Prof. dr hab. Tomasz Maruszewski
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej
Psychologia procesów poznawczych
Wykład 5 Uwaga
1. Czym jest uwaga - klasyczna definicja uwagi Williama Jamesa i definicja współczesna.
„Uwaga jest zawładnięciem przez umysł jednego z obiektów naszego strumienia świadomości. Jej istotą jest skupienie, koncentracja i świadomość. Implikuje ona rezygnację z pewnych myśli po to, by efektywnie radzić sobie z innymi.” (James, 1890, s. 403-404).
Współcześnie uwagę określa się jako proces koncentracji na jednym zadaniu czy źródle bodźców pomimo działania bodźców dystrakcyjnych. Przejawia się to w tym, że uwaga:
pozwala dokładniej rejestrować pewne aspekty otoczenia.
umożliwia uczenie się.
pozwala na szybkie reagowanie
Główne funkcje uwagi możemy zawrzeć w trzech punktach:
selekcja pierwotna - czyli selekcja tych aspektów otoczenia, które będą podlegały dokładniejszej obróbce.
selekcja wtórna - selekcja tych rezultatów przetwarzania informacji, które są podstawą wyboru określonego sposobu reagowania
gospodarowanie zasobami poznawczymi, tj. podejmowanie decyzji na temat tego, ile i jakie procesy poznawcze wykorzystać do realizacji różnych celów
2. Mechanizmy fizjologiczne uwagi
Reakcja orientacyjna
Indukcja ujemna. Pobudzenie jednej okolicy kory mózgowej powoduje pojawienia się hamowania w okolicach sąsiednich, odpowiedzialnych za rejestrowanie podobnych bodźców (Pawłow)
Pobudzenie układu siatkowatego wzgórza (trójkąt uwagi - specyficzne pobudzenie kory mózgowej przez bodźce zewnętrzne i wewnętrzne.
3. Przedmiot uwagi (LaBerge, 1998)
Bodźce zewnętrzne odbierane za pośrednictwem narządów zmysłowych. Informują o właściwościach środowiska.
Bodźce wewnętrzne odbierane za pośrednictwem zwojów podstawowych mózgu. Informują one o stanach motywacyjnych oraz o przeżywanych przez nas emocjach.
Klasyczna psychologia poznawcza ignorowała tę drugą grupę bodźców zakładając, że jest domena psychologii klinicznej, czy osobowości. Oczywiście badania dotyczące uwagi odnoszącej się do własnych stanów emocjonalnych są znacznie trudniejszej, ponieważ nie dysponujemy odpowiednimi technikami eksperymentalnymi, które pozwalają dokładnie kontrolować to, co czuje człowiek. I całe szczęście.
W dalszej części zostanie przedstawiona klasyfikacja dystraktorów, czyi bodźców odwracających uwagę pochodzących z zewnątrz i z wnętrza organizmu. i z zewnątrz.
4. Podstawowe rodzaje uwagi
Uwaga selektywna - jest to zdolność do koncentrowania się na jednym aspekcie bodźca przy pomijaniu pozostałych. Realizuje ona zasadę ekonomii poznawczej, ponieważ zwalnia umysł z rejestrowania i analizowania wszystkich docierających do nas bodźców. Można wyróżnić dwie formy uwagi selektywnej:
skanning percepcyjny - poszukiwanie bodźców spełniających określone kryteria, na przykład poszukiwanie grzybów w lesie (oczywiście jadalnych - jaka to lista kryteriów?)
detekcja sygnałów - wykrycie pewnego bodźca na tle szumu; nie jest znany moment wystąpienia tego bodźca.
Uwaga podzielna - zdolność do koncentrowania się oraz do przetwarzania informacji pochodzących z więcej niż jednego źródła; np. prowadzenie rozmowy podczas kierowania samochodem.
5. Teoria uwagi selektywnej (Broadbent, 1958)
Model Broadbenta zwany jest modelem zwrotnicy albo filtra. Pole uwagi ma zbyt małą przepustowość, aby opracować wszystkie informacje docierające z narządów zmysłowych. Można to zilustrować za pomocą rysunku. Ukośna kreska jest tak ustawiona, że blokuje dopływ informacji prawego ucha. Jej położenie może się zmienić i wtedy będzie blokowała dopływ informacji z prawego ucha.
lewe ucho
prawe ucho
Informacje, które zostają przepuszczone przez filtr uwagowy, blokują całkowicie drogę innym informacjom, czyli potrafimy odbierać informacje tylko z jednego kanału (prawego lub lewego ucha czy z lewego lub prawego pola widzenia).Dane empiryczne potwierdzające ten model pochodziły początkowo z badań wykorzystujących technikę cieniowania. Technika ta została opracowana przez Colina Cherry - polega ona na słuchania dwuusznym. Do obojga uszu eksponowane są za pośrednictwem słuchawek niezależne zbiory bodźców. Bodźce eksponowane do jednego ucha muszą być powtarzane, czyli jednostka musi się koncentrować na tych bodźcach. Bodźce eksponowane do drugiego ucha znajdują się na peryferiach uwagi. Kiedy zapytamy człowieka, co słyszał w drugim uchu, podaje on jedynie informacje, które pojawiły się w ciągu ostatnich kilkunastu sekund.
Efekt cocktail party jest przykładem silnego selekcjonowania bodźców, aczkolwiek to, co dzieje się w trakcie przyjęcia nie zawsze dokładnie pasuje do modelu zwrotnicy.
6. Modyfikacja modelu filtra - koncepcja Treisman (1960). Model szyjki od butelki
Pierwsze wyniki
Badani w uchu nieśledzonym wykrywali tylko właściwości fizyczne komunikatu (płeć mówcy, ton głosu).
Nie potrafili wykryć znaczenia komunikatu ani też tego, że w pewnym momencie w komunikacie następowała zmiana języka (np. z angielskiego na niemiecki).
Treisman ujawniła, że ludzie analizują komunikat nieśledzony.
Dalsze wyniki były już nieoczywiste i niezgodne z koncepcją Broadbenta.
Gdy w eksponowanym materiale następowała specyficzna zmiana - tekst eksponowany do ucha śledzonego był kontynuowany w „uchu nieśledzonym”, badani powtarzali tekst będący sensowną kontynuacją, nie zdając sobie sprawy ze zmiany źródła informacji.
Zatem: informacja nieśledzona jest analizowana semantycznie.
Treisman wyróżnia 3 poziomy selekcji w procesach uwagowych
Selekcja ze względu na właściwości sensoryczne. Nie odbieramy pewnej grupy bodźców, które przekraczają możliwości naszych narządów zmysłowych.
Selekcja ze względu na zgodność z trwałymi interesami organizmu i hierarchią wartości akceptowaną przez jednostkę. Bodźce, które naruszają nasze podstawowe interesy bywają odrzucane z dalszego przetwarzania. Jeśli jednostka stwierdzi, że bodźce nie są sprzeczne z jej trwałymi interesami, włącza ostatni etap selekcji.
Selekcja ze względu na chwilowe interesy organizmu.
+
-
-
-
-
zachowanie
przygotowanie programu reakcji
selekcja trzeciego rzędu
pamięć trwała
selekcja wtórna
pamięć krótkotrwała
rejestracja sensoryczna
selekcja pierwotna
kodowanie
bodźce
Wyszukiwarka