TERPENY

1. TERPENY - oligomery izoprenu (C₅H₈)_n, które są ze sobą połączone:

1. „głowa do ogona”, czyli według reguły izoprenowej

• czyli atom węgla numer 4 łączy się z atomem węgla nr 1 kolejnej jednostki izoprenoidowej

• dotyczy większości terpenów

1. „ogon do ogona”

• dwie jednostki izoprenoidowe łączą się za pomocą swoich C-4

• np. w skwalenie (prekursor steroidów i triterpenów)

TERPENOIDY - pochodne terpenów posiadające grupy funkcyjne z atomami tlenu (np. karboksylową, hydroksylową)

2. PODZIAŁ:

TERPENY
Monoterpeny (C10)	Seskwiterpeny (C15)	Diterpeny (C20)	Triterpeny (C30)	Tetraterpeny
- składniki olejków - irydoidy	- składniki olejków - laktony seskwiterpenowe	- acykliczne - cykliczne - o charakterze: estrów laktonów glikozydów - posiadające N poza pierścieniem	- tetracykliczne - pentacykliczne - zmodyfikowane triterpeny	- karotenoidy, np.: karoteny likopen krocetyna zeaksantyna

1. Irydoidy - zbudowane z pierścienia cyklopentanu i α-piranu

• proste, np. nepetalakton (Nepeta cataria, Kocimiętka właściwa)

• złożone:

GRUPA	PRZYKŁAD	WYSTĘPOWANIE
Glikozydowe	- aukubina - harpagozyd - katalpol - harpagid - katalpozyd - asperulozyd - agnuzyd - loganina - werbenalina - lamalbid	1) Plantago 6) Vaccinium 2) Menyanthidi folium 7) Verbascum 3) Lamii albi flos 8) Euphrasia 4) Agni castr fructus 5) Harpagophyti radix
Estrowe	WALEPOTRIATY - nietrwałe triestry rozpadające się m.in. na baldrynal waltrat acetowaltrat dihydrowaltrat	Valerianae radix
Sekoirydoidy	Związki gorzkie, powstają w wyniku pęknięcia wiązania 7-8 irydoidów: - oleuropeina - ipekozyd - (dihydro)foliamentyna - gencjopikrozyd - mentiafolina - amarogentyna	1) Olea europea 2) Ipecacuanhae radix 3) Rodzina Gentianaceae 4) Menyanthidis folium

2. Laktony seskwiterpenowe (również gorzkie):

• te które posiadają grupę metylenową poza układem cyklicznym (egzocykliczną) mogą wywoływać kontaktowy odczyn alergiczny, ponieważ grupa ta może wiązać się z białkiem

TYP	PRZYKŁADY	WYSTĘPOWANIE
Eudesmanolidy	- (izo)alantolakton - tetrahydroridetydyna - alantolakton	1) Inulae radix 2) Taraxaci radix
Germakranolidy	- partenolid - knicyna - laktucyna - laktukopikryna	Chrysantemi herba Cichorii radix Cnici benedicti herba
Gwajanolidy	- cykoriozyd B i C - sonchuzyd - cynaropikryna - artabsyna - absyntycyna - matrycyna - achillicyna	1) Cichorii radix 2) Cynarae folium/herba 3) dwa ostatnie są prekursorami chamazulenu
Pseudogwajanolidy	- helenalina - dihydrohelenalina	Arnicae anthodium

3. Diterpeny:

• acykliczne, np. fitol (element budulcowy witaminy K, tokoferoli, chlorofilu)

• cykliczne:

TYP	PRZYKŁADY	WYSTĘPOWANIE
Labdanu	forskolina	Coleus foskholi
Furanolabdanu	Marubina Kwas grindeliowy	Marrubi herba Grindeliae herba
Abietanu	Kwas abietynowy Kwas karnozolowy	Terpentyna Salviae folium Rosmarini folium
Kauranu	Stewiozyd (ten jest słodki)	Stenia rebaudiana
Gibereliny	Kwas giberelinowy	Hormon wzrostu roślin

• o charakterze laktonów, np. ginkgolidy w liściach miłorzębu japońskiego

• o charakterze estrów, np. estry forbolu w oleju z nasion Croton tigilum

• o charakterze glikozydów, np. kapsianozydy w Capsici fructus

• zawierające azot poza pierścieniem - zaliczane do alkaloidów diterpenowych, np.:

- (metylolyko)akonityna w zielu ostróżeczki polnej

- taksol (paklitaksel) w Taxus brevifolia (jakiś cis)

4. Triterpeny - powstają w wyniku cyklizacji skwalenu

TYP	PRZYKŁADY	WYSTĘPOWANIE
Tetracykliczne
Cykloartanu	- akteina - cimicifugozyd	Cimicifugae rhizoma
Dammaranu	- aglikony ginsenozydów	Ginseng radix
Kukurbitanu	- kukurbitacyny (gorzkie)	Rodzina Cucurbitaceae
Pentacykliczne
Oleananu	β-amaryna
Ursanu	α-amaryna, kwas boswelinowy	Boswellia serrata
Friedelanu	friedelina	Quercus cortex Inulae radix Pygei africani cortex
Taraksastanu	taraksasterol	pochodne i izomery w Arnicae anthodium
Lupanu	lupeol betulina kwas betulinowy	Betulae cortex

• limonoidy - zmodyfikowane triterpeny występujące w owocach cytrusowych

• kwasynozydy - zmodyfikowane terpeny występujące w Quassiae lignum

3. Działanie farmakologiczne:

DZIAŁANIE	ZWIĄZKI	WYSTĘPOWANIE
pobudzające wydzielanie soków trawiennych	irydoidy np. loganina	Menyanthidis folium
		sekoirydoidy: genzjopikrozyd, amarogentyna	rodzina Gentianaceae
		laktony seskwiterpenowe	rodzina Compositae
		diterpeny: marubina	Marubii herba
uspokajające	walepotriaty	Valerianae radix
przeciwzapalne	aukubina, katalpol, katalpozyd	Euphrasia, Plantago
		harpagozyd, harpagid	Harpagophyti radix
	przeciwbakteryjne	laktony seskwiterpenowe	Inulae radix
		knicyna	Cnici benedicti herba
przeciwmigrenowe	partenolid	Chrysantemi herba

wzmacniające mięsień sercowy, spazmolityczne, hipotensyjne	forskolina	Coleus forskohlii
przeciwnowotworowe	alkaloidy (głównie taksol)	Taxi cortex
przeciwagregacyjne	ginkgolid B	Gingko folium

1. mechanizm działania stomachica et digestiva:

• ponieważ związki aktywne mają gorzki smak drażnią zakończenia nerwowe grzbietu języka

• powoduje to pobudzenie wydzielania śliny

• na zasadzie odruchu zwiększa się też wydzielanie soku żołądkowego

2. surowców o gorzkim smaku nie wolno stosować przy chorobie wrzodowej, ponieważ zwiększają one czynności wydzielnicze żołądka (więcej HCl)

3. stosowanie korzenia hakorośli może powodować zaburzenia żołądkowo-jelitowe (zwłaszcza w przypadku nadkwaśności żołądka)

SUROWIEC	PRZECIWWSKAZANIA
Harpagophyti radix	- choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy - kamica żołciowa (pod kontrolą lekarza)
Cichorii radix	- uczulenie na surowce z rodziny Asteraceae - kamica żółciowa (pod kontrolą lekarza)
Taraxaci herba	- niedrożność dróg żółciowych, jelit - kamica żółciowa (pod kontrolą lekarza)
Cimfugae rhizoma	- ciąża i laktacja - ostrożnie przy nowotworach estrogenozależnych

ALKALOIDY

1. ALKALOIDY - związki zawierające azot w układzie heterocyklicznym, o charakterze zasadowym, występujące w roślinach i wkazujące zróżnicowane działanie farmakologiczne

• zawierające azot w układzie heterocyklicznym

• peptydowe

• terpenowe

• steroidowe

• zawierające azot poza układem cyklicznym

Grupa	Przykłady	Występowanie
ALKALOIDY ZAWIERAJĄCE AZOT W UKŁADZIE HETEROCYKLICZNYM
TROPANOWE	atropina, skopolamina	Belladonnae folium Stramoni folium Hyoscyami folium
		kokaina	Coca folium
	CHINOLINOWE	chinina, chinidyna	Cinchonae cortex
		graweolina, furochinolinowe (dyktamina)	Rutae herba
	IZOCHINOLINOWE	boldyna	Boldo folium
		glaucyna	Glauci flavi herba
		berberyna, chelidonina, protropina sangwinaryna, chelerytyna, protropina	Chelidonii herba
		morfina, kodeina, papaweryna, tebaina	Opium
		tubokuraryna, chondrodendryna	Curara Menispermaceae
	CHINOLIZYDYNOWE	sparteina	Sarothamni scoparii herba
		cytyzyna	Cytisi semen
	INDOLOWE	strychnina	Strychni semen
		johimbina	Yohimbae cortex
		rezerpina, ajmalina	Rauwolfiae radix
		winblastyna, winkrystyna winkamina	Vincae roseae folium Vincae minoris herba
		fizostygmina	Physostigmae semen
		C-toksyferyna-1	Curara Loganiaceae
		harman	Passiflorae herba
		cynchonamina	Cinchonae cortex
POCHODNE ERGOLINY	ergometryna, ergina, ergotamina, ergokrystyna, ergokryptyna, ergoklawina, ergokornina	Secalae cornutum
PIROLIZYDYNOWE	intermedyna	Symphyti radix
		tussilagina, senecjonina	Farfarae folium
		laburnina, laburnamina	Cytisi semen
PURYNOWE	kofeina, teobromina, teofilina	Cacao semen Coffae semen Colae semen Mate folium Guarana Theae folium
IMIDAZOLOWE	pilokarpina	Jaborandi folium
PIRYDYNOWE i PIPERYDYNOWE	lobelina	Lobeliae herba
		nikotyna, anabazyna	Nicotianae folium
	PIROLIDYNOWE	higryna, kuskohigryna	Coca folium
		stachydryna, betonicyna	Leonuri cardiaceae herba Marrubi herba

POCHODNE INDOBENZAZEPINY	fumarytyna, fumarolina	Fumariae herba
ALKALOIDY PEPTYDOWE
frangulanina i franganina		Frangulae cortex
ergotamina, ergokrystyna, ergokryptyna, ergokornina		Secalae cornutum
ALKALOIDY DITERPENOWE
azot w pierścieniu	(metylolyko)akonityna, delkozyna		Aconiti tuber Delphinii consolidae herba
azot poza pierścieniem	paklitaksel (taksol), taksusyny, bakkatyna III, taksyny		Taxi cortex
ALKALOIDY STEROIDOWE
Veratrum	weratramina, rubijerwina, weratrydyna	Veratri rhizoma
Solanum	solasodyna, solasonina, tomatydyna, tomatyna, demissydyna, demissyna, tomatydenol	Solanum lycopersicum Solanum tuberosum Solanum demissum Dulcamarae stipites
ALKALOIDY ZAWIERAJĄCE AZOT POZA UKŁADEM CYKLICZNYM (PROTOALKALOIDY)
POCHODNE TROPOLONU	kolchicyna	Colchici semen/tuber/flos
AMINY AROMATYCZNE	efedryna	Ephedrae herba
		katyna	Cathae folium
		kapsaicyna	Capsici fructus
	POCHODNE GUANIDYNY	galegina	Galegae herba
		guanidyna	Bursae pastoris herba Urticae radix/herba
AMINY ALIFATYCZNE	alkiloaminy np. cholina	Foenugraeci semen

2. PROTOALKALOIDY - związki powstające z aminokwasów, ale zawierające atom azotu poza układem heterocyklicznym:

1. fenyloalkiloaminy: efedryna, katyna, kapsaicyna

2. indoloalkiloaminy, np. tryptamina, serotonina (Urticae herba), betaina z buraka zwyczajnego

3. stachydryna, bentoicyna, turycyna (Leonuri cardiaceae herba, Marrubi herba)

3. PSEUDOALKALOIDY - związki nie powstające z aminokwasów, ale z izoprenu:

1. alkaloidy diterpenowe np. akonityna, paklitaksel

2. alkaloidy steroidowe np. solasodyna

3. kolchicyna

4. związki powstające z kwasu octowego i amoniaku np. koniina

4. Właściwości alkaloidów:

1. formy występowania:

• rozpuszczalne w wodzie sole kwasów (winowego, octowego etc.)

• wolne zasady (rzadziej, np. pilokarpina) - rozpuszczalne w rozpuszczalnikach organicznych

• połączone z garbnikami (chinina, chinidyna, w Guaranie)

• połączone z cukrami (w Solanum)

• jako estry (atropina, skopolamina, taksol, kokaina, rezerpina)

• jako aminy rozpuszczalne w wodzie

2. stan skupienia:

• zawierające tlen w cząsteczce stałe, krystaliczne, barwne (rzadziej ciecze)

• niezawierające tlenu w cząsteczce płynne lub lotne

3. skręcalność optyczna

• naturalne są zwykle lewoskrętne i czynne biologiczne

• racematy mniej aktywne

5. Działanie farmakologiczne - wynika z wpływu alkaloidów na ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy

DZIAŁANIE	ALKALOIDY
cucące (pobudzające)	kofeina, lobelina, strychnina
kurczące macicę	ergotamina
miejscowo znieczulające	kokaina
moczopędne	alkaloidy purynowe (gł. teobromina)
obniżające ciśnienie	rezerpina
obniżające wydzielanie potu	atropina
przeciwarytmiczne	chinidyna, ajmalina, spartenina
przeciwastmatyczne	teofilina, efedryna
przeciwbólowe	morfina
przeciwkaszlowe	glaucyna, kodeina, narkotyna
przeciwmalaryczne	chinina
przeciwnowotworowe	winblastyna, winkrystyna, taksol
przeciwreumatyczne	kapsaicyna
rozkurczające mięśnie gładkie	papaweryna, chelidonina, efedryna
rozszerzające źrenicę	atropina, skopolamina
tonizujące układ mięśniowy	galantamina, fizostygmina
wykrztuśne	emetyna
zwężające źrenicę	pilokarpina, fizostygmina
zwiotczające mięśnie prążkowane	tubokuraryna, C-toksyferyna
żółciotwórcze i żółciopędne	boldyna
wywołujące erekcję	johimbina

6. Działania uboczne:

ALKALOID	DZIAŁANIE
tropanowe	suchość w jamie ustnej zaburzenia akomodacji częstoskurcz zaburzenia oddawania moczu halucynacje i drgawki przy dużych dawkach
chinina	macica ciężarna wrażliwsza na skurcze odczyny uczuleniowe (alergia, gorączka) uszkodzenie mięśnia sercowego, naczyń zmniejszenie ilości płytek krwi potęguje działanie antykoagulantów
Chelidoni herba	wzrost stężenia enzymów wątrobowych ostre zatrucia wątroby
Korzeń wymiotnicy	alergie (podrażnienia błony śluzowej) wymioty, skurcze jelit, biegunki, śpiączka w wyższych dawkach
kofeina	bezsenność, pobudzenie psychomotoryczne wzmożenie działania przez psychoanaleptyki wzmaga działanie ASA, paracetamolu, ibuprofenu
Colae semen	nadpobudliwość, stany niepokoju, trudności w zasypianiu, dolegliwości żołądkowe, wzmożenie działania psychoanaleptyków
Cacao semen	działanie zapierające (zawiera garbniki) odczyny alergiczne migrena silne pobudzenie
Theae folium	Obecność garbników - zmniejszenie resorpcji leków zawierających azot w cząsteczce
Capsici fructus	Objawy uczuleniowe

7. Dokładniej działanie poszczególnych alkaloidów:

ALKALOID	DZIAŁANIE
ATROPINA	Porażenie układu parasympatycznego: - rozkurcz mięśni gładkich - hamowanie odruchu wymiotnego - zmniejszenie wydzielania: śluzu w oskrzelach, gruczołów potowych i trawiennych - rozszerzenie źrenicy oka - przyspieszenie akcji serca (chrono+, dromo+)
SKOPOLAMINA	1) uspokojenie, senność 2) przeciwwymiotnie 3) znosi stany drżenia i usztywnienia mięśni 4) hamuje ślinotok u Parkinsona 5) rozszerza źrenicę oka
CHININA	niszczy schizonty Plazmodium vivat przeciwbólowo (hamuje ośrodek bólu) obniża temperaturę ciała hamuje metabolizm komórkowy
CHINIDYNA	Blokuje otwarte kanały sodowe zahamowanie napływu Na^+: - spowolnienie pracy serca i zmniejszenie siły skurczu
TEOFILINA	spazmolitycznie (szczególnie na oskrzela) diuretyn (patrz niżej)
TEOBROMINA	diuretyk: - rozszerzenie kłębuszkowych naczyń nerkowych - zwiększenie przesączu moczu pierwotnego - hamowanie resorpcji Cl^-

8. Przeciwwskazania:

ALKALOID	PRZECIWWSKAZANIA
TROPANOWE	gruczolak prostaty z zastojem moczu jaskra obrzęk płuc arytmia częstoskurczowa zwężenie przewodu pokarmowego okrężnica olbrzymia
Boldo folium	niedrożność dróg żółciowych i ciężkie schorzenia wątroby
Kofeina	wrzody żołądka i dwunastnicy
Capsici fructus	Nie stosować na uszkodzoną skórę i przy uczuleniu na paprykę. Nie dłużej niż 14 dni (w tym 2 dni na to samo miejsce).
Galegae herba	Działanie hipoglikemiczne przy łączeniu z innymi lekami obniżającymi cukier

OLEJKI ETERYCZNE

DZIAŁANIE	OLEJEK
antyseptyczne	eukaliptusowy, lawendowy (bez surowca), miętowy, tymiankowy, Salviae folium TYMOL, MENTOL, EUGENOL, CYTRAL, GERANIOL
przeciwzapalne	rumiankowy i krwawnikowy CHAMAZULEN (hamują wydzielanie histaminy)
rozkurczająco na m. p. pok. (wiatropędnie)	anyżowy, koprowy, miętowy, lawendowy, Archangelicae radix, Melissae folium, Chamomillae anthodium, Millefolii herba
przeciwreumatycznie (stos. zewnętrznie)	eukaliptusowy, sosnowy, rozmarynowy KAMFORA
wykrztuśnie	Anisi fructus, Eucalypti folium, Foeniculi fructus, Pini gemmae, Thymi herba składniki syropów i do inhalacji (eukaliptus, sosna, rozmaryn)
moczopędne	Levistici radix, Iuniperi fructus, Ononidis radix
stomachica et digestiva	Archangelicae radix, Aurantii amari pericarpium, Calami rhizoma, carvi fructus, Coriandri fructus, Melissae folium, Menthae piperitae folium, Millefolii herba, Rosmarini folium, Zigeberis rhizoma
żółciopędnie i żółciotwórczo	Menthae piperitae folium, Curcumae rhizoma, Juniperi fructus, Millefolii herba
uspokajające	Archangelicae radix, Lavendulae flos, Melissae folium, Valerianae radix
przeciwpasożytnice	Absinthi herba (β-TUJON)
corrigentia	anyżowy, pomarańczowy, cytrynowy, koprowy, miętowy

MECHANIZMY:

1. działanie antyreumatyczne:

• rozszerzenie naczyń krwionośnych wzrost kapilarnego przepływu krwi łatwiejsze usuwanie metabolitów zapalenia

• przekrwienie i zaczerwienienie oraz rozgrzanie skóry

2. działanie wykrztuśne

• olejki wydalają się w płucach drażnią błonę śluzową oskrzeli od strony światła wzmagają wydzielanie śluzu upłynnienie wydzieliny i ułatwienie odkrztuszania

• dodatkowo działanie spazmolityczne na m.oskrzeli

• antyseptyka

• drażnienie błony śluzowej żołądka odruchowy efekt sekretolityczny w oskrzelach

1. działanie moczopędne

• drażnią kanaliki nerkowe większa filtracja w kłębuszkach nerkowych i mniejsza resorpcja zwrotna

• spazmolitycznie na m. gładkie w drogach moczowych

• polepszenie przepływu krwi przez nerki większa diureza

• działanie dezynfekcyjne w drogach moczowych

1. działanie żółciopędne

• drażnienie komórek wątroby (bezpośrednio) zwiększone wytwarzanie żółci

• spazmolityczne ułatwiają wydzielanie i przepływ żółci

1. pobudzanie wydzielania soków żołądkowych:

• drażnią zakończenia nerwowe w śluzówce żołądka

• wpływ na zmysł powonienia

• odruchowo przez drażnienie zakończeń smakowych jamie ustnej

SUROWIEC	PRZECIWWSKAZANIA
Menthae folium	niemowlaki poniżej 2 roku na skórę (mentol powoduje bezdech z zamknięciem głośni) w kamicy żółciowe po konsultacji
Salviae folium	Olejku nie stosować w ciąży
Thymi herba	Dzieci do 2 roku życia (mentol)
Anisi fructus	Nadwrażliwość na anetol. ostre stany zapalne żołądka i jelit choroba wrzodowa krwawienia wewnętrzne
Foeniculi fructus	Pierwsze miesiące ciąży
Levistici radix	Ostre zapalenia miąższu i niewydolność nerek Obrzęki spowodowane niewydolnością serca lub nerek
Eucalypti folium	niemowlęta i małe dzieci nie podawać do wewnątrz w stanach zapalnych p.pok i schorzeniach wątroby
Curcumae rhizoma	Niedrożność dróg żółciowych W kamicy żółciowej po konsultacji
Zingiberis rhizoma	wymioty w okresie ciąży kamica żółciowa po konsultacji
Iuniperi fructus	stany zapalne nerek ciąża
Pini gemmae	dychawica oskrzelowa koklusz ciąża

SUROWIEC	DZIAŁANIA UBOCZNE
Salviae folium	nudności, wymioty, otępienie, drgawki (długotrwałe stosowanie)
Lavandulae flos	stany zapalne błony śluzowej żołądka, podrażnienie nerek i pęcherzyków płucnych (duże dawki)
Majoranae herba	Nie stosować długotrwale bo zawiera: hydrochinon - kancerogenny, depigmentuje skórę arbutynę metabolizującą do hydrochinonu
Anisi fructus Foeniculi fructus Auranti amari pericarpium	drażni błonę śluzową żołądka rozszerza naczynia włosowate odurzenie i drgawki alergiczne odczyny (skóra i drogi oddechowe)
Coriandri fructus Archangelicae radix Levistici radix	1) działanie fotouczulające - furanokumaryny typu psolarenu
Eucalypti folium	osłabia działanie podawanych równolegle leków mdłości, biegunka, wymioty
Calami rhizoma	β-azaron (tri- i tetraploidalne formy) - działanie kancerogenne i mutagenne
Iuniperi fructus	uszkodzenie nerek i podrażnienie śluzówki p.pok.
Pini gemmae	1) podrażnienia skóry i błon śluzowych 2) nasilenie skurczu oskrzeli

---