Jan Kochanowski, Fraszki,
oprac. Janusz Pelc, wyd. 2 zm., BN I 163, 1998.
WSTĘP
Kultura obyczajowo-towarzyska i umysłowa w epoce odrodzenia.
1584 r. Kochanowski wydał w Krakowie „Fraszki”.
wszechstronne zainteresowanie człowiekiem i sprawami ludzkimi.
Giovanni Pico della Mirandoli „O godności człowieczej oracji”: „Umieściłem cię pośrodku świata, abyś tym łatwiej mógł obserwować wszystko, co się w świecie dzieje” - tak według niego Bóg miał powiedzieć do pierwszego człowieka.
duża rola dworów i uniwersytetów, także miast i ośrodków podmiejskich.
humaniści renesansowi sięgali do kultury grecko-rzymskiej; przywiązywali szczególną wagę do dyskusji --powstają grupy dyskusyjne nawiązujące do tradycji antycznych, np. Akademia Platońska, Academia Panormitana w Neapolu, Societas Litteraria Vistulana w Niemczech.
na przełomie XV i XVI w. głównymi ośrodkami krzewienia nowych, renesansowych form życia umysłowego i towarzyskiego w Polsce były duże miasta: Kraków (zwłaszcza za Zygmunta I) oraz dwory pierwszych mecenasów-humanistów.
twórcy na dworze Zygmunta I: Andrzej Krzycki, Jan Dantyszek, Stanisław Gąsiorek z Bochni (wuj Łukasza Górnickiego), Stanisław Hozjusz.
rola dworów: prymasa i kanclerza Jana Łaskiego, potem jego bratanków, Jana Lubrańskiego, Seweryna Bonera, Piotra Kmity, Jana Tarnowskiego; dwór Andrzeja Krzyckiego.
Zygmunt II August tworzył swój dwór w Wilnie.
w 1563 lub 1534 r. Jan Kochanowski został poetą królewskim.
Tradycja i poprzednicy fraszek Kochanowskiego.
ogromna rola greckich epigramatów, a także rzymskich, zwłaszcza Marka Waleriusza Marcja-lisa („Księgi epigramatów”), na którym wzorowało się wielu polskich pisarzy, m.in. Jan Kocha-nowski, Andrzej Krzycki.
nawiązania do Kallimacha z Cyreny, jego „Anakreontyki” odnalazł Henri Estienne.
Jan Kochanowski był niewątpliwie pierwszym polskim „anakreontystą”, w jego ślady poszli następni: Jan Smolik, Mikołaj Sęp Szarzyński, Jan Rybiński, w XVII w. Jan Andrzej Morsztyn, Jan Gawiński, w XVIII w. Epifani Minasowicz, Adam Naruszewicz, Franciszek Dionizy Kniaź-nin.
zbiory facecji, opowieści, apoflegmatów, sławnych powiedzeń ze starożytności zostały zebra-ne, a później wydane przez Poggio Braccioloniego "„Liber facetiarum”, zbiory Heinricha Be-bela i Erazma z Rotterdamu („Adagiorum chiliades tres”).
popularność bajek: forma krótka lub obszerna, wzorowana na Ezopie; słynny niemiecki prze-kład bajek: Heinrich Steihövel, włoski: Akcjusz Zuccho, polski: Biernat z Lublina (ok. 1516 r.).
stemmata - wiersze interpretujące herby, godła heraldyczne, symbolikę określa inskrypcja, a komentuje subskrypcja.
ikony - wizerunki poszczególnych postaci.
emblemat - twórcą tego gatunku był włoski humanista, Andrea Alciati „Emblematum liber” 1531 r.; pełny emblemat składał się:
z inskrypcji, którą był na ogół tytuł, nagłówek pełniący rolę motta, często, zwłaszcza w późniejszych czasach, wyrażony w postaci sentencji.
z obrazu, symbolicznego lub alegorycznego wizerunku, zwanego imago, icon, wyra-żając treści uogólnione w inskrypcji słownie, a tu ukazane paralelnie.
z subskrypcji - zazwyczaj epigramat, choć mógł to być też inny tekst, utwór elegijny, nawet pisany prozą, zawsze jednak objaśniający, komentujący sens obrazu oraz ins-krypcji.
„Fraszki” i łacińskie „Foricoenia” Jana Kochanowskiego powstały w epoce, w której szczegól-ne uznanie zdobywały takie gatunki, jak emblemata, stemmata, ikony; Jan Kochanowski rza-dko pisywał stemmata (np. wiersz dedykacyjny „Szachów”).
pierwszy wiersz emblematyczny, będący jednocześnie symbolicznym wizerunkiem znanej po-staci, napisał Jan Dantyszek, wydrukował go w 1531 r.
mistrzowie epigramatu: Andrzej Krzycki, Klemens Janicki (Janicjusz), Krzysztof Kobyliański (mniejszy dorobek niż dwóch pozostałych, przestrzegał rygorystycznie zasad gatunkowych); trochę pisywał Mikołaj Rej.
Janicjusz:
Amo
Tres me litterulae perdunt redduntque saluti,
Hei vox cur tantum parvula iuris habes?
u Reja widać wyraźnie rygorystyczne przestrzeganie długości epigramatu: 8-wersowy, 13-zgłoskowy (7+6), np. „Zwierzyniec”.
Jan Kochanowski wprowadzał do swoich „Fraszek” oraz „Foricoeniów” utwory przynależne do różnych gatunków, np. biesiadne kantyleny, anakreontyki, drobne liryki, sonety, erotyki, wier-szyki do przyjaciół i znajomych, obrazki obyczajowe, docinki satyryczne, wiersz-modlitwy.
Jana Kochanowskiego świat fraszek.
geneza, znaczenie fraszek została wyjaśniona przez Sante Graciottego w rozprawie pt. „Fra-szki i <<fraszki>>”.
frasca - z wł. gałązka pokryta liśćmi, przenośne znaczenie: 1) osoba bez znaczenia, niepo-ważna; 2) rzeczy i sprawy małej wagi; 3) językowe drobiazgi, kawały; pisane u Boccaccia od-nosi się również m.in. do dziedziny strojów, do „drobnych świecidełek”, „upiększeń”.
Jan Kochanowski pierwszy raz użył słowa „fraszka” w „Satyrze albo Dzikim mężu”.
mistrzem Kochanowskiego był Francesco Robotello.
swoistym obramowaniem „Ksiąg pierwszych” „Fraszek” są dwa programowe wiersze: 3 i 101, pod tym samym tytułem „O żywocie ludzkim”; w pierwszej widzimy uogólnienie bardzo zna-mienne i charakteryzujące postawę twórcy dzieła: „Fraszki to wszytko, cokolwiek myślemy,/ Fraszki to wszytko, cokolwiek czyniemy…” - bliskie to słowom Eklezjastesa: „Vanitas vanita-tum et omnia vanitas” I 2, XII 8.
we „Fraszkach” znalazła się cała galeria postaci śmiesznych, niektórzy zostali ośmieszeni, by na ich przykładzie ukazać przeróżne wady właściwe istotom ludzkim - zgodne to było z pra-dawną zasadą wszelkiej satyry: „Parcere personis, dicere de vitiis” = u Kochanowskiego „Nie-chaj karta występom, nie personom łaje”; w „Księgach pierwszych” z dobrotliwym uśmiechem autor ukazał swoich przyjaciół i siebie.
w „Księgach wtórych” umieścił poeta wierszyk pisany najprawdopodobniej podczas pracy w kancelarii królewskiej, obdarzony znamiennym tytułem „O nowych fraszkach” - poeta drwi z tego, że tracił czas, który mógłby przeznaczyć na pisanie wierszy, na kaligrafowaniu itp.
człowiek jako marionetka występuje stosunkowo często u Kochanowskiego: I 3, 101, „Czło-wiek Boże igrzysko” w „Księgach trzecich”.
w wierszu „O nowych fraszkach” mamy do czynienia z karnawalizacją - dotyczy ona króla Zygmunta II Augusta.
współcześni Kochanowskiemu zabiegali, by być umieszczonym we fraszce, np. Mikołaj Firlej, gwarantowało to sławę i pewien rodzaj nieśmiertelności.
wbrew zapowiedzi wstępnej poeta mówił e fraszkach o czynach bohaterskich, pamiętać nale-ży, że zbiór owych fraszek zawiera kunsztowną „Modlitwę o deszcz”, refleksyjne wiersze-modlitwy „Do Pana” i „Na dom w Czarnolesie”.
jako renesansowy Proteus, autor „Do gór i lasów”, spoglądał na przemijające koleje oraz me-tamorfozy swojego życia (Proteus był uważany przez Giovanniego Pico della Mirandola i in-nych humanistów za uosobienie człowieka prawdziwego); w zakończeniu nawiązanie do „Carpe diem” Horacego:
Dalej co będzie? Srebrne w głowie nici,
A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci.
Konstrukcja fraszek.
od dystychów do utworów wypełniających ok. 30 wersów.
we „Fraszkach” występuje 10 typów rytmicznych: 5-, 7-, 8- (czasem 4+4), 10- (4+6; 5+5), 11- (5+6), 12- (7+5), 13- (7+6; 8+5) oraz 14-zgłoskowiec (8+6)
większość fraszek pisana jest wierszem stychicznym.
4-wersowa zwrotka pisana 8-zgłoskowcem: Ks. I „Z Anakreonta”, „O sobie”, „Do chmury”, „O tymże”.
wiersz stroficzny, 13-zgłoskowiec o rymach aabb: Ks. I „Do dziewki”.
próby sonetu 11-zgłoskowiec (5+6): „Do paniej” (abba cddc dede ff), „Do Franciszka” (abba abba cdcdcd), „Do St<anisława> Wapowskiego” (abba abba cdcdee).
ważna rola przypadła we „Fraszkach” anakreontykom: „Z Anakreonta”, „Do dziewki” (erotyk).
we „Fraszkach znalazły się 4 utwory będące modlitwami: z Ks. III, 2 „Do Pana”, 37 „Na dom w Czarnolesie”, 38 „Do Pana”, 72 „Modlitwa o deszcz”.
liczne są we „Fraszkach” erotyki rubaszn, satyryczne docinki, zwłaszcza wobec kobiet: „Raki” (konstrukcja versus cancrini), „Na Barbarę”.
wiele fraszek o życiu, przyjaciołach, obyczajowych.
komizm, zarówno słowny, jak i sytuacyjny: „O prałcie”, „O błaźnie”, „O rozwodzie”, „O dokto-rze Hiszpanie”.
monolog dydaktyczno-moralizatorski: „Na pany”, „Na heretyki”.
we „Fraszkach” znaleźli się też wielcy magnaci, jak Firlejowi, Radziwiłłowowie, biskup poz-nański Adam Konarski, miecznik koronny Mikołaj Wolski, wojewodzic podolski i późniejszy hetman Mikołaj Mielecki, Wacław Ostroróg, Łukasz Górnicki, Andrzej Patrycy Nidecki.
elementem ożywiającym, urozmaicającym wypowiedź we fraszkach opisowych i refleksyjnych były liczne personifikacje, częste metonimie, rozwinięta synonimika.
Miejsce „Fraszek” w twórczości Kochanowskiego oraz w rozwoju literatury polskiej.
„Fraszki” krążyły w rękopisie (lub wielu rękopisach) już przed połową 1565 r., jednak nie wia-domo, jakie utwory zawierały owe rękopisy.
fraszka „O Rzymie” była wydrukowana w 1564 r. przy „Słowniku…” Jana Mączyńskiego.
obok „Trenów” „Fraszki” są liryką najbardziej osobistą.
„Fraszek księga pierwsza” wydana w 1586 r. przez Melchiora Pudłowskiego.
fraszki pisywał tzw. Anonim-Protestant (początkowo uważano, że to Erazm Otwinowski, póź-niej odrzucono tą hipotezę) oraz Mikołaj Sęp Szarzyński (fraszkami nazywał on dowcipne ob-razki).
z poetów u schyłku XVI w. bliskim tradycji „Fraszek” Kochanowskiego był Jan Smolik („Fra-szek Jana Smolika księga pierwsza” zawierała anakreontyki, przekłady wierszy Krzyckiego; koncept Smolika jako fraszkopisa najdoskonalej ujawnił się w dystychach).
fraszkopisem w baroku byli Daniel Naborowski, Hieronim, Jan Andrzej i Zbigniew Morsztyno-wie, Wespazjan Kochowski, Jan Gawiński („Dworzanki albo epigramatami polskimi”), Stani-sław Serafin Jagodyński, Wacław Potocki.
o wielowiekowej, trwałej obecności fraszek świadczy m.in. antologia Tuwima „Cztery wieki fraszki polskiej” (wydana w 1937 r.).
TEKST
FRASZEK JANA KOCHANOWSKIEGO KSIĘGI PIERWSZE
Do gościa.
Na swoje księgi.
O żywocie ludzkim.
Z Anakreonta.
O Hannie.
Na hardego.
Na starą.
Z Anakreonta.
Do Hanny.
Do Pawła.
Na utratne.
Sen.
Do paniej.
Raki.
O kocie.
Na nieodpowiedną.
Na pieszczone ziemiany.
Na niesłowną.
Do paniej.
O chmielu.
Na nabożną.
Na grzebień.
Ofiara.
O sobie.
Na Konrata.
Do Mikołaja Firleja.
O Łazickim a Barzem.
O Jędrzeju.
Do Jósta.
Do Jakuba.
Epitafijum Kosowi.
O tymże.
O zazdrości.
O dobrym panie.
O Kachnie.
Do gościa.
Na Barbarę.
Do Walka.
Epitaf<ijum> Kry<sztofowi> Sien<ieńskiemu>.
Z Anakreonta.
Na poduszkę.
Na frasownego.
Na stryja.
Na Świętego Ojca.
Do Mikołaja Mieleckiego.
Na łakome.
Na niesłownego.
Do Pawełka.
Na Matusza.
Na posła papieskiego.
Na pijanego.
Na gospodarza.
Na matematyka.
O księdzu.
O gospodyniej.
Na butnego.
Za pijanicami.
O prałacie.
Do Marcina.
Na miernika.
O chłopcu.
O Hannie.
Do Stanisława.
Epita<fijum> Wojc<iechowi> Krysk<iemu>.
Drugie temuż.
Na pany.
Do gospodyniej.
O Staszku.
Do Kachny.
O liście.
Epita<fijum> Jędr<zejowi> Żelisławsk<iemu>.
Do Baltazera.
Do P<awła> Stępowskiego.
O gospodyniej.
Na hardego.
Z Anakreonta.
Na sokalskie mogiły.
Do Jana.
O doktorze Hiszpanie.
O ślachcicu polskim.
Epita<fijum> dziecięciu.
Na młodość.
Na starość.
Na śmierć.
Na frasowne.
Na Fortunę.
O fraszkach.
Do Miłości.
O śmierci.
Na ucztę.
Do Chmury.
O tymże.
Epitaf<ijum> dziecięciu.
Do Pawła.
Na Ślasę.
Epitaf<ijum> Wysockiemu.
Do paniej.
O Milości.
Na kogoś.
O fraszkach.
O żywocie ludzkim.
FRASZEK JANA KOCHANOWSKIEGO KSIĘGI WTÓRE
Ku Muzom.
Do Jadwigi.
o rozwodzie.
Do Pluta.
Epitaf<ijum> Sobiechowi.
Na lipę.
Na wieniec.
Na różą.
Do paniej.
Na łakomego.
Do Petriła.
Z greckiego.
Do przyjaciela.
Do tegoż.
Do Sta<nislawa> Meglewskiego.
O Koźle.
Na Piotra.
Do Jana.
O kapelanie.
O drugim.
Ofiara.
Do doktora.
Do gospodarza.
Z greckiego.
O kaznodziei.
Do Piotra.
Epita<fijum> Andr<zejowi> Bzick<iemu> kast<elanowi> chełm(skiemu).
Tegoż malżonce.
Do fraszek.
Ofiara.
Na toż.
Z greckiego.
Do dziewki.
Do Jędrz<eja> Patr<ycego>.
Do doktora.
Do Wojtka.
Do snu.
Z greckiego.
Na fraszki.
Do Wojtka.
O proporcyjej.
O starym.
O gościu.
Do fraszek.
Do Bartosza.
Do Anakreonta.
Na obraz Andr<zeja> Patr<ycego>.
Na zachowanie.
Do doktora.
Z greckiego.
Ofiara.
O Łazarzowych księgach.
Do Jędrzeja.
Z greckiego.
Do Jósta.
Nagrobek Pa<włowi> Chmielowsk<iemu>.
Do St<anislawa> Porębskiego.
Z greckiego.
Do Marcina.
Do nieznajomego.
Do Jędrzeja.
Do Stanisława.
O Bekwarku.
Do Wędy.
O Aleksandrzech.
Do Hanny.
Nagrobek Mik<ołajowi> Trzebucho<wskiemu>.
Temuż.
Do doktora Montana.
Nagrobek opiłej babie.
Do Wenery.
Do dziewki.
O rozkoszy.
Na Historyją trojańską.
Nagrobek Adryjanowi dokt<orowi>.
Do swych rymów.
Do Anny.
Do przyjaciela.
Do Boginiej.
Do Andrzeja Trzecieskiego.
Na rym nierozmyślny.
O Gąsce.
Na pszczoły budziwiskie do Jego Mił<ości> P<ana> W<ojewody> Wileńskiego.
Do gościa.
Do pszczół.
Odpowiedź.
Do doktora.
O fraszkach.
O nowych fraszkach.
Z Anakreonta.
Do Anny.
O Pelopie.
Nagrobek mężowi od żony.
O Miłości.
O Rzymie.
Do doktora.
Na Chmurę.
Nagrobek Annie.
Do Mikołaja Mieleckiego.
Do Wojewody.
Do Montana.
Nagrobek St<anisławowi> Zaklice z Czyżowa.
Dorocie z Michowa żenie jego.
Do drużby.
Do Franciszka.
Na most warszewski.
Na tenże.
Na tenże.
FRASZEK JANA KOCHANOWSKIEGO KSIĘGI TRZECIE
Do gór i lasów.
Do Pana.
Do gościa.
Z Anakreonta.
Z Anakreonta.
Na lipę.
Na lipę.
O Mikoszu.
O Miłości.
Do Miłości.
Do Miłości.
Do Miłości.
Do dziewki.
Do poetów.
Do opata.
O kołnierzu.
O swych rymiech.
Do sąsiada.
Do Reiny.
Do Jana.
Do kogoś.
Na heretyki.
Do Pawła.
Do St<anislawa> Wapowskiego.
Z greckiego.
O Necie.
O Hektorze.
Do Magdaleny.
Do fraszek.
Do Jana.
O miłości.
O tejże.
Do Miłości.
O duszy.
Do Łask.
Do doktora.
Na dom w Czarnolesie.
Do Pana.
O fraszkach.
Do Kachny.
O łaziebnikach.
Do Pawła.
Do Wojewody.
Do Kachny.
Do Stanisława.
Do Pryszki.
Do Zofijej.
Epit<afijum> Eraz<mowi> Krocz<ewskiemu> kuchm<istrzowi>.
Nagrobek St<anisławowi> Stus<owi>.
Do gościa.
Do Lubimira.
Nagrobek kotowi.
Epit<afijum> Jóstowi Glacowi.
Na zdrowie.
Nagrobek Rózynie.
O kapłanie.
Nagrobek Piotrowi.
O błaźnie.
O Marku.
Do starosty.
Do kaznodzieje.
Do gospodarza.
Epita<fijum> Grzeg<orzowi> Podlodowsk<iemu> st<aroście> rad<omskiemu>.
Do Wacława Ostroroga.
Male<m>u wielkiej nadzieje Radziwił<łowi>.
Nagrobek J<ej> M<ości> P<aniej> Wojewodzinej Lubelskiej.
Drugi.
Na śklenicę.
Do Jadama Konarskie<g>o bisk<upa> pozn<ańskiego>.
O koźle.
Nagro<bek> Hannie Spinkow<ej> od męża.
Modlitwa o deszcz.
Do Mikołaja F<irleja>.
Do Starosty muszyńskiego.
Nagrobek koniowi.
Człowiek Boże igrzysko.
Do Mik<ołaja> Wolskiego.
Gadka.
Nagrobek Gąsce.
Temuż.
O mądrości.
Do dziewki.
Nagrobek dwiema braciej.
Na słup kamienny.
Marcinowa powieść.
O flisie.
FRASZKI DODANE
Na herb Tarnowskich „Leliwa".
Na Słownik Jana Mączyńskiego.
Inny na toż.
Trzy fraszki „O pijaństwie".
Źle dopijać się przyjaciela.
Pełna prze zdrowie.
Przymówka chłopska.
FRASZKI Z „FRAGMENTÓW”.
Na XII tablic ludzkiego żywota.
Na obraz Lukrecyjej.
Na obraz Klelijej.
Na mężną Telezyllę.
Na most warszawski.
Epitafijum Kaspra Kochanowskiego pisarza sendomierskiego.
Nagrobek Tęczyńskiemu.
Na swe księgi do Łaskiego.
opracowały Aleksandra Araszkiewicz i Kinga Wajszczak
czyli Henri Stephanus
„Kocham”: „Trzy literki mnie gubią i przywracają do życia,/ Ach, jak to możesz mieć tyle mocy, maleńkie słówko?”
Marność nad marnościami i wszystko marność.
1