PRAWO

31. PRAWA BARBARZYŃSKIE W EUROPIE

- „ustawy” barbarzyńców, spisy praw zwyczajowych szczepów germańskich które osiedlały się w granicach Imperium Rzymskiego W IV- V w .n. e. własne państwa .(Wizygoci, ostrogoci, Burgundowie, Longobardowie)

Podstawowymi źródłami prawa w monarchii frankońskiej były właśnie prawa zwyczajowe poszczególnych szczepów germańskich. Obowiązywała zasada personalności prawa. Na większości obszarów państwa frankońskiego nie doszło do ujednolicenia prawa. Ludność miejscowa posługiwała się prawem rzymskim a ludność danego szczepu swoim własnym prawem zwyczajowym (dualizm prawa) Prawo to było spisywane przez możnowładców lub panującego w ważniejszych kwestiach. Dochodziło jednak do przejmowania zastanych urządzeń ustrojowych i pewnych nowych rozwiązań przez osiedlające się w granicach Imperium Rzymskiego, szczepy germańskie

Pierwszym i najstarszym z zachowanych spisów praw zwyczajowych szczepów germańskich - Wizygotów jest: C o d e x E u r i c a n u s - V w. n. e Posiada znamiona wpływów romanistycznych pod względem formy(napisany poprawną, ale zwulgaryzowaną łaciną) i treści (Przejęcie wielu prawnych instytucji rzymskich).Dla Burgundów- L e x G u n d o b a d a - koniec V w. n. E. Jest to zbiór ustaw królewskich o charakterze personalnym. Widoczny wpływ prawa rzymskiego oraz wizygockiego kodeksu Euryka.

Dla Longobardów - E d y k t R o t a r a - 643r.n.e. O charakterze ściśle germańskim bez rzymskich naleciałości. Systematycznie uporządkowany materiał normatywny wg kryterium osobowego. Nie uznawał on mocy obowiązującej prawa rzymskiego. Edyktem który w części uwzględniał prawo rzymskie był

E d y k t L i u t p r a n d a .Równie starym i sławnym zbiorem praw zwyczajowych był spis praw Franków Salickich L e x s a l i c a - początek VI w.n.e. O charakterze germańskim (liczne pozostałości organizacji rodowo-plemiennych. Spisany prymitywną łaciną z użyciem zwrotów starogermańskich. Ostatnia jego redakcja to: Recensio Karolina za czasów Karola Wielkiego.

Osobna grupę Leges Barbarorum stanowią spisy praw zwyczajowych Franków rypuarskich, Alamanów i Bauarów. Okres ich powstania przypada na czasy wzrostu znaczenia Kościoła w życiu politycznym i prawnym państwa frankońskiego. L e x R b u a r i a - VIII w.n.e. spis prawa zwyczajowego Franków rypuarskich. Widoczne wpływy -ustawodawczej działalności królewskiej -Kościoła -w pewnym stopniu prawa rzymskiego L e x A l a m a n o r u m - VIII w.n.e. Widoczne wpływy duchowieństwa. Podzielony na 3 części I- dotycząca ochrony interesów Kościoła II i III dotycząca spraw świeckich. L e x B a i u v a r i o r u m - spis prawa Baurów 1 połowa VIIIw.n.e. Wzorowany na prawie almanskim. Ten sam trójpodział. Widoczne zapożyczenia z kodeksu Euryka.

Leges Barbarorum powstałe za czasów Karola Wielkiego

L e x .S a x o n u m - spis prawa zwyczajowego Sasów pocz. IX w.n.e.

Dwa niedokończone zbiory L e x C h a m a w o r u m - spis prawa zwyczajowego Franków Chamawskich i drugi L e x F r i s i o n u m - spis prawa zwyczajowego Fryzów

T u r y n g i - spis prawa zwyczajowego Anglów i Warnów

32. RENESANS PRAWNICZY W EUROPIE XII-XIV W.

33. RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO W NIEMCZECH I TRADYCJA PRAWA RZYMSKIEGO WE FRANCJI

1. Recepcja prawa rzymskiego w Niemczech

Zjawisko odrodzenia zainteresowania prawem rzymskim w wiekach średnich miało charakter europejski, jednak na terytoriach I Rzeszy niemieckiej nabrało ono cech szczególnych. Nastąpiła tu bowiem w drugiej połowie XV w. Recepcja prawa rzymskiego w ścisłym tego słowa znaczeniu, tj. oficjalne uznanie go za prawo obowiązujące i stosowane w praktyce wymiaru sprawiedliwości.

Wpływ prawa rzymskiego na terenach Niemiec sięgały XIII w. Już w dobie prowadzenia tzw. polityki włoskiej cesarze niemieccy utrzymywali bliskie kontakty z glosatorami, którzy podbudowywali ich uniwersalistyczne plany tezą o mocy obowiązującej prawa rzymskiego na wszystkich terytoriach objętych zwierzchnictwem cesarskim. Przeniknie prawa rzymskiego na terytoria niemieckie odbywało się najpierw za pośrednictwem kleru: urzędników duchownych i sądownictwa kościelnego. Klerycy bowiem, wykształceni na uniwersytetach włoskich w prawie rzymskim i kanonicznym, jako pierwsi zaczęli stosować w sądownictwie duchownym obok prawa kanonicznego normy prawa rzymskiego. Zjawisko to jest określane w nowszej literaturze mianem wczesnej recepcji lub recepcji teoretycznej, w odróżnieniu od recepcji właściwej lub pełnej, zwanej też praktyczną, jaka nastąpiła w drugiej połowie XV w. - już bez pośrednictwa kanonistyki

Przyczyny materialne recepcji prawa rzymskiego w Niemczech związane były - jak i gdzie indziej - z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej i nowymi wymogami obrotu. Najsilniej więc i najszybciej normy prawa rzymskiego adaptowane były przez miasta. Natomiast właściciele ziemscy widzieli w normach prawa rzymskiego instrument prawnego usankcjonowania stosunków feudalnych, np. poddaństwa chłopów, do którego stosowano przepisy rzymskie o kolonacie czy wieczystej dzierżawie. Ważnym czynnikiem sprzyjającym recepcji prawa rzymskiego była coraz silniejsza potrzeba ujednolicania i uzupełniania partykularnych praw zwyczajowych.

Wyróżnić można był dwie drogi przenikania prawa rzymskiego:

• poprzez działalność Sądu Kameralnego oraz fakultetów prawa - Sąd Kameralny Rzeszy, jedyny wspólny dla całej Rzeszy organ sądowy w sprawach cywilnych, powołany został w 1495r. Ordynacja Sądu Kameralnego głosiła, że ma on opierać się w wyrokowaniu przede wszystkim na ustawach Rzeszy oraz na „prawie powszechnym”, czyli rzymskim. Za przykładem Sądu Kameralnego prawo rzymskie stosowane było posiłkowo w charakterze prawa „powszechnego” w sądownictwie poszczególnych terytoriów Rzeszy. Przyjmowano przy tym, że w procesie sądowym strona powołująca się na prawo rzymskie nie potrzebuje - w przeciwieństwie do prawa zwyczajowego - udowodnić istnienia danego przepisu.

• Poprzez działalność fakultetów prawnych - związana z istniejącym od czasów rozpowszechnienia się procesu pisemnego zwyczajem przesyłania akt, czyli zwracania się przez sądy w sprawach szczególnie trudnych do zasiadających na wydziałach prawa uczonych jurystów o wydanie opinii. Ponieważ prawo rzymskie było - obok kanonicznego - podstawą studiów prawniczych, wydawane opinie, stanowiące wiążącą podstawę wyroku, były oparte na rozwiązaniach czerpanych z prawa rzymskiego. W ten sposób fakultety prawa były drugim ważnym kanałem przenikania prawa rzymskiego do orzecznictwa.

Należy podkreślić, że recepcja polegała nie tyle na przejmowaniu konkretnych instytucji, ile na wykorzystywaniu przez naukę prawa siatki pojęć wypracowanej przez rzymską jurysprudencję, zapożyczenia reguł prawniczych, które nadawały się do zastosowania w praktyce Niemiec. Głównymi nosicielami recepcji byli bowiem uczeni juryści, a przenikanie elementów „prawa uczonego” do sądownictwa odbywało się za pośrednictwem nauki.

To przerobione, zmodernizowane prawo rzymskie, działające formalnie jako prawo powszechne stworzyło od XVII w. cały rozbudowany przez doktrynę system określany w nauce jako usus modernus pandectarum.

2. tradycja prawa rzymskiego we Francji

Rozwój gospodarczy miast południowej Francji w XII w. oraz ich rozległe kontakty z miastami sąsiedniej Italii spowodowały renesans zainteresowań prawem rzymskim, wywołany potrzebami życia analogicznymi do włoskich. Wyrazem tych nowych zainteresowań był bujny rozkwit studiów nad prawem rzymskim, związany szczególnie z działalnością glosatorów: Rogeriusa, a następnie Placentinusa na uniwersytecie w Montpellier, który stał się przejściowo centrum romanistycznym Europy. Studia te już nie Brewiaż Alarka, ale kodyfikację justyniańską. Odrodzenie nauki prawa rzymskiego nie doprowadziło jednak w Francji do jego recepcji jako prawa oficjalnie obowiązującego w wymiarze sprawiedliwości. Kryły się za tym motywy ściśle polityczne, a mianowicie obawa przed uzurpowaniem sobie z tego tytułu roszczeń cesarzy niemieckich do panowania nad Francją jako że z rozwiniętej przez glosatorów teorii można było wysunąć wniosek, że stosowanie na danym terytorium prawa cesarzy rzymskich oznaczało jednocześnie uznanie zwierzchnictwa cesarskiego. W walce z uniwersalistycznymi aspiracjami cesarzy Rzeszy legiści francuscy sformułowali tezę: „król jest imperatorem w swoim królestwie”, uzupełnioną twierdzeniem, że żadne prawo obcych władców nie uzyska na terenie Francji mocy obowiązującej. Prawu rzymskiemu był więc przyznany walor nie ustawy, ale tylko „pisanej racji”

Opozycja wobec prawa rzymskiego spotkała się z aprobatą papieża. W tych czasach prawo rzymskie, stanowiące dla prawa kanonicznego system konkurencyjny było przez Kościół zwalczane jako prawo pogańskie.

34. PRAWO LENNE W EUROPIE

Prawo lenne normowało stosunki lenne, wynikające z zawartego kontraktu pomiędzy seniorem a wasalem. W końcu XI w powstał we Włoszech Północnych prywatny spis prawa lennego, znany pod nazwą Consuetudines Feudorum lub Libri Feudorum. Zawierał on zwyczaje prawa lennego stosowanego w Lombardii.

Dlatego tez prawo lenne nazywane jest prawem longomabrdzkim. Prawo leongobardzkie wywarło wpływ na postanowienia statutów miejskich oraz na prawo lenne w zachodniej Europie.
Należy również wspomnieć o systemie lennym, który wykształcił się w Europie od X-XII w. jako system hierarchicznej dowolnej zależności osób pomiędzy sobą. W systemie tym występowały zależności miedzy ludźmi wolnymi, czyli seniorami a wasalami. Senior nadawał ziemię wasalowi, w zamian za wierność i pomoc wojskową. W początkach X w. Ziemia nadawana była dożywotnio i nie mogła być dziedziczona. Jednak z czasem stała się dziedziczna, a nawet była przedmiotem handlu. System lenny charakteryzowała drabina lenna: Król (suzeren), czyli najwyższy senior, nadawał ziemię wasalowi. Wasal króla miał swoich wasali i tym samym stawał się seniorem.

Nadaniu lenna towarzyszyła uroczystość złożona z dwóch części

1. W pierwszej części człowiek wolny (wasal) oddając się seniorowi pod opiekę musiał złożyć uroczystą przysięgę (wkładał swoje ręce w ręce seniora), oznaczało to całkowite oddanie się seniorowi.

2. W drugiej części, to inwestytura polegająca na przekazaniu przez seniora, w przypadku osoby świeckiej, chorągwi lub sztandaru natomiast w przypadku osoby duchownej senior wręczał pastorał.

Istniała w prawie lennym zasad, że wasal moich wasali nie może być moim wasalem.

W ścisłym znaczeniu, wynikającym ze stosowania w łacinie średniowiecznej słów feudum (lenno) i feudalis (obdarzony lennem, lennik), feudalizm określa charakterystyczne dla Europy wieków średnich stosunki osobiste między seniorem a jego wasalem. Feudalizm narodził się w karolińskiej Francji w VIII - IX w - stosunki osobiste, łączące możnych ze służącymi im wojownikami, polegające na wierności i służbie wasala oraz opiece seniora, zostały wykorzystane przez Karola Wielkiego do umocnienia jego władzy.
System ten rozwinął się w IX - XI w., prowadząc stopniowo do przekształcenia się beneficjów w dziedziczenie lenna i objęcia stosunkami wasalno - lennymi niższych warstw ludności. Z Francji system feudalny został przeniesiony do Italii, Anglii, Niemiec i n Półwysep Iberyjski.
Ponieważ z posiadaniem lenna było związane przyznanie uprawnień władzy publicznej, podatkowej, policyjnej i sądowej uległy ode decentralizacji i zawłaszczeniu przez feudałów. Zjawisko to szczególnie silnie wystąpiło we Francji i w północno - środkowych Włoszech, gdzie słaba władza centralna nie była w stanie przeciwdziałać procesom rozdrabniania feudalnego. W lenno była przekazywana zarówno ziemi, jak i niektóre dochody (np. dziesięciny). W rezultacie nadawania przez wasali królewskich lenn feudałom niższej kategorii, a przez tych ostatnich rycerzom, utworzył się system leności feudalnych, na których szczycie znajdował się monarcha - suzeren (tzw. drabina feudalna). Na większości obszarów zachodniej Europy system feudalny objął całość społeczeństwa, nawet tam jednak nie doszło do całkowitego zaniku majątków wolnych, nie obciążonych świadczeniami na rzecz pana feudalnego (alodia). Odpowiedzialności monarchy za ład prawny i porządek publiczny, reorganizacja i rozbudowa administracji centralnej, wprowadzenie wojsk najemnych, wreszcie zastąpienie osobistych stosunków zależności stosunkami miedzy władcą a poddanymi prowadziły w późnym średniowieczu do ukształtowania się społeczeństwa stanowego i zaniku systemu lenno - wasalnego. Jako system polityczno - prawny feudalizm miał zastosowanie także w stosunkach międzynarodowych. Feudalizm oddziaływał na całokształt średniowiecznej cywilizacji europejskiej, przesądzając m. in. O powstaniu na Zachodzie wyższej i niższej szlachty oraz mającej zasięg europejski kultury rycersko - dworskiej. Wywarł tez wpływ na formy ustrojowe późnośredniowieczne i nowożytne monarchii stanowej. Wywodzące się z feudalizmu koncepcje: prawa do wyrażania zgody na nakładanie nowych podatków i równowagi praw i obowiązków w stosunkach między wasalem a seniorem przyczyniły się do sformułowania zasad funkcjonowania zgromadzeń stanowych. W Polsce postępująca od XIII w. recepcja prawa lennego, związana z kolonizacja na prawie niemieckim, szerszy zasięg uzyskała jedynie na Śląsku, Pomorzu i w państwie krzyżackim; w pewnym stopniu stosowano to prawo również na podbijanej od 1340 r. Rusi.
Systemy lenne różnych państw europejskich nie były jednakowe, a zawierały swoje specyficzne cechy:
Francja - król był najwyższym zwierzchnikiem lennym, mimo iż nie posiadał danej władzy do pośrednich wasali swoją pozycje potrafił wykorzystać do powiększania domeny królewskiej - przysługiwało mu bowiem prawo do wszystkich lenn bezdziedzicznych i skonfiskowanych, przez co królowie Francji prowadzili kraj ku zjednoczeniu
Niemcy - król także był najwyższym zwierzchnikiem lennym lecz powiększanie domeny królewskiej zostało ograniczone przez tzw. PRZYMUS LENNY - musieli bowiem opróżnione lenno w ciągu roku dać innemu wasalowi .

35. PRAWO KANONICZNE W EUROPIE

Jednym z kilku nurtów prawnych, który był powszechnie obowiązujący i w znacznej mierze oddziaływał na systemy prawne wielu krajów europy było prawo kanoniczne tworzone przez Kościół. Prawo to nie pokrywało się w całości z prawem kościelnym. Prawo kanoniczne po pierwsze pochodziło od władzy kościelnej a po drugie dotyczyło nie tylko stosunków kościelnych (causae sprituales), ale i spraw świeckich (cause saeculares). Normy kościelne czerpane z Starego i Nowego Testamentu były jednym z nielicznych źródeł prawa kanonicznego, choć również do źródeł prawa zaliczały się, pisma ojców kościoła tj. bezposrednich uczniów apostolskich jak św. Ignacy, Polikarp oraz doktorów kościoła jak Tomasz z Akwinu. Kolejnym źródłem prawa kanonicznego było ustawodawstwo synodalne i papieskie jak również źródła gromadzone w charakterze prywatnym. Do nich można przypisać dzieło biskupa franc. Iwana z Chartres zwane Collectio Tripartita. Osobą, która podjęła się uporządkowania źródeł prawa kanonicznego był Gracja. Z jego pracy powstało dzieło zwane Dekretem Gracjana. Dekret ten stał się podwaliną nauki Prawa kanonicznego jako samodzielnej dyscypliny naukowej. Nauczycieli Prawa Kanonicznego nazywano kanonistami. Kolejnym źródłem prawa po dekrecie Gracjana było ustawodawstwo papieskie (dekretały). Powstawały liczne prywatne zbiory dekretałów min. Kompendium 5 ksiąg, które zawierały kwestie - sądów i procesów, duchowieństwa, małżeństwa, prawa i postępowania prawnego. Inaczej iudex, iudicicium, clerus, conubia, crimen i stały się one generalna podstawą Prawa Kanonicznego. Zaś pierwszy urzędowy zbiór ustawodawstwa papieskiego powstał w 1234 r. z inicjatywy papieża Grzegorza IX.

Prawo kanoniczne stanowiło system prawa powszechnym i ukazało ponadnarodowy charakter kościoła. Stało się obok prawa rzymskiego podstawą studiów uniwersyteckich średniowiecznej Europy, ale i również systemem, który stosowany był bezpośrednio w wymiarze sprawiedliwości przez działalność sądów duchownych.

36. PRAWO MIEJSKIE W ŚREDNIOWIECZU

W Niemczech pierwotnie było prawem zwyczajowym w związku z różnym pochodzeniem osadników i tym samym prawem zaczęto w XIII wieku ujednolicać prawo w odniesieniu do miast macierzystych i filialnych. Powstały więc charakterystyczne powiązania między miastami z których jedne na których się wzorowano stały się miastami macierzystymi, natomiast te które zakładane były na wzór poprzednich stawały się miastami filialnymi.

System prawa magdeburskiergo - do najważniejszych miast matek należał MAGDEBURG - na którym wzorowała się również większość miast polskich. Magdeburg wysyłał pouczenia prawne do miast filialnych (najstarsze pouczenie -1188) kolejne dla Rudy Śląskiej i Wrocławia w tych miastach powstały odmiany prawa magdeburskiego i to one stawały się ośrodkami wysyłającymi pouczenia. Obok pouczeń obowiązywały ortyle (urthieil) były to rozstrzygnięcia ławy miejskiej Magdeburga w sprawach wątpliwych wydawane na prośbę miast filialnych z czasem zaczęto tworzyć systematyczne wzory.

System prawa Lubelski - pierwszym zbiorem prawa miejskiego był „Fragment Lubeki” 50 art. 1227r. Odpisy prawa były rozsyłane dla miast lokacyjnych na prawie lubelskiem (Kilonia, Elbląg).

Oprócz prawa zwyczajowego oraz praktyki sądowej głównym źródłem prawa miejskiego było ustawodawstwo miejskie które następowało w formie :

- WIKLERZY

• ORDYNACJI

• ROZPORZĄDZEŃ

Wiklerze ( statuty miejskie) pierwotnie uchwalone przez zgromadzenie obywateli miejskich, następnie przez rade. Wydawanie dopuszczały przywileje cesarskie (Lubeka) oraz spisy praw zwyczajowych (Magdeburg). Celem były potrzeby praktyki sadowej oraz konieczność uzupełnienia luk w prawie.

Ordynacjie i rozporządzeia (edykty) zaczęto wydawać wraz z rozpowszechnieniem się druku. Były to akty mniejszej wagi. Normowały wąskie dziedziny prawne (handlowe, morskie).

We Francji miasta dzieliły się na 4 grupy w zależności od rodzajów karty (podstawa prawna funkcjonowania miasta) 32 rodzaje miast- karta komunalna municypalna, karta swobód.

Miasta prewotalne - środkowa Francja, władza administracyjna i sądownicza należała do prewota.

Miasta komunalne - północna Francja - głównym aparatem władzy było ogólne zebranie obywateli. Władza adm. i sądów. Należała do ławników pod przewodnictwem mera.

Miasta konsularne - południe Francji. W ustroju widoczne wpływy Francji. Naczelnym organem było ogólne zebranie obywateli zwane parlamentem, posiadało uprawnienia ustawodawcze, władza wykonawcza i sądownicza należała do konsulów.

Włochy - w komunach włoskich najstarszym źródłem były:

Spisy lokalnych zwyczajów wywodzące się z prawa longobardzkiego lub rzymskiego orzeczenia sadowe mające charakter precedensów, ustawy rad miejskich sporządzone w X wieku (spis z Genui), podstawę prawa miejskiego we Włoszech zaczęły tworzyć statuty w okresie komunalnym przyznana miastom autonomia wyrażała m.in. w możności stanowienia prawa. Powoływano specjalne komisje, których celem było usystematyzowanie w statuty, z reguły podzielone były na 4 księgi (prawo publiczne, i administracyjne, karne, i proces i prawo prywatne). Dominowały instytucje prawa longobardzkiego, później rzymskiego. Prawo morskie miało miejsce w ustawodawstwie miast włoskich.

37. PRAWO ZWYCZAJOWE WE FRANCJI

Prawo zwyczajowe we Francji w epoce feudalizmu cechował szczególny partykularyzm, wywodzący się z czasów rozdrobnienia feudalnego, kiedy to na terytorium Francji doszło do wykształcenia się wielu lokalnych praw zwyczajowych. Już po zjednoczeniu państwa ich liczba sięgnęła blisko 700, przy czym ich cechą charakterystyczna było zróżnicowanie pod względem geograficznym. Na całym obszarze było to prawo zwyczajowe, ale jego podstawy i charakter różniły się od siebie w regionach Francji północnej i południowej.

Regiony północnej Francji zwane były krajami prawa zwyczajowego. Występowały tam, w liczbie około 360, lokalne prawa zwyczajowe wywodzące się po części z tradycji praw szczepowych i stąd określane czasem jako „germańskie”, choć z biegiem czasu odbiegać zaczęły od swych frańkońskich pierwozbiorów. Natomiast region Francji południowej zwane były krajami prawa pisanego. Ta myląca zresztą nazwa wyrażać miał to że prawo zwyczajowe Południa oparte było na prawie rzymskim które traktowano jako „pisany rozum”. Prawo rzymskie, które na terenach południowej Francji egzystowało jeszcze od czadów frankońskich w postaci wizygockiej przeróbki, kodeksu Teodozjańskiego dla ludności rzymskiej tj. Breviarium Alaryka z 506 r. Oddziaływało na kształtowanie się licznych, ok. 340 lokalnych praw zwyczajowych południa. W ciągu wieków to zróżnicowanie prawo zwyczajowego w regionach północnych i południowych uległo stopniowemu zacieraniu, szczególnie gdy wpływ prawa rzymskiego sięgać zaczął zwyczajów i praktyki północy, gdy z kolei samo prawo zwyczajowe południa oddalało się w pewnej mierze od swych romanistycznych, gdy wreszcie czynnikiem integrującym w ramach całego państwa stało się w pewnych dziedzinach prawo kanoniczne, a następnie działalność prawotwórcza władców, wzrastająca wraz z centralizacją, polityczną państwa. Ale ogólny podział na dwie strefy prawne utrzymał się aż do czasów rewolucji 1789r.

Do najważniejszych spisów prawa zwyczajowego należał zredagowany około 1200 r. najpierw po łacinie a następnie przełożony na język starofrancuski tzw. najstarszy spis prawa zwyczajowego Normandii, zastąpiony niebawem metodycznym i doskonalszym opracowaniem normandzkiego prawa zwyczajowego - wielka księgą Zwyczajowego Normandii która uzyskała w praktyce charakter obowiązującego zbioru prawa. Natomiast najwybitniejszą z prac tego rodzaju jest sporządzony ok. 1280r. Przez Filipa de Beaumanoir spis prawa zwyczajowego okręgu Clermont, tzw Coutume de Beuvaisis. Autor zbioru wykazywał znajomość prawa rzymskiego i kanonicznego a całość daje nam systematyczny i stosunkowo dokładny obraz średniowiecznego prawa sądowego.

38. COMMON LAW, EQUITY LAW I STATUTE LAW W ANGLII

Common law - Zawdzięcza powstanie tendencjom centralistycznym reprezentowanym przez królów. Umożliwiały królom zwiększenie zakresu władzy przez narzucenie centralnego sądownictwa. Co prawd dominowało prawo zwyczajowe (cecha wspólna - partykularyzm). Głównym źródłem było orzecznictwo sądów królewskich. Zapadłe wcześniej wyroki uznawano precedensy sądowe. Szczególnie za precedens uznawano wyroki ewentualnych sądów królewskich, tzw. Sądów westminsterskich, tj. sadu ławy królewskiej - dla spraw karnych, sądu spraw pospolitych - cywilnych, Exchuqueru - dla skarbowych. Opieranie się na wyrokach doprowadziło stopniowo do likwidacji partykularnych odrębności praw zwyczajowych i do wykształcenia się jednolitego od XIII w. prawa dla całego królestwa. Twórcami byli sędziowie sądów królewskich (prawo sędziowskie). System ten był sztywny, formalistyczny i kazuistyczny, nie poddawał się nowym rozwiązaniom.

Eguity law - Potrzeby społeczno - gospodarcze, konieczność uelastycznienia common law. Król odsyłał sprawy osób pragnących rozstrzygani w trybie odmiennym, odsyłając do kanclerza (sąd kanclerski). Sąd ten nie był związany z prawem powszechnym, orzekała jedynie na podstawie norm słuszności. W sumie system ten łagodził, korygował i uzupełniał common law.

Statute law - odrębnym źródłem prawa w Anglii było ustawodawstwo królewskie. Ustawy zwano asyzami, konstytucjami, a od XIV w. statutami. Rodzajem prawa stanowionego w dziedzinie prawa sądowego były także wydawane przez kancelarię królewską pisemne rozkazy, ryty, których nie przestrzeganie traktowane było na równi z obrazą majestatu królewskiego. Prawo stanowione w Anglii rzadko wkraczało w dziedzinę prawa sądowego.

39. ROZWÓJ PRAWA PRYWATNEGO W EUROPIE OKRESU ŚREDNIOWIECZA I CZASÓW WCZESNONOWOŻYTNYCH

ZDOLNOŚĆ PRAWA. Uznanie człowieka za podmiot praw i obowiązków. Nabycie: wiązało się z urodzeniem dziecka żywego oraz z przyjęciem do rodziny.

Utrata: następowała w skutek śmierci fizycznej i fikcyjnej (przestępstwo naruszające interes ogółu lub orzeczenie sądowe, pozbawienie wszelkich praw, dla wyjętych spod prawa) lub klasztornej. Pełną zdolność posiadała osoba fizyczna wolna, zdrowa, miejscowa (krajowa) nie pozbawiona czci, mogła ona zostać ograniczona.

Ograniczenia

Niewolnicy - najczęściej wynikała z niewoli res vocale.

Cudzoziemcy - pierwotnie nie mieli zdolności, traktowano ich jako wrogów. Ochronę zapewniało jedynie prawo gościnności. Położenie cudzoziemców miało tendencje do poprawy szczególnie dzięki handlowi ( miasta włoskie). Ograniczenia dotyczyły szczególnie praw majątkowych, prawo spadku po zmarłym obcym jeżeli nie było testamentu przysługiwało władcy.

Religia - spotykały innych wyznawców niż wiara chrześcijańska. Dotyczyło to przede wszystkim żydów, mieli pewną swobodę. Mogli mieć ziemię, prowadzić interesy. Uznawano ich za ludzi pozostających w służbie władcy. W 1215 r. sobór luterański zakazuje małżeństw mieszanych.

Muzułmanie - podlegali koronie rządzili się własnymi prawami, mieli własną administrację.

Heretycy - nie mieli możności dziedziczenia majątku.

Stany - najszerszy zakres miała szlachta, duchowieństwo, mieszczanie najniższy chłopi. Różnice były zarówno w prawie karnym jak i prywatnym:

• szlachta - miała liczne prawa, przywileje. Dla niej zastrzeżona była własność dóbr ziemskich, nie mogli zajmować się handlem i rzemiosłem.

• Duchowieństwo - ograniczenia obejmowały rozporządzanie majątkiem, nabywanie praw spadkowych.

• Mieszczanie - zakaz nabywania ziem, ograniczenia w piastowaniu niektórych urzędów (od 1768 mogą dzierżawić dobra) (od 1775 mogą nabywać dobra)

• Chłopi - oprócz powyższych ograniczeń dodatkowo wybór małżonka uzależniony był od zgody pana.

Zdrowie fizyczne - wady fizyczne uniemożliwiające pełnienie obowiązku wojskowego oznaczał brak zdolności, inne wady ograniczały ją.

Zdrowie psychiczne - nie powodowało ubezwłasnowolnienia z czasem brano to pod uwag ( zwierciadło saskie).

Płeć - pełną zdolność posiadali jedynie mężczyźni. Kobiety przez długi czas nie posiadały dziedziczenia nieruchomości, sprawowania opieki.

Brak czci - nieślubne dziecko, hańbiące zachowanie.

PRAWO OSOBOWE

Małżeństwo. Pierwotnie było to porwanie lub kupno przekształciło się w umowę zawieraną między opiekunem kobiety (ojcem - opieka prawna) a narzeczonym. Pod koniec przedmiotem umowy była władza nad kobietą. Początkowo był to akt świecki, umowa zawierała swa stadia:

1. zmówiny - umowa pomiędzy rodzicami lub opiekunami przyszłych małżonków. Określano termin, warunki materialne, narzeczony uiszczał zadatek (suma lub przedmiot). Ojciec na znak dotrzymania obietnicy dawał narzeczonemu przedmiot - symbol stanowiący zakład (vadium).

2. zdawiny - uroczysta czynność prawna. Oddanie panny młodej odbywało i w jej domu rodzinnym w obecności krewnych, towarzyszyły temu obrzędy. Potem następowały przenosiny do domu męża. Obrzędy sadzania na kolanach. Pokładziny.

Forma kościelna: od XI w. zostało całkowici podporządkowane prawu kanonicznemu. Składało się z oświadczenie woli, braku przeszkód małżeńskich i zawarciu w obliczu kościoła.

1. zgodna wola - zmówiny przekształciły się w zaręczyny, zaś zdawiny w oświadczenie zawarcia małżeństwa.

2. brak przeszkód - katalog przeszkód dzielono na zrywające i wzbraniające.

Zrywające - powodowały nieważność małżeństwa. Najważniejszą było pokrewieństwo (1215 do VII stopnia pokrewieństwa)od soboru do IV. Dalej powinowactwo, pokrewieństwo sztuczne, duchowe, święcenia duchowe, śluby zakonne, przymus, impotencja.

Wzbraniające - nie dopuszczały do zawarcia małżeństwa ale zawarte nie czyniły nieważnym. Odmienność wyznania, choroba psychiczna.

ROZWIĄZANIE

Naturalnym powodem byłą śmierć, wczesne średniowiecze dopuszczało rozwód jako porozumienie obu stron lub z woli męża oddalenie żony. Prawo kanoniczne uznając małżeństwo za sakrament rozwodu nie dopuszczało. Zezwalano na unieważnienie małżeństwa (wady oświadczenia woli - przymusu lub forma zawarcia - brak księdza) od soboru Trydenckiego wprowadzono separację od łoża i stołu. Następowała za zgodą tron lub na podstawie orzeczenia sądu kościelnego. Rozwód dopuszczał jedynie kościół wschodni.

Prawo majątkowe małżeńskie

Majątek małżeński - podstawę stanowiła masa majątkowa wniesiona przez małżonka. Wielkość regulowały intercyzy.

Wyprawa - wnoszona przez żon (gerade) były to przedmioty użytku osobistego kobiety (szaty, pościel) oraz sprzęt gospodarstwa domowego (garnki). Z czasem także ruchome (konie, bydło, powozy). Był to majątek spadkowy należący się córce.

Posag - (wykształcił się w Włoszech). Stanowił część spadkową majątku córki po rodzicach, uiszczaną po zawarciu małż. z majątku rodzinnego. Jego otrzymanie pozbawiało kobietę praw do spadku rodzicielskiego. Był to obowiązek ojca.

Wiano - za posag mąż odwzajemniał się. Stanowiło zabezpieczenie materialne żony na wypadek owdowienia lub odrzucenia. Początkowo ustanawiano na ruchomościach, potem także na nieruchomościach.

Wiano wraz z posagiem było oprawione. Oprawa stanowiła hipotekę żony, którą mąż mógł dysponować.

Wspólnota majątkowa i ograniczenia - ustrój małżeński

Najczęściej występowała wspólność majątkowa, obejmowała cały majątek wniesiony i nabyty dysponował majątkiem mąż swobodnie ruchomościami, zgoda żony do nieruchomości.(Rzesza, Płn. Francja).

Ograniczona wspólnota majątkowa - był to wspólny dorobek małżeństwa. Obok tego każdy mógł posiadać majątek odrębny (przedmałżeński). Nieruchomości z przed małżeństwa i nabyte w jego czasie stanowiły majątek własny. Zarząd majątkiem wspólnym i żony należał do męża. Sam mógł dysponować nieruchomościami. Przy śmierci jednego z współmałżonków dzielono majątek na drugiego i spadkobierców lub dzieci (jak były).

Rozdzielność majątkowa (Niemcy i Rosja) przewidywał pełną odrębność majątkową obojga małżonków. Posag stanowił własność męża nie mógł on go alienować i obciążać, po śmierci męża wracał do żony. Żona mogła mieć majątek i swobodnie nim dysponować (Także Włochy i płd Francja)

RODZINA

Na czele stał ojciec, któremu podlegali wszyscy domownicy. Kobiety były zależne i ograniczone w sensie zdolności do czynności prawnych. Pełnię praw posiadały tylko dzieci prawe.

Opieka - była instytucja zastępująca władzę ojcowską. Występowała z tytułu: wieku, płci, zdrowia, nieobecności.

Nieletni - pierwotnie sprawował ród potem jako członek rodziny (opieka przyrodna), gdy nie było krewnych to opiekun urzędowy. Opieka zwierzchnia należała do monarchy.

Do obowiązku opiekuna należało dbanie o utrzymanie i należyte wychowanie pupila oraz zabezpieczenie nienaruszalności jego majątku. Sprawdzano inwentarz majątku pupila (nadużycia).

Zarząd majątkiem miał być ostrożny. Opieka kończyła i początkiem pełnoletności.

PRAWO RZECZOWE

Ruchomości i nieruchomości

Ziemia była podstawowym środkiem produkcji i otoczona była ochroną prawną. Zaliczana była do nieruchomości. W ich skład wchodziły także ruchomości unieruchomione: zboże na pniu, ryby w stawi, konie w liczbie powyżej 10 (stado). Zaliczanie ruchomości i nieruchomości było ważne z względu na dysponowanie. Konsekwencją kryteriów podziału było dziedzicznie. Często granica była płynna, zaczęto dzielić na dobra dziedziczne (rodowe) i nabyte. Pierwsze miały liczne ograniczenia w zakresie dysponowania, drugie stawały się dobrem dziedzicznym. Dla kościołów ustanowiono tzw. adopcję Chrystusa (adoptio christis) po to, aby mógł mieć dopływ majątku.

WŁASNOŚĆ I POSIADANIE

We wczesnym średniowieczu nie było ścisłego rozgraniczenia między faktycznym władztwem nad rzeczą, posiadaniem a władztwem prawnym czyli własnością. Każde władztwo nad rzeczą było rozumiane jako prawo do niej. Posiadanie starogermańskie (gewere - pilnować, strzec) nie było tożsame z pojęciem rzymskim.

Posiadanie było narażone na nadużycia. Dla ochrony wprowadzono proces sądowy (proces posesoryjny), było to ustalenie naruszenia posiadania. Od X . Włochy, od XII Francja.

WŁASNOŚĆ DEF, FORMY

Własność było to władztwo prawne osoby nad rzeczą materialną.

Podzielona - odnosiła się do ziemi. Była powszechna w państwie feudalnym, przypomina współwłasność lecz nią nie jest. Dzieli się na:

Własność bezpośrednią, zwana zwierzchnią oraz własność podległą, zwaną użytkową. Podział stanowił podstawę ustroju lennego wynikł z pojmowania posiadania nieruchomości, które nie wymagając faktycznego dzierżawienia, za bezpośrednich posiadaczy uznawało się jej użytkowników, zaś pośrednich tych którzy pobierali z niej pożytki, w rezultacie każdy z właścicieli miał innego rodzaju tytuł i uprawnienia. W ten sposób własność zwierzchnia przysługiwała seniorowi a podlegała wasalowi. Podobnie panu feudalnemu przysługiwało prawa żądania renty feudalnej, zaś chłopu prawo użytkowania ziemi.

Alodialna - własność pełna, wolna nie podporządkowana innemu władztwu prawnemu. Występowała ona w Europie środkowo - wschodniej w zakresie własności szlacheckiej. Wynikał z niej obowiązek służby rycerskiej.

W Rosji zbliżone do dóbr alodialnych były wotczyny, czyli dobra przekazywane dzieciom. Właściciel wotczyn był zobowiązany do pełnienia służby wojskowej dożywotnio (rodowe, nabytej wysłużone książęce). Pomietija zaś były to dobra nadawane dożywotnio za służbę pod warunkiem jej pełnienia (nie mogły być przekazywane) (Wprowadził Iwan IV).

Zbiorowa - nieruchomości były własnością zazwyczaj rodu. Znany był on w formie „niedziału ojcowskiego” polegającego na wspólnocie ziemi ojca z synami i córkami. Prawo własności przysługiwało wszystkim członkom niedziału w stosunku do całej rzeczy (niedziały ojcowski, braterski). Niedział częściowy” grunty orne, były własnością indywidualną a niedział rodzinny tworzyły łąki, lasy i wody.

OGRANICZENIA

1. Regalia - zastrzeżone dla monarchy prawa gospodarcze, górnicze, łowiecki, targowe, bartne, mennicze. Dotyczyła w większości gruntu.

2. prawo bliższości - wynikało z konieczności uzyskania przyzwolenia najbliższych krewnych na alienacje oraz prawa wyczekiwania. Miało na celu ochronę interesów majątkowych rodziny. Dotyczyło jedynie nieruchomości dziedzicznych. Wytypowało formie pierwokupu i retraktu.

Prawo pierwokupu - polegało na zapewnieniu krewnym pierszeństwa nabycia nieruchomości dziedzicznej dopiero, gdy ci z niego nie korzystali, właściciel mógł ja zbyć osobiście.

Prawo retraktu - polegało na wykupie dóbr od nabywcy przez krewnych zbywcy po cenie kupna. Z reguły miało to zastosowanie, gdy krewni nie wiedzieli. Wykupu można było dokonać w okresie 1 roku i 1 dnia (istniało do XVIII - XIX.)

3. prawo sąsiedzkie - najbliżsi sąsiedzi mieli prawo retraktu nieruchomości sprzedanej osobom spoza sądziedztwa

4. retrakt lenny - przysługiwał seniorowi w wypadku alienacji przez wasala dóbr lennych (o ile była dopuszczalna).

NABYWANIE

Pierwotne poprzez zawłaszczenie (nabycie własności przez objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej lub porzuconej. Rzecz ruchomą przez zabór, rzecz nieruchoma przez stałe użytkowanie.

Później formą prawne potwierdzenia czyjeś własności stała się instytucja zapowiedzi - było to dokonanie czynności sądowej polegającej na zakazaniu obcym wstępu na zawłaszczone ziemie.

Zasiedzenie (polegało na długotrwałym, nieprzerwalnym i spokojnym posiadaniu rzeczy, terminy potrzebne do nabycia przez zasiedzenie określało ustawodawstwo królewskie).

Pochodne - polegało na przeniesieniu prawa własności z jednej osoby na drugą. Dla nabycia wymagano: tytułu prawnego oraz trzech czynności: wzdania, wwiązania potem inskrypcji.

• tytułem prawnym były: dziedziczenie, nadanie monarsze (alodia lub lenna, umowy rzeczowe (kupna - sprzedaży, darowizny, zamiany)

• wwzdanie był połączony z tytułem prawnym. Przenosiło ono własność

• wywiązanie - dokonywano w uroczysty sposób używając gestów, słów i symboli. Zbywca wypowiadał formułę rezygnacji z nieruchomości, potem wiązał nabywcy przedmiot symbolizujący nieruchomość (grudkę ziemi) oraz władzę nad nią. Nabywca uiszczał cenę.

• wwiązanie - wprowadzenie w posiadanie - dokonywano to urzędowo, połączone było z szeregiem czynności symbolizujących przejęcie posiadania przez nabywcę. Dokonanie transakcji wieńczyła uczta. Czynności miały utrwalić w pamięci przeniesienie własności.

Transakcje coraz częściej zaczęto wpisywać do ksiąg (inskrypcja) pierwsze od XII w. powszechne od XIV w. zapewniało to pewność transakcji.

Sądowe - Niemcy, pojawił się fikcyjny proces pomiędzy nabywcą a zbywcą, w którym pierwszy domagał się oddania mu nieruchomości. Wydany wyrok stanowił pełny i skuteczny dowód nabycia własności.

OGRANICZONE PRAWA RZECZOWE

1. wolności - w prawie rzymskim odpowiadały służebnościom. Była to możliwość korzystania z cudzej rzeczy. W oznaczonym zakresie ograniczając prawa właściciela. Dominowały wolności gruntowe: drogowe (prawo przejazdu, przechodu), polne (wypas zwierząt), wodne (prawo przeprowadzania wody). Były też leśne: prawo wyrębu, zbieranie chrustu, owoców.

W prawie miejskim rozwinęły się z rozwojem budownictwa. Wynikały także z prawa sąsiedzkiego. (wysokość budowy, mur przeciwpożarowy)

2. użytkowanie - niezbywalne, dziedziczne

3. ciężary realne - polegały na uiszczaniu przez każdorazowego właściciela gruntu świadczeń na rzecz osoby uprawnionej do pobierania.

Renty:

• feudalne (obciążające chłopów) naturalne (danina) odrobkowa (pańszczyzna) i pieniężna (czynsze)

• umowne (powstawały w wyniku kupna) posiadacz kapitału pożyczał właścicielowi majątku pewną sumę w zamian zobowiązując się do świadczeń na jego rzecz. Było to w praktyce obejście zakazu lichwy.

• zastaw - przysługiwał wierzycielowi za zaspokojenie należności od dłużnika.

Zastaw dany - powstawał z woli zastawcy mógł być umowny lub testamentowy.

Zastaw wzięty - (zwany ustawowym lub sądowym) wywodził się z samopomocy przysługującej wierzycielowi wobec dłużnika celem zabezpieczenia roszczenia z czasem ograniczane na rzecz egzekucji. Zastaw nieruchomości pojawił się później, występował w formie zastawu użytkowego (z dzierżeniem) i bezużytkowego.

Użytkowy (od IX w.) pobieranie pożytków bez zaliczania na poczet długów tzw. częsty (zastrzeżenia kościoła).

Bezużytkowy - (hipoteka) - zastaw bez dzierżenia i użytkowania zastawnej rzeczy (od XIII w.) była zastawem terminowym. Można było zabezpieczać kilka wierzytelności:

• umowna

• przymusowa - potrzebny był tytuł prawny oraz wypis z ksiąg sądowych. Pierszeństwo zaspokojenia przysługiwało pierwszemu wpisowi. W rezultacie księgi były jawne i dostępne. Z czasem dla każdej nieruchomości zakładano folio rzeczowe (pierwowzór ksiąg hipotecznych).

ZOBOWIĄZANIA

Źródłami zobowiązań były umowy (ex contracta) i przestępstwa (ex delicjo). Pierwotnie każde niewykonanie umowy było przestępstwem z czasem głównym źródłem stały się umowy. Forma ustna, symbolika. Potem umowy pisemne głównie nieruchomości.

Umowy formalne - zobowiązanie się kogo do świadczenia przyszłości (rytuały, symbole np. przybicie ręki)

Umowy realne - dochodziły do skutku przez otrzymanie rzeczy od drugiej osoby. Przejmujący stawał się dłużnikiem (zamiana, darowizna, pożyczka, depozyt).

Umowy konsensularne - późne średniowiecze. Kraje pod wpływem prawa rzymskiego i recepcji. Na skutek porozumienia stron ((kupno - sprzedaż, najem, spółka, zlecenie).

ODPOWIEDZIALNOŚĆ

Osobowa - najwcześniejsza dotyczyła zdrowia i życia dłużnika nie wykonanie umowy było krzywoprzysięstwem więc mógł być zabity. Potem dotyczyła wolności dłużnika, który popadając w niedolę wykupił dług pracą.

Majątkowa - obejmowała majątek dłużnika

Rzeczowa - istotą zobowiązań było oddzielnie odpowiedzialności od długu możliwość istnienia długu bez obowiązku świadczenia. Odpowiedzialność rodziła się przez fakt utwierdzenia umowy powodując przyjęcie odpowiedzialności za nie wykonanie umowy.

UMACNIANIE I UTWIERDZANIE UMÓW

Utwierdzanie umowy przesądzało o ważności. Sposoby: przysięga, wręczenie oznaczonych przedmiotów, gesty.

Umocnienie umowy było gwarancją wierzyciela wykonania zobowiązania. Sposoby:

1. zakładanictwo - oddanie przez dłużnika jakiejś osoby wierzycielowi w charakterze zakładnika do czasu wykonania umowy w razie niewypłacalności zakładnika można było sprzedać lub zabić.

2. rękojemstwo - forma zakładnictwa polegająca na zabezpieczeniu wykonania świadczenia przez rękojmię innej osoby.

3. załoga - zwyczaj rycerski - przebywanie na koszt dłużnika w gospodzie aż do płacenia długu.

4. łajanie - bezkarne lżenie ustne i pisemne dłużnika. Zastawienie czci.

5. zakład zadatek oraz utrata wolności.

PRAWO SPADKOWE

Dziedziczenie beztestamentowe, brak swobodnego dysponowania swym majątkiem na wypadek śmierci.

Najwcześniej rozwinęło się dziedziczenie ruchomości - początkowo gerada (wyprawa kobiety) herewet (odzież męska, broń). Unormowania dziedziczenia nieruchomości spotykamy w leges barbaronum - uprzywilejowani mężczyzn, wyłączenie kobiet. Zmiany dziedziczenia kobiet nastąpiły w późnym średniowieczu, tzw. prawo powrotu.

Dziedziczenie lenn - porządek dziedziczenia chronił interesy seniora, zwłaszcza zabezpieczenie obowiązku służby wojskowej przez wasala. Zasadą była niepodzielność lenn. Dziedziczyli tylko zstępni. System miast niemieckich opierano się na dziedziczeniu wg dwóch kół (ściślejszego i obszerniejszego). Krewni bliżsi wykluczali dalszych a tego samego stopnia dzielili się.

Porządki dziedziczenia

Wg kręgów

Pierwszy (dzieci zmarłego, rodzice, rodzeństwo) nie zaliczano wnuków,

Drugą klasą (rodzeństwo ojca i matki, dziadkowie i babki oraz wnuki) dziedzictwo przy braku osób z pierwszego kręgu.

Trzeci krąg (pradziadkowie i prababki, prawnuki)

Wg parantel

Rozwinęło się w prawie późno frankońskim. Opierało i na podziale dziedziców na klasy. Pierwszą parantelę stanowili zstępni zmarłego, drugą krewni, wywodzący się od ojca spadkodawcy zmarłego, trzecią - krewni od wspólnego dziadka, czwartą od wspólnego pradziadka. Liczba parantel zależna była od lokalnych zwyczajów.

Wg systemu rzymskiego.

(Pd Francja) Uregulowany był nowelach justyniańskich dziedziców, dzielono na cztery klasy I - descedenci, II - ascendenci, bracia i siostry rodzeni ich potomstwo, III -rodzeństwo przyrodnie i ich zstępni, IV - inni krewni kondygnacji.

DZIEDZICZENIE TESTAMENTOWE

Prawo wyczekiwania - zachowanie majątku w rękach rodziny, za życia spadkodawcy.

Jedynie bezdzietni mogli przekazać majątek obcemu i to w formie fikcyjnej (adopcja). Dopiero kościół, któremu zależało na pozyskiwaniu majątku, wprowadził przekazywanie dóbr na rzecz Chrystusa (tzw. adopcja Chrystusa). Wykształciło się pojęcie czci swobodnej pozostającej w dyspozycji spadkodawcy część ta wynosiła tyle jakby Chrystus był synem (dwóch synów 1/3).

Przedmiotem dyspozycji testamentowej były ruchomości a z nieruchomości dobra nabyte. Uwzględniono prawa spadkowe, najbliższych krewnych - dziedziców koniecznych.

Szczególny sposób dziedziczenia w krajach Europy Zachodniej

Odstępstwem dziedziczenia lenn było dziedziczenie lenn między braci. Fraragium - najstarszy syn, obejmując lenno zatrzymywał niektóre jego części.

Paragium - następował wewnętrzny podział lenn między braci lecz na zewnątrz stanowiła jedną całość reprezentowaną przez najstarszego.

ORDYNACJE - był odpowiednikiem fideikomisu uniwersalnego, polegał na zobowiązaniu spadkobiercy, aby spadek po sobie przekazał wyznaczonej osobie. Rezultacie majątek był wyjęty mocy przepisów ogólnych i podporządkowany normom specjalnym.

Celem była ochrona majątku przez rozdrobnieniem.

Fideikomisy szlacheckie - powstały w drodze umowy lub testamentu. Ustanowione były na określony czas. Posiadacze fideikomisu stawał się właścicielem lecz nie mógł swobodnie nim dysponować.

PROCES

Oprócz samopomocy innym sposobem dochodzenia roszczeń była droga sądowa. Otwierało ją zawarcie umowy między stronami o oddanie prawy sądowi. Z czasem umowa dwustronna zastąpiona została jednostronnym pozwaniem prywatnym.

Średniowieczu pozew prywatny zastąpiono sądowym wydawał go sędzia na podstawie wniesionej skargi. Pierwotnie był ustny. Pisemny rozpowszechnił i późnym średniowieczu w sądach szlacheckich i miejskich. Forma pozwu musiała odpowiadać ściśle określonym warunkom.

Zasady procesowe

1. jedność procesu cywilnego i karnego. Każdy proces był postępowaniem karnym i kończyły się wymierzeniem kary. Podział następował od XII w. Anglia reformy Henryka XIII kontynent.

2. zasada skargowości. Podstawą było złożenie skargi. Jej brak uniemożliwiał wszczęcie procesu. Od XIII wdrażano proces z urzędu. Kierunek → proces inkwizycyjny.

3. zasada dyspozycyjności. Strony miały całkowitą swobodę w zakresie rozporządzania przedmiotem postępowania.

4. zasada kontradyktoryjności (sporności). Był to wyłącznie spór między stronami. Sąd był biernym obserwatorem nie miał inicjatywy procesie.

5. zasada formalizmu. Przestrzeganie symboli, gestów i formuł. Pomyłka powodowała przegraną.

6. zasada ustności i jawności. Proces ustny był dostępny dla publiki.

Rozprawa

Potępianie rozpoczynało przedstawienie skargi przez powoda. Następnie pozwany odpowiadał zarzuty repliką. Uznanie skargi przez pozwanego skutkowało wydaniem bezwarunkowego wyroku końcowego, natomiast zaprzeczenie wydania wyroku końcowego ale dowodowego. Postanawiano w nim o stronie przeprowadzającej dowód, środkach dowodowych i konsekwencjach.

Postępowanie dowodowe

1. samoprzysięstwo - krótkie zeznanie z powołaniem się na boga i krzyż święty.

2. przysięga za współprzysiężnikami - współprzyiężnicy potwierdzali prawdziwość przysięgi własnej o samej sprawie, mogli nie wiedzieć, liczba zależała od rangi prawy i tanu społecznego (od 2 do 72.).

3. świadkowie - początkowo rola ograniczona . były to osoby zaproszone do konkretnej czynności prawnej (np. umowa K - S). Składali zeznania w formie przysięgi.

4. dokumenty - były publiczne (urzędnicze z pieczęcią) i prywatne (sporządzone ręką prywatną przy świadkach).

5. ordalia (sądy boże) - były środkiem dowodowym opartym na przeświadczeniu, że najlepiej rozstrzyga sprawę sąd boży nie dopuszczając do krzywdy niewinnego pierwsze już od leges barbaronum schyłek XIII w. Jednostronne: próba zimnej wody, gorącej wody, rozpalonego żelaza, Dwustronne: pojedynek i próba krzyża.

Środki odwoławcze - nagana sędziego. Zawierała zarzut, że proponujący jego treść świadomie łamał prawo.

Postępowanie rugowe - urzędnicy zbierali mieszkańców wybierając z nich tzw. rugowników. Wszczynali postępowanie na podstawie złej famy publicznej. Wskazanie przez przysięgłych zastępowało skargę prywatną. Oczyszczanie z zarzutów: próba zimnej wody.

Postępowanie szczególne

1. proces wydobywczy - postępowanie o zwrot kradzionej rzeczy ruchomej znalezionej u osoby trzeciej, tzw. gonienie za śladem. Poszkodowany z ludźmi dokonywał rewizji domów. Znalezienie rzeczy - licowanie - zachodźca.

2. proces na gorącym uczynku. Było to postępowanie szybkie.

3. proce gościnny. Gość to ten kto mieszkał tak daleko, że nie mógł przybyć do sądu w ciągu jednego dnia.

Postępowanie zabezpieczające - było to zabezpieczenie wykonania wyroku, dotyczyło osób i mienia.

Postępowanie upadłościowe - (XII w. miasta włoskie) upadli dłużnicy: niewypłacalni, nie płacący w terminie, zbiegli. Dzielono na podstępnych i złośliwych, lekkomyślnych, oraz z nieszczęścia. Pierwsi tracili obywatelstwo (kara pręgierza), drudzy byli pozbawieni wolności, trzeci uwalniano od kary.

Postępowanie egzekucyjne - pod XI w. zanik egz. Prywatnej na rzecz sądowej. Przeprowadzał ją na wniosek trony hrabia początkowo obejmował ruchomości.

Od IX stosowano tymczasową konfiskatę z charakterem sekwestru. Z czasem egzekwował urzędnik skarbowy zaspokajając wierzyciela.

Bezskuteczna egzekucja nakładała na dłużnika areszt.

ZMIANY W PRAWIE PRYWATNYM

Prawo małżeńskie:

Podporządkowane zostało kościołowi od soboru trydenckiego miało charakter sakramentalny. Oświadczenie woli złożone przed proboszczem w obecności świadków. Kryzys nastąpił z reformacją uznając małżeństwo za formę świecką. Zawierano je przed urzędnikiem (od XVI w. w Niderlandach) 1783 r. Józef II portret małżonków.

Prawo rzeczowe

Rozróżniano posiadanie od własności. Germańskie gewere zostało wyparte przez rzymskie possesio. Rozwinięto posiadanie praw: majątkowych, niemajątkowych niemajątkowych i szczególnych uprawnień.

Nabycie własności - upowszechnienie sądowego przeniesienia własności transakcje wpisywano do ksiąg.

Testament - od XVI W. pod wpływem prawa rzymskiego.

Publiczny - osobiste, ustne lub pisemne oświadczenie woli przed sądem.

Prywatny - złożenie oświadczenia woli przed ustaloną liczbą świadków (pisemny zamknięty, otwarty ustny)

Zobowiązania - zmieniła się hierarchia umów, przodowała umowa K - S. pojawiły się nowe: komisu, ubezpieczenia. W obrocie najważniejszego znaczenia nabrał weksel, a w organizacjach kupieckich spółki (akcyjne) wykształciła się umowa o pracę.

ZMIANY W PRAWIE KARNYM

Początek czasów nowożytnych przyniósł kształtowanie się nowych zasad absolutyzmu. Podstawy do rozwoju dały teorie karnistyczne, które zaczęły się kształtować w XIII ww. W komunach włokach. Początkiem było wydanie Caroliny 1532 r.

Przestępstwo

Ugruntowała się zasada, że wszystkie przestępstwa naruszają interes publiczny. Ściganie ich stało i domeną państwa. Konsekwencją był zanik kar prywatnych.

Odpowiedzialność

Podstawą była wola sprawcy, nie skutek zewnętrzny. Uzależniała popełnienie od zamiaru. Winę podzielono na umyślną i nieumyślną. Carolina utrwaliła podział na morderstwo (umyślne - śmierć kwalifikowana) i zabójstwo (nieumyślne - śmierć zwykła)

Brak winy wykluczały: błąd, nieletność i niepoczytalność.

Brak odpowiedzialności: obrona konieczna, stan wyższej konieczności oraz przymus psychiczny.

Rodzaje przestępstw

1. Analogia

Carolina miała umocowanie kilkudziesięciu najważniejszych przestępstw przeciwko religii, państwu, zdrowiu, życiu, mieniu, wolności i czci. Wiele czynów jednak pozostawało poza katalogiem. W ich przypadku stosowano analogię. Powodowało to wzmocnienie pozycji sędziego (arbitralizm). Zasadę stosowano do XVIII w. (nullum crimen sine lege).

2. czary - nowe represje karne

Prześladowanie czarownic 1487 r. w Koloni (źródłem były XIII w. procesy przeciwko heretykom) teoria: kobieta to źródło wszelkiego zła. Utworzono urząd łowczy czarownic. Celem prawidłowego określenia czarownic, stosowano próby (nawiązywały do ordaliów).

Próby wagi, igły łez, ognia.

Kara

Główną rolę odgrywała racja sprawiedliwościowa i prewencyjna (przestępstwo godzi w interes ogółu)

Celem kary była prewencja generalna i szczególna. Miała ona odstraszać potencjalnych sprawców. Carolina osiągnęła to przez tworzenie systemu kar okrutnych, publicznych (spektakl, wyrok, zwłoki rozkładające się wystawione na widok). Dominowała kara śmierci jako połowa orzekanych wyroków.

Rodzaje

Kara śmierci zwykła (ścięcie i powieszenie).

Kara śmierci kwalifikowana (palenie, ćwiartowanie, utopienie, pal).

Kary mutylacyjne (okaleczenia) miały charakter kar odzwierciedlających (obcięcie uszu, nosa, zalani gardła żelazem).

Kara pozbawienia wolności przez osadzenie w wieży od XVI w.

PROCES INKWIZYCYJNY

Upowszechnienie i ugruntowanie absolutyzmu. Rozwinął się z upowszechnieniem się Caroliny. Cechy:

1. wszczynany był z urzędu, dominacja zasady publicznoprawnej.

2. wszystkie funkcje procesowe (ściganie, oskarżenie, czytanie wyroku, obrona), skupiał sędzia inkwizytor.

3. proces był tajny i pisemny.

4. pozycja oskarżonego była bardzo słaba, oskarżony miał charakter przedmiotowy.

5. obrona sędziego miała charakter symboliczny.

6. postępowanie dowodowe opierało się na legalnej teorii dowodowej.

7. środki dowodowe były dowodami formalnymi nie było swobodnej oceny dowodów.

8. koroną dowodu jest przyznanie się do winy, stąd masowo stosowano tortury (Kodeks Marii Teresy).

Rozwinął się we Włoszech, początkowo jako ścigający heretyków. Powołano inkwizytorów śledczych, dopuszczono tortury (ustawy Fryderyka II oraz Bulla Inocentego 1252). Dla Niemiec pomnikiem była Carolina. Dla Francji Ordynans z 1539 r. i 1670. w Rosji dopiero za Piotra I.

Przebieg

1. inkwizycja generalna - potęgowani informacyjne. Ustalenie czynu i sprawcy (podstawa: donos, zła ława).

2. inkwizycja specjalna - właściwe postępowanie dowodowe. Początkowo pozytywna teoria dowodowa (dowody w ilości i jakości), później negatywna teoria dowodowa (nie ma dowodów nie ma wyroku). Królowa dowodów to przyznanie do winy.

3. osądzenie - oparte na materiale dowodowym. Nie było apelacji.

Angielski proces karny

Zanik ordaliów spowodował rozwój instytucji sędziów przysięgłych (od 1166). Zeznania pod przysięgą traktowano jako oskarżenie publiczne. Ewolucja poszła w kierunku powstania ławy większej (oskarżenie) i ławy małej (wina). XVIII w. instytucja świadka koronnego. Był nim chwytany członek bandy, który za uwolnienie ujawniał szczegóły przestępstwa.

ZMIANY W PROCESIE CYWILNYM

Zapoczątkowane XII/XIII w. w komunach włoskich. Powstał proces rzymsko kanoniczny (kognicyjny).

Zasady: pisemność, skargowość, dyspozycyjność, kontradyktoryjno, legalna teoria dowodów, prawda formalna.

Stadia:

1. wniesienie pisemnej skargi. Wydanie przez sędziego pisemnego pozwu. Wyznaczenie terminu. Odczyt skargi dylacje (odroczenia). Zarzuty procesowe, tzw. ekscepcje.

ekscepcje dyletoryjne (powodowały upadek pozwu - błędy formalne)

ekscepcje deklinatoryjne (uprawniały do odmowy odpowiedzi).

ekscepcje peremptoryjne (były niweczące sprawę).

Przeciwko ekscepcjom powodowi przysługiwała replika na które pozwany odpowiadał dupliką.

2. następnie wdawano się w spór (litiskontestacja), gdy pozwany nie wnosił ekscepcji uznawał roszczenie, gdy wnosił w sprawie ustalano fakty bezsporne i sporne. Następowało postępowanie dowodowe (legalne) potem wyrok (prawda formalna).

40. ZASADY PROCESU ŚREDNIOWIECZNEGO

Model średniowiecznego procesu nie dzielił się na karny i cywilny oraz charakteryzował się skargowością (zasada akuzatoryjna). Przy takim rozwiązaniu zaspokojenie pretensji z powodu popełnionego przestępstwa nie wymagało procesu. Natomiast w procesie każda krzywda, a więc i wynikająca z bezprawia cywilnego, pociągała za sobą odpowiedzialność karną. Dopiero u schyłku średniowiecza doszło do odróżnienia skargi karnej i cywilnej. Proces średniowieczny powoli wypierał z życia społecznego wcześniejszą zemstę, wykonywaną przez samego pokrzywdzonego, jego rodzinę, czy ród. Ponieważ nawet w odniesieniu do najcięższych przestępstw, w tym przeciwko życiu, dominowała zasada prywatnoprawna, przeważnie skargę wnosił pokrzywdzony albo ktoś z jego rodziny. Z urzędu ścigano przestępstwa przeciwko głowie państwa (księstwa dzielnicowego) jego interesom i panującej religii. Późniejsze (mniej więcej od przełomu XII i XIII w.) postępowanie rugowe (ściganie na podstawie skargi publicznej) pozwalało na proces przy braku skargi prywatnej, ale tylko, gdy chodziło o przestępstwa najgroźniejsze. Kolejnym krokiem na tej drodze były Statuty Kazimierza Wielkiego służące umocnieniu porządku prawnego poprzez ściganie z urzędu „łotrostwo” i kradzieży oraz karanie ich sprawców topieniem, ścinaniem i morzeniem głodem⁴.

Dopiero od XVI w. zasada prywatnoprawna przestała wyraźnie górować nad publicznoprawną, realizując tę myśl, że przestępstwo jest czynem godzącym także w interesy społeczeństwa i porządku publicznego⁵. W średniowieczu dominowały kary kompozycyjne (główszczyzna i nawiązka), które polegały na ugodzie między stronami i sprowadzały się do przekazania przez sprawcę lub jego rodzinę określonego w naturze lub pieniądzu okupu na rzecz pokrzywdzonego lub jego rodziny (rodu). Kary kompozycyjne polegały więc na wykupieniu się od kary za przestępstwo prywatne. Główszczyzna byłą karą za zabójstwo i jeżeli nie została spełniona, ulegała przekształceniu na karę śmierci; za pozostałe przestępstwa przysługiwała pokrzywdzonemu nawiązka. Dopiero z czasem, gdy upowszechnił się tryb ścigania z urzędu, oprócz kary prywatnej (główszczyzny czy nawiązki) nakładano ponadto karę państwową za złamanie miru na rzecz monarchy, a niekiedy osobną karę sądową na rzecz sądu. Karę państwową wymierzano i wykonywano w grzywnach srebra, stąd zresztą dzisiejsza nazwa kary grzywny⁶. Możliwe było skazanie za jedno przestępstwo, np. za mężobójstwo, na trzy kary: główszczyznę i za naruszenie zarazem miru - karę państwową oraz karę sądową w postaci grzywny. Sprawca gwałtu na kobiecie, obok kary publicznej skazywany był na karę prywatną - nawiązkę, której wysokość uzależniona była od przynależności stanowej pokrzywdzonej. W XVI-wiecznym prawie ziemskim wprowadzono zakaz jednania się przy mężobójstwie, a jeżeli krewni pokrzywdzonego nie wystąpili z oskarżeniem za to zaniechanie płacili karę państwową w wysokości główszczyzny szlacheckiej, a skargę posiłkową (subsydiarną) wnosił starosta. Kolejnym posunięciem w kierunku wzmocnienia roli skargi publicznej było wprowadzanie kar publicznych na życiu, ciele i kary wieży, odsuwając, w prawie ziemskim, na dalszą pozycję prywatne kary kompozycyjne, które większą rolę odgrywały już tylko w sądach wiejskich⁷.

Oprócz samopomocy innym sposobem dochodzenia roszczeń była droga sądowa. Otwierało ją zawarcie umowy miedzy stronami o oddanie sprawy sądowi. Z czasem umowa dwustronna zastąpiona została jednostronnym pozwaniem prywatnym.

W średniowieczu pozew prywatny zastąpiono sądowym, wydawał go sędzia na podstawie wniesionej skargi. Pierwotnie był ustny. Pisemny rozpowszechnił się w późnym średniowieczu w sądach szlacheckich i miejskich. Forma pozwu musiała odpowiadać ściśle określonym warunkom.

Zasady procesowe:

1. jedność procesu cywilnego i karnego. Każdy proces był postępowaniem karnym i kończył się wymierzeniem kary.

2. zasada skargowości. Podstawą było złożenie skargi. Jej brak uniemożliwiał wszczęcie procesu. Od XIII wdrażano proces z urzędu.

3. zasada dyspozycyjności. Strony miały całkowitą swobodę w zakresie rozporządzania przedmiotem postępowania.

4. zasada kontradyktoryjności (sporności). Był to wyłącznie spór miedzy stronami. Sąd był biernym obserwatorem nie miał inicjatywy w procesie.

5. zasada formalizmu. Przestrzegania symboli, gestów i formuł. Pomyłka powodowała przegraną.

6. zasada ustności i jawności. Proces ustny był dostępny dla publiki

Rozprawa:

Postępowanie rozpoczynało się od przedstawienia skargi przez powoda. Następnie pozwany odpowiadał na zarzuty repliką. Uznanie skargi przez pozwanego skutkowało wydaniem bezwarunkowego wyroku końcowego. Zaprzeczenie wydania wyroku końcowego powodowało wszczęcie postępowania dowodowego. Postanawiano w nim o stronie przeprowadzającej dowód, środkach dowodowych i konsekwencjach.

Postępowanie dowodowe:

1. samoprzysięstwo - krótkie zeznanie z powołaniem się na Boga i krzyż święty

2. przysięga za współprzysiężnikami - współprzysiężnicy potwierdzali prawdziwość przysięgi własnej o samej sprawie. Liczba zależała od rangi i stanu społecznego (od 2 do 72)

3. świadkowie - początkowo rola ograniczona. Były to osoby zaproszone do konkretnej czynności prawnej (np. umowa K -S ). Składali zeznania w formie przysięgi

4. dokumenty - były publiczne (urzędnicze z pieczęcią) i prywatne (sporządzone ręką przy świadkach).

5. ordalia (sądy boże) - były środkiem dowodowym opartym na przeświadczeniu, że najlepiej rozstrzyga sprawę sąd boży, nie dopuszczając do krzywdy niewinnego. Pierwsze już od leges barbarorum (schyłek XIII w.) Jednostronne: próba zimnej wody, gorącej wody, rozpalonego żelaza; Dwustronne: pojedynek, próba krzyża.

Postępowanie rugowe: urzędnicy zbierali mieszkańców wybierając z

nich tzw. Rugowników. Wszczynali postępowanie na podstawie złej famy publicznej. Wskazane przez przysięgłych zastępowało skargę prywatną. Oczyszczenie z zarzutów: próba zimnej wody.

Postępowanie szczegółowe:

1. proces wydobywczy - postępowanie o zwrot skradzionej rzeczy ruchomej znalezionej u osoby trzeciej, tzw. gonienie za śladem. Poszkodowany z ludźmi dokonywał rewizji domów. Znalezienie rzeczy - licowanie - zachodźca

2. proces na gorącym uczynku. Było to postępowanie szybkie

3. proces gościnny. Gość to ten kto mieszkał tak daleko, że nie mógł przybyć do sądu w ciągu jednego dnia

Egzekucja sądowa - zmuszenie do dostosowania się do wyroku przez przegraną stronę z urzędu (grabież, drapiestwo - egzekucja przymusowa)
XVw rozdział procesu karnego i cywilnego
-- skargi cywilne - domaganie się odszkodowania materialnego
-- skargi karne - domaganie się ukarania sprawcy
-- skargi mieszane - odszkodowanie + kara

Zmiany w postępowaniu:
- pisemność postępowania
- system zarzutów procesowych (ekscepcji)
proces przeciw szkodliwym ludziom - proces prewencyjny przeciw włóczęgom, pospólstwie w Niemczech
proces gościnny - skrócone postępowanie dla cudzoziemców

41. ZASADY PROCESU RZYMSKO-KANONICZNEGO

Geneza

Na przełomie XII i XIII w. w komunach włoskich zostały wprowadzone zmiany w średniowiecznym postępowaniu sądowym. Zmiany te były spowodowane rozwojem gospodarczym i wzrostem obrotu towarowego. Sprzyjało temu także odrodzenie badań nad prawem rzymskim. W oparciu o rzymski proces kognicyjny (obowiązujący w sądownictwie kościelnym na podstawie prawa procesowego wydanego przez papieża Innocentego III) udoskonalony przez glosatorów, komentatorów i kanonistów, rozwinął się proces nazwany procesem rzymsko-kanonicznym. Z Włoch zaczął on stopniowo przenikać do kultury prawnej innych krajów europejskich stając się u schyłku średniowiecza podstawowym sposobem dochodzenia sprawiedliwości w sprawach cywilnych. Rozwój tego procesu spowodowany był stosowaniem reguł w nim zawartych przez Sąd Kameralny Rzeszy (1495 r.) aż do reformy z 1654 roku.

Zasady

Najważniejszym „novum” było odejście od ustności i jawności na rzecz wymiany pism procesowych między stronami postępowania sądowego. Proces rzymsko-kanoniczny oparty był na zasadach: pisemności, skargowości, dyspozycyjności, kontradyktoryjności, legalnej teorii dowodowej i prawdy formalnej.

ZASADA:

-PISEMNOŚCI: polegała na wymianie pism procesowych między stronami postępowania sądowego

-SKARGOWOŚCI: podstawą wszczęcia procesu było wyłącznie złożenie skargi przez oskarżyciela lub powoda. Brak skargi uniemożliwiał rozpoczęcie procesu. Skarga podobnie jak w procesie średniowiecznym była wnoszona przed sędziego wraz z wezwaniem przeciwnika procesowego do stawiennictwa przed sądem (pozew sądowy- bannitio). Pozew był formułowany na podstawie skargi i ogłaszany przez wysłannika sądowego. Zawierał on nazwisko pokrzywdzonego, jego skargi i termin rozprawy.

-DYSPOZYCYJNOŚCI(rozporządzalności): sprowadzała się do pozostawienia stronom całkowitej swobody co do rozporządzalności przedmiotem postępowania i czynnościami procesowymi. Na podstawie umowy, strony procesowe mogły samodzielnie kształtować przebieg procesu, np. ograniczać liczbę terminów. Ustalenia stron wiązały sędziego, który musiał się do nich dostosować. Od woli stron zależało wszczęcie procesu, natomiast sędzia działał dopiero po otrzymaniu skargi powoda (nemo index sine autore- nie ma sędziego bez powodu).

-KONTRADYKTORYJNOŚCI(sporności): proces był tylko i wyłącznie sporem między stronami. Sąd był biernym obserwatorem, jego zadanie polegało na wydaniu orzeczenia (na podstawie dostarczonego materiału), której ze stron należy przyznać rację. Rola sędziego polegała na kierowaniu rozprawą i orzekaniu, bez prawa do własnej inicjatywy w trakcie procesu i miał zakaz dociekania prawdy materialnej. Tylko proces longobardzki dawał sędziemu możliwość zadawania stronom pytań. Strony same gromadziły i przedstawiały materiał dowodowy, a sędzia działał tylko na wniosek strony (ne procedat index ex officio).

-LEGALNEJ TEORII DOWODOWEJ: przedstawienie dowodów należało do samych stron, a sąd ograniczał się jedynie do oceny. Prawo z góry określało wartość dowodu, ustalając jednocześnie liczbę dowodów potrzebnych do zwycięstwa w procesie. Przeciwdowód nie był dopuszczany, chyba że strona przeciwna upadła w dowodzie. Sąd opierał swój wyrok na prawdzie formalnej, bez rozszerzenia postępowania dowodowego w celu poznania prawdy materialnej.

-PRAWDY FORMALNEJ: sędzia wyrokował tylko na podstawie okoliczności, które były zawarte w dowodach, nie mógł brać pod uwagę okoliczności, które były mu znane ale nie były zawarte w aktach procesu zgodnie z paremią(?):quod non est in actis, non est in mundo,

co nie jest zawarte w aktach, nie istnieje w ogóle.

Dokładne zrozumienie poszczególnych zasad procesu rzymsko-kanonicznego wymaga poznania przebiegu samego procesu.

Proces rzymsko-kanoniczny dzielił się na dwa stadia, rozdzielone od siebie, tzw. litis contestatio czyli wdaniem w spór. Pierwsze stadium rozpoczynało się od zniesienia przez powoda pisemnej skargi zawierającej: nazwisko powoda (quis), przedmiot sporu (quod), określenie sądu (coram quo), podstawę prawną (quo iure) i nazwisko pozwanego (a quo). Następnie sędzia ustalał termin rozprawy. Na pierwszym terminie odczytywano skargę i dawano odpis na prośbę oskarżonego. Na drugim terminie pozwany znosił dylacje (odroczenia), a przeciwko roszczeniom powoda pisemną obronę podnosząc w niej zarzuty procesowe, tzw. ekscepcje (dylatoryjne - powodowały oddalenie skargi do czasu ich usunięcia, deklinatoryjne - uprawniały pozwanego do odmowy odpowiedzi ale nie niweczyły sporu, paremtoryjne(?)- były niweczące, powodowały umorzenie sprawy). Przeciwko ekscepcji powód mógł wnieść replikę(?), a pozwany odpowiadał dupliką. Ostatecznie sprawę ekscepcji sąd rozstrzygał wyrokami . Następnie następowało wdanie się w spór (litis contestatio), które mogło być affirmativa (pozwany nie wnosił żadnych ekscepcji i uznawał roszczenia powoda) lub negativa (odrzucał część lub całość roszczeń powoda). Od tego momentu strony nie mogły się wycofać bez zgody sądu. Etap ten polegał na wyodrębnieniu pozycji spornych w sprawie, ich udowodnienia w postaci tzw. artykułów dowodowych. Powód musiał przedstawić skargę na piśmie w postaci krótkich zdań (punktów). Punkty sporne były rozsądzane, a pozostałe uznawano za bezsporne. Ostatnim etapem drugiego stadium było ogłoszenie wyroku.

Proces rzymsko-kanoniczny był niezwykle przewlekły, z powodu odrębnych terminów poszczególnych czynności procesowych, licznych odroczeń. W związku z tymi zarzutami stworzono odmianę tego procesu, zwaną procesem sumarycznym. Charakteryzował się on ograniczeniem wymiany pism procesowych do repliki, zniesieniem litiskontestacji, obowiązkiem przedstawienia w postępowaniu dowodowym od ram wszystkich zarzutów, ograniczeniami we wnoszeniu dylacji i ekscepcji, zmniejszeniem możliwości apelowania od wyroków , skróceniem terminów procesowych, wzmocnieniem pozycji sędziego itp. Zmiany te usprawniły i przyspieszyły cały proces.

42. ZASADY PROCESU INKWIZYCYJNEGO

Proces inkwizycyjny to dawny proces skargowy. Rozwinął się on w komunach włoskich, zwłaszcza w miastach Italii północnej.

Wszędzie proces inkwizycyjny był on wszczynany z urzędu przez sędziego lub przez specjalny organ powołany do ścigania przestępstw, na podstawie wiadomości powziętych przez samego inkwirenta, doniesienia, informacji, famy publicznej, schwytania na gorącym uczynku, itp.

Pierwsze stadium postępowania inkwizycyjnego miało na celu ustalenie czynu przestępnego i zebranie poszlak wystarczających do wdrożenia śledztwa przeciw osobie sprawcy. W stadium tym odbywało się sumaryczne przesłuchiwanie świadków, dokonywanie wizji lokalnej, rewizji domowej, zasięganie opinii rzeczoznawców.

Drugie stadium postępowania, zwane także inkwizycją specjalną, ściślejszą stanowiło etap właściwego śledztwa, kiedy to działania inkwirenta skierowane były bezpośrednio przeciw podejrzanemu, który obecnie stawał się już obwinionym. Wtedy też z reguły następowało jego uwięzienie. Tam gdzie przyjęta była za wzorem inkwizycji kościelnej zasada artykułów dowodowych, cały materiał obciążający był dzielony na poszczególne pozycje w formie pytań, na które oskarżony musiał kolejno odpowiadać. Przesłuchania odbywały się tajnie w obecności prowadzącego śledztwo i protokolanta, który je spisywał. Sposobem zmuszania oskarżonego do składania zeznań było stosowanie tortur. Zeznania złożone na torturach musiały być przez obwinionego potwierdzone po ich zakończeniu. Jeśli zaistniały sprzeczności w treści zeznań, można było tortury ponowić. Dopuszczalne też było stosowanie tortur po zakończeniu postępowania w celu wydobycia zeznań o ewentualnych wspólnikach przestępstwa. Osoby stanów uprzywilejowanych były na ogół - z wyjątkiem podejrzanych o najpoważniejsze przestępstwa - uwalniane od tortur. Poddanie torturom było z reguły dopuszczalne dopiero przy istnieniu określonych poważnych poszlak.

Postępowanie dowodowe prowadzone w drugim stadium procesu inkwizycyjnego miało na celu zebranie określonej liczby materiałów dowodowych, które w sumie mogłyby stanowić podstawę do wydania wyroku skazującego. Znamiennym rysem postępowania inkwizycyjnego było posługiwanie się w dziedzinie środków dowodowych teorią dowodów formalnych, która wiązała sędziego w zakresie oceny ich wartości. Jeśli chodzi o zeznania świadków, to ich wartość doktryna nakazywała oceniać według z góry przyjętych kryteriów ich wiarygodności, zależnych zwłaszcza od zajmowanej pozycji społecznej. Zeznania dwóch wiarygodnych „ wolnych od wszelkich zarzutów” świadków stanowiły pełny dowód. Do dowodów określanych jako domniemane albo pośrednie należały poszlaki. Również poszlaki dzielono na bliskie, oddalone itp. Najlepszym z dowodów było przyznanie się obwinionego. Przyznanie to zwalniało inkwirenta od poszukiwania dalszych dowodów winy, stąd też brał się popularność tortur, które umożliwiały zdobycie pełnego dowodu. Postępowanie dowodowe prowadzone było z reguły tajnie, a z jego przebiegu sporządzany był pisemny protokół. Akta postępowania dowodowego wraz z protokołami przesłuchania obwinionego stanowiły podstawę wyrokowania.

Do wydania wyroku skazującego zasadniczo wymagane było uzyskanie w postępowaniu inkwizycyjnym pełnego dowodu winy oskarżonego. Natomiast jeśli nie zdołano zebrać dowodów, a istniały uzasadnione podejrzenia, ogłaszano tzw. uwolnienie od sądu, dające możność wznowienia w każdej chwili postępowania w razie ujawnienia nowych dowodów winy lub poszlak, przy czym podsądnego można było przetrzymywać „na wszelki wypadek” w więzieniu. W prawie niemieckim zebranie przeciw obwinionemu dowodów częściowych o wartości połowy pełnego dowodu dawało możność wydania wyroku skazującego na tzw. karę z podejrzenia, łagodniejszą od przewidzianej w ustawie za dane przestępstwo.

W postępowaniu inkwizycyjnym wyodrębniane było niekiedy ostatnie stadium zwane rozprawą końcową albo końcowym przesłuchaniem oskarżonego. Przesłuchanie to odbywało się jawnie i ustnie, wobec pełnego składu sądzącego. Jednak owe uroczyste, końcowe przesłuchanie było z reguły czystą formalnością. Decydującą bowiem rolę odgrywała w tym stadium osoba sędziego - inkwirenta. Również przyznawana oskarżonemu możność obrony w praktyce była szansą znikomą, szczególnie dla ludzi uboższych, gdyż pewne możliwości obrony wiązały się z dużymi kosztami. Także - dopuszczalne w prawie niemieckim - żądanie rewizji procesu wiązało się z koniecznością wysłania akt sprawy do fakultetu prawniczego na własny koszt. Ogólnie jednak możność odwołania się od wyroku skazującego była w postępowaniu inkwizycyjnym bardzo ograniczona, a w niektórych ustawodawstwach w ogóle niedopuszczalna.

43. ROZWÓJ PRAWA KARNEGO W EUROPIE OKRESU ŚREDNIOWIECZA I CZASÓW WCZESNONOWOŻYTNYCH

Prawo karne wczesnego średniowiecza.

Przestępstwa:

Przestępstwo traktowane było jako czyn zabroniony, wyrządzający szkodę jednostce lub społeczeństwu, a także naruszające ogólny porządek publiczny i społeczny ustalony przez zwyczaje i prawo.

Przestępstwa dzielono na te, które naruszały ogólny porządek społeczny i te, które naruszały interesy jednostek. Pokrzywdzony i jego ród mogli się udać albo na drogę sądową albo skorzystać z samopomocy (zemsty rodowej) lub pomsty krwawej, polegającej na zbrojnym wystąpieniu przeciw rodowi, co kończyło się zabiciem krzywdziciela. Wraz z coraz częstszym stosowaniem samopomocy itp. Zaczęto wprowadzać okup, traktowany jako wykupienie od zemsty rodowej.

Leges barbarorum, Ruska Prawda czy Księga Elbląska wspominają o wzroście władzy publicznej i jej ingerencji w karanie przestępców. Nastąpił całkowity podział na przestępstwa publiczne (dotykały interesów rządzących i ustanowionego w państwie porządku prawnego, były ścigane przez organy aparatu państwowego) i prywatne (naruszały interesy osób prywatnych i ich karanie było pozostawione samemu pokrzywdzonemu lub jego krewnym).

W czasach wczesnośredniowiecznych wykształcił się podział na przestępstwa prywatne przeciwko:

-życiu, zdrowiu, np. mężobójstwo dzielone na morderstwo i zabójstwo

-mieniu np. kradzież, dzielona na wielką (kradzież bydła, koni) i małą, rozbój, rabunek czy podpalenie

-czci, np. zniewaga czynna, słowna czy pisemna

-moralności, np. cudzołóstwo

-zaufaniu publicznemu, np. fałszerstwo, oszustwo czy lichwa

i przestępstwa publiczne przeciwko:

-władzy i państwu, np. zdrada państwa, obraza majestatu, zamach na życie władcy

-religii, np. czarostwo (hmm... raczej czary/czarodziejstwo), wróżbiarstwo, bluźnierstwo

Wraz z pojawieniem się okupu wykształcił się system kar pieniężnych tzw. kompozycyjnych uiszczanych w celu zakończenia walk rodowych. Podstawowym elementem krwawych zemst były wojny prywatne (querrae, faidy lub wróżdy). Z czasem władza państwowa zaczęła ingerować w spory prywatne i ustanowiono normy nakazujące zwaśnionym stronom pojednanie się i przyjęcie przez stronę pokrzywdzoną okupu. Wraz z pojawieniem się instytucji przymusu, pojawili się też pośrednicy - arbitri, mediatores, którzy ustalali wysokość okupu. W Polsce byli to jednacze.

Do rozwoju procesu karnego przyczynił się także Kościół, który chciał zastąpić rozlew krwi karami o charakterze pokuty i zadośćuczynienia pieniężnego. Wprowadził taki urząd azylu kościelnego, chroniącego przestępcę w kościele przed wykonaniem wyroku. Ten, kto naruszył prawo azylu podlegał karze świeckiej lub kościelnej za zbezczeszczenie miejsca. Kolejnym elementem było wprowadzenie ograniczenia czasu wykonania zemsty (instytucja rozejmu bożego - treuga Dei).

Odpowiedzialność karna

W prawie wczesnośredniowiecznym odpowiedzialność karna oparta była na podstawie obiektywnej (przedmiotowej). Przestępstwem był czyn, który wywoływał zmiany. Podstawą odpowiedzialności było wystąpienie skutku zewnętrznego.

Powszechnie stosowano subiektywizację odpowiedzialności. Różnicowano odpowiedzialność w zależności od nastawienia woli sprawcy m.in. zabójstwo niechcący lecz przypadkiem (noles sed causa) wykluczało stosowanie odwetu, ale wymagało złożenie okupu. Co ciekawe, w prawie wizygockim zwalniano od odpowiedzialności w takim przypadku.

Podstawą do umyślnego działania było zatajenie przestępstwa. Bezkarnym było również zabójstwo w czasie wróżdy, zabójstwo czy nocnego złodzieja.

Wyróżniano odpowiedzialność:

• rodowo-rodzinną - stosowano krwawą zemstę skierowaną przeciwko rodowi z racji popełnienia przestępstwa przez któregoś z jego członków;

• rodzinna - wykształciła się z odpowiedzialności rodowo-rodzinnej i stosowano je w najcięższych przestępstwach;

• terytorialna - obciążała ona całą wieś lub miasto;

• zbiorowa - wywodząca się z organizacji rodowej;

• indywidualna - ponosił ją sam sprawca za własny czyn przestępczy.

Przyczynami ograniczającymi odpowiedzialność były

• błąd co do faktu

• afekt

• zdrowie fizyczne

• przymus fizyczny

Kara

Kara miała charakter sakralny i ofiary (jej celem było przebłaganie bóstwa za wyrządzone zło w postaci ofiary z przestępcy). Była pokutą wymierzoną za obrazę bóstwa (racjonalizacja religijna) i widziano w niej słuszny odwet za naruszenie czyjegoś dobra (racjonalizacja sprawiedliwościowa). W państwie wczesnośredniowiecznym kara za przestępstwa przeciwko zdrowiu i życiu oparta była o zasadę (taliony?), potem miała charakter odzwierciedlający (tj. miała na celu unaocznić rodzaj popełnionego czynu). Celem kary była prewencja szczególna i generalna.

Karami publicznymi były:

- śmierć, kary mutylacyjne;

-wyjęcie z pod prawa

-wygnanie z kraju połączone z konfiskatą lub zniszczeniem majątku.

W karach prywatnych stosowano system kar kompozycyjnych (compositio - ugoda, w Polsce płut). Kary te składały się z dwóch części:

• suma płacona na rzecz pokrzywdzonego lub rodziny jako okup za zabicie kogoś (główszczyzna) lub okup za uszkodzenie ciała (nawiązka?)

• opłata na rzecz władcy za naruszenie pokoju powszechnego (fredus)

Zmiany w prawie karnym późnego średniowiecza

Przestępstwa

W okresie późnośredniowiecznym nastąpił wzrost znaczenia zasady publicznoprawnej (czyli kiedy czyn przestępcy traktowany był jak przestępstwo wobec pokoju publicznego). Było to spowodowane wzmocnieniem władzy monarszej i postępującą centralizacją w państwach rozdrobnionych. Liczba przestępstw ściganych przez państwo z urzędu znacznie wzrosła. Jednak zasada publicznoprawna zwyciężyła dopiero w XVI wieku. Zmianie uległa też klasyfikacja przestępstw. Stosowano odmienne kryteria podziału, odchodząc od formalnego podziału przestępstw ze względu na sposób ścigania na prywatne i publiczne. Ze względu na stopień niebezpieczeństwa przestępstwa dzielono na:

-zbrodnie (czyny szczególnie naruszające porządek publiczny)

-wykroczenia (pozostałe)

Podobny był podział na:

-causa maiores (przestępstwa większe)

-causa minores (mniejsze)

W zależności od grożącej sankcji przestępstwa dzielono na:

-gardłowe (kary na „gardle i ręku”?)

-niegardłowe (na „skórze i włosach”)

Innym podziałem był podział na: najcięższe, ciężkie, lekkie, zwyczajne i nadzwyczajne lub przestępstwa z winy: umyślnej, nieumyślnej i przypadku.

Wśród przestępstw przeciw państwu i władcy na pierwsze miejsce wyłoniła się zbrodnia obrazy majestatu (crimen leasae maiestatis), a wśród przestępstw przeciw religii - herezja. Natomiast z przestępstw przeciw jednostce znaczenie zyskały przestępstwa przeciw życiu i zdrowiu.

Odpowiedzialność

Powoli prawo zaczyna odchodzić od odpowiedzialności obiektywnej na rzecz subiektywnej (przedmiotowej) co było spowodowane przewodnią pozycją doktryny humanistycznej stosowanej we Włoszech. Pod wpływem karnistów włoskich, którzy po raz pierwszy zajęli się prawem naukowo, na pierwszy plan wysunęło się nastawienie woli sprawcy. Zgodnie z rzymskim o przestępstwie decydował assimus - wola czy zamiar. Źródła wyróżniają dwie postacie winy: umyślną (dolus(?)-zły zamiar) i nieumyślna (culpa). Wyróżniono taki przypadek jak czyn występujący wbrew naszej woli. Charakterystycznym elementem tej epoki jest obrona konieczna, która musiała być umiarkowana (tzn. czyn musi nastąpić natychmiast, środki muszą być proporcjonalne do środków sprawcy i czyn musi być w rzeczywistej obronie). Kluczowym elementem był zamiar czyli usiłowanie popelnienia przestępstwa. Składało się ono z:

-samego zamiaru (zamysłu)

-złego zamiaru (cogitare)

-przystąpienia do działania - czynności przygotowawcze (agitare)

-nie doprowadzenie do skutku (non producere ad efectum)

Prawo statutowe przewidywało 3 rodzaje odpowiedzialności za udział:

-mandat (nakłanianie do przestępstwa)

-consilium (udzielenie pomocy moralnej do przestępstwa)

-auxilium (pomoc natury fizycznej)

Rysem charakterystycznym w systemie kar było uznanie zasady publicznoprawnej i stopniowe wypieranie kar kompozycyjnych przez kary na życiu i ciele. Na pierwszy plan wysunął się germańsko-longobardzki system kar. Przewidywał on karę pienieżną składającą się z dwóch części:

-kompozycja (okup płacony pokrzywdzonemu)

-grzywna (płacona na rzecz władcy)

a także kary subsydiarne mające początkowo(?) charakter subsydiarny. Jednak wraz z powstawaniem państewek absolutnych nastąpiło całkowite wyparcie kar kompozycyjnych przez kary cielesne. Ponadto pojawiły się także okoliczności obciążające uzasadniające(?) zwiększenie(?) kary np. w nocy, na cmentarzu i okoliczności łagodzące zmniejszające wymiar kary np. w przypadku pojednania się sprawcy z ofiarą lub jego rodziną.

Rozwój prawa karnego w czasach wczesnonowożytnych

Zmiany jakie nastąpiły w czasach wczesnonowożytnych były spowodowane kształtowaniem się w podstaw monarchii absolutnych i pojawieniem się nowych teorii (?), które zaczęły kształtować się w komunach włoskich. Powstał tam system oparty na nowych definicjach i konstrukcjach prawnych. Efektem tego było ukazanie się od XVI do połowy XVIII w. szeregu ordynacji karnych. Początek tym wszystkim przedsięwzięciom dało wydanie Constitutio Criminalis Carolia z 1532 r. Była ona odpowiedzią na potrzebę unifikacji prawa i likwidacji dotychczasowego partykularyzmu. Kodeks Karny Karola otwierał nowy etap rozwoju prawa karnego.

Przestępstwa

Każde przestępstwo traktowane było jako naruszające interes publiczny. Tym samym ściganie stało się wyłączną domeną państwa, w wyniku czego przestępstwo nabrało charakteru publicznoprawnego. Zaniknęły kary prywatne, umożliwiające wykupienie się i pojednanie między sprawcą a pokrzywdzonym. Sankcjami były karypubliczne. W 1588 wprowadzono zakaz pojednania się stron poza sądem przy przestępstwie mężobójstwa. Pozostała jednak możliwość wykupienia się od kary przez uiszczenie główszczyzny. Carolina wykonywała analogię rodzaju przestępstw w stosunku do epoki średniowiecza. W katalogu tym istotne miejsce zajmowały przestępstwa skierowane przeciw państwu, religii, zdrowiu, życiu, mieniu itp. Poza ustawowym unormowaniem pozostawało jednak wiele innych szkodliwych czynów. W przypadku ich popełnienia Carolina zakładała możliwość stosowania analogii. Zasada analogii została jednak z czasem potępiona i w XVIII w wprowadzono zasadę nullum crimen sine lego, przewidującej jakie czyny są uznawane za przestępstwo, a jakie nie.

W dobie epoki wczesnonowożytnej rozwinął się nowy kierunek represji karnej - przestępstwo czarów. Prześladowanie czarownic rozpoczęło się wraz z wydaniem w 1487 w Kolonii dzieła „Młot na czarownice” Jakuba Sprengera i Henryka Kramera. Źródeł polowań na czarownice należy doszukiwać się w procesach przeciwko heretyckim wyznaniom albigensów i waldensów. Dodatkowo procesy przeciwko czarownicom spowodowane były głęboką i chorobliwą nienawiścią do kobiet. W prawie niemieckim był urząd łowcy czarownic, któremu podlegali mniejsi łowcy i tropiciele. Procesy czarownic były zbliżone do zniesionych w 1215 r. Sądów Bożych. Do najpopularniejszych prób sprawdzających wiarygodność czarownic należały próby wody, wagi, igły i ognia.

Odpowiedzialność karna

Wina była podstawą odpowiedzialności gdyż ewolucja prawa od XII do XVI w. sprawiła upowszechnienie zasady subiektywizacji odpowiedzialności. Carolina uznając, że podstawą odpowiedzialności karnej jest wola sprawcy uzależniła popełnienie przestępstwa od zamiaru czyli wewnętrznego nastawienia sprawcy. Dzieliła karę na umyślną i nieumyślną. Rozróżniała winę nieumyślną od przypadku. Nastąpił podział na morderstwo rozumiane jako mężobójstwo umyślne i zabójstwo rozumiane jako mężobójstwo nieumyślne.

Carolina uwzględniała także brak winy. Brak winy wykluczały

• błąd

• nieletniość

• niepoczytalność

natomiast brak odpowiedzialności wykluczały

• obrona konieczna

• stan wyższy konieczności

• przymus psychiczny

Kara

Kara nadal traktowana była jako dolegliwość gnębiąca przestępcę, jednak zmieniły się motywy karania sprawcy. Na dalszy plan zeszła racjonalizacja religijna, a główną rolę zaczęła odgrywać sprawiedliwościowa i prewencyjna. Były to rezultaty zasady publicznoprawnej. Drugim celem kary była prewencja generalna i szczególna, mająca na celu odstraszenie potencjalnych sprawców od popełnienia przestępstwa i wyeliminowanie sprawcy. Carolina osiągnęła to stosując szeroko rozbudowany system kar okrutnych wykonywanych publicznie.

Głównym instrumentem odstraszania była kara śmierci. Carolina uwzględniała 8 rodzajów kary śmierci. Karę śmierci zwykłą wykonywano przez ścięcie, powieszenie. Karę śmierci kwalifikowaną wymierzano przez spalenie, ćwiartowanie, łamanie kołem, utopienie, pogrzebanie żywcem, wbicie na pal. Carolina stosowała także katy mutylacyjne (okaleczenia) a także kary na honorze , czci, cielesnych i majątkowych. Nowością było pojawienie się wzmianki o karze pozbawienia wolności przez osadzenie w wieży.

Generalną cechą prawa karnego, opartego na Carolinie była jego niezwykła surowość. Kodeks ten zakładał stosowanie zasady arbitralności, która przyznawała sędziemu swobodę w wymierzaniu represji karnych. Innym uprawnieniem sędziego była możność orzekania kar w ustawie nieprzewidzianych tzw. kar nadzwyczajnych. Carolina stosowała też okoliczności łagodzące m.in. pozycja i pochodzenie sprawcy, stan zdrowia, a do okoliczności obciążających należały recydywa, złapanie na gorącym uczynku lub popełnienie przestępstwa wobec krewnych.

Charakterystyczną cechą prawa karnego w dalszym okresie czasów nowożytnych było pojawienie się procesu inkwizycyjnego, tortur i pewnych nowych elementów - w procesie angielskim.

Ogólna charakterystyka procesu inkwizycyjnego

Wraz z wydaniem Caroliny stopniowo wypierał on proces skargowy.

Dzielił się na 2 główne stadia:

1 - inkwizycja generalna - miała na celu ustalenie faktu popełnienia przestępstwa i osoby sprawcy

2 - inkwizycja specjalna - miała na celu doprowadzić do uzyskania świadectwa winy sprawcy. Proces ten charakteryzował się

• był wszczynany z urzędu na podstawie informacji

• wszystkie funkcje procesowe tj. ściganie, obrona, wyrokowanie spoczywały w rękach jednej osoby, jaką był sędzia - inkwirent

• postępowanie było w zasadzie tajne i pisemne

• nie było w nim równości stron, oskarżony staje się przedmiotem procesu, nie ma zagwarantowanej obrony, a system środków dowodowych działał przeważnie na jego niekorzyść.

W Polsce pojawił się u schyłku XV, a upowszechnił się w XVI w. w prawie miejskim i wiejskim dzięki recepcji Caroliny.

Tortury

Nieodłącznym elementem a zarazem novum procesu inkwizycyjnego było stosowanie tortur mających na celu przyznanie się do winy lub wyegzekwowanie określonych zeznań. Przeprowadzenie tortur odbywało się według rygorów określonych przez przepisy Caroliny. Zgodnie z kodeksem torturom nie podlegali uczeni, doktorzy, szlachta, urzędnicy, starcy, dzieci poniżej 14 lat i kobiety brzemienne. Tortury odbywały się w obecności rajcy - sołtysa sądowego, 2 ławników i pisarza sądowego, określanych mianem „panów zastolnych”. Obok nich w torturach uczestniczyli też panowie przedstolni, którymi byli instygatorzy pełniący funkcję oskarżycielską. Prawo zezwalało na tortury jednogodzinne. Wraz z pojawieniem się nurt humanitaryzacji prawo tortury zostało zniesione w 1776 roku.

Zmiany w prawie angielskim

Novum w prawie angielskim było pojawienie się instytucji sędziów przysięgłych, która po raz pierwszy została zastosowana w assyzie klarendońskiej z 1166 r. Z czasem ewolucja przysięgłych doprowadziła do powstania ławy większej, decydującej o oskarżeniu oraz ławy małej decydującej o winie.

Przysięgli byli zazwyczaj osobami niepiśmiennymi. Pojawiła się też instytucja sędziego pokoju, występującego w roli oskarżyciela jak i głównego świadka. Obok ścigania publicznego w prawie angielskim pojawiła się instytucja świadka koronnego. Był nim z reguły jeden ze schwytanych członków bandy przestępcy, który w zamian za obietnicę odstąpienia od oskarżenia ujawnił przestępczą działalność wspólników. W drugiej połowie XVII w. proces (zepsuli?) adwokaci, którzy pojawili się jako reprezentanci stron. Ich działalność uznano w 1837

Habeas Corpus Act z 1679 czyli ustawa o nietykalności osobistej miała zabezpieczyć jednostkę przed samowolnym, bezpodstawnym aresztowaniem.

44. IUS PUBLICUM

Publicum ius est quod ad statum rei Romanae spectat, provatum quod ad singulorum utilitatem - Prawem publicznym jest prawo, które dotyczy państwa, a prawem prywatnym to prawo, które dotyczy interesów poszczególnych osób. Jest to znana sentencja wybitnego rzymskiego jurysty oraz pisarza Ulpiana, która posłużyła za podstawę do podziału całego systemu prawa rzymskiego na prawo publiczne (ius publicum oraz prawo prywatne (ius privatum) w oparciu o kryterium interesu jednostkowego i ogólnego. Podział ten miał fundamentalne znaczenie nie tylko dla rozwoju prawa rzymskiego, ale również wszystkich systemów prawnych bazujących na recepcji tego prawa.

45. IUS COMMUNE

Jest to nauka odrodzonego prawa rzymskiego, która w interpretacji komentatorów, zaczęła przenikać właśnie jako prawo powszechne tj. ius commune. Prawo to miało charakter czynnika ujednolicającego, do wielu partykularnych systemów prawnych Europy. Dzieła komentatorów stanowiły podstawę znajomości prawa rzymskiego

46. KONCEPCJA PRAW FUNDAMENTALNYCH W EUROPIE

47. KODYFIKACJE OKRESU ODRODZENIA

NIEMCY

W 1532r. Karol V ogłasza „Constitutio Criminalis Carolina” (Carolina)- kodyfikacja karna. Odegrała znaczącą rolę w ujednoliceniu i unowocześnieniu prawa karnego materialnego i procesu karnego w całej Rzeszy. Składała się z 219 artykułów. Stała się inspiracją dla powstania szeregu ustaw terytorialnych. Carolina zawierała tzw. „klauzule salwatoryjną”, nadającą ustawie jedynie moc posiłkową w stosunku do spraw partykularnych. Miała mieć zastosowanie tylko w stosunku do kwestii nie uregulowanych w prawie miejscowym.

FRANCJA

„Wielkie ordonanse”- powstałe z czasów Ludwika XIV; zawierały normy postępowania sądowego, normy związane z potrzebami gospodarki i obrotu.

1. Ordonans o postępowaniu cywilnym z 1667r.- podstawa wszystkich późniejszych rozwiązań w tej materii

2. Ordonans o postępowaniu karnym z 1670r.- w tym postanowienia z dziedziny prawa karnego materialnego.

3. Ordonans o handlu z 1673 r. (kodeks Savary' ego)- podstawa XIX wiecznej kodyfikacji prawa handlowego

4. Ordonans o marynarce z 1681r.- zawierał m. in. przepisy z dziedziny handlu morskiego

5. „czarny kodeks” z 1685r.- ordonans regulujący stanowisko prawne Murzynów w koloniach

CZECHY

„Ordynacja Ziemska Królestwa Czesckiego”- powstała jako owoc prac Komisji do zbierania praw powołanej przez Władysława Ii Jagiellończyka w 1497r. Obejmowała zarówno normy prawa zwyczajowego, jak i uchwały sejmów oraz ustawodastwo królewskie odnoszące się do praw szlachty. Zbiór ten został w późniejszym czasie uzupełniony i przetłumaczony na łacinę, w 1527 roku wyszedł pod nazwą „Iura et constitutiones Regni Bohemiae”, uzyskując sankcję królewską.

WĘGRY

6. „Decretum Maius” - wydane w 1486r. przez króla Macieja Krowina; wprowadziło w miejsce prawa zwyczajowego prawo pisane, mające moc ustawy obowiązującej; dekret odnosił się głównie do postępowania sądowego; uchylony został przez Władysława Jagiellończyka nowym dekretem.

7. „Tripartitum” - obszerny zbiór prawa zwyczajowego z 1514 r.; nie uzyskał oficjalnej sankcji, ale stał się podstawowym źródłem prawa na Węgrzech; obejmował normy prawa ziemskiego stosowane w praktyce sądowej; składał się z prologu, który wyjaśniał samo pojęcie prawa, sprawiedliwości, ustawy, zwyczaju itp.

W połowie XVI w. podjęto prace nad ulepszeniem zbioru, wydając w 1553 r. „Quadripartitum”, które zostało potem włączone do jednego, oficjalnego zbioru- „Corpus Iuris Hungarici Tripartitum”

RUŚ KIJOWSKA I ROSJA

1. „Sudiebnik” z 1498r.; pierwszy zbiór dokonany na zlecenie cara Iwana III, powstał na skutek jednoczenia się państwa rosyjskiego; opierał się częściowo na prawie zwyczajowym i postanowieniach „Ruskiej Prawdy” oraz czerpał z przywilejów terytorialnych; regulował przede wszystkim organizację sądów i postępowanie sądowe, w mniejszym zakresie dotycząc prawa materialnego prywatnego i karnego; miał duże znaczenie dla procesu organizowania scentralizowanego aparatu władzy, wyrażał wzrost politycznego znaczenia nowej kategorii feudałów- dworiaństwa (bojarów).

W 1500 roku został wydany nowy zbiór „Carski Sudiebnik” zawierający w 100 artykułach nowe postanowienia z dziedziny sądownictwa i procesu.

2. „Sobornoje Ułożnieje” z 1649 roku wydane przez cara Aleksego Michjłowicza, obowiązujące prawie 200 lat; zbiór opierał się na Sudiebniku, ustawach carskich, prawie bizantyjskim i III Statucie Litewskim; składał się z 967 artykułów, regulował pozycję klasową dworiaństwa oraz poddaństwo chłopów.

48. KODYFIKACJE OKRESU OŚWIECENIA

Oświecenie było wiekiem kodyfikacji. W XVII w dążono do powszechnego kodyfikowania prawa. Głównym celem tego była walka ze starym ładem. Oświecenie cechowało przekonanie, że mądre, racjonalne działanie prawodawców mogą przebudować świat.. pojawiły się wielkie dzieła:

• Monteskiusz - O duchu praw

• Kajetan Filangierieg - O nauce prawodawstwa

• Jeremiasz Bentham - idea skodyfikowania obowiązujących norm

IDEOLOGICZNE PODSTAWY KODYFIKACJI - PRAWO NATURY

Niektóre kodyfikacje powstały w wyniku rewolucji, np. we Francji, inne zaś w systemie oświeconego absolutyzmu. W Polsce prace kodyfikacji, które nie wyszły poza stadium projektu były podejmowane przez obóz sojuszu szlachecko-mieszczańskiego. Jednak wspólną cechą kodyfikacji było to, że ich podstawę ideologiczną stała się filozofia nowożytnego prawa natury. Wpływ tego kierunku zaważył na treści i stronie formalnej kodeksów. Prawo natury stało się systemem filozoficzno- społecznym mieszczaństwa walczącego z feudalizmem. Powstanie szkoły nowożytnego prawa natury związane było z Grocjuszem, który sformułował stały, niezmienny, wynikający z natury człowieka prawideł, jak obowiązek dotrzymania umów, obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody, nienaruszalność własności jednostki, uznanie, że pewne czyny muszą być ukarane.

2 etapy rozwoju prawa natury:

1. etap absolutnego prawa natury,

2. etap względnego prawa natury.

Zaczęto postulować przenikanie prawa natury do każdego z istniejących ustawodastw jako czynnika służącego przebudowie porządku prawnego, bądź weryfikacji prawa dotychczasowego. Prawo natury w XVII w stało się prawem świeckim. Doszło do zerwania z metodą scholastyczną i ze średniowieczną identyfikacją prawa natury z prawem boskim. Teraz do zadań prawa natury doszły, dziedziny i idee laickiego prawa małżeńskiego.

ZAŁOŻENIA PROGRAMU KODYFIKACJI PRAWA:

1. założenie zbudowania całkowitego nowego systemu prawnego,

2. zerwanie z feudalnym partykularyzmem prawnym, czyli rozproszone i zróżnicowane prawa miały być zastąpione jednolitym zbiorem,

3. stworzenie pełnego kodeksu, który miał tworzyć pewne prawo - możliwość rozstrzygnięcia wszystkich sytuacji bez możliwości dla dowolności wyrokowania, czyli dążono do powstania kodeksu zupełności, wyrażającego istotę dążeń do zapewnienia praworządności i bezpieczeństwa prawnego. Uważano że dobry kodeks powinien być kodeksem krótkim,

4. jasności i powszechnej zrozumiałości kodeksu,

5. powołanie się na naturalne u ludzi dążenia do szczęścia. Idealny kodeks miał być sprawiedliwy i służyć idei dobra powszechnego.

ZACZĄTKI PRAC KODYFIKACYJNYCH. PIERWSZE KODEKSY.

Realizacja skodyfikowania prawa była w poszczególnych krajach różna i zależała od wielu czynników, które wpływały na charakter prac, ich tempo i ostateczne wyniki. Dążenia kodyfikacyjne dotyczyły wszystkich dziedzin tzw. Prawa sądowego. W prawie karnym, spełniającym funkcje bezpośredniego instrumentu polityki państwa, najdobitniej wyrażał reformatorski duch epoki. W prawie cywilnym program kodyfikacji związany był z podstawami gospodarczymi ustroju.

1. Cesarstwo Rzymskie

• Ujednolicenie praw zwyczajowych i unowocześnienie obowiązującego prawa rzymskiego.

• Plan zastąpienia kodyfikacji justyniańskiej i praw zwyczajowych nowym kodeksem, opartym na założeniach słuszności naturalnej, zwięzłym, jasnym, który miał zakończyć stan niejasności prawnej.

2. Bawaria

• Codeks Iuris Bavarici Criminalis - Kodeks Karny,

• Kodeks procedury sądowej,

• Codex Maximilianus Bavaricus Civilis - Kodeks Cywilny.

Kodeksy te były napisane językiem prostym i zrozumiałym. Odstępowano od zagmatwanej kazuistyki. Rozwiązania były w duchu zasad rozumu i słuszności.

3. Prusy

• Reformę tu przeprowadzono w ciągu 3 miesięcy.

• Wydanie rozporządzenia przez monarchę dotyczącego wymogów przyszłej kodyfikacji,

• Landrecht pruski,

4. Monarchia Habsburska

• Contistuta Criminalis Theresiana - był to kodeks dotyczący prawa karnego. Stworzyła go powołana przez cesarowa komisja kompilacyjna.

5. Rosja

• Instrukcja - powstała dzięki specjalnie powołanej komisji.

6. Francja

Kodyfikacja przebiegała pod naciskiem rewolucji. Działania rewolucyjne miały na ceku skodyfikowanie prawa i procesu karnego, aby zawrzeć tam feudalne zasady legalizmu i gwarancje prawa jednostki, sformułowane w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. Wydano dwie ustawy:

• Kodeks karny dotyczący przestępstw ciężkich,

• Kodeks o przestępstwach i karach - dotyczył procedury karnej.

Wyłonił się również postulat jednolitej kodyfikacji prawa prywatnego - nawiązywał on do kodeksu natury. Dzieło to zostało urzeczywistnione prze Napoleona.

PROJEKTY KODYFIKACYJNE W POLSCE

• Zbiór praw sądowych - był on wynikiem pracy specjalnej komisji kodyfikacyjnej powołanej prze sejm na wniosek król. Komisja ta miała na celu skodyfikowanie całego prawa sądowego. Zbiór ten obejmował prawo prywatne i karne ułożone w porządku rzymskich Instytucji ( personae, res, actiones). Projekt ten był wyrazem kompromisu pomiędzy stanem szlacheckim a mieszczańskim. Został odrzucony przez opozycję stron sił reakcyjnych szlacheckich i duchowieństwa.

• Kodeks Stanisława Augusta. Zawierał on postanowienia dokonania spisu spraw cywilnych i kryminalnych. Zostały powołane dwie komisje dla Korony i Litwy. Niestety prace komisji upadły w wyniku upadku Sejmu 4-roletniego.

KODYFIKACJA PRAWA KOANONICZNEGO

• Zbiór ustaw kościelnych - Clementinae.

• Program kodyfikacji tego prawa był sformułowany przez biskupów. Kolejnym etapem kodyfikacji był pontyfikat Piusa X. wydał on Monte proprio, w którym zawarte było stosowanie praw kościoła do współczesnych warunków. W tym celu została powołana specjalna komisja papieska ( kardynałowie pod przewodnictwem papieża. Prace komisji wspierane były przez Kolegium Konsulów ( kanoniści i teologowie) oraz profesorów uniwersytetów katolickich. Prace komisji zostały zakończone poprzez utworzenie Kodeksu Prawa Kanonicznego - stanowił on wyłączną, autentyczną i pełną kodyfikację prawa kanonicznego. Zrywał z kazuistyczną formą dekretów. Został on ujęty w formie kanonów, które dzieliły się na księgi:

1. I -wsza księga - normy ogólne

2. II - ga - przepisy o osobach

3. III-cia - przepisy o rzeczach

4. IV- ta - o procesach

5. V- ta - o przestępstwach i karach.

Kodeks ten był trudny do zrozumienia dla nie prawników.

• Kodeks prawa kanonicznego dla kościoła łacińskiego.

49. ROZWÓJ PRAWA NARODÓW W EUROPIE

NAUKA I NAUCZANIA PRAWA W DOBIE OŚWIECENIA

Dotychczasowa jurysprudencja oddziaływała bezpośrednio na orzecznictwo sądowe, prawo natury było ze swej istoty oderwane od praktyki rozumową spekulacją. Rozszerzył się zasięg nad prawem. Nowożytne prawo natury było prawem uniwersalnym. Powstało tzw. Prawo narodów - rozumiane jako zbiór norm prawnych obowiązujących między państwami. Uniwersaliczny charakter prawa natury był inspiracją do badań szczegółowych nad systemami prawnymi różnych ludów i epok. Został sformułowany program uniwersalnej historii prawa. Miała ona wykryć wewnętrzną idę rozwoju prawa wszystkich epok i narodów. Powstało w XVII w prawoznawstwo porównawcze dzięki dziełu Monteskiusza - O duchu praw.

Niemcy

W tej epoce zmienił się charakter i kierunek studiów uniwersyteckich. Oprócz prawa rzymskiego i kanonicznego zaczęto wykładać prawo natury, prawo narodowe, język narodowy( zerwano z monopolem łaciny).

Polska

Zaczęto przeprowadzać reformy szkolnictwa. Kształcenie na uniwersytetach nabierało charakteru użytkowo - praktycznego. Tematyka studiów prawniczych nastawiona była na przygotowanie kadr przyszłych urzędników aparatu państwowego. Wyspecjalizowano studentów w dziedzinie prawa państwowego, karnego i procesu sadowego. Wraz z postępami prac kodyfikacyjnych ulegały ograniczeniu przedmioty historyczne na rzecz znajomości prawa skodyfikowanego.

KSZTAŁOTOWANIE SIĘ SYSTEMATYKI PRAWA NOWOŻYTNEGO

W Oświeceniu powstały nowe zasady systematyki prawa.

1. zanikł podział na prawo publiczne i prywatne. Zainteresowano się jednostką ludzką jako podmiotem niezbywalnych i nienaruszalnych praw.

2. początek nowej dziedziny prawa - prawo narodów było początkiem prawa międzynarodowego.

1. brano pod uwagę trójpodział Instytucji Justyniana.

2. prawo prywatne utożsamiane było z prawem cywilnym, obejmowało ono całokształt prawnych stosunków osobistych i majątkowych między jednostkami.

3. prawo prywatne obejmowało wszystko to co należy do interesów jednostki oraz prawo karne, cywilne oraz konstytucje uznano za najbardziej kompletne.

ODMIENNOŚĆ SYSTEMU PRAWNEGO W ANGLII

W Anglii podstawą rozstrzygnięć jest pochodzące ze średniowiecza prawo precedensowe, uzupełnione następnie normami słuszności. Prawo angielskie wykształciło się, jako prawo sędziowskie. Podstawę systemu prawnego stanowiło orzecznictwo sądowe, a rolą sędziego było wyłonienie reguły prawnej. Norma prawna w Europie ma charakter ogólny, jest sformułowana przez ustawodawcę w sposób umożliwiający podciągnięcie pod nią jak największej liczby przypadków szczegółowych. Rola sędziego jest stosowanie tej normy do określonego stanu faktycznego. Zaś w prawie precedensowym norma prawna jest jednostkowym rozstrzygnięciem sprawy i ma ściśle określony charakter. Jest ona każdorazowo formułowana przez sędziego. W Anglii nie wystąpił podział na gałęzie prawa ze względu na sferę prywatnej regulacji. Jedynie podstawowym podziałem prawa był podział na comon law i equity law. O podziale prawa decydowały kwestie proceduralne, a nie materialne. W XIX w w systemie prawa angielskiego duże znaczenie zaczęło odgrywać statute law, czyli prawo stanowione. Ważnym zadaniem prawa stanowionego było uzupełnienie i unowocześnienie prawa tradycyjnego

50. HUMANITARYZM PRAWNICZY XVIII W.

Humanitaryzm- postawa nacechowana poszanowaniem człowieka i jego godności, pragnieniem oszczędzenia mu cierpień.

Głównym wystąpieniem humanitarystów była walka z feudalnym bezprawiem i samowolą w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i arbitralnością sędziów.

Ruch kodyfikacyjny praw wieku oświecenia objął przede wszystkim dziedzinę prawa karnego. Na jego charakter wpływ miały hasła i postulaty wysuwane przez myślicieli i filozofów epoki w prowadzonej przez nich walce o humanitarną reformę ustawodawstwa kryminalnego. Kierunek ten określano mianem doktryny humanitarnej (szkoły). Działalność humanitarystów wywarła przełomowy wpływ na dalsze losy prawa karnego.

Jednym z pierwszych przedstawicieli nurtu humanitarnego w prawie karnym był niemiecki filozof Christan Thomasius (1655-1728), który występował przeciw karalności za czary i okrucieństwom „polowań na czarownice”. Ośrodkiem skupiającym zwolenników „humanitaryzmu” była francuska Encyklopiedia .

Najwybitniejsi przedstawiciele humanitaryzmu :

• J.B.Brissot de Warwille (1754-1793) -Francja

• Kajetan Filangieri - Włochy

• Teodor Ostrowski (1759-1802) , Sebastian Czochron (1749-1819) -prawnicy doby stanisławowskiej - Polska

• Członkowie Deputacji powołanej do prac nad kodeksem przez Stanisława Augusta

Józef Szymanowski (1748-1801), Józef Weyssenhoff (1760-1798), Tomasz Kuźmierczyk - najbardziej radykalny w poglądach na reformę prawa karnego

Decydujący wpływ na podjecie reform w duchu humanitaryzmu mieli : Wolter (Voltaire) i Cesare Beccaria.

Wolter poddał krytyce panujący system sprawiedliwości (wydarzeniem o podjęciu przez niego otwartej walki z reformą prawa karnego w duchu humanitarnym była sprawa protestanta z Tuluzy, Jana Calasa, niewinnie obwinionego przez fanatyczną opinie publiczną o zamordowanie z pobudek religijnych i skazanego na łamanie kołem i spalenie na stosie. Wolter doprowadził do rehabilitacji Calasa, a przy okazji poruszył europejską opinię publiczną wykazując bezprawie feudalnego sądownictwa i religijnego fanatyzmu).

W 1764r w Livorno młody mediolański myśliciel Ceasy Beccario opublikował traktat „Dei delitti e delle pene- O przestępstwach i karach, który nazwany został przez Woltera „kodeksem uczuć ludzkich”. Dzieło to stało się swoistym „credo” wszystkich, którzy zaangażowali się w walkę o reformę prawa karnego w duchu humanitaryzmu, było też inspiracją dla ówczesnych poczynań legislacyjnych.

Program humanitarystów w dziedzinie prawa karnego

• Dotyczył najbardziej jaskrawych przejawów bezprawia i okrucieństwa dotychczasowego systemu karania a te ujawniały się głównie w dziedzinie procesu karnego

• Domagano się określenia przez prawo, co jest przestępstwem i jakie zań grozi kara- myśl ta w przyszłości wyrażona regułą :”nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege” /nie ma przestępstwa bez ustawy, nie ma kary bez ustawy/, była hasłem skierowanym przeciwko praktyce stosowania analogii w prawie karnym (tzn. pociągania odpowiedzialności z powodu „podobieństwa” danego czynu do przewidzianego w prawie przestępstwa, co dawało pole do nadużyć, karania niewinnych). Zapobiec temu mogła kodyfikacja prawa karnego, zawierające określenie wszystkich rodzajów przestępstw, a więc zupełne , zgodne z formułą Benthama „co nie jest w kodeksie, nie nie może być prawem”. Zupełność kodeksu miała zagwarantować bezpieczeństwo prawne jednostki. Humanitaryści domagali się , by ustawa obowiązywała wszystkich jednakowo, bez względu na stan (podlegali równym karom)

• Występowanie o pełną subiektywizację odpowiedzialności karnej, tj. zerwanie z pozostałościami odpowiedzialności obiektywnej (za skutek) i stateczną jej indywidualizację tj. zniesienie pozostałości odpowiedzialności zbiorowej i jakichkolwiek przejawów represji karnej wobec osób niewinnych

• Postulaty dotyczące zmiany katalogu przestępstw i ich kwalifikacji /dotyczyło to przede wszystkim przestępstw przeciw religii, które traktować chciano jako wystąpienia przeciw porządkowi publicznemu bez wszelkich metafizycznych uzasadnień.

• Domagali się zniesienia karalności czarów i magii

• Domagali się zniesienia karalności samobójstwa (złożenie pełnej wolności jednostki również w zakresie dysponowania swoją osobą)

• Problem kary (okrucieństwo systemy kar wywoływało ich protest )

Dziełem doktryny humanitarnej były całkowicie nowe założenia represji karnej i nowe uzasadnienie sensu kary w ogóle. Oparto się na założeniach utylitaryzmu społecznego. Istaotą kary było osiągnięcie za jej pomocą określonych, pożytecznych dla społeczeństwa celów. (m.in. zapobieganie dalszym przestępstwom poprzez oddziaływanie na samego winowajcę jak i powstrzymywanie innych członków społeczeństwa od popełniania przestępstw.

Za najskuteczniejszy sposób oddziaływania na przestępcę uznawano jego pracę użyteczną dla społeczeństwa (kara pozbawiona wolności połączona z obowiązkiem pracy, służyło to także poprawie przestępcy)

Niektórzy humanitaryści kwestionowali sens i skuteczność kary śmierci

• Żądanie zniesienia kar okrutnych, połączonych z męczarnią skazanego

• Wg humanitarystów kara winna być wymierzana tylko w granicach i sposobami nieodzownymi do osiągnięcia jej skuteczności

• Kara miała być określana ustawowo, współmierna do przestępstwa i relatywna

• O sprawiedliwości i użyteczności kary decyduje szybkość jej zastosowania „nieuchronność kary = pewność ukarania'

Ogólne założenia kodyfikacji karnych XVII i XIX w.

U podstaw kodyfikacji prawa karnego legły dwa fundamentalne założenia :

1. zasada Legalizmu zwana też zasadą ustawowości zgodnie z którą przestępstwem jest tylko czyn zabroniony pod groźbą kary w ustawie (nullum crimen sine lege )

2. zasada równości obywateli wobec prawa karnego.

51. SZKOŁA KLASYCZNA PRAWA W NIEMCZECH

W pierwszej połowie XIX w ukształtował się w teorii prawa karnego kierunek określany mianem szkoły klasycznej. Założycielem tej szkoły był twórca kodeksu karnego bawarskiego Anzelm Feuerbach. Reprezentanci szkoły klasycznej przyjęli podstawowe idee od humanistów jednak były one jakby oderwane od realiów rzeczywistości. W szczególności hasła ,, równość wobec prawa karnego `' i ,, nie ma przestępstwa bez ustawy `' były przez nich opracowane w sposób czysto formalny. Równość była więc równością formalna , choc w rzeczywistości istniała faktyczna nierówność , wynikająca z podziałów klasowych społeczeństwa. Przestępstwo było natomiast przez nich traktowane jako zjawisko prawne , a nie społeczne .

Ważnym założeniem szkoły klasycznej było założenie , że człowiek popełniający przestępstwo działa pod wpływem własnej woli , czyli tzw. Indeterminizm.

Odpowiedzialność karna oparta została na abstrakcyjnie ujętej koncepcji ,, autonomii woli `' .

Centralnym punktem zainteresowań szkoły klasycznej była teoria kary. Jej czołowi przedstawiciele hołdowali - pod wpływem Kanta i Hegla teoriom tzw. Bezwzględnym , wg. Których kara ma być współmierna do przestępstwa , ma być sprawiedliwym odwetem . W nawiązaniu do nauki Feuerbacha i Benthama kładli nacisk na funkcje prewencyjne kary i jej użyteczności.

Ogólnie biorąc szkoła klasyczna prawa karnego wyrażała postulaty praworządności i ideały ,, państwa prawnego `' , ograniczała pole swoich badań do samej normy prawnej z pomijaniem wszelkich czynników pozanormatywnych . Na jej założenie opierały się wszystkie ważniejsze kodeksy karne XIX i początku XX wieku.

52. POZYTYWIZM PRAWNICZY W XIX W.

w pierwszych latach 19w. wraz z pojawieniem się wielkich kodyfikacji prawa prywatnego, w cywilistyce europejskiej pojawil się kierunek ogólnie zwany klasycznym lub dogmatycznym. Zasadniczą cechą wspólną różnych odmian tego nurtu było ograniczenie badań nad prawem do dogmatycznej analizy tekstów ustawowych pomijając wszelkie poza ustawowe czynniki. Wyrazem dostosowania norm kodeksowych do ówczesnych potrzeb, w myśli cywilistycznej epoki, był rozkwit różnych odmian pozytywizmu prawniczego, który naukę sprowadzał do systematycznej analizy norm prawa pozytywnego(pisanego)bez uwzględnienia czynników poza ustawowych.

• SZKOŁA EGZEGEZY - najbardziej rozwinęła się we Francji i panowała tam do końca 19w. Nazwa pochodzi od tego że jej przedstawiciele analizowali tekst kodeksu Napoleona ograniczając się do suchej egzegezy. Założeniem jej przedstawicieli była teza, mówiąca że kodeks cywilny jest kompletną i zamknięta całością zawierającą rozwiązania dla wszelkich możliwych do przewidzenia przypadków. Rola stosującego prawo sprowadzona była do wykładni prawa, przez analizę samego tekstu i wydobywania pewnych myśli przewodnich które można zastosować do rozstrzygnięć praktycznych. Prawnicy tej szkoły cechowali się upodobaniem to tworzenia abstrakcyjnych nieżyciowych konstrukcji logicznych, nieraz doprowadzonych do szczytów rygoryzmu formalnego. Sędzia miał mechanicznie stosować przepisy do stanu faktycznego. Wykładnia prawa miała uściślać tekst przepisu drogą operacji logicznych i ustalać zakres norm kodeksowych.

Szkoła egzegezy panowała także w Austrii po wejściu w życie kodeksu cywilnego ABGB, jako kierunek doktryny cywilistycznej.

- W państwach niemieckich na bazie nauki prawa rzymskiego ściślej recypowanego prawa rzymskiego czyli pandektystyki, pozytywizm prawniczy przybrał formę naukowego a nie ustawowego. Dziełem pandektystyki było opracowanie najszerszego wówczas w cywilistyce, zbioru abstrakcyjnych pojęć prawnych, które zdaniem pozytywistów miały niejako samodzielny byt, a w drodze odpowiedniej operacji logicznej miały rozstrzygać wszystkie przypadki szczegółowe. Technika ta nazwana jurysprudencją pojęć była skrajnym przejawem metody formalno-dogmatycznej charakterystycznej dla pozytywistów. Pandektystykę charakteryzowało nastawienie ściśle dogmatyczne oraz oderwanie norm prawnych od uwarunkowani społeczno-gospodarczych i zawężało bardzo program tego kierunku naukowego. Rozbudowane na podstawie pr. Rzymskiego takie pojęcia jak swoboda umów, wolność najmu i umów, działów spadkowych itd. Miały charakter anty feudalny i sprzyjały kapitalistycznym przemianom gospodarczym państw niemieckich. Dziełem pandektystyki była budowa nowych pojęć i instytucji prawnych. Największym dziełem pandektydtyki był pod względem techniki i treści był kodeks cywilny niemiecki

53. KODYFIKACJA NAPOLEOŃSKA I JEJ ZNACZENIE DLA PRAWA EUROPEJSKIEGO

w 1800r. po wcześniejszych niepowodzeniach Napoleon powołał do życia 4-ro osobową komisję kodyfikacyjną. Owa komisja po kilku tygodniach prac przygotowała projekt który był dyskutowany w radzie stanu. Ostateczny projekt składał się z 36 ustaw które to osobną ustawą połączono w jedną całość i nazwano Kodeksem Cywilnym Francuzów - Code civili das Francois. W 1807r nazwano go Kodeksem Napoleona, co miało wyrażać osobisty związek cesarza z dziełem. Pod tą nazwą obowiązywał na ziemiach polskich podczas gdy we Francji nazwa kilka razy ulegała zmianą.

• Kodeks Napoleona - składał się z 2281art. Ułożonych w III księgach

I księga - o osobach

II księga - o majątkach i różnych rodzajach własności

III księga - o różnych rodzajach nabywania własności

Systematyka kodeksowa nawiązuje do podziału instytucji Justyniańskich , trzech wolności: osoby, własności prywatnej, obrotu prawnego.

Kodeks jest uznawany za klasyczną kodyfikacje liberalnego prawa cywilnego epoki kapitalizmu. Miał charakter antyfeudalny. W ogólnych założeniach opierał się o założenia liberalizmu i indywidualizmu. W rozwiązaniach szczegółowych stanowił harmonijne połączenie norm zaczerpniętych z prawa zwyczajowego Francji północnej, prawa rzymskiego krajów prawa pisanego i prawa okresu rewolucji. Rewolucyjny charakter miały przepisy prawa majątkowego.

W czasach jego powstania uważany był za dzieło sztuki legislacyjnej. Zwięzły, napisany językiem prostym i jasnym, unikał kazuistyki, zbyt abstrakcyjnych i teoretycznych konstrukcji. Elastyczność sformułowań umożliwiała w przyszłości orzecznictwu sądowemu jego twórczą interpretację w duchu nowych czasów.

Kodeks Napoleona jest dziełem ustawodawczym o zasięgu światowym. Początkowy zakres obowiązywania związany był z podbojami Napoleona, który wprowadzał kodeks na wszystkich terytoriach znajdujących się w obrębie Grond Empire, jako symbol nowego porządku politycznego i prawnego. Później stał się wzorem dla większości kodeksów europy i innych kontynentów. Na Code Civili wzorowały m.in. Kodeks Rumuński 1864/66r., pierwszy Kodeks Włoski 1865r, Kodeks Portugalski 1867r.. Szczególny wpływ zaznaczył na kontynencie amerykańskim.

Do lat 60 - 19w. kodeks nie podlegał ważniejszym zmianom. Już od III Republiki w warunkach przeobrażeń gospodarczych i wstrząsów społecznych, ujawniły się tendencje przeciwstawiające się indywidualistyczno - liberalnym założeniom Code Civili.

Ważniejsze nowelizacje przypadły na przełom 19 i 20w. i dotyczyły głównie prawa osobowego i rodzinnego.

54. KODYFIKACJE EUROPEJSKIE XIX W.

55. SOCJOLOGIZM W PRAWIE EUROPEJSKIM

56. POJĘCIE I ROZWÓJ PRAW PODMIOTOWYCH W TRADYCJI EUROPEJSKIEJ

Na rozwój praw podmiotowych miał wpływ podział chrześcijaństwa na zachodnie i wschodnie. Cechą chrześcijaństwa wschodniego była filozofia polegająca na utożsamianiu jednostki i społeczeństwa. Z kolei owocem schizmy zachodniej z 1048 r. było podkreślanie granic między jednostką a zbiorowością, człowiek posiadał jako taką podmiotowość.
-Średniowiecze: nie każda jednostka posiadała zdolność prawną (uznanie za podmiot praw i obowiązków), uzależnione to było od stanowiska społecznego, przynależności państwowej, dobrej sławy, płci, stanu zdrowia.
-Tylko ludzie wolni byli podmiotem praw.
-Ius albinagii - ograniczenie praw cudzoziemców.
-Nabycie zdolności wiązało się z przyjęciem do rodziny, utrata ze śmiercią fizyczną lub fikcyjną.
-W małżeństwie dominująca rola męża, kobieta była pod jego władza i opieką (jedynie szlachcianki mogły kierować gospodarstwem)
-Rozwój prawa osobowego szedł w kierunku rozbudowy i uściślania norm prawnych regulujących zdolność osób fizycznych do czynności prawnych.
-Za wzorem kodyfikacji justyniańskiej ustawowo zaczęto określać granice wieku
-W ciągu średniowiecza ciągle obecne są ograniczenia związane ze stanem, płcią itp.
-Schyłek średniowiecza: tendencja do usuwania więzów krepujących jednostkę i przyznawania jej większej swobody majątkowej - spadkobranie testamentowe.
-Wiek XVII charakteryzuje się powstaniem znanych koncepcji naturalnych praw człowieka, powstałych na gruncie racjonalizmu, którym charakteryzował ten okres. Coraz częściej odwoływano się do sprawiedliwego podziału dóbr, gloryfikowano pracę jednostki i społeczeństwo oraz krytykowano struktury feudalne, rozwarstwienie stanowe wraz z przywilejami. Rozwój gospodarczy zapoczątkował ideologię burżuazyjną, podstawą której była wolność jednostki, wolność społeczeństwa.
-Zwycięstwo Rewolucji Francuskiej nad ustrojem feudalnym przyczyniło się do ukształtowania systemu prawa cywilnego, społeczeństwa obywatelskiego.
-XVIII/XIX - prawa podmiotowe utożsamiano ze sferą naturalnej wolności jednostki i przeciwstawiano się wszelkim ograniczeniom pochodzącym z ustroju feudalnego. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela sformułowała znamienne prawa podmiotowe: wolność, własność, opór przeciw uciskowi, równość podmiotów (z małymi wyjątkami: wyznaniowymi, majątkowymi), polepszyła się sytuacja prawna kobiet.
-Od XIX w. gdy powstają kodyfikacje, prawo osobowe opiera się na zasadach: indywidualizmu, liberalizmu, autonomii woli jednostki, nieograniczonej własności prywatnej i swobodzie umów.
-ABGB z 1811 r. - wprowadził równość podmiotów wobec prawa.
-Koniec XIX w. - kryzys ekonomiczny, wstrząsy społeczne, rewizja poglądów na temat jednostki. Zmiana poglądów - ważniejszy jest interes społeczny, a nie indywidualny. Odwrót od liberalizmu w stronę interwencjonizmu, pojawiają się prądy socjalne.

57. ROZWÓJ PRAWA ADMINISTRACYJNEGO W EUROPIE

58. PRAWO W PAŃSTWACH FASZYSTOWSKICH

59. PRAWO W PAŃSTWIE SOWIECKIM

---