1. Rozumowania
Termin rozumowanie ma bardzo szeroki zakres.Wmetodologii nauk przez
rozumowanie rozumiemy operacje wiedzotwórcza o charakterze dyskursywnym
(od łac. discurso — biegam tam i z powrotem), tzn. polegajacym na
przechodzeniu od jednych zdan do innych. Innymi słowy, rozumowanie jest
to proces myslowy, w którym na podstawie pewnej (jakiejs okreslonej) wiedzy
dochodzimy do uznania wiedzy doskonalszej od tej w punkcie wyjscia.
Rozumowanie moze byc:
— proste (jednoetapowe) — takie rozumowanie nazywamy wnioskowaniem.
Wnioskowanie jest to proces myslowy, w którym na podstawie uznania
pewnych zdan, zwanych przesłankami, dochodzimy do uznania zdania
zwanego wnioskiem, połaczonego z przesłankami takim zwiazkiem, który
uprawnia do uznania wniosku na podstawie uznania przesłanek.
— złozone (wieloetapowe), to jest takie, które składa sie z wielu wnioskowan.
1.1. Niezawodnosc wnioskowan
Jesli wnioskowanie ma byc operacja dostarczajaca uzasadnienia posredniego,
czy ogólniej, operacja wiedzotwórcza, musi byc wnioskowaniem poprawnym,
przy czym na szeroko rozumiana poprawnosc składaja sie dwa
podstawowe warunki: prawdziwosc przesłanek oraz istnienie zwiazku miedzy
przesłankami a wnioskiem gwarantujacego (z wieksza lub mniejsza siła) prawdziwosc
wniosku na podstawie prawdziwych przesłanek. Dlatego podstawowy
charakter ma podział wnioskowan na niezawodne i nie-niezawodne. Podstawa
tego podziału jest to, czy zwiazek miedzy przesłankami a wnioskiem gwarantuje,
ze zawsze od prawdziwych przesłanek dochodzimy do prawdziwego
wniosku (wnioskowanie niezawodne), czy tez moga byc takie przypadki, ze
od prawdziwych przesłanek przejdziemy do fałszywego wniosku (wnioskowanie
nie-niezawodne). „Nie-niezawodne” nie znaczy jednak tego samego, co
„zawodne”. Gdyby wnioskowanie było zawodne, czyli prowadziło zawsze od
zdan prawdziwych do zdania fałszywego, nie zaliczalibysmy w ogóle takiej
operacji do rozumowan. Czesto wnioskowania nie-niezawodne nazywane sa
wnioskowaniami uprawdopodobniajacymi, gdyz wnioski takich wnioskowan
nie sa zdaniami pewnymi (jak we wnioskowaniach niezawodnych), ale zdaniami
prawdopodobnymi.
Definicja 1. Wnioskowanie niezawodne jest to takie wnioskowanie, które
jest oparte na niezawodnym schemacie wnioskowania, to znaczy takim schemacie
wnioskowania, który zawsze prowadzi od zdan prawdziwych do zdania
prawdziwego.
Definicja 2. Wnioskowanie nie-niezawodne jest to wnioskowanie, które moze
prowadzic od zdan prawdziwych do zdania fałszywego.
Wsród wnioskowan niezawodnych odrózniamy:
1. wnioskowania przez indukcje zupełna;
2. wnioskowania przez indukcje matematyczna;
3. wnioskowania dedukcyjne.
1
Wnioskowania nie-niezawodne dzielimy na:
1. wnioskowania przez indukcje niezupełna;
2. wnioskowania przez indukcje eliminacyjna;
3. wnioskowania redukcyjne;
4. wnioskowania per analogiam (z podobienstwa).
Zacznijmy od wnioskowan indukcyjnych (od łac. inductio — wprowadzenie).
Podstawowy rodzaj wnioskowan indukcyjnych stanowi tak zwana
indukcja enumeracyjna, czyli indukcja przez wyliczenie, w której stwierdzenie
ogólnej prawidłowosci dotyczacej jakiegos zbioru przedmiotów, opiera sie
na stwierdzeniu, ze poszczególne przedmioty dana ceche posiadaja. Indukcja
enumeracyjna moze byc zupełna lub niezupełna.
Definicja 3. Wnioskowanie przez indukcje zupełna polega na tym, ze na podstawie
szeregu zdan jednostkowych stwierdzajacych, ze poszczególne przedmioty
rodzaju P posiadaja ceche W oraz na podstawie przesłanki, ze przedmioty
te sa wszystkimi przedmiotami rodzaju P, wnioskujemy, ze kazdy przedmiot
rodzaju P posiada ceche W.
Jesli brak jest tej ostatniej przesłanki, mamy do czynienia z indukcja niezupełna.
Schemat wnioskowania przez indukcje zupełna mozna przedstawic w nastepujacy
sposób:
W(x1)
W(x2)
.........
W(xk)
x1, x2, . . . , xk sa wszystkimi egzemplarzami rodzaju P
Kazdy przedmiot rodzaju P posiada własnosc W
Schemat wnioskowania przez indukcje niezupełna:
W(x1)
W(x2)
.........
W(xk)
Kazdy przedmiot rodzaju P posiada własnosc W
Jesli na przykład stwierdzimy, ze w sali znajduje sie 50 studentów i kolejno
stwierdzimy, iz student nr 1 notuje podczas wykładu, student nr 2 notuje,
student nr 3 notuje i tak dalej, az do studenta nr 50, to wówczas przez indukcje
zupełna mozemy w sposób niezawodny stwierdzic, iz prawda jest, ze
kazdy ze studentów znajdujacych sie w sali notuje podczas wykładu. Jesli nie
mozemy jednak zaobserwowac wszystkich studentów obecnych na wykładzie
(gdy jest ich „wielka” liczba), to na podstawie naszych stwierdzen co do studenta
nr 1 — studenta nr 50 nie mozemy w sposób niezawodny stwierdzic, iz
kazdy student notuje podczas wykładu. Moze sie bowiem okazac, iz student,
którego nie widzimy, nie notuje podczas wykładu. Takie wnioskowanie nazywa
sie indukcja niezupełna. Oczywiscie „w przyrodzie” zwykle nie znamy
licznosci badanych przez indukcje populacji (np. zajecy szaraków w Polsce).
2
Fakt ten powoduje liczne problemy w stosowaniu indukcji enumeracyjnej.
Mimo tej logicznej słabosci indukcji niezupełnej jest ona czesto stosowana.
Argumentem zas za jej stosowaniem jest to, ze dopóki nie wskaze sie przypadków
przeciw uzyskanemu ta droga uogólnieniu, a przy tym istnieja liczne
i róznorodne przypadki swiadczace na jego korzysc, odrzucenie uogólnienia
wydaje sie przedwczesne.
Odmiana wnioskowania przez indukcje niezupełna jest indukcja statystyczna,
w której okreslanie cech przedmiotów jakiejs populacji odbywa sie
w oparciu o dane statystyczne; na podstawie próbki losowej elementów zbioru
(np. populacji Polaków) orzeka sie o całym zbiorze (populacji Polaków).
Stopien prawdopodobienstwa wniosku wnioskowania statystycznego zalezy
wówczas przede wszystkim od takiego doboru próbki losowej, aby była ona
reprezentatywna dla całej populacji.
W inny sposób naprzeciw trudnosciom logicznym wnioskowania indukcyjnego
wychodzi indukcja eliminacyjna.
Definicja 4. Wnioskowanie przez indukcje eliminacyjna jest to takie wnioskowanie,
w którym jedna z przesłanek jest alternatywa kilku zdan ogólnych,
a inne przesłanki sa zdaniami jednostkowymi obalajacymi wszystkie człony
tej alternatywy z wyjatkiem jednego, zas wnioskiem jest ten jeden nieobalony
człon alternatywy.
Wnioskowanie takie jest indukcyjne w tym sensie, ze prowadzi od jednostkowych
przesłanek do ogólnego wniosku, jednak od indukcji enumeracyjnej rózni
sie ono tym, ze wsród jego przesłanek wystepuje tez alternatywa zdan ogólnych.
Co do samej formy wnioskowania schematy (zwane kanonami) indukcji
eliminacyjnej sa niezawodne. Powodem nie-niezawodnosci całego wnioskowania
jest trudnosc w okresleniu czy alternatywa zdan ogólnych, jest prawdziwa
czy nie oraz czy obejmuje wszystkie mozliwe zjawiska towarzyszace badanemu
zjawisku.
Schematy wnioskowan indukcji eliminacyjnej zwane sa kanonami Milla
(od nazwiska XIX-wiecznego teoretyka indukcji Johna Stuarta Milla). Odróznia
sie kanony:
— jedynej zgodnosci
— jedynej róznicy
— zmian towarzyszacych
— zgodnosci i róznicy
— kanon reszt
Tu omówimy trzy pierwsze sposród nich.
Kanon jedynej zgodnosci stwierdza, ze jezeli w szeregu przypadków, w których
wystepuje zjawisko B, jedynie zjawisko Ai stale sie powtarza, wszystkie
zas inne zjawiska, które w jakims z tych przypadków wystapiły, w niektórych
innych przypadkach nie wystepuja, to zjawisko Ai jest przyczyna zjawiska B.
Kanon ten mozna przedstawic w postaci schematu:
Zjawiska A1, A2, A3, A4 sa wszystkimi zjawiskami, wsród których w wypadku W1
wystapiło zjawisko B.
W przypadku W2 zjawiska A1, A3, A4 wystapiły, zjawisko A2 nie wystapiło, natomiast
zjawisko B wystapiło.
3
W przypadku W3 zjawiska A1, A2, A4 wystapiły, zjawisko A3 nie wystapiło, zjawisko
B wystapiło.
W przypadku W4 zjawiska A1, A2, A3 wystapiły, zjawisko A4 nie wystapiło, zjawisko
B wystapiło.
Zjawisko A1 jest przyczyna zjawiska B.
W powyzszym schemacie przesłanka pierwsza pozwala ustanowic alternatywe
głoszaca, ze badz A1, badz A2, badz A3, badz A4 jest przyczyna B,
zas przesłanki nastepne pozwalaja eliminowac wszystkie człony tej alternatywy
z wyjatkiem pierwszego. Na przykład jesli cztery osoby spozywajace
obiad uległy zatruciu pokarmowemu, a pierwsza z nich jadła zupe grzybowa,
befsztyk i lody na deser, druga zupe cebulowa, stek i lody na deser, trzecia
zupe groszkowa, kotlet schabowy i lody na deser, a czwarta zupe jajeczna,
pieczonego pstraga i lody na deser, wówczas wnioskujemy, iz jedyny czynnik
powtarzajacy sie w menu kazdej z tych osób, a mianowicie deser lodowy
wywołał u tych osób zatrucie pokarmowe. Nie zawsze jednak wniosek takiego
wnioskowania bedzie prawdziwy. Jesli przykładowo stwierdzam, ze ktos
uporczywie zostawia smieci w przedpokoju w akademiku, a z przedpokoju
korzystaja prócz mnie osoby A, C, D i E, próbuje znalezc winnego za pomoca
kanonu jedynej zgodnosci. Stwierdzam wówczas, ze jesli wszyscy sasiedzi
przebywaja w akademiku, smieci wystepuja. W pierwsza niedziele miesiaca
osoba C wyjechała do domu — smieci wystepuja, nastepnie wyjechała osoba
D, potem osoba E, a smieci uporczywie wystepuja. Jedynie osoba A nie
wyjezdzała. Wnioskujemy z tego, ze osoba A powoduje zjawisko wystepowania
smieci. Potem robimy zebranie lokatorów i pytamy, który z nich smieci.
Okazuje sie, ze smieci zostawiali wszyscy poza A, nie wiedzac jeszcze, ze
w akademiku obsługa nie sprzata pokojów. Widac wiec, ze w sytuacji gdy
jeden z czynników jest neutralny, a wszystkie pozostałe czynniki sa powiazane
ze zjawiskiem badanym, wniosek wnioskowania według kanonu jedynej
zgodnosci bedzie fałszywy.
Kanon jedynej róznicy stwierdza, ze jesli w szeregu przypadków, w których
wystepowaniu kazdego (z wyjatkiem jednego) ze zjawisk A1 - Ak towarzyszy
zjawisko B, natomiast zjawisku Ai zjawisko B nie towarzyszy, to
zjawisko Ai jest przyczyna zjawiska B. Schemat tego wnioskowania ma postac:
Zjawiska A1, A2, A3, A4 sa wszystkimi zjawiskami, wsród których w wypadku W1
wystapiło zjawisko B.
W przypadku W2 zjawiska A1, A3, A4 wystapiły, zjawisko A2 nie wystapiło, natomiast
zjawisko B wystapiło.
W przypadku W3 zjawiska A1, A2, A4 wystapiły, zjawisko A3 nie wystapiło, zjawisko
B wystapiło.
W przypadku W4 zjawiska A1, A2, A3 wystapiły, zjawisko A4 nie wystapiło, zjawisko
B nie wystapiło.
Zjawisko A4 jest przyczyna zjawiska B.
Na przykład kazdy z pieciu uczestników obiadu jadł zupe, kotlet schabowy,
4
popijał piwo, jadł owoce, czterech sposród ucztujacych na koniec zjadło deser
lodowy, a piaty z nich zamiast lodów zjadł tarte ze sliwkami. Po obiedzie
wszyscy poza amatorem tarty trafili do szpitala z objawami salmonellozy.
W oparciu o kanon jedynej róznicy mozna wnioskowac, ze zjedzenie deseru
lodowego było przyczyna zatrucia salmonelloza.
Z kolei kanon zmian towarzyszacych opiera sie na załozeniu, ze dopóki
przyczyna nie ulega zmianie, zjawisko bedace jej skutkiem takze nie ulega
zmianie. Schemat tego kanonu jest nastepujacy:
Zjawiska A1, A2, A3 sa wszystkimi zjawiskami wystepujacymi wraz z wystepowaniem
zjawiska B.
Zjawisko B uległo zmianie, podczas gdy ani A2, ani A3 nie uległo zmianie.
Ani A2 ani A3 nie jest przyczyna zjawiska B, a wiec przyczyna tego zjawiska jest
zjawisko A1.
Np. jesli w eksperymencie obserwujemy, ze przy zmianie objetosci gazu, jego
masa, temperatura oraz inne własnosci gazu nie ulegaja zmianie, natomiast
zmienia sie jego cisnienie, to na tej podstawie, za pomoca kanonu zmian
towarzyszacych, wnioskujemy, ze to cisnienie gazu jest przyczyna zmiany
jego objetosci. W innym eksperymencie stwierdzimy z kolei, ze przy zmianie
objetosci gazu niezmienne pozostaja jego masa oraz cisnienie, natomiast temperatura
gazu ulega zmianie. Wnioskujemy stad, ze temperatura jest przyczyna
zmiany objetosci gazu. Oczywiscie oba wnioski nie stoja w sprzecznosci;
wskazuja jednak, ze zarówno cisnienie, jak i temperatura gazu nie sa jedynymi
przyczynami zmiany jego objetosci, a co najwyzej jej współprzyczynami.
Powyzsze kanony indukcji eliminacyjnej sa niezawodnymi schematami
wnioskowania. Jedyna trudnosc, jaka mozna wskazac to fakt, ze kanony te
wymagaja znajomosci wszystkich czynników, wsród których wystepuje dane
zjawisko, a taka znajomosc jest zwykle trudna do osiagniecia.
Wnioskowanie przez indukcje zupełna było pierwszym z wnioskowan niezawodnych.
Pozostałe rodzaje to: wnioskowania dedukcyjne i wnioskowania
przez indukcje matematyczna. Najpierw kilka słów o wnioskowaniach dedukcyjnych.
Definicja 5. Wnioskowanie dedukcyjne jest to takie wnioskowanie, w którym
wniosek wynika logicznie z przesłanek.
Wnioskowanie dedukcyjne (od łac. deductio — wyprowadzenie) jest to wnioskowanie
oparte na jakims prawie logiki. Teoria wnioskowan dedukcyjnych
bedzie omówiona w trzeciej czesci ksiazki, która to czesc zawiera wykład
logiki formalnej. Tam tez mozna bedzie znalezc dokładne okreslenia pojec
„wynikanie logiczne”, „schemat wnioskowania”, „niezawodny schemat wnioskowania”,
itp. Przykładem wnioskowania dedukcyjnego jest wnioskowanie:
Jezeli student uczeszcza na zajecia i otrzymuje pozytywne oceny z kolokwiów, to
student otrzymuje zaliczenie.
Jezeli student uczeszcza na zajecia, lecz nie otrzymuje zaliczenia, to student nie
otrzymuje ocen pozytywnych z kolokwiów.
5
Wniosek w tym rozumowaniu wynika logicznie z przesłanki, czyli wnioskowanie
jest oparte na prawie klasycznego rachunku zdan (prawo transpozycji
złozonej). Znaczy to tyle, ze zastepujac wystepujace w tym wnioskowaniu
zdania „Student uczeszcza na zajecia”, „Student otrzymuje pozytywne oceny
z kolokwiów” oraz „Student otrzymuje zaliczenia” przez jakiekolwiek inne
zdania, nigdy nie napotkamy sytuacji, aby od prawdziwej przesłanki dojsc
do fałszywego wniosku. Z kolei wnioskowanie przez indukcje matematyczna
stosuje sie głównie w przypadku dowodzenia róznych własnosci zbioru liczb
naturalnych (lub jakiegos podzbioru tego zbioru).
Definicja 6. Wnioskowanie przez indukcje matematyczna to wnioskowanie,
w którym na podstawie przesłanki stwierdzajacej, ze najmniejsza (z wchodzacych
w gre) liczb naturalnych posiada własnosc W oraz przesłanki stwierdzajacej,
ze jesli k-ta liczba naturalna posiada własnosc W, to i nastepna liczba
naturalna (k + 1) posiada własnosc W, wyprowadza sie wniosek, ze kazda
liczba naturalna posiada własnosc W.
Schemat wnioskowania przez indukcje matematyczna:
1. Wykazujemy, ze pierwszy element zbioru Z posiada własnosc W.
2. Wykazujemy, ze jesli k-ty element zbioru Z posiada własnosc W, to k + 1
element zbioru Z własnosc W równiez posiada.
Kazdy element zbioru Z posiada własnosc W.
Na przykład dowodzac twierdzenia, ze
Dla kazdego n nalezacego do zbioru liczb naturalnych (1+2+. . .+n =
[n(n + 1)/2]
postepujemy w sposób nastepujacy:
1. Wykazujemy, ze zaleznosc ta zachodzi dla n = 1: L = 1, P = 1(1 + 1)/2 = 1,
L = P;
2. Zakładamy, ze zaleznosc zachodzi dla n = k (załozenie indukcyjne) czyli, ze
1 + 2 + . . . + k = [k(k + 1)/2]
Dowodzimy, ze zaleznosc zachodzi dla k + 1 (teza indukcyjna), czyli, ze prawda
jest 1 + 2 + . . . + k + (k + 1) = [(k + 1)(k + 1 + 1)/2]
L = 1 + 2 + . . . + k + (k + 1) = [k(k + 1)/2] + (k + 1) = [k(k + 1) + 2(k + 1)/2] =
[(k + 1)(k + 2)/2] = P
Wnioskujemy, ze kazda liczba naturalna posiada dowodzona własnosc.
Z kolei wsród wnioskowan nie-niezawodnych wazna funkcje pełni wnioskowanie
redukcyjne (łac. reductio — odprowadzenie z powrotem).
Definicja 7. Wnioskowanie redukcyjne to wnioskowanie, w którym wniosek
nie wynika logicznie z przesłanki, ale z wniosku wynika logicznie przesłanka.
Np.: Jezdnia jest mokra.
Padał deszcz.
Oczywiscie w tak przedstawionym rozumowaniu ani wniosek nie wynika
z samej przesłanki, ani tez odwrotnie przesłanka nie wynika z (samego)
6
wniosku; we wnioskowaniu tym milczaco (entymemetycznie, czyli domyslnie)
przyjeto jeszcze dodatkowa przesłanke Jezeli padał deszcz, to jezdnia jest mokra
(domyslnie, bo najczestszym powodem, czyli racja tego, ze jezdnia jest
mokra, bywa padanie deszczu). Pełna zatem postac rozumowania wyglada
nastepujaco:
przesłanka domyslna Jezeli padał deszcz, to jezdnia jest mokra.
przesłanka empiryczna Jezdnia jest mokra.
wniosek Padał deszcz.
Rozumowanie redukcyjne przebiega zatem według schematu:
Jezeli p , to q
q
p
w którym to schemacie wniosek nie wynika logicznie z przesłanek, gdyz moze
zdarzyc sie sytuacja, ze przesłanki sa prawdziwe, a wniosek fałszywy (moze
byc inny niz opady deszczu powód tego, ze jezdnia jest mokra). Jesli jednak
zamienimy miejscami przesłanke empiryczna z wnioskiem, otrzymamy
schemat niezawodny:
Jezeli p , to q
p
q
Powiemy, ze w rozumowaniu redukcyjnym porzadek wnioskowania jest odwrotny
niz porzadek wynikania logicznego. Jest to wnioskowanie od nastepstw
do racji (zobacz paragraf 1 czesci trzeciej). Wnioskowanie redukcyjne
przeciwstawiane jest wnioskowaniu dedukcyjnemu, w którym porzadek
wnioskowania jest zgodny z porzadkiem wynikania logicznego, czyli jest to
wnioskowanie od racji do nastepstw].
Najsłabszym z wnioskowan nie-niezawodnych jest tzw. wnioskowanie per
analogiam (gr. analogia — odpowiedniosc, podobienstwo). Racja dla uznania
wniosku w tym wnioskowaniu jest stwierdzenie podobienstwa miedzy przedmiotami
jakiejs populacji, np. serii przedmiotów.
Definicja 8. Wnioskowanie per analogiam polega na tym, ze na podstawie
stwierdzenia, ze poszczególne nastepujace po sobie przedmioty w jakiejs serii
posiadaja ceche W wnioskujemy, ze i nastepny przedmiot tej serii posiada
ceche W.
W(x1)
W(x2)
W(x3)
...........
W(xk)
W(xk+1)
Np. jesli pierwszy student nie umie odpowiedziec na dane pytanie i drugi
student nie umie odpowiedziec na to samo pytanie, i trzeci, i k-ty, to
wnioskujemy przez analogie, ze i k + 1 student nie umie odpowiedziec na
7
to pytanie. W ten sposób wnioskujemy tez, gdy po przeczytaniu dziesieciu
kolejnych kryminałów pewnego autora, decydujemy sie kupic nastepna jego
ksiazke, albo kiedy postanawiamy obejrzec kolejny film lubianego przez nas
rezysera, itp.
Wnioskowanie przez analogie pełni wazna funkcje w rozumowaniach prawniczych
przyjmujac najczesciej postac argumentum a simili lub a contrario.
Analiza owych argumentów zostanie przedstawiona pózniej.
1.2. Rozumowania złozone
Wnioskowania sa rozumowaniami prostymi, sa jakby elementami pracy
umysłowej. Jednakze w poszukiwaniach naukowych, które prowadzimy, takze
w pracy myslowej prawnika zwykle musimy wykonac szereg operacji o
bardziej złozonym charakterze, wieloetapowych. Teraz kilka uwag na temat
takich rozumowan.
Jak juz wskazalismy, człowiek zaczyna prace umysłowa dopiero wtedy,
gdy stwierdzi niedoskonałosc swej wiedzy, która znajduje wyraz w postawieniu
pytania. Wsród pytan naukotwórczych dwa odgrywaja zasadnicza role:
pytanie „Czy?” oraz pytanie „Dlaczego?”. Kazde z nich opiera sie na innym
załozeniu. U podstaw postawienia pytania „Czy?” lezy nieznajomosc tego,
jaka jest wartosc logiczna załozenia tego pytania. Innymi słowy stawiajac to
pytanie dajemy wyraz niewiedzy co do tego, czy mozna jego załozenie uznac
za prawdziwe, czy tez nie. Natomiast pytanie „Dla-czego?” opiera sie na załozeniu,
ze jest tak, jak załozenie tego pytania głosi, natomiast nasza niewiedza
dotyczy powiazania tego zdania z innymi zdaniami (albo lepiej, powiazania
stanu rzeczy stwierdzanego w zdaniu z innymi stanami rzeczy); jest to wiec
pytanie o racje (własnie dla-czego, z jakiej racji, z jakiego powodu jest tak,
jak stwierdza załozenie pytania, np. „Dla-czego kandydat partii x przegrał
wybory na prezydenta Lublina?” — załozenie pytania to zdanie „Kandydat
partii x przegrał wybory na prezydenta Lublina”). Pytania „Czy?” i „Dlaczego?”
stanowia podstawe ponizszego podziału rozumowan na wyjasniajace
i uzasadniajace.
1) rozumowania wyjasniajace:
— wyjasnianie (eksplanacja)
— interpretacja humanistyczna
2) rozumowania uzasadniajace:
— rozstrzyganie:
— potwierdzanie (konfirmacja)
— obalanie (falsyfikacja)
— dowodzenie (wprost i nie wprost)
1.2.1. Rozumowania wyjasniajace
Definicja 9. Wyjasnianie (tłumaczenie) to proces myslowy, w którym dla
zdania przyjetego szukamy racji tylko wsród zdan przyjetych lub wsród zdan
przyjetych i nieprzyjetych.
Wyjasnianie przeprowadzone wyłacznie w oparciu o zdania przyjete, nazywa
sie wyjasnianiem uniwersalizujacym. Polega ono na wyprowadzeniu opi-
8
su wyjasnianego zdarzenia z prawa naukowego i zdan opisujacych warunki
tego zdarzenia. Na przykład upadek stojacych pasazerów nie dosc mocno
trzymajacych sie uchwytu w autobusie wjezdzajacym z duza predkoscia w zakret
mozna wyjasnic działaniem na ciała siły bezwładnosci podczas ruchu po
okregu i opisem warunków w jakich znalezli sie pasazerowie autobusu. Z kolei
wyjasnienie uniwersalizujace prawidłowosci odbywa sie przez wyprowadzenie
tej prawidłowosci z ogólniejszego prawa; wyjasnieniem prawa swobodnego
spadania jest wyprowadzenie go z prawa powszechnego ciazenia. Nie zawsze
jednak udaje sie podac racje dla zdania stwierdzonego w oparciu o zdania
juz przez nas uznawane. Wówczas rozumujemy w ten sposób, ze jesliby do
juz uznanych dodac zdanie o wartosci logicznej jeszcze nie ustalonej (czyli
domniemanie zwane hipoteza), to z owego zdania wespół ze zdaniami juz
uznanymi, wynikac bedzie zdanie dotyczace stwierdzanego zdarzenia. Ten
typ rozumowania nazwiemy wyjasnianiem teoretycznym. Ma ono charakter
inwencyjny; dlatego jest to szukanie racji dla zdania przyjetego w oparciu
nie tylko o zdania przyjete, ale takze w oparciu o zdania nieprzyjete, czyli
zdania o domniemanym stanie rzeczy zwane hipotezami.
Definicja 10. Hipoteza jest to zdanie twórcze o domniemanym stanie rzeczy,
czyli zdanie o nie znanej jeszcze wartosci logicznej, które tymczasowo
przyjmujemy za prawdziwe ze wzgledu na to, ze zdanie to, wespół ze zdaniami
nalezacymi juz do posiadanej wiedzy, stanowi racje dla zdan przyjetych.
Owe domniemane racje danego stanu rzeczy moga byc wskazywane zarówno
w naturze rzeczy (jej formie czy strukturze) lub w stałych powiazaniach
danego stanu rzeczy z innymi faktami: np. w zwiazkach nastepstwa albo
w zaleznosciach przyczynowych. Te ostatnie zwiazki moga miec charakter
przyczynowosci sprawczej — w poznaniu fizykalnym, badz tez przyczynowosci
celowej — w naukach biologicznych. W wyjasnianiu teoretycznym człon
wyjasniajacy (zwany explanansem) zawiera co najmniej jedno nowe pojecie w
stosunku do tego co jest wyjasniane, czyli do explanandum. To nowe pojecie
— tzw. pojecie teoretyczne — jest zwykle bardziej abstrakcyjne od pojec
wystepujacych w eksplanandum (w przeciwienstwie do wyjasniania uniwersalizujacego,
którego explanans zawiera te same terminy co explanandum).
Struktura wyjasniania:
Stwierdzamy, ze prawdziwe jest zdanie Z o pewnym fakcie.
Szukamy racji dla zdania Z, czyli pytamy: dlaczego jest tak jak zdanie Z stwierdza.
Posiadamy wiedze W, czyli uznajemy pewne zdania dotyczace badanego faktu.
Stwierdzamy, ze ze zdan nalezacych do W, zdanie Z nie wynika logicznie.
Przyjmujemy zdanie H, z którego wespół ze zdaniami nalezacymi do W, zdanie
Z wynika logicznie.
Poniewaz w rozumowaniu zwanym wyjasnianiem kierunek wnioskowania
jest odwrotny w stosunku do kierunku wynikania logicznego (bo wnioskiem
jest poszukiwana racja stwierdzanego stanu rzeczy), zdanie otrzymane w
punkcie dojscia wyjasniania nie jest zdaniem pewnym, a jedynie prawdopodobnym
(oprócz wyjasniania w matematyce i metafizyce); wyjasnianie przebiega
bowiem według schematu wnioskowania redukcyjnego (od nastepstw
do racji). Jesli na przykład dzis rano stwierdziłem, ze na dworze jest mgła,
9
a wiem, ze w ostatnich dniach utrzymywała sie duza wilgotnosc powietrza,
to przypuszczam, ze racja dla wystapienia mgły było obnizenie temperatury
powietrza. Jednakze nie tylko spadek temperatury powoduje wystapienie
mgły (mogło bowiem takze zmienic sie cisnienie atmosferyczne). Podobnie,
wyjasniajac zaobserwowana wilgotnosc jezdni za oknem, uznaje, ze padał
deszcz. Tymczasem owa wilgotnosc jezdni mogła spowodowac równiez opadajaca
mgła. Tak wiec wyniki operacji wyjasniania sa zdaniami jedynie prawdopodobnymi,
które wymagaja pózniejszego uzasadnienia.
Specyficzny charakter ma wyjasnianie przeprowadzane na gruncie nauk
humanistycznych. W naukach tych w charakterze naczelnych przesłanek wystepuja
bowiem zdania bezposrednio oparte na rozumieniu czyichs wypowiedzi
lub czyjegos zachowania.
Definicja 11. Interpretacja humanistyczna jest to czynnosc formułowania
odpowiedzi na pytanie typu: `Dlaczego x podjał taka a taka czynnosc?', albo
`Dlaczego x nadał swojemu wytworowi taka a taka postac?'. Odpowiedz ta
składa sie z: 1) załozenia o racjonalnosci x-a, 2) opisu wiedzy x-a wyodrebniajacego
mozliwe do podjecia przez niego czynnosci oraz okreslajacego ich
rezultaty, 3) opisu charakterystycznego dla x-a porzadku wartosci utworzonego
z owych rezultatów, takiego, ze rezultat rozwazanej czynnosci jest wartoscia
preferowana.
Interpretacja humanistyczna jest pewnego typu idealizacja; kiedy dokonujemy
tego typu inerpretacji zakładamy bowiem, ze czynnosci podejmowane
przez podmiot (x-a) sa wynikiem jego dazenia do realizacji okreslonego celu
oraz wiedzy podmiotu o tym, ze podejmujac owe czynnosci cel swój zrealizuje.
Innymi słowy, w kazdym takim zabiegu interpretacyjnym zakładamy
racjonalnosc działajacego podmiotu, którego czynnosci maja byc wyjasnione,
a załozenie to pozwala uznac, ze zwiazek miedzy rezultatami działan, a
działajacym nie jest przypadkowy. Na przykład historyk próbujac wyjasnic,
dlaczego Józef Piłsudski dokonał przewrotu zbrojnego w dniu 12 maja 1926
roku, podejmuje nastepujace działania:
1) przyjmuje załozenie o racjonalnosci Marszałka, to znaczy zakłada, ze jego
działanie zmierzało do realizacji załozonego celu (opanowanie pogłebiajacego
sie chaosu politycznego w Polsce);
2) dokonuje opisu (rekonstrukcji) wiedzy Józefa Piłsudskiego dotyczacej mozliwych
do podjecia w danej sytuacji polityczno-militarnej czynnosci i ich
przewidywanych rezultatów;
3) dokonuje opisu (rekonstrukcji) hierarchii wartosci akceptowanej przez Marszałka,
w swietle którego historyk moze nastepnie uporzadkowac działania
podejmowane przez Piłsudskiego w danej sytuacji.
Interpretacja humanistyczna nigdy nie wystepuje w naukach przyrodniczych
lub formalnych. Czasem w naukach humanistycznych moze ona wystepowac
w postaci fragmentarycznej i ograniczac sie tylko do zrozumienia
sensu wytworu (dzieła literackiego czy dzieła sztuki) lub jedynie do samej
wiedzy, która posiadał podmiot czynnosci (rezultatem tak ograniczonej interpretacji
bedzie np. stwierdzenie historyka literatury: „Karpinski sprawom
reguł gatunkowych nie poswieca uwagi”).
10
Samo „wyjasnianie” nie musi byc rozumiane jako rodzaj rozumowania.
Termin ten, tak w jezyku nauk, jak i w jezyku potocznym ma wiele znaczen.
Oto kilka róznych przykładów jego uzycia: „wyjasnianie zasady działania
urzadzen technicznych”; „wyjasnianie rodzicom, czym objawia sie zespół
ADHD”; „wyjasnianie dziecku istoty zaburzenia”; „zadnego poparcia Rzadowi
Tymczasowemu, wyjasnianie zupełnej kłamliwosci wszystkich jego obietnic,
zwłaszcza co do wyrzeczenia sie aneksji” (z tez kwietniowych W.I. Lenina);
„wyjasnienie uczniom słownictwa zwiazanego z tematem”; itp. Słowo
„wyjasnianie” uzyte tu zostało w znaczeniu „opisu” (działania urzadzen) lub
„objasnienia” (istoty zaburzen), lub tez „ujasnienia”, „eksplikacji” (znaczenia
wyrazów). Słowo „wyjasnianie” w tym ostatnim kontekscie znaczy tyle, co
„ujasnianie znaczenia wyrazu”, czyli oznacza zabieg zastepujacy nominalna
definicje sprawozdawcza — i w tym znaczeniu jest bardzo czesto uzywane.
Niekiedy takze słowa „wyjasnianie” uzywa sie w znaczeniu subiektywnym
jako „podanie racji dla przyjecia zdania” (na przykład, gdy nauczyciel mówi
do ucznia: „Wyjasnij, dlaczego zastosowałes dla rozwiazania zadania taki a
taki wzór”, wzywa ucznia do przedstawienia motywów, którymi kierował sie
dobierajac srodki zmierzajace do rozwiazania zadania).
Z kolei inne uzycia słowa „wyjasnianie”, na przykład w znaczeniu „opis”
czy „rozumienie”, pokazuja, ze wyjasnianie czesto rozumiane jest szerzej niz
tylko jako rodzaj rozumowania, a mianowicie równiez jako kazda czynnosc
dostarczajaca odpowiedzi na pytanie „Dlaczego?”. Przez „wyjasnianie” rozumie
sie wówczas prawie wszystkie czynnosci myslowe przechodzenia od tzw.
danych do tego, co stanowi własciwe twierdzenia naukowe, zas wyjasnianie
dałoby sie wówczas opisac jako systematyczne zdobywanie uzasadnionego i
uporzadkowanego poznania na podstawie danych doswiadczenia oraz pewnych
załozen racjonalnych. Obok rozumowania wyjasnianiem szeroko pojmowanym
moze zatem byc opis naukowy (bo zawiera moment porzadkujacy
lub moment generalizacji), rozumienie (poniewaz podaje racje zachodzenia
jakiegos faktu kulturowego przez wskazanie na jego funkcje w rzeczywistosci
kulturowej) oraz wartosciowanie.
1.2.2. Rozumowania uzasadniajace
Wiedza naukowa, jak powiedzielismy wczesniej, to zbiór zdan uznanych
za prawdziwe, przyjetych w sposób zasadny, tzn. takich, ze na gruncie danej
nauki mozliwe jest podanie racji dla przyjecia tych zdan. Innymi słowy, do
wiedzy naukowej zaliczane sa tylko te zdania, dla których istnieje uzasadnienie.
Kryteria uznawania zdan za zasadne na gruncie róznych dziedzin wiedzy
(jak i w róznych okresach historii) moga byc rózne. Np. w sredniowieczu waznym
kryterium uzasadniania było oparcie sie na autorytetach, w renesansie
wiele twierdzen dotyczacych losu ludzi, czy wydarzen historycznych opierano
na stwierdzeniach astrologii dotyczacych połozenia planet, itp. Niektóre zdania
mozna uzasadnic (podac racje dla ich przyjecia) w sposób bezposredni,
tzn. przez odwołanie sie do doswiadczenia zewnetrznego czy wewnetrznego.
W innych wypadkach odwołujemy sie do rozumowan o charakterze uzasadniajacym.
Pytajac „Czy tak jest, jak zdanie p stwierdza?” mozemy (o ile
nie da sie odwołac bezposrednio do danych doswiadczenia) szukac racji dla
jego przyjecia na dwa sposoby — badz próbowac wyprowadzic badane zdanie
11
ze zdan do naszej wiedzy juz nalezacych, badz badac wartosci logiczne wyprowadzanych
z uzasadnianego zdania wniosków. W pierwszym przypadku
mamy do czynienia z dowodzeniem, w drugim zas z rozstrzyganiem.
Definicja 12. Dowodzenie jest to proces myslowy polegajacy na tym, ze uwazajac
jakies zdanie za watpliwe, szukamy dlan racji wsród zdan poprzednio
uznanych za prawdziwe, by z prawdziwosci owych racji wnioskowac o prawdziwosci
zdania dowodzonego.
Dowodzenie moze byc przeprowadzone na dwa sposoby, które róznia sie
punktem dojscia. W dowodzeniu wprost pierwszym etapem jest szukanie takich
zdan, które do wiedzy naszej juz przynaleza, a z których dowodzone
zdanie mozna w sposób niezawodny wyprowadzic, drugi zas etap polega na
wyprowadzeniu zdania dowodzonego z owych zdan.
Schemat dowodzenia wprost
Pytamy Czy p?
Wiadomo, ze Jezeli q, to p.
Wiadomo, ze q.
Wniosek Na pewno p.
Przykład. Aby uzasadnic zdanie Jezeli bedziesz pilnie uczył sie logiki, to bedziesz
miał wiecej pieniedzy trzeba najpierw znalezc wsród zdan uznanych
takie zdania, z których uzasadniane zdanie wynika. Moga to byc zdania nastepujace
(dane zdanie moze wynikac logicznie z róznych zestawów zdan):
Jezeli bedziesz uczył sie pilnie logiki, to dostaniesz wysoka ocene z egzaminu.
Jezeli dostaniesz wysoka ocene z egzaminu, to otrzymasz stypendium naukowe.
Jezeli otrzymasz stypendium naukowe, to bedziesz miał wiecej pieniedzy.
W drugim etapie dowodzenia wprost wykazujemy, ze z przyjetej wyzej trójki
zdan wynika logicznie zdanie dowodzone (w oparciu o prawo logiki: Jezeli(
jezeli p, to q oraz jezeli q, to r oraz jezeli r, to s), to jezeli p, to s, por.
paragraf drugi rozdziału trzeciego).
W dowodzeniu nie wprost w punkcie wyjscia rozumowania czynimy załozenie,
ze nie jest tak, jak stwierdza zdanie uzasadniane. Nastepnie korzystajac
ze zdan juz do naszej wiedzy przynalezacych zmierzamy do wykazania, ze
konsekwencje zdan przyjetych stoja w sprzecznosci z załozona negacja zdania
dowodzonego lub jakims wnioskiem z tego zdania wyprowadzonym. Zatem
dowodzenie nie wprost przebiega w sposób nastepujacy:
Schemat dowodzenia nie wprost
Pytamy Czy p?
Zakładamy, ze nie − p
Wiadomo, ze Jezeli nie − p, to r
Wiadomo, ze nie − r
Wniosek nie − nie − p
A zatem Na pewno p
Przykład. Znane z historii filozofii starozytnej twierdzenia dotyczace własnosci
bytu przypisywane Parmenidesowi mozna udowodnic w oparciu o dowód
12
nie wprost. Parmenides głosił, wsród innych twierdzen, ze byt jest jeden.
Twierdzeniem dowodzonym jest wiec zdanie: Byt jest jeden.
Pytanie: Czy (faktycznie) byt jest jeden?
Załózmy (załozenie dowodu nie wprost), ze byt nie jest jeden.
Wiadomo, ze jezeli byt nie jest jeden, to bytu nie ma wcale lub sa co najmniej
dwa byty.
Wiadomo (aksjomat Parmenidesa), ze byt jest, a niebytu nie ma.
Wiadomo, ze jesli sa co najmniej dwa byty, to miedzy nimi jest niebyt (gdyby nie
było miedzy nimi niebytu, to byłyby tym samym bytem).
Negatywna czesc aksjomatu Parmenidesa: Ale niebytu nie ma.
Sprzecznosc z załozeniem dowodu nie wprost: A zatem, nie jest tak, ze byt nie jest
jeden.
Dowodzenie nie wprost zostaje zakonczone.
W jezyku potocznym pojecia dowodzenia i argumentowania traktowane
sa jako bliskoznaczne. Jednak od strony metodologicznej zachodzi miedzy
nimi wyrazna róznica. „Dowodzenie” jako szukanie racji dla zdania nieprzyjetego
ma charakter semantyczny, gdyz stosunek wynikania logicznego ma
charakter semantyczny i chodzi w nim o uchwycenie rzeczywistych zwiazków
miedzy stanami rzeczy. Natomiast „argumentacja” jest pojeciem pragmatycznym.
Argumentacja bowiem jest zawsze skierowana do jakiegos odbiorcy,
a jej celem jest przekonanie go do głoszonych tez.
Definicja 13. Argumentacja jest to ogół zabiegów myslowych i słownych
zmierzajacych do pozyskania zgody jej adresata na przedstawione mu zdania.
Róznice miedzy dowodzeniem a argumentowaniem zauwazył i trafnie opisał
juz Arystoteles, który odróznił nastepujace trzy rodzaje „dowodów”:
— dowód w sensie własciwym (w jezyku Arystotelesa — dowód apodyktyczny),
czyli niezawodne rozumowanie (majace u Arystotelesa postac
sylogizmu) wychodzace z prawdziwych zasad (oczywistych zdan ogólnych
i koniecznych), które prowadzi do pewnego i przyczynowego poznania
stanu rzeczy, ujetego ogólnie i w sposób konieczny;
— argumentowanie, czyli „dowód dialektyczny” (gr. dialektike — dyskusja),
którego celem jest przekonanie słuchacza do głoszonych tez;
— „dowód” sofistyczny, czyli argumentacja nierzetelna, której celem jest pokonanie
przeciwnika przy uzyciu wszelkich mozliwych sposobów, takze
nierzetelnych sposobów argumentowania zwanych chwytami erystycznymi.
Definicja 14. Sprawdzanie (rozstrzyganie) jest to rozumowanie polegajace
na tym, ze ze zdania sprawdzanego wyprowadzamy konsekwencje i konsekwencje
te testujemy empirycznie lub poddajemy krytycznej analizie.
Jesli wynik testu (analizy) jest pozytywny, prawdopodobnie jest tak, jak
zdanie sprawdzane stwierdza; mówimy wówczas o potwierdzeniu badanego
zdania prowadzacym do jego (czasowego) przyjecia zwanego konfirmacja (łac.
confirmo — potwierdzam). Jezeli zas wynik testu (analizy) jest negatywny,
na pewno nie jest tak, jak zdanie sprawdzane stwierdza. Wynik testu prowadzi
wiec do odrzucenia zdania, a takie odrzucenie nazywa sie falsyfikacja
zdania.
13
Przykład. Badanie czy student Kowalski ma przynajmniej podstawowa znajomosc
logiki przeprowadzamy w ten sposób, ze ze zdania „Kowalski ma
znajomosc logiki” wyprowadzamy wniosek, ze „Kowalski umie rozwiazac kilka
łatwych zadan z logiki”. Nastepnie testujemy empirycznie ów wniosek.
Jesli Kowalski rozwiaze wszystkie zadania, prawdopodobnie ma podstawowa
znajomosc logiki, natomiast jesli nie rozwiaze łatwych zadan, na pewno podstawowej
znajomosci logiki nie posiada i pytanie go o rzeczy trudniejsze jest
bezcelowe.
Sprawdzanie przebiega zatem według schematów:
Pytanie: Czy p?
Wiadomo, ze Jesli p, to q.
Stwierdzono empirycznie, ze q
Zatem Prawdopodobnie p
Pytanie: Czy p?
Wiadomo, ze Jesli p, to q.
Stwierdzono empirycznie, ze nie − q
Zatem Na pewno nie − p.
Sprawdzanie jest zabiegiem bardzo czesto w nauce stosowanym. W postepowaniu
naukowym zwykle kolejnosc działan jest nastepujaca: najpierw
zostaje stwierdzony empirycznie pewien fakt. Nastepnie podejmowane sa próby
wyjasnienia tego faktu w oparciu o aktualna wiedze. Naukowcy stawiaja
hipoteze, która zostaje poddana sprawdzeniu w postaci eksperymentu lub
krytycznej analizy (np. na gruncie astronomii eksperyment zastepowany czesto
bywa przez krytyczna analize danych obserwacyjnych). Zilustrujmy to
znanym przykładem z historii nauki.
W sredniowieczu panowało, przejete po fizyce Arystotelesowskiej, przekonanie,
ze „natura nie znosi prózni”, tzn. ze próznia nie moze wystepowac
w przyrodzie. Pytanie o mozliwosc istnienia prózni zostało postawione przez
Galileusza, a poddane badaniu w 1643 roku przez ucznia Galileusza, Evangeliste
Torricelliego. Eksperyment Torricellego polegał na tym, ze napełnił
on rtecia długa szklana rure, zamknieta na jednym koncu i odwróciwszy
ja, zanurzył w misie pełnej rteci. Rtec z rury wypłyneła czesciowo do misy,
w rurze pozostał jednak słup wysokosci około 76 cm. Ponad nim, w czesci
poprzednio wypełnionej rtecia, była teraz próznia.
Nastepnie badacze postawili pytanie: „Dlaczego cała rtec nie wypłyneła
z rury?”. Torricelli wysnuł hipoteze, ze to powietrze naciskajace na rtec w
misie nie pozwala wypłynac rteci z rury (zaobserwował nieznaczne dobowe
wahania wysokosci słupa, które tłumaczył wahaniami cisnienia atmosferycznego).
Przeciwnicy takiego pogladu głosili zas, ze powodem niewypłyniecia
całej rteci z rury jest niewidzialna nic, która sprawia, ze rtec „wisi” w rurze
i nie moze opasc.
Ostatecznego argumentu za hipoteza Torricellego dostarczył Blaise Pascal,
którego wnioskowanie mozna strescic tak: Jezeli powietrze naciska na
rtec znajdujaca sie w misie, to siła nacisku zalezna jest od wysokosci słupa
powietrza „lezacego” na rteci. W takim razie jesli przeniesiemy cała apara-
14
ture na szczyt góry, wysokosc słupa rteci powinna sie zmniejszyc, gdyz mniej
powietrza napiera na rtec znajdujaca sie w misie. Stosowny eksperyment
przeprowadził 19 wrzesnia 1648 r. na górze Puy-de-Dóme w Owernii Florent
Perier, szwagier Pascala (on sam akurat zachorował), za pomoca dwóch
rur Torricellego, z których jedna umieszczono na szczycie Puy, a druga na
równinie u stóp góry. Róznica poziomów rteci w obu rurach (ponad 0,8 cm)
wykazała niezbicie, ze wysokosc słupa rteci w rurze Torricellego zmienia sie
wraz z wysokoscia, i ze przyczyna jego utrzymywania sie jest ciazenie i cisnienie
powietrza.
W powyzszym przykładzie faktem stwierdzonym jest wystepowanie słupa
rteci w rurze Torricellego. Hipoteza, w oparciu o która fakt ten jest wyjasniany,
jest zdanie „Powietrze naciska na rtec w misie”. Ze zdania tego wyprowadzona
jest konsekwencja „Siła nacisku zalezna jest od wysokosci słupa
powietrza naciskajacego na rtec w misie”. Ten wniosek poddany zostaje testowi
empirycznemu, który polega na porównaniu wysokosci słupa rteci w
rurze Torricellego znajdujacej sie na szczycie góry, z wysokoscia słupa rteci
w rurze u podnóza góry. Wynik testu jest pozytywny, (wystepuje róznica w
wysokosciach słupów rteci), a wiec hipoteza zostaje potwierdzona.
1.3. Argumenty logiki prawniczej
Oprócz wymienionych wyzej rodzajów wnioskowan niezawodnych i nieniezawodnych
w praktyce prawniczej (i nie tylko prawniczej, takze w argumentacji
np. filozoficznej) stosuje sie liczne reguły wnioskowania oparte nie na
zwiazkach formalnych miedzy przesłankami a wnioskiem, ale na pewnych stosunkach
tresciowych. Niektóre z takich reguł uznawane sa za dopuszczalne od
czasów prawa rzymskiego i nazywane bywaja argumentami logiki prawniczej.
Niektórzy logicy próbuja sprowadzic te argumenty do schematów formalnych,
inni podkreslaja szczególny charakter tych argumentów. Stosowane do wyprowadzania
jednych norm z innych norm opieraja sie na załozeniu, ze prawodawca
ustanawiajac normy prawne kieruje sie zawsze jakims okreslonym
systemem norm (zobacz uwagi o wynikaniu norm w nastepnym rozdziale).
Argumenty logiki prawniczej odgrywaja szczególna role przy stosowaniu
prawa. Nalezy odróznic ustalenia znaczenia jakiegos przepisu prawa od kwestii
wyciagania wniosków z przepisu prawa o ustalonym znaczeniu. Ustalaniem
znaczenia przepisu prawa zajmuje sie wykładnia prawa (problematyka
ta wchodzi w zakres teorii prawa). Ustalone znaczenie jakiegos przepisu staje
sie podstawa dla dalszych operacji myslowych, to jest wyprowadzenia z ogólnych
dyrektyw prawa — dyrektyw dla konkretnego przypadku. W zasadzie
operacja ta nie nasuwa trudnosci i watpliwosci. Sad stwierdza pewne fakty i
stwierdza, ze naleza one do zakresu stosowania pewnej normy prawnej. Krok
myslowy, w którym stwierdza sie, ze dany przypadek jest jednym z przypadków,
do których odnosi sie okreslona norma prawna, nazywa sie aktem
subsumpcji (łac. subsum — jestem pod czyms).
Definicja 15. Subsumpcja jest to krok myslowy, w którym stwierdza sie, ze
dany przypadek jest jednym z przypadków, do których odnosi sie dana norma
prawna.
15
Norma głosi np. „Jezeli zajda okolicznosci W i osoba x ma cechy T, to
osoba x powinna czynic C”. Ustalone zostaje, ze zaszły okolicznosci W i
osoba, której sprawa dotyczy, ma cechy T. Stad, w drodze subsumpcji, sad
dochodzi do wniosku, ze osoba, której sprawa dotyczy, powinna czynic C; sad
ustanawia norme indywidualna dla tej osoby. Zwykle mamy tu do czynienia z
tzw. sylogizmem prawniczym. Jego przesłanka wieksza jest okreslony przepis
prawny wyrazajacy norme ogólna, która stwierdza, ze dane okolicznosci pociagaja
taki a taki skutek prawny. Przesłanke mniejsza stanowi z kolei zdanie
stwierdzajace, ze osoby x dotycza okolicznosci wskazywane przez norme ogólna.
Wniosek tego sylogizmu stwierdza zas, ze osoby x dotycza skutki prawne
wskazane przez orzecznik przesłanki wiekszej (o sylogizmie prawniczym zobacz
w czesci poswieconej teorii zdan kategorycznych).
Jednak nie zawsze sytuacja zastosowania normy prawnej jest tak prosta.
Czasem danych okolicznosci nie mozna bezposrednio podciagnac pod
akt normatywny i własnie wtedy pojawia sie potrzeba odwołania do owych
szczególnych metod wnioskowania, zwanych argumentami logiki prawniczej.
Argumenty te nie opieraja sie na schematach dedukcyjnych; nie sa to w sensie
scisłym rozumowania niezawodne. W ogóle trudno je poddac formalnemu
zapisowi, gdyz w owych argumentach o wyprowadzeniu takiego czy innego
wniosku decyduja nie zaleznosci formalne miedzy przesłankami a wnioskiem,
ale tresc normy. Znaczy to, ze aby wyprowadzic wniosek, trzeba wniknac
w tresc normy prawnej i w sytuacje, która ta norma opisuje. Najczesciej
stosowane argumenty logiki prawniczej to:
— argumentum a fortiori
— argumentum a simili
— argumentum a contrario
Definicja 16. Argumentum a fortiori (łac. z mocniejszego) jest reguła wnioskowania,
w mysl której przyjmujac twierdzenie o istnieniu obowiazku (lub
innej kwalifikacji normatywnej) po stronie jednego podmiotu, nalezy uznac
istnienie takiego samego obowiazku (lub innej kwalifikacji prawnej) po stronie
innego podmiotu, o ile zasługuje on z bardziej istotnego powodu niz pierwszy
podmiot na taka sama kwalifikacje normatywna.
Argumentum a fortiori moze przybrac postac jednej z dwóch reguł:
a) argumentum a maiori ad minus (łac. z wiekszego do mniejszego), która
ma zastosowanie w przypadku normy pozytywnej stwierdzajacej wystepowanie
obowiazku lub uprawnienia. Argument ten głosi, ze kto ma uprawnienie
albo jest obowiazany czynic wiecej, ten ma tez uprawnienie albo jest
obowiazany czynic mniej. Na przykład jezeli własciciel gruntu moze wejsc
na grunt sasiedni w celu usuniecia zwieszajacych sie z jego drzew gałezi
lub owoców (art.149 kc), to a fortiori moze tez obciac gałezie zwieszajace
sie z jego drzew nad jego gruntem.
b) argumentum a minori ad maius (łac. z mniejszego do wiekszego) ma zastosowanie
w przypadku reguł negatywnych i pozwala wnioskowac, ze jesli
komus zakazane jest czynic mniej, temu zakazane jest czynic wiecej; np.
jezeli włascicielowi gruntu nie wolno jest dokonywac robót ziemnych w
taki sposób, zeby to groziło nieruchomosciom sasiednim utrata podparcia
16
(art. 147 kc), to a fortiori nie wolno mu wykonywac tych robót w taki
sposób, aby powodowało to zniszczenie budynków znajdujacych sie na
nieruchomosciach sasiednich.
Logiczna podstawa argumentum a fortiori bywa dyskutowana. Czasami
próbuje sie sprowadzic regułe a fortiori do jakiegos logicznego schematu formalnego;
np. jesli uprawnienie wieksze jest koniunkcja uprawnien mniejszych,
to poprawnosc a maiori ad minus opiera sie na zasadzie, ze wszystko, co jest
mniej wazne zawarte jest w tym, co wazniejsze, a stad na regule opuszczania
koniunkcji. Czasami znowu traktuje sie argumentum a fortiori jako zastosowanie
prawa podporzadkowania teorii zdan kategorycznych (Jezeli «Kazde S
jest P», to i «Niektóre S sa P»). Jednakze mozna podac przykłady, ze prawodawca
przyjmuje czasem rozstrzygniecia przeciwne powyzszym regułom
wnioskowania. Na przykład dozwolona jest w Polsce sprzedaz papierosów w
paczkach po 20 sztuk, ale zakazana sprzedaz papierosów na sztuki, choc z
tego, ze dozwolone jest wiecej (sprzedaz papierosów w paczkach) winien byc
a fortiori wyprowadzony wniosek, ze dozwolone jest mniej (czyli sprzedaz
papierosów na sztuki). A zatem w stosowaniu argumentacji a fortiori wazny
jest nie tylko schemat wnioskowania, ale analiza tresci poszczególnych norm
prawnych w odniesieniu do intencji prawodawcy. Innymi słowy w kazdym
przypadku indywidualnie trzeba rozstrzygnac na czym polega owo „wiecej”
lub „mniej”, o którym mowa w argumentum a fortiori ; zwroty te nie maja
bowiem dokładnie okreslonego znaczenia i na ich rozumienie wpływaja
konkretne okolicznosci danej sprawy.
Podobnie jak w przypadku stosowania argumentum a fortiori, stosujac
argument z analogii lub z przeciwienstwa nalezy odniesc sie do intencji prawodawcy.
Podobienstwo obu argumentów polega na tym, ze stosowane sa
one w przypadku, gdy nie istnieje norma prawna wprost dotyczaca jakiejs
sytuacji S (luka w systemie prawa) lub gdy dany przepis wymaga restrykcji
(zawezenia), poniewaz obejmuje on dosłownym brzmieniem takie przypadki,
których ustawodawca na pewno nie zamierzał obejmowac działaniem normy.
Poszukuje sie wtedy takiej normy prawnej, która jest stosowana w sytuacji
podobnej do sytuacji S (a simili ), albo tez w sytuacji przeciwnej do sytuacji
S (a contrario). W obu wypadkach wazne jest podjecie decyzji, czy zachodzi
dostatecznie duze podobienstwo albo przeciwienstwo wzgledem sytuacji,
której dana norma prawna dotyczy.
Definicja 17. Argumentum a simili polega na tym, ze przyjmujac twierdzenie
prawne o powstaniu obowiazku (lub innej kwalifikacji normatywnej) po
stronie jednego podmiotu, uznajemy, ze taki sam obowiazek spoczywa na innym
podmiocie na tyle podobnym do pierwszego, by wzglad, który zdeterminował
regułe dotyczaca pierwszego podmiotu, zachował swe znaczenie takze
wobec drugiego podmiotu.
Przykłady:
Jezeli obowiazuje zakaz wprowadzania psów na peron dworca, to a
simili nie wolno równiez wprowadzac tam innych, równie uciazliwych
zwierzat.
Jezeli nieruchomosc nie ma odpowiedniego dostepu do drogi publicznej
17
własciciel moze zadac od włascicieli gruntów sasiednich ustanowienia
za wynagrodzeniem potrzebnej słuzebnosci drogowej (droga konieczna)
(art. 145 x1 kc). Przepis ten a simili stosuje sie do wskazania, ze
włascicielowi nieruchomosci nie majacej dostepu np. do sieci energetycznej
przysługuje prawo do zadania od włascicieli gruntów sasiednich
umozliwienia mu za wynagrodzeniem przeprowadzenia przez te
grunty sieci energetycznej do jego nieruchomosci.
Definicja 18. Argumentum a contrario jest reguła wnioskowania, w mysl
której przyjmujac twierdzenie o powstaniu obowiazku (lub innej kwalifikacji
normatywnej) po stronie jakiegos podmiotu, nalezy wykluczyc, o ile brak
wyraznie odmiennego przepisu, prawdziwosc innego twierdzenia o powstaniu
takiego samego obowiazku (lub innej kwalifikacji normatywnej) po stronie odmiennego
podmiotu.
Przykłady (z orzecznictwa Sadu Najwyzszego).
„Jako kryterium przy ocenie winy w uchybieniu terminu procesowego
nalezy przyjac obiektywny miernik starannosci, jakiej mozna wymagac
od strony dbajacej nalezycie o swoje interesy. Przywrócenie terminu
nie jest wiec mozliwe, gdy strona dopusciła sie chocby lekkiego
niedbalstwa. A contrario zatem, przywrócenie to moze miec miejsce
wtedy, gdy uchybienie terminu nastapiło wskutek przeszkody, której
strona nie mogła usunac, nawet przy uzyciu najwiekszego w danych
warunkach wysiłku.”
„Z przepisu art. 468 kpk wynika, ze smierc oskarzonego nie stoi na
przeszkodzie „wniesieniu kasacji na korzysc”. Skoro jednak w takim
przypadku mozliwe jest jedynie wniesienie kasacji na korzysc oskarzonego,
to - a contrario — nie jest dopuszczalne wniesienie kasacji na
niekorzysc oskarzonego”.
Nalezy podkreslic jeszcze raz, ze argumenta a simili i a contrario nie
maja charakteru formalnego, lecz wymagaja analizy tresci aktu prawnego
oraz intencji ustawodawcy. Tak np. gdyby przepis o zakazie wprowadzaniu
psów dotyczył nie peronu dworca, a targu wiejskiego, to a contrario, zakaz
ten nie dotyczyłby wprowadzania na teren targu owiec, swin, etc.
W zwiazku z argumentami a simili i a contrario pozostaje zasada exceptiones
non sunt extendendae (wyjatki nie sa rozszerzane), to znaczy, iz przepisy
wyjatkowe (przełamujace jakas ogólna zasade) oraz szczegółowe (przeznaczone
dla poszczególnej klasy osób, rzeczy czy stosunków), nie dopuszczaja
analogii (non sunt extendendae). Innymi słowy — im bardziej szczegółowy
przepis, tym bardziej watpliwa dopuszczalnosc analogii. W prawie karnym
np. istnieje wyrazny zakaz stosowania analogii na niekorzysc oskarzonego.
Schemat wnioskowania przez analogie bywa przedstawiany w nastepujacy
sposób:
Co nalezy do kregu podobienstwa M jest P
S nalezy do kregu podobienstwa M
S jest P
18
Przy takim podejsciu wnioskowanie przez analogie jest sprowadzone do
pewnej postaci sylogizmu, gdzie terminem analogicznym jest M, przy czym
trudne (jesli nie niemozliwe) jest formalne scharakteryzowanie zwrotu „krag
podobienstwa”. Ustalenie bowiem, czy dana sytuacja nalezy, czy nie nalezy
do tego kregu wymaga analizy tresciowej badanej sytuacji oraz uwzglednienia
intencji ustawodawcy wydajacego akt prawny, na którym oparta jest pierwsza
przesłanka sylogizmu.
Oprócz powyzszych (najbardziej rozpowszechnionych) argumentów logiki
prawniczej wymienia sie wiele innych reguł wnioskowania umozliwiajacych
wykładnie przepisów (przy uwzglednieniu intencji ustawodawcy). Oto przykłady
i krótka charakterystyka takich argumentów:
— argumentum a completudine (łac. z zupełnosci), według którego przy braku
twierdzenia prawnego kwalifikujacego normatywnie kazde faktyczne
zachowanie sie podmiotu trzeba przyjac istnienie reguły prawnej, przewidujacej
wzgledem zachowan nie regulowanych własciwa kwalifikacje normatywna:
zawsze jako prawnie obojetnych, nakazanych, zakazanych lub
dozwolonych. Reguła ta była rozpowszechniona w dziewietnastowiecznej
koncepcji wykładni systemowej, która nie przewidywała miejsca dla decyzji
sedziego wykraczajacej poza literalne stosowanie prawa. Zakłada ona
zupełnosc systemu prawnego, czyli taka jego ceche, iz kazde zachowanie
podmiotu jest przez ten system objete (system jest zupełny w sensie logicznym,
gdy kazde zdanie lub jego negacja jest teza tego systemu).
— argumentum a coherentia (łac. ze spójnosci) wychodzi z załozenia racjonalnosci
i doskonałej przewidywalnosci ustawodawcy i stwierdza, ze
ustawodawca nie moze uregulowac zadnej sytuacji w sposób sprzeczny,
czyli, ze musi istniec reguła pozwalajaca wyłaczyc jeden z dwóch przepisów
prowadzacych do sprzecznosci (system jest niesprzeczny w sensie
logicznym, gdy zadne dwa zdania sprzeczne nie sa tezami tego systemu).
— argument historyczny przyjmuje, ze ustawodawca jest zachowawczy, to
znaczy, ze jesli nie dokonał on wyraznej zmiany przepisów, pozostaje
wierny dotychczasowym uregulowaniom danej kwestii.
— argumentum ab exemplo (łac. argument z przykładu) pozwala dokonywac
wykładni zgodnie z precedensami, zgodnie z poprzednia decyzja, czy
ogólnie przyjetym stanowiskiem doktryny.
— argument ekonomiczny to załozenie, ze ustawodawca „jest oszczedny w
słowach”, czyli załozenie, ze nie nalezy ustalac takiego znaczenia przepisu,
przy którym przepis powtarzałby to, co wynika z przepisu poprzedniego.
— argumentum ad absurdum (łac. z absurdu) zakłada, ze ustawodawca postepuje
rozsadnie i nie mógłby przyjac takiego znaczenia ustawy, które
prowadziłoby do nastepstw sprzecznych z logika badz niesprawiedliwych.
— argumentum in dubio pro reo (in dubio mitis); in dubio pro reo (łac. w
razie watpliwosci na korzysc) oznacza postulat, by wszelkie watpliwosci w
ustawie, przy jej stosowaniu do konkretnego przypadku, tłumaczone były
na korzysc oskarzonego; in dubio mitis (łac. w przypadku watpliwosci
łagodnosc) oznacza zalecenie unikania takiego interpretowania niejasnego
tekstu przepisu prawnego lub tez stosowania tego przepisu w drodze
analogii (w razie istnienia luki), który wychodziłby obywatelowi na niekorzysc.
19
1.4. Błedy rozumowan
Rozumowanie najogólniej mówiac polega na takim przechodzeniu od jednych
zdan do innych zdan, ze wiedza w punkcie dojscia jest doskonalsza od
tej w punkcie wyjscia. Przy czym za wiedze mozna uznac uzasadnione zdania
prawdziwe. Wiedza zatem, uzyskana droga rozumowania, winna składac
sie równiez ze zdan prawdziwych i uzasadnionych. Poprawnosc rozumowania
wymaga wiec spełnienia nastepujacych warunków:
1. przesłanki winny byc prawdziwe i nalezycie uzasadnione
2. miedzy przesłankami a wnioskiem winna zachodzic zaleznosc logiczna
własciwa dla danego typu rozumowania i powodujaca, ze konkluzja (wniosek)
jest uzasadniona w sposób własciwy dla danego rodzaju rozumowania.
Jezeli którys z tych warunków nie jest spełniony mamy do czynienia z błedem
rozumowania. Błedy mozemy zatem podzielic na dwie grupy:
1) błedy w przyjmowanych przesłankach:
a) bład materialny
b) petitio principii
2) błedy w konsekwencjach (wyprowadzaniu) wniosku:
a) bład formalny
b) ignoratio elenchi
Definicja 19. Bład materialny jest to bład wnioskowania polegajacy na tym,
ze przynajmniej jedna z przesłanek wnioskowania jest zdaniem fałszywym.
Oczywiscie bładzi ten, kto nie jest swiadomy fałszywosci przesłanki (przypomnijmy:
pojecie błedu ma charakter pragmatyczny). Bład materialny popełniany
był na przykład w sredniowieczu, kiedy uczeni przeprowadzali rozumowania
w oparciu o przesłanki: „Natura nie znosi prózni” lub „Ziemia
jest nieruchomym centrum Wszechswiata”. Popełnienie błedu materialnego
nie musi prowadzic automatycznie do fałszywych wniosków; na przykład w
astronomii przedkopernikanskiej, mimo przyjecia jako podstawy astronomii
załozenia o Ziemi jako nieruchomym centrum wszechswiata, dzieki wykorzystaniu
skomplikowanego systemu załozen dodatkowych, trafnie opisywano
ruch ciał niebieskich po nieboskłonie.
Definicja 20. Bład petitio principii zachodzi wówczas, gdy jako przesłanke
w rozumowaniu przyjmuje sie zdanie nieuzasadnione.
Petitio principii (łac. petitio — prosba, principium — zasada; petitio
principii — uroszczenie co do zasady, przesłanka jest zasada, czyli załozeniem
dla konkluzji) polega najczesciej na tym, ze jako przesłanke dla jakiegos
zdania przyjmuje sie to samo zdanie tylko inaczej wyrazone lub zdanie, w
którego dowodzie trzeba sie powołac na zdanie własnie dowodzone. Mamy
wówczas do czynienia z błednym kołem w dowodzeniu (vitiosus circulus).
Na przykład petitio principii popełnia medyk w „Chorym z urojenia” Moliera
wyjasniajacy, ze opium usypia poniewaz posiada moc usypiajaca. Inny
przykład: wiersze Słowackiego sa wybitne, poniewaz Słowacki wielkim poeta
był.
20
Katalog róznych postaci błedu petitio principii jest rozbudowany. Podamy
tu kilka charakterystycznych przykładów.
a) Bład fałszywej przyczyny, który polega na tym, ze nastepstwo czasowe
zdarzen utozsamia sie ze zwiazkiem przyczynowym, na przykład: „Wiecej
ludzi umiera w szpitalu niz gdzie indziej. A wiec pójscie do szpitala jest
przyczyna smierci”.
b) Bład pochopnej generalizacji polega na wyprowadzeniu ogólnego wniosku
na podstawie kilku przykładów: „Poniewaz kilka wsi, w których mieszka
moja rodzina rozwija sie, wiec polska wies jest w stanie rozwoju”.
c) Fałszywy dylemat polega na oparciu sie w rozumowaniu na pozornej dychotomii,
np. „Kochaj Polske albo wyjedz za granice”.
d) Błedna analogia polega na uznaniu za podobne rzeczy czy sytuacji, które
faktycznie nie sa podobne do siebie, na przykład: „w obliczu ujawnionych
afer politycznych wskazujacych na powazny kryzys panstwa, premier nie
moze podac sie do dymisji, bo premier jest jak kapitan statku, a kapitan
jako ostatni opuszcza tonacy statek”.
e) Bład złozonego pytania, czyli pytania sugerujacego odpowiedz, gdy sformułowanie
pytania w sposób nieuczciwy ogranicza mozliwe odpowiedzi
na to pytanie, np. „Czy dalej zachowujesz sie tak egoistycznie jak jestes
do tego przyzwyczajony?”; czasem moze on przybrac postac błedu wielu
pytan w jednym, na przykład: „Czy Kowalski miał w reku jakis przedmiot,
byc moze była to bron, i czy strzelał z niej do kogos?”
Druga klase błedów w rozumowaniu stanowia błedy w konsekwencjach
polegajace na tym, ze pomiedzy przesłankami a wnioskiem albo nie wystepuje
zwiazek natury logicznej, albo zwiazek ten nie jest wystarczajacy, by
umozliwic dostateczne uzasadnienie wniosku.
Definicja 21. Bład formalny polega na tym, ze we wnioskowaniu traktowanym
subiektywnie jako dedukcyjne, wniosek nie wynika logicznie z przesłanek.
Bład formalny zwany jest błedem non sequitur (łac. nie wynika). Popełnia
go osoba przeprowadzajaca wnioskowanie według reguły, co do której błednie
sadzi, ze reguła ta jest oparta na prawie logiki, podczas gdy faktycznie ta
reguła na prawie logiki sie nie opiera. Na przykład osoba, która przeprowadza
nastepujace wnioskowanie:
Jezeli figura geometryczna jest kwadratem, to jest ona prostokatem równobocznym.
Figura nie jest kwadratem.
Figura nie jest prostokatem równobocznym.
na pozór rozumuje poprawnie, gdyz przesłanki i wniosek sa prawdziwe, wydaje
sie równiez, ze miedzy przesłankami a wnioskiem zachodzi logiczny zwiazek.
Faktycznie jednak osoba ta popełniła bład formalny.Wjej wnioskowaniu
bowiem wniosek nie wynika logicznie z przesłanek. Aby to wykazac, wystarczy
w schemacie tego wnioskowania:
Jezeli p, to q
Nie jest tak, ze p
Nie jest tak, ze q
21
za p podstawic zdanie: Pewne zwierze jest człowiekiem, a za q zdanie: Zwierze
to posiada dwie nogi, aby otrzymac wnioskowanie o fałszywym wniosku:
Jezeli pewne zwierze jest człowiekiem, to zwierze to posiada dwie nogi.
Pewne zwierze nie jest człowiekiem (bo jest np. kura).
Nie jest tak, ze zwierze to posiada dwie nogi.
Definicja 22. Ignoratio elenchi (łac. nieznajomosc tego, co ma byc dowodzone)
jest to bład rozumowania polegajacy na tym, ze dowodzi sie czego
innego niz to, co miało byc dowodzone przy zachowaniu pozorów, ze dowód
dotyczy kwestii, która miała byc dowodzona.
W przypadku ignoratio elenchi nie wystepuje zwiazek natury logicznej
pomiedzy przesłankami a wnioskiem. Zostaje on zastapiony zwiazkiem o innym
charakterze, a wiec na przykład zwiazkiem skojarzeniowym, psychologicznym,
zwyczajowym, itp. Od czasów starozytnych znany jest pokazny
zbiór rozmaitych tego rodzaju wadliwosci rozumowania. Nalezy traktowac je
jako błedy, gdy podmiot, w którego rozumowaniu sie pojawia nie jest swiadom
wadliwosci swego rozumowania. Tego rodzaju braki logicznego zwiazku
miedzy przesłankami a wnioskiem beda natomiast sposobami nierzetelnej argumentacji,
kiedy ktos zastosuje je w sposób zamierzony. Wówczas nazywane
sa one chwytami erystycznymi, czyli nierzetelnymi zabiegami, które w sporze
maja prowadzic do pokonania przeciwnika. Oto niektóre z nich:
a) Argumentum ad hominem (łac. argument skierowany do człowieka), który
polega na tym, ze w sporze zamiast zwalczania tezy głoszonej przez przeciwnika
zwalcza sie jego osobe, podajac fakty majace go zdyskredytowac
i podwazyc jego wiarygodnosc. Przykłady:
„Szanowny dyskutant głosi teze o nieistnieniu Boga. Jaki wpływ na
to ma fakt, ze szanowny Pan przez dwadziescia lat był członkiem
partii komunistycznej, a Panscy dziadkowie byli funkcjonariuszami
Ministerstwa Bezpieczenstwa Publicznego?”; „Warto zapytac czemu
czcigodny Pan nigdy nie wspomniał, ze Panski dziadek słuzył
w Wehrmachcie!” (przywołanie faktów dyskredytujacych przeciwnika)
„Jest zdumiewajace jak szybko Pana poglady dopasowuja sie do
sytuacji politycznej!” — podwazenie wiarygodnosci przez wskazanie
na chwiejnosc pogladów, czy zasugerowanie oportunizmu;
„Zarzucacie nam nieuczciwe prowadzenie kampanii wyborczej, a
czy wy czynicie inaczej?” — argument zwany tu quoque, (łac. ty
takze), „odbijanie pałeczki”, czyli przypisywanie przeciwnikowi cech
nam zarzucanych;
„Cóz moze wiedziec o zyciu tak młody człowiek!”; „Widac, ze Pan
Profesor jest juz bardzo stary, skoro głosi takie poglady” — powoływanie
sie na wiek przeciwnika albo przeciwnie, na jego brak
doswiadczenia;
„Pan doktor głosi szkodliwosc palenia. Czemu wypala Pan dwie
paczki papierosów dziennie?” — zarzucanie braku zgodnosci miedzy
tym co sie mówi a tym co sie robi, itp.
22
b) Argumentum ad personam (łac. do osoby) to zwalczanie osoby przeciwnika
poprzez bezposredni atak na jego osobe, lzenie go, etc. Niektórzy
traktuja ad personam jako odmiane argumentu ad hominem. Argumenty
te rózni jednak to, iz zarzuty stawiane w ad hominem powinny byc oparte
na faktach, podczas gdy ad personam polega po prostu na zniewazaniu
przeciwnika. Przykłady:
„Twoje argumenty Sokratesie sa równie odrazajace, jak twój wyglad!”;
„Jest Pan zerem, Panie Posle!”
c) Argumentum ad verecundiam (łac. argument do niesmiałosci) polega na
nierzetelnym posługiwaniu sie argumentacja z autorytetu, odwoływaniu
sie do nazwisk, cytowaniu w obcych jezykach (po ustaleniu ze uczestnicy
dyskusji jezyków tych nie znaja) lub wybiórczym cytowaniu, czy powoływaniu
sie na znajomosc waznych osobistosci w celu oniesmielenia lub
osmieszenia przeciwnika. Przykłady:
”Bóg istnieje, poniewaz Albert Einstein wierzył w jego istnienie”; „Nawet
w Biblii mozna znalezc zdanie «Boga nie ma» (nie dodajac, ze w Biblii
po tych słowach nastepuje «pomyslał głupiec w sercu swoim»); „Jak powiedział
Józef Piłsudski . . . ”
d) Argumentum ad populum (łac. argument do ludu) polega stosowaniu na
zabiegów nakierowanych na pozyskanie dla głoszacego sympatii słuchaczy
lub wzbudzenie w nich niecheci do przeciwnika. Przykłady:
„Tylko rolnicy stoja jeszcze na strazy polskiej ziemi” — odwołanie
sie do dumy z wykonywanego zawodu, miejsca zamieszkania;
„Nalezy ubierac sie tak a tak, bo wszyscy sie tak ubieraja” —
odwołanie sie do powszechnosci upodoban, mody;
„Prawdziwy mezczyzna uzywa tylko maszynki do golenia z potrójnym
ostrzem” — odwoływanie sie do snobizmu, itp.
e) Argumentum ad ignorantiam (łac. apelowanie do niewiedzy) polega na
tym, ze z faktu, ze przeciwnik nie potrafi uzasadnic tego, co twierdzi
wnioskuje sie o fałszywosci jego twierdzenia. Przykład:
„Poniewaz Polska nie potrafi wykazac, ze samoloty CIA nie ladowały w
Polsce, w Polsce znajdowały sie tajne wiezienia CIA”.
f) Argumentum ad baculum (łac. apelowanie do kija) polega na uzyciu grózb
w celu wymuszenia pewnego zachowania sie. Na przykład: „Ciekawe, czy
w obecnosci prasy powtórzyłby Pan Dyrektor to, co powiedział?” „Wystarczy
ze powtórze tresc naszej rozmowy Panskiemu szefowi!”.
23