofia społeczna i polityczna.«Narodziny» historii. Filozofia i literatura. Pesymizm i optymizm.

Bibliografia dodatkowa: Voltaire, Elementy filozofii Newtona, Warszawa 1956; Voltaire, Powiastki filozoficzne, Warszawa 1998; Voltaire, O życiu, miłości i śmierci, Warszawa 1961; Holbach, System przyrody czyli Prawa świata fizycznego i moralnego, Warszawa 1957; D. Diderot, Wybór pism filozoficznych, Warszawa 1953; D. Diderot, Kubuś fatalista i jego pan, Kraków 1996; La Mettrie, Człowiek-maszyna, Warszawa 1984; Herder, Myśli o filozofii dziejów, t. 1-2, Warszawa 1988; G. Vico, Nauka nowa, Warszawa 1966.

J. Starobinski, Wynalezienie wolności, Gdańsk, 2006; M. Skrzypek, Diderot, Warszawa 1980; J. Starobinski, Jean-Jacques Rousseau. Przejrzystość i przeszkoda, przeł. J. Wojcieszak, Warszawa 2000; B. Baczko, Rousseau: samotność i wspólnota, Warszawa 1964; B. Baczko, Hiob, mój przyjaciel Warszawa 2001; E. Adler, J. G. Herder i idea człowieczeństwa. Przyczynek do historii niemieckiego Oświecenia, Warszawa 1961; S. Krzemień-Ojak, Vico, Warszawa 1971; P. De Man, Alegorie czytania. Język figuralny u Rousseau, Nietzschego, Rilkego i Prousta, Kraków 2004; P. Hazard, Myśl europejska w XVIII wieku, przeł. H. Suwała, Warszawa 1972; M. Horkheimer, Th. Adorno, Dialektyka oświecenia, Warszawa 1994; A. Maurois, Wolter, przeł. M. Iwańska-Feliksowa, Kraków 1996; J. Oriieux, Wolter, przeł. K. Arustowicz, Warszawa 1986;

Kiedy rozpoczyna się nowoczesność i czym się charakteryzuje? Niektórzy historycy tacy jak niedawno zmarły R. Koselleck, uważają, że na przełomie XVIII i XIX stulecia. Wyraźnie już w połowie XIX stulecia obserwujemy nowe zjawiska społeczne, duchowe, artystyczne, naukowe etc. Dobrze jest zapamiętać cezurę, wyraźnie odróżniając w ramach nowożytności (początek XV w [XVI w] chociaż to też sprawa sporna) nowoczesność jako okres «przyspieszenia» przemian nowożytnych, wpływających na zmianę naszego rozumienia świata, przewartościowujący dotychczasowy «obraz świata», głównie z powodu rozwoju nauk. «Filarami» stojącymi «u wejścia» do myśli, filozofii nowoczesnej, jak spostrzegł to G. Simmel, są twórczość Goethego i filozofia Kanta. Szczególnie ważną rolę dziejach filozofii odgrywa «transcendentalizm» jako nowa, odkrywcza propozycja teoretyczna. Niemal wszyscy filozofowie będą się później odnosić do myśli Kanta polemizując lub rozwijając jego koncepcje. Nowożytna opozycja pomiędzy (jednym) obrazem świata i (licznymi) modelami świata, nieprzystawalność «czasu życia» do «czasu świata», zmusza w «nowoczesności» do udzielania nowych odpowiedzi na stare filozoficzne pytania. Napięcie zrodzone wyraźnie pod koniec średniowiecza pomiędzy «substancjalnym», «esencjalnym» pojmowaniem świata, a «nominalnym» przecina niemal wszystkie prądy filozoficzne epoki.

Lektury pomocne: J. Wehler, Zarys racjonalnego obrazu świata, przeł. M. Poręba, Warszawa 1998.

Inne:

Ch. Taylor, Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej, oprac. T. Gadacz, Warszawa 2001, s. 910-958.

H. Schnädelbach, Filozofia w Niemczech 1831-1933, przeł. K. Krzemieniowa, PWN, Warszawa 1992.

H. R. Jauss, Tradycja literacka a dzisiejsza świadomość nowoczesności w: Historia literatury jako prowokacja, przeł. M. Łukasiewicz, Warszawa 1999, s. 9-58.

J. Habermas, Filozoficzny dyskurs nowoczesności, przeł. M. Łukasiewicz, Kraków 2000 i M. Berman, Wszystko co stałe rozpływa się w powietrzu, przeł. M. Szuster, Kraków 2006, s. 2-170.

2. I. Kant, Krytyka czystego rozumu, przeł. R. Ingarden, PWN, Warszawa 1986, t. 1, s. 26-55 (Przedmowa do drugiego wydania)

I. Kant, Wprowadzenie, Pojęcie filozofii w ogóle w: Logika, przeł. A. Banaszkiewicz, Gdańsk s.33-112.

(lekturę należy opracować pisemnie: dodatkowo)

I. Kant, Pisma okresu krytycznego s. 151-176 lub od 176-199 do Co to jest oświecenie? włącznie w: Z. Kuderowicz, Kant, Warszawa 2000 (na końcu wybór tekstów); I. Kant, Pojecie filozofii w ogóle, przeł. A. Banaszkiewicz w: 200 lat z filozofią Kanta, red. Z. Zwoliński, M. Potępa, Warszawa 2006 s.27-56;

Teksty uzupełniające: I. Kant, Religia w obrębie samego rozumu Z; I. Kant, Encyklopedia filozoficzna BP Kraków 2003; Z. Kuderowicz, Kant, Warszawa 2000, str. 151-153 («przełom kopernikański» KCR) Str. 183- 189 dalej Str.194-199 («co to jest Oświecenie»), str.188-189 («niebo gwiaździste» KPR) str.183-187 (imperatyw i wolność UMM); I. Kant, Antropologia w ujęciu pragmatycznym, Przeł. E. Drzazgowska, P. Sosnowska, Warszawa 2005, s. 241-311; I. Kant, Spór fakultetów, przeł. M. Żelazny, Toruń 2003; I. Kant, Przypuszczalny początek ludzkiej historii i inne pisma historiozoficzne, przeł. M. Żelazny, I. Krońska, A. Landman, Toruń 1995; I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, przeł. M. Wartenberg, Warszawa 1984; I. Kant, Pomysły do ujęcia historii powszechnej w aspekcie światowym, przeł. I. Krońska, [w:] Z. Kuderowicz, Kant, Myśli i Ludzie, Warszawa 2000, s. 199-209. I. Kant, Co to znaczy orientować się w myśleniu?, przeł. A. Banszkiewicz, w: «Principia» XXXV-XXXVI Kraków 2003/2004 s. 5-22; I. Kant, Logika, przeł. A. Banszkiewicz, Gdańsk, 2005, s. 20-112;

Hasło: Transcendentalizm. Kant i filozofia krytyczna. Rewolucja kopernikańska w filozofii. Kategorie. Epistemologia. Etyka i Epistemologia. Granice rozumu. Kant a idealizm niemiecki. Wpływ na myśl Kanta: Hobbsa, Huma, Rousseau i innych. Kant i kantyzm.

Bibliografia dodatkowa: Ch. Garve, Rozprawy popularnofilozoficzne, przeł. i oprac. R. Kuliniak, T. Małyszek, Wrocław 2002, s. 177-191 (recenzja Krytyki czystego rozumu oraz list do Kanta); Th. De Quincey, Ostatnie dni Immanuela Kanta, przeł. A. Przybysławski, Kraków 1999.

H. M. Baumgartner, Kantowska Krytyka czystego rozumu - fundamentalne działo filozofii nowożytnej w: «Edukacja Filozoficzna» 13 1992; O. Höffe, I. Kant, A. M. Kaniowski, Warszawa 1995; M. Siemek, Idea transcendentalizmu u Fichtego i Kanta, 1977; Dziedzictwo Kanta, red. J. Garewicz, Warszawa 1976; Filozofia transcendentalna, red. M. Siemek, Warszawa 1994, s. 3-74; Kant in der Diskussion der Moderne, hrgb. G. Schönrich, Y. Kato, Frankfurt am M., 1997; M. Geier, Kants Welt. Eine Biographie, Hamburg 2004; E. Cassirer, Kant's Life and Thought, transl. J. Haden, New Haven&London: Yale University Press, 1981; S. Dietzsch, Immanuel Kant, przeł. K. Krzemieniowa, Warszawa 2005; M. Frank, Główna myśl Kanta, przeł. Z. Zwoliński s. 61-75 oraz Ch. Asmuth, Przełom transcendentalny w filozofii Kanta, przeł. P. Piszczatowski s. 77-86 w: «Przegląd Filozoficzny», 4 (52) [Kant], Warszawa 2004; 200 lat z filozofią Kanta, red. Z. Zwoliński, M. Potępa, Warszawa 2006;

3. G. W. Hegel, Wykłady z historii filozofii, przeł. Ś. F. Nowicki, Warszawa 1994 s. 23-70 (wstęp do historii filozofii - pojęcie historii filozofii do 3c)

G. W. Hegel, Fenomenologia ducha, przeł. Ś. F. Nowicki, Warszawa 2002, s. 59-70 (Wstęp) i 285-288 (Duch) lub inne wydania.

G W. F. Hegel, Encyklopedia nauk filozoficznych, przeł. Ś. F. Nowicki, PWN, Warszawa 1990, s. 59-80 (Wstęp) lub inne wydania. albo Encyklopedia nauk filozoficznych, przeł. Ś. F. Nowicki, PWN, Warszawa 1990, s. 557-584 (duch absolutny) albo G. W. F. Hegel, Fichte w: Wykłady z historii filozofii, przeł. Ś. F. Nowicki, Warszawa 2002, s. 568-606 albo G. W. F. Hegel, Schelling w: Wykłady z historii filozofii, przeł. Ś. F. Nowicki, Warszawa 2002, s. 607-648.

Teksty uzupełniające: G. W. F. Hegel, Nauka Logiki, tom I s. 92-93,137-140,148-158; G. W. F. Hegel, Fenomenologia ducha, Warszawa 2002.

Hasło: Idealizm niemiecki - Hegel, Fichte, Schelling. Historia i historyzm. System filozoficzny. Dialektyka. Heglizmy: promieniowanie myśli Hegla na filozofie XIX i XX wieku. Lewica i prawica heglowska.

Bibliografia dodatkowa: Schelling, System idealizmu transcendentalnego, Warszawa 1979; Fichte, Powołanie człowieka, Warszawa 1956.

H. Schnädelbach, Hegel, przeł. A. Noras, Warszawa 2006; T. Kroński, Hegel, str. 90-102, («przedmowa do Fenomenologii ducha); M. Siemek, Idea transcendentalizmu u Fichtego i Kanta, Warszawa 1977; M. J. Siemek, Hegel i filozofia, Warszawa 1998, s. 35-49 (Heglowskie pojęcie podmiotowości); R. Panasiuk, Schelling, Warszawa 1987; A. Kojève, Wstęp do wykładów o Heglu, przeł. Ś. F. Nowicki, Warszawa 1999; K. Löwith, Od Hegla do Nietzschego. Rewolucyjny przełom w myśli XIX wieku, przeł. S. Gromadzki, Warszawa 2001; I. Berlin, Korzenie romantyzmu, red. H. Hardy, Poznań 2004;

4. A. Schopenhauer, Świat jako wola i przedstawienie t.1, przeł. J. Garewicz, Warszawa 1994, s. 3 -45 (przedmowa do 1,2,3 wydania i 4 pierwsze rozdziały z księgi pierwszej).

A. Schopenhauer, O metafizycznej potrzebie człowieka w: Świat jako wola i przedstawienie t.2, przeł. J. Garewicz, Warszawa 1995 s. 226-269 (rozdział 17) lub W poszukiwaniu mądrości życia. Parerga i paralipomena, przeł. J. Garewicz, Warszawa 2002, s. 253-283 (Transcendentna spekulacja).

Teksty uzupełniające: A. Schopenhauer, W poszukiwaniu mądrości życia. Parerga i paralipomena, przeł. J. Garewicz, Warszawa 2002 s.509-603 (Wskazówki i maksymy); A. Schopenhauer, O samobójstwie i inne pisma pomniejsze, Kraków 2000, s. 15-35 («o filozofii i jej metodzie»), str.75-89 («o samobójstwie»); J. Garewicz, Schopenhauer, Warszawa 1988, s. 187-200 (pesymizm); A. Schopenhauer, Świat jako wola i przedstawienie I-II, przeł. J. Garewicz, Warszawa 1995

Hasło: Odwet indywidualistyczny. Outsider: A. Schopenhauer i S. Kierkegaard. «Pesymizm» i «optymizm». Filozofowie «indywidualiści». Myśl religijna XIX i XX wieku.

Bibliografia dodatkowa: M. Stirner, Jedyny i jego własność, Warszawa 1995; S. Kierkegaard, Pojęcie lęku, przeł. A. Djakowska, Warszawa 1996; S. Kierkegaard, Powtórzenie. Przedmowy, przeł. B. Świderski, Warszawa 2000; S. Kierkegaard, Albo-albo, przeł. J. Iwaszkiewicz, Warszawa 1976; S. Kierkegaard, Bojaźń i drżenie. Choroba na śmierć, Warszawa 1969 s. 146- 163; S. Weil, Wybór pism, przeł. Cz. Miłosz, Kraków 1991; S. Weil, Świadomość nadprzyrodzona. Wybór myśli, Warszawa 1986 (s. 29-77 lub 133-147 lub 148-186).

J. Marzęcki, A. Schopenhauer wobec filozofii Indii, PWN; Tożsamość Kierkegaarda, «Principia» t. XXIII (1999); P. P. Rohde, Soren Kierkegaard, Wrocław 2001.

5. W. James, Pragmatyzm, przeł. M. Filipczuk, Kraków 2004, s. 9-57 i 86-103 (trzy pierwsze wykłady i V- pragmatyczna koncepcja prawdy) lub inne wydania.

A. Comte, Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej, przeł. J.K, Kęty 2001, paragraf: 1,2,3,4,5,6,7 s. 15-31 lub inne wydania albo W. Dilthey, O istocie filozofii, przeł. E. Paczkowska- Łagowska, Warszawa 1987, s. 3-48.

Teksty uzupełniające: K. Marks, F. Engels, Dzieła, tom 3 str.6-8 (tezy o Feuerbachu);

Hasło: Pragmatyzm. Współczesne recepcje pragmatyzmu. Pozytywizm. Marksizm. Myśl społeczna, ekonomiczna, polityczna. Od Marksa i Engelsa do Szkoły Frankfurckiej. Przełom pozytywistyczny. Utopia a filozofia. Nurty filozofii drugiej połowy XIX wieku i początku XX.

Bibliografia dodatkowa: L. Feuerbach, Wykłady o istocie religii, Warszawa 1953; L. Feuerbach, O istocie chrześcijaństwa, Warszawa 1959; T. Adorno, Sztuka i sztuki. Wybór esejów, Warszawa 1990; M. Horkheimer, T. Adorno, Dialektyka oświecenia, Warszawa 1994 s.60-97; T. Adorno, Minima moralia. Refleksje z poharatanego życia, Kraków 1999; W. Benjamin, Anioł historii, Poznań 1996 (O pojęciu historii s. 413-425). A. Comte, Metoda pozytywna w szesnastu wykładach, Warszawa 1961; A. Comte, Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej. Rozprawa o całokształcie pozytywizmu, Warszawa 1973.

I. Berlin, Karol Marks jego życie i środowisko, Warszawa1999; L. Kołakowski, Główne nurty marksizmu, Londyn 1978, str. 281-315; K. Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, przeł. T. Korczyc, Warszawa 1987; K. Sauerland, Od Diltheya do Adorna. Studia z estetyki niemieckiej, Warszawa 1986; W. James, Pragmatyzm, przeł. M. Filipczuk, Kraków 2004, s. 86-103 (pragmatyczna koncepcja prawdy); B. Skarga, Comte ;

6. F. Nietzsche, Ecce homo. Jak się staje, czym się jest, przeł. B. Baran, Kraków 1996 s. 13-135 (od przedmowy do «dlaczego jestem przeznaczeniem» w innym wydaniu: F. Nietzsche, Ecce homo, przeł. G. Sowinski, Kraków 2002, s. 74-111.)

F. Nietzsche, O pożytkach i szkodliwości historii dla życia w: Niewczesne rozważania, przeł. M. Łukaszewicz, Kraków 1996 s. 84-168.

Teksty uzupełniające: F. Nietzsche, To rzekł Zaratustra, Warszawa 1999, str.9-51; F. Nietzsche, Wola mocy, Warszawa. 1910, str. 7-38 (nihilizm europejski), str.97-175 (religia jako wyraz dekadentyzmu) str.475-536 (poza dobrem i złem); F. Nietzsche, Ludzkie, arcyludzkie, Warszawa 1984.

Hasło: Nihilizm. Bunt filozoficzny. Nietzsche. Wieczny powrót. Sztuka. Nadczłowiek. Filozofia życia (H. Bergson, W. Dilthey, G. Simmel i inni).

Bibliografia dodatkowa: H. Bergson, Myśl i ruch, dusza i ciało, Warszawa 1963, s. 51-68 (Wstęp do metafizyki); H. Bergson, Pamięć i życie PAX 1988 (s. 76-106); H. Bergson, Śmiech. Esej o komizmie, Kraków 1977; I. Wojnar, Bergson, str. 190-197 (śmiech) i 276-286 («świadomość i życie»), (o znaczeniu życia s. 236-246); G. Simmel, Filozofia Pieniądza, Poznań 1997; S. Magala - Simmel (MiL) - (Konflikt w kulturze współczesnej i Filozofia mody); W. Dilthey, O istocie filozofii BKF 1987 (Życie i światopogląd s.120-175); W. Dilthey, Pisma estetyczne BKF 1982 (powstanie hermeneutyki s. 290-311). M. Weber, Rozważania między tekstami. Teoria szczebli i kierunków religijnej negacji świata w: Racjonalność, władza, odczarowanie, przeł. M. Holana, Poznań 2004, s. 98-132.

R. Safranski, Nietzsche. Biografia myśli NS; Z. Kuderowicz, Nietzsche, Warszawa 1979, str.173-180 (błędy filozofii); Nietzsche 19oo-2ooo, B. «Principia» 1997; K. Jaspers, Nietzsche KR Warszawa 1997; L. Kołakowski, Bergson, Warszawa 1997; B. Skarga, Czas i trwanie. Studia o Bergsonie, Warszawa 1982; E. Paczkowska-Łagowska, Logos życia. Filozofia hermeneutyczna w kręgu Wilhelma Diltheya, Gdańsk 2000.

Filozofia współczesna powstała (tak możemy się umówić) po pierwszej wojnie światowej rozwijająca się w lat trzydziestych, czterdziestych do początku lat 70? Z braku należytego dystansu trudno jest ogarnąć bogactwo prądów, dyskusji, postaci. Wybór padł na kierunki, które dynamicznie rozwijały się, «rokując na przyszłość». Między innymi filozofię języka, filozofię nauki, epistemologię uprawianą w ramach analizy języka (przechodząca w filozofię umysłu, łącząca się z kognitywizmem), fenomenologię poszerzająca swoje pole teoretyczne na przykład w kierunku teorii literatury, socjologii i religioznawstwa etc.. Niewątpliwie ważną rolę odgrywa hermeneutyka filozoficzna obejmująca swoim zasięgiem niemal wszystkie rejony humanistyki, rozwijająca się antropologia filozoficzna. Interdyscyplinarność, otwartość metod filozoficznych, krytyczne podejście do osiąganych wyników, respekt dla osiągnięć nauk laboratoryjnych pozwala wspomnianym nurtom cieszyć się zdrowiem teoretycznym, podczas gdy inne prądy odchodzą już nieodwołalnie do lamusa (słowo pochodzi od niemieckiego Lehmhaus, które oznacza dom z gliny, dawniej budynek służący do przechowywania zapasów spiżarnianych, starych dokumentów etc.). Osobną kwestię stanowią nowe nurty takie jak postmodernizm?, feminizm? ekologia? etc. Lektura zalecana: M. Foucault, Słowa i rzeczy, przeł. T. Komendant, Gdańsk 2006;

Habermas, Rorty, Kołakowski, Stan filozofii współczesnej, opracowanie J. Niżnik, Warszawa 1996.

W. Welsch, Nasza postmodernistyczna moderna, przeł. R. Kubicki, A. Zeidler-Janiszewska, Warszawa 1998.

Sheppard, Problematyka modernizmu europejskiego, w: Odkrywanie modernizmu red. R. Nycz, Kraków 1998, s. 71-140.

7. L. Wittgenstein, Dociekania filozoficzne, przeł. B. Wolniewicz, Warszawa 1972 str. 7-57 (tezy od 1 do 77 włącznie) (inne wydania).

L. Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus, przeł. B. Wolniewicz, BKF, PWN, Warszawa 2000, s. 1-21 i s. 80-83 (od 1 do tezy 4.011 oraz od tezy 6.41 do7) lub inne wydania.

Teksty uzupełniające: L. Wittgenstein, Dociekania filozoficzne, przeł. B. Wolniewicz, Warszawa 1972, s. 243-269 (Część druga, rozdziały I-X), s. 270-324 (Część druga, rozdziały XI-XIV); L. Wittgenstein, Uwagi o religii i etyce Z (Uwagi różne s.108-206); L. Wittgenstein, O pewności, przeł. M. i W. Sady, Warszawa 1993.

Hasło: Filozofia (języka) analityczna. Koło Wiedeńskie, Wittgenstein, Russell. Rozwój neopozytywizmu. Filozofia a nauka. Analiza logiczna. Spór o prawdę. Metoda analityczna.

Bibliografia dodatkowa: B. Russell, Mój rozwój filozoficzny, Warszawa 1971, s. 10-25; B. Russell, Śmiertelnicy i inni 2000; B. Russell, Szkice sceptyczne (o wartości sceptycyzmu s.1-12 i filozofia w XX wieku s.37-57); B. Russell, Problemy filozofii; B. Russell, ABC teorii względności; W. V. O. Quine, Granice wiedzy i inne eseje filozoficzne, Warszawa 1986, s. 17-26 (Granice wiedzy); W. V. O. Quine, Różności. Słownik prawie filozoficzny, Warszawa 1995; D. Davidson, Szaleństwo prób definiowania prawdy w: Dyskusje z Donaldem Davidsonem o prawdzie języku i umyśle (red. U. Żegleń) Lublin 1996, s. 33- 52; D. Davidson, Eseje o prawdzie języku i umyśle, (red. B. Stanosz), Warszawa 1992, s. 234-250 (zwierzęta racjonalne); D. Davidson, Komunikacja i konwencje, «Principia», 1997 tom 18-19, s. 95-113;

D. Pears, Wittgenstein, Warszawa 1999, str.9-38, 167-184; W. Sady, Wittgenstein. Życie i dzieło, Lublin 1993; R. Monk, Ludwig Wittgenstein. Powinność geniusza, przeł. A. Lipszyc, Ł. Sommer, Warszawa 2003; D. Edmonds, J. Eidinow, Pogrzebacz Wittgensteina, przeł. L. Niedzielski, Warszawa 2002; T. Nagel, Co to wszystko znaczy?, przeł. M. Szczubiałka, Warszawa 1998; A. Ambrose, Moore i Wittgenstein jako nauczyciele w: «Edukacja Filozoficzna» Warszawa, nr 11 1991, s. 145-151;

8. E. Husserl, Idea fenomenologii. Pięć wykładów, przeł. J. Sidorek, BKF, PWN, Warszawa 1990, s. 9-36 (Dyspozycja wykładów i wykład pierwszy)

E. Husserl, Podstawowe zagadnienia fenomenologii w: K. Święcicka, Husserl, Warszawa 1993, s. 134- 159 lub Idea fenomenologii. Pięć wykładów, przeł. J. Sidorek, BKF, PWN, Warszawa 1990, s. 9-25 (Dyspozycja wykładów) lub E. Husserl, Kryzys europejskiego człowieczeństwa a filozofia, Warszawa 1993, s.9-51 lub inne wydania.

Teksty uzupełniające:; E. Husserl, Filozofia jako nauka ścisła B A Warszawa 1992.

Hasło: Fenomenologia. Metoda. Epoche. Strumień świadomości. Ruch fenomenologiczny. E. Husserl, M. Scheler, A. Schütz, R. Ingarden. Wariacje fenomenologii i jej żywotność.

Bibliografia dodatkowa: L. Kołakowski, Husserl i poszukiwanie pewności B. A. 1990; R. Ingarden, Wstęp do fenomenologii Husserla, Warszawa 1974 str. 7-29, 47-77; M. Scheler, Pisma z antropologii filozoficznej i teorii wiedzy BKF 1987 (o idei człowieka, stanowisko człowieka w kosmosie s. 3-149) ; M. Scheler, Cierpienie, śmierć, dalsze życie BKF 1994 (o sensie cierpienia s. 3-60); M. Scheler, Problemy socjologii wiedzy BKF (W kręgu socjologii religii s. 101-130); E. Husserl, Fenomenologia i antropologia w: «Archiwum Historii filozofii i myśli społecznej», nr 32 1987, s.333-346;

K. Swięcicka, Husserl, MiL 1993. (Świat życia codziennego s.179-195); Fenomenologia i socjologia red. Z. Krasnodębski (zbiór tekstów) PWN 1989 etc.; «Fenomenologia» 2003 nr 1, s. 155-167 (Th. Rolf, Redukcja transcendentalna w «Mulholland Drive» D. Lyncha); M. Moryń, Wyczulenie i subiektywność. O nowej fenomenologii Hermanna Schmitza, UAM, Poznań 2004.

9. M. Heidegger, Czym jest metafizyka w: Znaki drogi, przeł. K. Pomian, Warszawa 1999 (lub inne wydania) str.95-111.

M. Heidegger, Bycie i czas, przeł. B. Baran, BWF, PWN, Warszawa 2004 s. 3-19 (Konieczność, struktura i prymat kwestii bycia) lub Czasowość i dziejowość w: Bycie i czas, rozd.V str. 469-505.

Bycie i czas, przeł. B. Baran, BWF, PWN, Warszawa 2004 s. 420-441 paragraf 67 do 69 (czasowość i powszedniość) i s.468-491 paragraf 72 do76 (czasowość i dziejowość)

Teksty uzupełniające: M. Heidegger, Znaki drogi, Warszawa 1999(Czym jest metafizyka? Posłowie), s. 271-312 (List o humanizmie); M. Heidegger, Odczyty i rozprawy, Kraków 2002 (s. 165-181 lub 127-143). M. Heidegger, Rzecz, przeł. J. Mizera, w: «Principia» XVI-XVII Kraków 1996-1997, s. 7-24;

Hasło: Egzystencjalizm niemiecki. Heidegger i Jaspers. «Egzystencja przed esencją». Sein. Dasein. Sytuacje graniczne.

Bibliografia dodatkowa: K. Jaspers, Filozofia egzystencji, Warszawa 1990, str.81-162; K. Jaspers, Wprowadzenie do filozofii, przeł. A. Wołkowicz, Wrocław 1995; E. Ettinger, Hannah Arendt - Martin Heidegger, przeł. E. Wolicka, Kraków 1998.

Drogi Heideggera, red. J. Mizera, «Principia» t. XX (1998); O. Pöggeler, Droga myślowa Martina Heideggera, Warszawa 2003; C. Wodziński, Heidegger i problem zła, Warszawa 1994; K. Michalski, Heidegger i filozofia współczesna, Warszawa 1998; J. Young, Heidegger, filozofia, nazizm, przeł. H. Szłapka, Warszawa-Wrocław 2000, s. 61-85, s. 86-113 (Bycie i czas - krytyka); H. Otto, Martin Heidegger. W drodze ku biografii, przeł. J. Sidorek, Warszawa 1997; B. Baran, Saga Heideggera, Kraków 1990; Heidegger dzisiaj, red. P. Marciszuk, C. Wodziński, «Aletheia» 1(4)/1994.

10. P. Ricoeur, Zadanie hermeneutyki i Hermeneutyczna funkcja dystansu w: Język, tekst, interpretacja przeł. P. Graff i K. Rosner, Warszawa 1989, s. 191-245.

H-G. Gadamer, Rozum, słowo, dzieje, przeł. K. Michalski, M. Łukasiewicz, Warszawa 2000, str.32-46 («cóż to jest prawda»), 57-78 (historia pojęć jako filozofia) albo wcześniejsze wydanie.

Teksty uzupełniające: Dekonstrukcja a hermeneutyka w: Gadamer i Wrocław, przeł. P. Dehnel, Wrocław 1997, s. 152-162; H-G. Gadamer, Prawda i metoda, przeł. B. Baran, Kraków 1993 str. 42-7, 121 - 128; H-G. Gadamer, Język i rozumienie, przeł. P. Dehnel i B. Sierocka, Warszawa 2003; P. Ricoeur, Język, tekst, interpretacja, Warszawa 1989, str. 191-245 («zadania hermeneutyki»); P. Ricoeur, Filozofia Osoby, Krakow 1992 s.15-63; P. Ricoeur, Interpretacja a refleksja: konflikt hermeneutyczny, przeł. S. Ciechowicz w: «Studia Filozoficzne» nr 9 1986, s. 137-161; P. Ricoeura, Pamięć, historia, zapomnienie, przeł. J. Margański, Kraków 2006; H. G. Gadamer, Poetica, przeł. M. Łukasiewicz, Warszawa 2001, s. 68-85.

Hasło: Hermeneutyka. Gadamer a Ricoeur. Metoda hermeneutyczna. Język i historia. Rozumienie, koło hermeneutyczne, metoda nauk humanistycznych; fuzja horyzontów etc.

Bibliografia dodatkowa: Uniwersalny wymiar hermeneutyki (red. A. Przyłębski) Poznań 1997; R. Wiehl, Fenomenologia, dialektyka, hermeneutyka1996; G. Funke, Hermeneutyka i język 1994; M. Szulakiewicz, Filozofia jako hermeneutyka, Toruń 2004; A, Bronk, Rozumienie, dzieje, język, Lublin 1984; A. Przyłębski, Gadamer, Warszawa 2006; J. Grondin, Wprowadzenie do hermeneutyki filozoficznej, przeł. L. Łysień, Kraków 2007;

11. K. R. Popper, O źródłach wiedzy i niewiedzy w: Droga do wiedzy, przeł. S. Amsterdamski, Warszawa 1999, s. 11-57.

Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, przeł. A. Chmielewski, BWF, PWN, Warszawa 1992, s. 148-170 (część 3, rozdziały 1-4).

Teksty uzupełniające: K. Popper, Droga do wiedzy, W-wa1999, str. 117-207 («natura problemów filozoficznych»); K. Popper, W poszukiwaniu lepszego świata, Warszawa 1997, str.15-46 («poznanie»).

Hasło: Filozofia nauki. Pomiędzy K.Popperem a P. K. Feyerabendem i dalej. Status nauk. Spór o prawdę. Problem «wiedzy». Nauki laboratoryjne a hermeneutyczne. Filozofia a nauki. Problem metody i granic wiedzy.

Bibliografia dodatkowa: T. Kuhn - Struktura rewolucji naukowych, Postęp poprzez rewolucje, Warszawa 2001, s. 277-299.; P K Feyerabend, Krytyka naukowego rozumu w: Racjonalność i styl myślenia (red. E. Mokrzycki) s. 162-217; P. K. Feyerabend, Jak być dobrym empirystą, przeł. K. Zamiara, Warszawa 1979; I. Lakatos, Pisma z filozofii nauk empirycznych, przeł. W. Sady, Warszawa 1995; H. Putnam, Wiele twarzy realizmu i inne eseje, przeł. A. Grobler, Warszawa 1998, s. 475-496 (Cóż po filozofie?); T. S. Kuhn, Droga po strukturze, przeł. S. Amsterdamski, Warszawa 2003 s. 17-56; K. R. Popper, Mit schematu pojęciowego. W obronie nauk i racjonalności, przeł. B. Chwedeńczuk, Warszawa 1997; G. Bachelard, Kształtowanie się umysłu naukowego, przeł. D. Leszczyński, Gdańsk 2002;

B. Magge, Popper, Warszawa 1998; A. Chmielewski, Filozofia Poppera. Analiza krytyczna, Wrocław 2003.; J. Losee, Wprowadzenie do filozofii nauki, przeł. T. Bigaj, Warszawa 2001; A. Motycka, Relatywistyczna wizja nauki. Filozoficzny spór o naukę, Wrocław 1984; O. Jäkel, Metafory w abstrakcyjnych domenach dyskursu, przeł. M. Banaś, B. Drąg, Kraków 2003, 271-305. (Historia konceptualizacji nauki; R. Dubnar, Kłopoty z nauką, przeł. P. Amsterdamski, Gdańsk -Warszawa 1996 s.9-49;

12. O. Marquard, Pytanie o pytanie, na które odpowiedzią jest hermeneutyka w: Rozstanie z filozofią pierwszych zasad, przeł. K. Krzemieniowa, Warszawa 1994, s. 120-150

O. Marquard, O nieodzowności utartych praktyk, [w:] tenże, Szczęście w nieszczęściu, przeł. K. Krzemieniowa, Warszawa 2001.

Teksty uzupełniające: O. Marquard, Szczęście w nieszczęściu, Warszawa 2001 s.147-161; O. Marquard, Rozstanie z filozofią pierwszych zasad, Warszawa 1994; O. Marquard, Apologia przypadkowości, Warszawa 1994; W przygotowaniu: O. Marquard, Estetyka i anestetyka. Rozważania filozoficzne; H. Blumenberg, Pamięci Ernsta Cassirera, w: Rzeczywistości w których żyjemy, przeł. W. Lipnik, Warszawa1997, s.154-163; H. Plessner, Zadanie antropologii filozoficznej, przeł. E. Paczkowska-Łagowska, [w:] Studia z Filozofii Niemieckiej, t. 4, Antropologia filozoficzna, red. S. Czerniak, J. Rolewski, Toruń 2004, s. 23-42.

Teksty uzupełniające: H. Plessner, Pytanie o conditio humana, oprac. Z. Krasnodębski, s. 29-106 (Pytanie o «conditio humana»), 107-121 (Homo absconditus).

Hasło: Antropologia filozoficzna. Rozwijająca się od czasów Kanta, jedna z najmłodszych gałęzi filozofii nowożytnej. Interdyscyplinarność metod. Człowiek pojmowany: nie esencjalnie. Problem historyczności człowieka. Antynomie. W poszukiwaniu «natury ludzkiej»

Bibliografia dodatkowa: E. Cassirer, Esej o człowieku. Wstęp do filozofii kultury, przeł. A. Staniewska, Warszawa 1971; G. Böhme, Antropologia filozoficzna, przeł. P. Domański, Warszawa 1998; A. Gehlen, W kręgu antropologii i psychologii społecznej, przeł. K. Krzemieniowa, Czytelnik 2001, s. 75-122 (Obraz człowieka, Obraz człowieka w świetle nowoczesnej antropologii, Człowiek i instytucje). P. Ricoeur, O sobie samym jako innym, przeł. B. Chełstowski, Warszawa 2003. M. Scheler, Pisma z antropologii filozoficznej i teorii wiedzy, przeł. S. Czerniak i A. Węgrzycki, Warszawa 1987, s. 3-237. C. Geertz, Zastane światło. Antropologiczne refleksje na tematy filozoficzne, przeł. Z Pucek, Kraków 2003; H. Blumenberg, Rzeczywistości w których żyjemy, przeł. W. Lipnik, Warszawa 1997, s. 98-129 (o aktualności retoryki w wymiarze antropologicznym). H. Plessner, Władza a natura ludzka, przeł. E. Paczkowska-Łagowska, Warszawa 1994; J. Ritter, Wielkie miasto, przeł. E. Paczkowska-Łagowska, w: «Kwartalnik Filozoficzny», t. XXII, z. 4 (1994) s. 147-160; S. Dietzsch, Krótka historia kłamstwa, przeł. K. Krzemieniowa, Warszawa 2000;

13. A. R. Damasio, W Poszukiwaniu Spinozy, przeł. J. Szczepański, Poznań 2005, s. 165-197.(Ciało, mózg i umysł)

P. M. Churchland, Zagadka świadomości w: Mechanizm rozumu, siedlisko duszy. Filozoficzna podróż w głąb mózgu, Warszawa 2002, s. 207-249; D. C. Dennett, Słodkie sny. Filozoficzne przeszkody do nauk o świadomości, Warszawa 2007, s. 61-116. (do samodzielnego opracowania pisemnie); J. R. Searle, Co się stało z filozofią umysłu? i Nieświadomość i jej relacja do świadomości w: Umysł na nowo odkryty, Warszawa 1999, s. 15-49 i 203-231; D. C. Dennett, Jakie istnieją rodzaje umysłów? w: Natura umysłów, Warszawa 1997, s. 11-29; J. R. Searle, Umysł, język społeczeństwo, Warszawa 1999 s.13-67 («rzeczywistość i prawda»); S. Pinker, Jak działa umysł?, Warszawa 2002; A. R. Damasio, Błąd Kartezjusza, Poznań 1999; S. Pinker, Tabula rasa, Spory o naturę ludzką, Gdańsk 2005, s. 53-93. (Ostatni mur)!!

Hasło: filozofia umysłu, świadomość, kognitywistyka, dualiz - monizm, najnowsze dyskusje na pograniczu filozofii i nauk.

14. W. Welsch, Epoka nowożytna - nowoczesność - ponowoczesność w: Nasza postmodernistyczna moderna, przeł. R. Kubicki, A. Zeidler-Janiszewska, Warszawa 1998, s. 92-120.

R. Rorty, Solidarność czy obiektywność? w: Obiektywność, relatywizm i prawda, (pisma filozoficzne t.1) przeł. J. Margański, Warszawa 1999, s. 35-54; M. Foucault, Słowa i rzeczy, przeł. T. Komendant, Gdańsk 2005, s. 8-19 (przedmowa) lub M. Foucaullt, Theatrum Philosophicum w : Filozofia, Historia, Polityka, przeł. D. Leszczyński, Warszawa 2000, s. 51- 77.

G. Deleuze, Foucault, przeł. M. Gusin, Wrocław 2004; D. Leszczyński, K. Szlachcic, Wprowadzenie do francuskiej filozofii nauki, (Od Comte'a do Foucaulta) Wrocław 2003.

Hasło: Postmodernizm? R. Rorty, Zmierzch prawdy ostatecznej i narodziny kultury literackiej, przeł. A.Szachaj, w: «Teksty Drugie» nr. 6 Warszawa 2003, s. 113-13o albo R. Rorty, Przygodność języka w: Postmodernizm a filozofia, red. A. Szachaj, Warszawa 1996, s. 113-140.

Hasło: Spór o postmodernizm. Po-nowoczesność i co potem? Filozofia a literatura. Filozofia kontra nauki. Co dalej z filozofią? Dekonstrukcja: od Nietschego przez Heideggera po Derridę; Co po «dekonstrukcji»?

Bibliografia dodatkowa: J. Derrida, Marginesy filozofii, przeł. A. Dziadek, J. Margański, P. Pieniążek, Warszawa 2002, s. 29-56 (Różnia), s. 151-182 (Kres człowieka), s. 377-404 (Sygnatura, zdarzenie, kontekst); J. Derrida, Pismo filozofii, przeł. B. Banasiak, Kraków 1992, s. 129-160 (Kres człowieka), s. 225-240 (Sygnatura, zdarzenie, kontekst); M. Foucault, Filozofia, historia, polityka. Wybór pism, przeł. D. Leszczyński, L. Rasiński, Warszawa 2000, s. 43-49 (Przedmowa do angielskiego wydania «Słów i rzeczy»).

Postmodernizm a filozofia. Wybór tekstów, red. S. Czerniak, A. Szahaj, Warszawa 1996; M. P. Markowski, Efekt inskrypcji. Jacques Derrida i literatura, Kraków 2003; B. Baran, Postmodernizm i końce wieku, Kraków 2003; Habermas, Rorty, Kołakowski. Stan filozofii współczesnej, oprac. J. Niżnik, Warszawa 1996; P. Sloterdijk, Pogarda mas, przeł. B. Baran, Warszawa 2003; S. Morawski, Postmodernizm - co to za zwierz?, «Principia», 1992 tom 6, s. 33-44.

R. Rorty, Filozofia i przyszłość, przeł. M. Kwiek, «Principia», 2004 tom 37-38, s. 11-20.

15. J. Gray, Dlaczego wciąż nie wiemy co to znaczy być nowoczesnym w: Al.-Kaida i korzenie nowoczesności przeł. W, Madej, Warszawa 2006, s. 153- 178.

Dyskusja na temat «mocy» refleksji filozoficzne. Podsumowanie spotkań.

Dodatkowe tematy do przygotowania dla zainteresowanych :

Egzystencjalizm francuski i problem «kondycji ludzkiej».

A. Camus, Eseje («Mit Syzyfa» lub «Człowiek zbuntowany»), Warszawa 1973; W. Natanson, Szczęście Syzyfa, Kraków 1980;; J.-P. Sartre, Egzystencjalizm jest humanizmem. Marksizm i egzystencjalizm, Warszawa 1983; J.-P. Sartre, Drogi wolności, Warszawa 1957-1958; L. Kołakowski, Filozofia egzystencji i porażka egzystencji, [wstęp do:] Filozofia egzystencjalna, Warszawa 1965. H. Arendt, Kondycja ludzka A Warszawa 2000, s. 11-26 ; H. Arendt, Między czasem minionym a przyszłym, przeł. M. Godyń i W. Madej, Warszawa 1994, (Podbój kosmosu a ranga człowieka s. 309-326); V. Jankelevitch, To, co nieuchronne. Rozmowy o śmierci, przeł. M. Kwaterko, Warszawa 2005;

Filozofia dialogu. M. Buber, F. Rozenzweig, E.Levinas etc.

E. Levinas Całość i nieskończoność, Warszawa 1998 str.219-261 (twarz); E. Levinas, Imiona własne s. 21-45; F. Rosenzweig Gwiazda zbawienia, Kraków 1998 str.51-77 («o możliwości poznania wszystkiego»); M. Buber, Problem człowieka, G. Schodem, Żydzi i Niemcy. Eseje, Listy, Rozmowa, Sejny 2006;

Istniej możliwość zaprojektowania ostatnich zająć na tematy szczególnie interesujące uczestników kursu. Wspólne czytanie tekstu należącego do tzw. modnych nurtów: szkoła frankfurcka (Walter Benjamin, Adorno), egzystencjalizm, filozofia dialogu, antropologia filozoficzna, filozofia nauki, feminizm, kognitywizm, ekologizm (P. Singer) etc.

Pytania/tezy pomocne w przygotowaniu do egzaminu z «Głównych kierunków filozofii»

Pytania/problemy powstały na kanwie podręcznika O. Höffe, Mała historia filozofii, PWN, Warszawa 2004.

Bardzo dobre opanowanie całości książki jest minimum programowym kursu. Jeśli ktoś z Państwa chciałby otrzymać na egzaminie ocenę dobrą lub wyższa winien rozszerzyć odpowiedzi o wiedzę pochodzącą z przeczytanych na ćwiczeniach klasycznych tekstów i wykładów, podręczników i książek wymienionych (sugerowanych) w konspekcie, omawianych na wykładzie i ćwiczeniach. Proszę nie lekceważyć chronologii oraz wzajemnych «wpływów» i «antagonizmów» pomiędzy poszczególnymi filozofiami. Ważne są także: sposób odpowiedzi, sprawność w posługiwaniu się językiem filozoficznym, rozumienie pojęć. Po 100 pytaniach «naprowadzających», znajdą Państwo minimalny zestaw pojęć do opanowania.

Proszę na początek zastanowić się:

1. Jaki filozof i jaka filozofia zrobiła na Panu/Pani szczególne wrażenie? Proszę przedstawić szczegółowo jakie teksty filozoficzne przeczytał Pan/Pani dodatkowo, pogłębiając zainteresowanie?

Jakie opracowania poza podręcznikami pomogły «ułożyć» sobie poglądy, dopomogły w zrozumieniu? Proszę przedstawić dokładnie najważniejsze tezy i je skomentować.

2. Gdzie znajduje się kolebka filozofii europejskiej? W jakim okresie oraz z jakiego rodzaju zainteresowań powstają pierwsze znane nam poglądy filozoficzne? Proszę wymienić najważniejszych filozofów, charakteryzując szczegółowo co najmniej cztery główne pojęcia wprowadzone przez wczesnych myślicieli do historii filozofii.

3. Proszę przedstawić, scharakteryzować i porównać poglądy Talesa, Anaksymandra i Anaksymenesa.

4. Na czym polega krytyka religii dokonana przez Ksenofanesa? Kiedy i gdzie żył? Czy zna Pan/Pani inne krytyki dokonywane przez filozofów?

5. Proszę narysować tetraktys, wyjaśnić nazwę, konstrukcję i na tej podstawie przedstawić poglądy pitagorejczyków.

6. Proszę wymienić heraklitejskie opozycje, wyjaśnić przyczynę ich ruchu, przedstawić koncepcję arche efeskiego filozofa.

7. Jakie rodzaje ludzkiego poznania wyróżnia Parmenides? Co to jest i jak poznajemy to on według filozofa pochodzącego z Elei?

8. Jakie żywioły (elementy) wyróżnia Empedokles jako tworzywo świata? Co nimi porusza? I dlaczego?

9. Proszę przedstawić koncepcję rzeczywistości, etyki a także poglądy dotyczące polis według Demokryta.

10. Kim byli sofiści? Proszę wymienić co najmniej czterech przedstawicieli tego ruchu, scharakteryzować ich poglądy, opowiedzieć jaki mieli wpływ na rozwój filozofii.

11. Proszę wymienić trzy główne źródła wiedzy o Sokratesie. Scharakteryzować jego postawę i poglądy, odwołując się także do jednego ze znanych z zajęć dialogów Platona.

12. W jakim dialogu Platon definiuje filozofię jako sztukę umierania? Proszę przedstawić co najmniej trzy argumenty pojawiające się tam, przemawiające za koncepcją «nieśmiertelnej duszy».

13. Proszę przedstawić co najmniej pięć głównych tematów z dialogów Platona i ich tytuły. Następnie szczegółowo wyjaśnić na czym polega sugerowany nie tylko przez O. Höffe hierarchiczny charakter wiedzy w filozofii Platona.

14. Proszę wyjaśnić możliwie wszechstronnie platońskie pojęcie idea. Jak je poznajemy, co oznacza etc. Czy potrafi Pan/Pani przedstawić dalsze filozoficzne losy idei?

15. Proszę przypomnieć spór o koncepcję Erosa, jaki ma miejsce w dialogu Sympozjon (Uczcie, Biesiadzie) Platona. Kto jeszcze z filozofów podejmował temat miłości?

16. Proszę opowiedzieć, na czym polega koncepcja sprawiedliwości przedstawiona w Państwie (Politei) Platona. Jaka jest w tym dialogu relacja pomiędzy psyche i polis?

17. Proszę scharakteryzować cztery maksymy metodyczne Stagiryty wg O. Höffe.

18. Proszę wyjaśnić czym jest sylogizm (syllogismus), logika (formalna) i dialektyka dla Arystotelesa.

19. Co kryje teoria «hylemorfizmu»? Proszę o szczegółowe wyjaśnienie.

20. Czym zajmuje się metafizyka Arystotelesa? Proszę wyjaśnić możliwie wszechstronnie pojęcie oraz problematykę «filozofii pierwszej».

21. Jakie są główne problemy «etyki» i «polityki» Arystotelesa?

22. Aby osiągnąć prawdziwą hedone (przyjemność) Epikur uprawiał filozofię. Dlaczego? Jaka jest koncepcja szczęścia epikurejczyków? Proszę porównać odpowiedź z innymi koncepcjami szkół hellenistycznych.

23. Kim byli starożytni sceptycy? Dlaczego sceptycy posługiwali się tropami (tropoi)? Proszę przedstawić kilka z nich i «zastosować».

24. Proszę scharakteryzować szczegółowo trzy działy filozofii stoickiej. Kto prezentował poglądy stoickie w starożytnym Rzymie?

25. Na przykładzie myśli Plotyna proszę omówić neoplatońską koncepcję rzeczywistości.

26. Proszę przedstawić i skomentować osiem modeli relacji pomiędzy chrześcijaństwem a filozofią «pogańską», wyróżnionych przez O. Höffe.

27. Jak można podzielić filozofię średniowiecza? Proszę przyporządkować każdemu wyróżnionemu okresowi najwybitniejszych filozofów/teologów, krótko charakteryzując ich myśl.

28. Proszę wyjaśnić, jak człowiek może poznawać idee w filozofii św. Augustyna, gdzie są idee oraz jaka jest relacja między łaską Bożą a wolnością ludzką.

29. Jaką koncepcję «państwa» i w jakim dziele zaprezentował św. Augustyn? Proszę spróbować porównać ją z koncepcją platońską, zawartą w Państwie (Politei) i Prawach (Nomoi) a także późniejszymi koncepcjami.

30. Proszę wyjaśnić pojęcie: «scholastyka». Określić czas jej powstania, zasięg geograficzny oraz dokładnie omówić zagadnienie artes, sztuk wyzwolonych, wymieniając je i charakteryzując w kolejności.

31. Jakie zagadnienia porusza Anzelm z Canterbury w rozprawach: Monologion, Proslogion oraz Cur deus homo?

32. Proszę wymienić główne różnice w rozumieniu filozofii przez Piotra Abelarda i Bernarda z Clairvaux.

33. Proszę scharakteryzować okres i obszar działalności oraz myśl filozoficzną Ibn Sina (Awicenny) i Ibn Ruszda (Awerroesa).

34. Proszę scharakteryzować możliwie wyczerpująco myśl filozoficzną Mojżesza Ben Majmona, Salomona Ibn Gabriola oraz Abrahama Ibn Dawida.

35. Proszę opowiedzieć, na czym polega chrześcijański arystotelizm i czym się różni od chrześcijańskiego (neo)platonizmu. Kiedy się pojawił?

36. Proszę przedstawić metodę i rozwinąć opowieść na temat trojakich dziedzin badań filozoficznych jakimi zajmował się doctor universalis - Albert Wielki. Co to są Libri quattuor sententiarum i kto jest ich autorem?

37. Czego dotyczy polemika św. Tomasza z Awicenną i Awerroesem zawarta w De ente et essentia?

38. Proszę podać definicję tzw. korespondencyjnej teorii prawdy św. Tomasza zawartej w De veritate oraz przedstawić szczegółowo tak zwane drogi (dowody) wiodące do poznania Boga.

39. Proszę scharakteryzować koncepcję szczęścia oraz etykę cnót św. Tomasza.

40. Na czym polega via moderna i czym rożni się od via antiqua?

41. Proszę na przykładach przedstawić główne stanowiska sporu o uniwersalia. Omówić debaty wokół rozumienia języka w średniowieczu.

42. Proszę porównać myśl filozoficzną Jana Dunsa Szkota z myślą św. Tomasza. Co to jest haecceitas?

43. Na czym polega nominalizm (konceptualizm) głoszony przez Wilhelma Ockhama? Proszę wyjaśnić «zasadę ekonomii» przez niego głoszoną.

44. Na czym polega «radykalne myślenie» Mistrza Eckharta?

45. Proszę omówić myśl polityczną średniowiecza, filozofię instytucji politycznych, uwypuklając dokonania Dantego Alighieri oraz Marsyliusza z Padwy.

46. Proszę scharakteryzować Odrodzenie (Renesans) - czas, miejsce, przedstawicieli, dokonania, znaczenie dla filozofii, uwzględniając spór szkoły padewskiej i Akademii Florenckiej .

47. Jakie zapatrywania na problem wiedzy posiadał Mikołaj z Kuzy? Na czym polega novum filozoficzne coincidentia oppositorum?

48. Czym charakteryzowała się myśl polityczna Renesansu? Proszę opowiedzieć na przykładzie dzieł Nicolo Machiavellego, Erazma z Rotterdamu i Tomasza Morusa.

49. Proszę omówić znaczenie propozycji dotyczących «rewolucji naukowej», zawartych w dziele Novum organum Francisa Bacona. O czym opowiada powieść podróżnicza Nowa Atlantyda?

50. Jak przebiega droga poszukiwań niepowątpiewalnej wiedzy rozpoczęta przez Kartezjusza rozumowaniem: Je pense, donc je suis; cogito ergo sum? Na czym polega jego metoda?

51. Co to jest mathesis universalis i genius malignus? Na czym polega próba pokonania sceptycyzmu przez Kartezjusza?

52. Jakie miejsce w myśli Kartezjusza zajmuje Bóg? Proszę porównać koncepcję Boga Kartezjusza z poglądami Gassendiego, Pascala, Spinozy i Leibniza.

53. Kiedy powstało i co zawiera dzieło Thomasa Hobbesa Lewiatan? Proszę odnieść się do przedstawienia (miedziorytu) otwierającego dzieło.

54. Jak możliwe jest przejście pomiędzy dwoma maksymami: homo homini lupus i homo homini deus w myśli Th. Hobbesa?

55. Czy Baruch Spinoza był panteistą?

56. Proszę scharakteryzować «pochodzenie, pewność i zakres ludzkiego poznania» według Johna Locke'a. Co to jest empiryzm na przykładzie Rozważań dotyczących rozumu ludzkiego?

57. Jakie tezy zawierają Dwa traktaty o rządzie i List o tolerancji J. Locke'a?

58. «Co to jest oświecenie?» Proszę rozwinąć pytanie Immanuela Kanta z roku 1783.

59. Proszę omówić poglądy Gottfrieda Wilhelma Leibniza, akcentując koncepcję «monadologii».

60. Jakie kwestie były poruszane w sporze pomiędzy G. W. Leibnizem a I. Newtonem (S. Clarke'iem). Jak wyglądała relacja pomiędzy filozofią a naukami w XVII wieku?

61. Co oznacza pojęcie «teodycei» (1710)? Proszę spróbować porównać wcześniejsze odpowiedzi filozofów na pytanie unde malum? z odpowiedzią G. W. Leibniza.

62. Proszę omówić najistotniejsze kwestie oświecenia francuskiego uwypuklając poglądy Charlesa-Louisa Montesquieu, Voltaire'a, Jana Jakuba Rousseau. Kim byli encyklopedyści?

63. Na czym zasadza się empiryzm Davida Hume'a? Co poznajemy w doświadczeniu wg Hume'a?

64. Proszę wyjaśnić pojęcie sceptycyzmu pojawiające się w filozofii D. Hume'a. Jakie konsekwencje dla pojmowania religii mają poglądy tego filozofa?

65. Jakie pytania postawił Immanuel Kant i jak próbował na nie odpowiedzieć? Co to jest transcendentalizm?

66. Proszę szczegółowo wyjaśnić kiedy, gdzie i jak dokonała się «rewolucja w sposobie myślenia» przeprowadzona przez I. Kanta.

67. Jakie poglądy na temat moralności i prawa prezentował I. Kant?

68. W jaki sposób rozwija się historia ludzka wedle I. Kanta i czym była dla niego religia?

69. Jakie są główne zagadnienia Krytyki władzy sądzenia I. Kanta?

70. Kim był Johann Gottlieb Fichte i jaką teorię Ja (podmiotu) przedstawił w filozoficznej Teorii Wiedzy? Co to jest idealizm niemiecki?

71. Proszę scharakteryzować myśl filozoficzną Friedricha Wilhelma Josepha Schellinga. Co to jest idealizm niemiecki?

72. Jak rozumie «fenomenologię», kiedy i gdzie przedstawia swoją koncepcję Georg Wilhelm Friedrich Hegel?

73. Jak dialektyka Hegla odnosi się do transcendentalnej krytyki Kanta? Jak Nauka Logiki spaja (zawiera) «dialektykę» i «fenomenologię» w filozofii Hegla?

74. Dlaczego filozofię Artura Schopenhauera nazywana bywa pesymistyczną? Jak się kształtuje relacja pomiędzy «wolą» i «przedstawieniem», i w której ze sztuk A. Schopenhauer upatruje pocieszenia?

75. Na czym polega filozofia egzystencji Sørena Kierkegaarda?

76. Proszę przedstawić poglądy filozoficzne, polityczne, i etyczne Johna Stuarta Milla i Augusta Comte'a.

77. Co to jest «naukowy socjalizm» Karola Marksa? Na czym zasadza się marksowska krytyka ekonomii? Co postuluje?

78. Co to jest «filozofia życia»?

79. Na czym polega «przewartościowanie wszystkich wartości» w filozofii Fryderyka Nietzschego?

80. Dlaczego według F. Nietzschego historia szkodzi życiu i jak «nadczłowiek» może osiągnąć «wielkie zdrowie»?

81. Co to są «nauki o duchu» według Wilhelma Diltheya?

82. Proszę wyjaśnić najważniejsze zagadnienia pojawiające się filozofii pragmatycznej, zaproponowanej przez Charlesa S. Pierce'a?

83. Proszę porównać stanowiska dwóch przedstawicieli pragmatyzmu: Williama Jamesa i Johna Deweya z propozycjami Ch. S. Pierce'a.

84. Proszę spróbować scharakteryzować koncepcję czasu Henri Bergsona. Czy potrafi Pan/Pani podać inne, wcześniejsze koncepcje czasu głoszone przez filozofów?

85. Na czym polega różnica pomiędzy «fenomenologią» (ducha) Hegla a «fenomenologią» Edmunda Husserla? Proszę scharakteryzować szczegółowo metodę filozoficzną zaproponowaną przez E. Husserla.

86. Proszę krótko scharakteryzować najważniejsze wątki pojawiające się w myśli filozoficznej lat dziesiątych, dwudziestych i trzydziestych XX wieku, uwzględniając dokonania Franza Brentano, Maxa Schelera, Ernsta Cassirera i Alfreda Schütza.

87. Na czym polega propozycja «ontologii fundamentalnej» zaproponowana przez Martina Heideggera w dziele Bycie i czas? Jaką koncepcję podmiotu przedstawił Heidegger? Kto to jest Dasein?

88. Proszę wymienić przedstawicieli oraz scharakteryzować poglądy filozofów należących do nurtu egzystencjalizmu francuskiego oraz fenomenologów i strukturalistów francuskich. Poczynając od Jean-Paul Sartre'a i A. Camusa a kończąc na myśli Emmanuela Levinasa i Jacques'a Derridy.

89. Jakie problemy porusza hermeneutyka Hansa-Georga Gadamera? Jakie zagadnienia hermeneutyczne podjęli filozofowie niemieccy: Hans Joachim Ritter i Hans Blumenberg?

90. Co to jest filozofia analityczna? Kiedy, gdzie i dlaczego powstała?

91. Jakie są najważniejsze dokonania Gottloba Frege w dziedzinie logiki filozoficznej?

92. Edward Moore i Bertrand Russell poszukiwali wiedzy pewnej tworząc nowe koncepcje, m.in. «logicznego atomizmu». Proszę rozwinąć temat i wyjaśnić, na czym polegał wkład do historii myśli obu angielskich filozofów.

93. Kto i kiedy założył Koło Wiedeńskie? Jakimi problemami zajmowali się początkowo autorzy skupieni wokół pisma Erkenntnis?

94. Proszę nazwać i scharakteryzować dwa główne dzieła napisane przez Ludwiga Wittgensteina.

95. Jakie poglądy na temat języka prezentował Willard Van Orman Quine? Proszę spróbować porównać je z poglądami B. Russella, poglądami wiedeńczyków i L. Wittgensteina. Jak rozwijały się badania nad logiką formalną i logiką nieformalną w drugiej połowie XX wieku?

96. Proszę scharakteryzować poglądy na rozwój nauki Thomasa Kuhna. Czy potrafi Pan/Pani porównać je z poglądami Karla Poppera?

97. Proszę wyjaśnić, kto bierze udział w dyskusji na temat tzw. filozofii umysłu (philosophy of mind) i szczegółowo opowiedzieć, czego dotyczą spory. Jak wygląda stosunek filozofii umysłu do neurobiologii i teorii poznania?

98. Proszę scharakteryzować przedstawicieli (co najmniej trzech) i opowiedzieć o poglądach twórców i kontynuatorów tzw. «szkoły frankfurckiej».

99. Jakich zagadnień dotyczą spory rozpoczęte pod koniec XX wieku podejmujące kwestie z zakresu etyki, filozofii politycznej, filozofii prawa i etyki stosowanej. Proszę nie zapomnieć uwzględnić stanowiska Niklasa Luhmanna.

100. Jakie są perspektywy filozofii wedle O. Höffe?

Lista wybranych «terminów technicznych» została sporządzona na podstawie książki U. Nicola, Filozofia, przeł. M. Salwa, Warszawa 2006. Bez zrozumienia pojęć nie będą Państwo mogli swobodnie opanować historii. Bez znajomości historii, pojęcia mogą być nie zrozumiałe. Przy uczeniu się dobrze jest łączyć oba obszary: historię z rozumieniem pojęć i ćwiczyć posługiwanie się językiem filozoficznym w rozmowach.

ORFIZM, DUSZA, POLIS, EROS, KALOKAGATIA, ARCHE, AGONY, PARADOKS/ANTYNOMIA, KOSMOLOGIE, PARADOSKY ZENONA, DOZNANIA ZMYSŁOWE, ŻYWIOŁY, HUMORY, ATOM, DETERMINIZM, SOFIŚCI, SOKRATYCZNY HUMANIZM, MAJEUTYKA, IRONIA, IDEA, MIMEZIS, SUBSTANCJA, SYLOGIZM, PLENUM -VACUUM, WŁADZE DUSZY, RETORYKA, FIGURY RETORYCZNE, HELLENIZM, AUTARKIA, STOICYZM, WIECZNY POWRÓT, PNEUMA, EPIKUREIZM, NEOPLATOZNIM, HIPOSTAZA, EMANACJA, GNOZA, CZAS CYKLICZNY-LINEARNY, ESCHATOLOGIA, FUNDAMENTALIZM, TRANSCENDENCJA, PESYMIZM ANTROPOLOGICZNY, ŁASKA, TEOLOGIA NEGATYWNA, MISTYCYZM, AUCTORITAS, AWERROIZM, TOMIZM, KWADRAT LOGICZNY, OŚWIECONA NIEWIEDZA, MATHESIS, JEDNOŚĆ PRZECIWIEŃSTW, MIKROKOSMOS-MAKROKOSMOS, COPULA MUNDI, CORPORIS FABRICA, IMMANENTYZM, ARYSTOTELIZM-PLATONIZM, HERMETYZM, SZTUKA KOBINATORYJNA, ARS INVENIENDI, SZTUKA PAMIĘCI, PREDESTYNACJA, SOLA SCRIPTURA.

UTOPIA, UMOWA SPOŁECZNA, PRZEWRÓT KOPERNIKANSKI, EKSPERYMENT, DOŚWIADCZENIA-DOWODY, STAROŻYTNOŚĆ A NOWOŻYTNOŚĆ, RACJONALIZM, RES COGITANS- RES EXTENSA, PROBLEM CIAŁO-UMYSŁ, KARTEZJAŃSKI DEDUKCJONIZM, MECHANICYZM, LOGIKA BINARNA, EMPIRYZM: TABULA RASA, ASOCJACJONIZM, INDUKCJA/DEDUKCJA, SMAK, OŚWIECENIE, DEIZM, ENYCKLOPEDYŚCI, OPTYMIZM, MATERIALIZM, NEWTONIZM, FORMY SYNTETYCZNE A PRIORI, FENOMENALIZM, PRZESTRZEŃ A PRIORI, TRANSCENDENTALIZM, PRZYCZYNA/SKUTEK, WZNIOSŁOŚĆ, ROMANTYZM, KLASYCZNA FILOZOFIA NIEMIECKA, ABSOLUT, DIALEKTYKA HEGLOWSKA, SYSTEM HEGLOWSKI, WOLA ŻYCIA, JEDNOSTKA.

MATERIALIZM DIALEKTYCZNY, ALIENACJA, ANTROPOMORFIZM, POZYTYWIZM, SCJENTYZM, EWOLUCJONIZM, POSTĘP, CZAS-TRWANIE, FENOMENOLOGIA, EPOCHE, REDUKCJA EJDETYCZNA, SYMBOL, FORMY SYMBOLICZNE, DASEIN, PRAGMATYZM, EGZYSTENCJALIZM, INTERAKCJONIZM, TEORIA TRZECH ŚWIATÓW, HOLIZM, IRRACJONALIZM, FILOZOFIA ŻYCIA, NIHILIZM, NADCZŁOWIEK, LOGICYZM, FORMALIZM, WZGLĘDNOŚĆ, PRZYPADEK, WERYFIKACJA- FALSYFIKACJA, HISTORYCZNOŚC NAUKI, PARADYGMAT, ODKRYCIE- UZASADNIENIE, ANARCHIZM METODOLOGICZNY.

ETOLOGIA, NATYWIZM, SOCJOBIOLOGIA, ALTRUIZM, EPISTEMOLOGIA GENETYCZNA, STRUKTURALIZM, DIACHRONIA -SYNCHRONIA, ANTROPOLOGIA STRUKTURALNA, TRÓJKĄT SEMIOTYCZNY, ODNIESIENIE SEMANTYCZNE, LINGWISTYKA, ID, NIEŚWIADOMOŚĆ, SUBLIMACJA, GESTALT, INSIGHT, KOGNITYWIZM, UMYSŁ, ZDROWY ROZSĄDEK, POSTMODERNIZM.

Dodatkowe uwagi na temat podręczników i pomocy dydaktycznych :

Istniej szereg podręczników ułatwiających samodzielne wgłębianie się w problematykę filozoficzną. Można sięgać do serii wydawanej przez wydawnictwo Aureus wraz z wydawnictwem Znak: J. Woleński, Epistemologia, W. Stróżowski, Ontologia, M. Heller, Filozofia przyrody, A. Grobler, Filozofia nauki; w przygotowaniu: W. Stróżowski, Estetyka etc.

Pomocny może się okazać podręcznik U. Żegleń: Wprowadzenie do semiotyki teoretycznej, Toruń 2000 lub ksiązka Ch. Perlemana, Imperium retoryki, Warszawa 2004, Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny K. Szymanka, Warszawa 2001 a szczególnie: J. Hospersa, Wprowadzenie do analizy filozoficznej, Warszawa 2001 oraz E. Martena, H. Schnädelbach, Filozofia, podstawowe pytania, Warszawa 1995;

Dobrym wprowadzeniem do etyki są: Wykłady o etyce E. Tugendhata, Warszawa 2004. Jest także dostępna po polsku porządna Historia etyki V. J. Bourke, Warszawa 1994. Warto zajrzeć do pracy A. Comte-Sponvilla, Mały traktat o wielkich cnotach, Warszawa 2000;

Filozofię polityki można zacząć rozumieć czytając książkę H. Arendt, Polityka jako obietnica, Warszawa 2007, pomagając sobie: Przewodnikiem po współczesnej filozofii politycznej (red. R. Goodina, F. Pettita Warszawa 2002;

Warto zainteresować się problemem nauki i refleksji filozoficznej poświęconej jej rozwojowi. Pomóc mogąca na początku: A. Chalmers, Czym jest to, co zwiemy nauką, Wrocław 1997 i R. Dunbar, Kłopoty z nauką, Gdańsk, 1996, J. Losee, Wprowadzenie do filozofii nauki, Warszawa 2001. Osobnym, ważnym działem filozofii jest logika, zob. Logika formalna. Zarys encyklopedyczny, Warszawa 1987;

Temat: estetyka, stanie się bliższy gdy zapoznamy się z klasyczną pracą W. Tatarkiewicza składającą się w dużej mierze z wyboru tekstów Historia estetyki starożytnych, średniowiecznych i wczesno nowożytnych, z studiami Tatarkiewicza: Dzieje sześciu pojęć, (sztuka, piękno, forma, twórczość, odtwórczość, przeżycie estetyczne) Warszawa 1976 (i inne) oraz z nowoczesnymi rozważaniami W. Welscha, Estetyka poza estetyką, Kraków 2005;

Na koniec dla poprawienia nastroju można zajrzeć do książki poświęconej śmiechowi w filozofii M. Geiera, Z czego śmieją się mądrzy ludzie. Mała filozofia humoru, Kraków 2007, rozpatrującej temat śmiechu żywo dyskutowany przez całe dzieje filozofii zachodu lub sięgnąć wprost do błyskotliwych uwag na przykład: G. Ch. Lichtenberga, Pochwała wątpienia, Gdańsk 2005 by ćwiczyć filozoficzną ironię, dystans, refleks.

Über die Philosophie der Historie (1775), cyt. za: Hans Blumenberg, Arbeit am Mythos, Frankfurt am Main 2006, s. 412 («Kto myśli filozoficznie, dla tego żadna historia nie jest obojętna, nawet gdyby była to naturalna historia małpy»).

Historia ludzkości, twierdzi E. O. Wilson jest historią nieustannych wojen i innych form konfliktu kształtujących grupy. Czy potrafimy kulturowo, w ramach rozwoju cywilizacji, jak sugeruje m.in. S. Pinker podążając kantowskim tropem, ograniczać konflikty minimalizując straty? Jeśli policzymy dotychczasowe ofiary wypadków samochodowych (25mln?) zdamy sobie sprawę z nieporównywalnej z niczym daniny, jaką płaci nowoczesny człowiek, od chwili skonstruowania automobilu. Za co i komu lub czemu należy się tak wysoka cena? Dlaczego ludzie tak łatwo ryzykują? To tylko dołki startowe wykopane ad hoc pomagające wyruszyć ku rozważaniom szczegółów naszego życia. Trening filozoficzny winien także pomagać w kopaniu dołków na odpowiednim (często wyglądającym na nieużytki) terenie, by móc rozpoczynać poszukiwania z pewnym «odbiciem» zob. J. Hospers, Wprowadzenie do analizy filozoficznej, przeł. B. Chwedeńczuk, Warszawa 2002, s. 11-14.

A. Comte-Sponville, Filozofia, przeł. E. Burska, Warszawa 2007, s. 8.

C. J. Hogan, Mała księga wielkiego wybuchu, przeł. P. Amsterdamski, Warszawa 2004, s. 104. (galaktyka: to skupisko gwiazd liczące zwykle kilkaset miliardów gwiazd krążących wokół jej centrum, np. Słońce wraz z naszym układem, obiega centrum naszej galaktyki z prędkością dwustu kilometrów na sekundę i w ciągu ostatnich 5 miliardów lat -czasu swojego istnienia- zdołało ze względu na rozmiar galaktyki- okrążyć jej centrum około 20 razy.)

«W kosmologii mamy do czynienia z czymś w rodzaju skandalu - brakuje większości masy Wszechświata» zob. więcej w: F. Wilczek, B. Devine, W poszukiwaniu harmonii. Wariacje na tematy z fizyki współczesnej, przeł. E. Łokas, B. Bieniok, Warszawa 2007, s. 316.

Niemal wszyscy tłumacze zmieniają «filozofię» na «filozofów». S. Barańczak, na dodatek, zmienia nie wiadomo dlaczego, ostatecznie gubiąc sens, «waszych» na «naszych». «Więcej jest rzeczy w niebie i na ziemi, Horatio, Niż się ich śniło waszej filozofii». Hamletowi chodzi o przeciwstawienie się uniwersyteckiej filozofii nauczającej wówczas «scholastyki».

H. Bloom, autor pracy Shakespeare: the invention of the human, Hamletowi jako prototypowi człowieka nowożytnego poświęcił uwagę osobno w studium, Hamlet: poem unlimited, New York 2003.

P. Hadot, Filozofia jako ćwiczenie duchowe, przeł. P. Domański, Warszawa 1992.

Początkowo można zajrzeć np. do książki: L. Embree, Analiza refleksyjna, wprowadzenie do badań fenomenologicznych, Warszawa 2006, by bez znajomości historii filozofii ani filozoficznej erudycji ćwiczyć zmysł obserwacji, zdolność opisu, sprawozdań, refleksji, metodyczną analizę życia codziennego. Dla bardziej wymagających dostępna jest po polsku mistrzowska fenomenologiczna analiza M. Sommera, Zbieranie (Warszawa 2003), ujmująca cały ludzki świat w ramach tytułowej kategorii, najczęściej niezauważonej lub niedocenianej.

M. Kundera, Zasłona, przeł. M. Bieńczyk, Warszawa 2006, s. 26-27.

Jak pisał jeden z współczesnych filozofów «staramy się zgłębić mroki języka od strony rozmowy, którą jesteśmy» i dalej w innym miejscu «dzieje, język, rozmowa i gra: wszystko to są - i jest to rozstrzygające - wielkości zamienne».

M. Shermer, Pułapki myślenia naiwnego w: «Świat Nauki» nr 9, wrzesień 2006, s.19. Zob. P. Hadot, Czym jest filozofia starożytna? przeł. P. Domański, Warszawa 2000, s. 69-82.

G. S. Kirk, J. E. Raven, M. Schofield, Filozofia przedsokratejska, przeł. J. Lang, Warszawa 1999, s. 92.

Jedna z filozoficznych anegdot opowiada o Leibnizu, którego próbowali zamordować włoscy marynarze podczas podróży przez Adriatyk (w innej wersji na Dunaju), jednak podstępem z różańcem filozof uniknął niechybnej śmierci zob. H. Blumenberg, Die Sorge geht über den Fluß, Frankfurt am Main, 1987, s. 15-17. Poza historiami szczęśliwie się kończącymi (spalono tylko kukłę Woltera) jest kilka nieszczęśliwych historii jak ta sokratejska lub Giordana Bruna spalonego na stosie w 1600 roku na Campo di Fiori.

Pośród filozofów zdarzają się także konflikty na linii «zdrowy rozsądek» a teoria (na przykład: «transcendentalizm»). «W rok po drugim wydaniu Krytyki czystego rozumu błyskotliwy Lichtenberg spuentował problem, dotyczący relacji pomiędzy Kantem a współczesnymi mu filozofami: «Gdyby Kant miał rację, to my nie mielibyśmy racji. Ponieważ tak być nie może, bo stanowimy bardzo liczną grupę uczonych i jesteśmy pracowitymi i porządnymi ludźmi, to jasne jak słońce, że Kant nie ma racji» w: S. Dietzsch Immanuel Kant. Biografia, przeł. K. Krzemieniowa, Warszawa 2005, s. 126.

P. Rossi, Zatoniecie bez świadka. Idea postępu, przeł. A. Dudzińska -Facca, Warszawa 1998, s. 17-20.

H. Schnädelbach, Hegel, przeł. A. J. Noras, Warszawa 2006, s. 9.

A. O. Lovejoy, Wielki łańcuch bytu, przeł. A. Przybysławski, Warszawa 1999, s. 9-28.

M. Foucault, Archeologia wiedzy, przeł. A. Siemek, Warszawa 1977.

«Dostarczyć wiedzy, spowodować zrozumienie, pobudzić uczucia». To główne cele badań historycznych, z których każdy zagrożony jest fikcją. «Przeszłość którą udostępnia się poznawaniu za pośrednictwem reprezentujących ją wśród nas szczątków, jest zawsze ułamkowa, niezupełna, wyrwana z kontekstu. Ułamkowa, bo dociera do nas w kawałkach. Niezupełna, bo te kawałki, nawet zebrane razem, nigdy nie pozwalają odtworzyć całości, do której należały. Wyrwana z kontekstu, bo przebywają one teraz w otoczeniu różnym od tego, w jakim znajdowały się pierwotnie» zob. K. Pomian, Historia. Nauka wobec pamięci, Lublin, 2006, 37-39.

R. Koselleck, Semantyka historyczna, przeł. W. Kunicki, Poznań 2001 s. 328-348.

W. Küttler, Poznanie i forma. Podstawy rozwoju nowoczesnej historiografii, przeł. J. Kałążny, w: Opowiadanie historii, Poznań 2003, s. 259-272.

Uniwersalistyczna metoda Kartezjusza ma zupełnie inne założenia niż arystotelesowskie metody poszczególnych dziedzin wiedzy.

1


Wyszukiwarka