nauka o przestępstwie, III SEMESTR, PRAWO KARNE


NAUKA O PRZESTĘPSTWIE

Przestępstwo - słowo może być używane w trzech znaczeniach:

  1. jako stwierdzenie faktu społecznego, a więc zdarzenia, które w konkretnym miejscu i czasie miało miejsce

  2. jako ustawowy typ przestępstwa, określony w konkretnym przepisie części szczególnej kodeksu karnego, lub przepisie innej ustawy

  3. jako pojęcie ogólne, obejmujące sumę wszystkich warunków, niezbędnych do uznania ludzkiego zachowania za podstawę odpowiedzialności karnej; przesłanki odpowiedzialności to: czyn społecznie szkodliwy, czyn, który jest zagrożony karą przez ustawę, czy o ustawowo określonych cechach (znamionach), czyn, który oceniamy jako bezprawny i co do którego stwierdzamy winę danego podmiotu.

Art. 7. § 1. Przestępstwo jest zbrodnią albo występkiem.

§ 2. Zbrodnią jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą.

§ 3. Występkiem jest czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc.

SPOŁECZNA SZKODLIWOŚĆ CZYNU I BEZPRAWNOŚĆ

W przypadku przestępstw przeciwko mieniu, szkodę ocenia się w kategoriach ekonomicznych, w przypadku przestępstwa przeciwko zdrowiu, szkodę ocenia się jako stopień uszkodzenia ciała, itd. Jednak są też dobra o charakterze idealnym, których tak łatwo nie da się ocenić; wtedy mówimy o stopniu uszczerbku lub dolegliwości moralnej.

Wg art. 1 § 2 k.k. przestępstwem jest czyn zabroniony, zagrożony karą, którego szkodliwość społeczna jest więcej niż znikoma. Zwrócić uwagę trzeba na stopniowanie szkodliwości. Przyjęła się koncepcja podmiotowo - przedmiotowa społecznej szkodliwości (społecznego niebezpieczeństwa) czynu. O stopniu szkodliwości decydują:

Kodeks karny w art. 115 § 2 zawiera zespół kryteriów oceny stopnia szkodliwości społecznej czynu, są to:

Art. 115. § 1. Czynem zabronionym jest zachowanie o znamionach określonych w ustawie karnej.

§ 2. Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.

Ostatnie dwa odnoszą się do nieumyślnego przestępstwa.

BEZPRAWNOŚĆ

bezprawność - sprzeczność danego zachowania z całym obowiązującym porządkiem prawnym. Bezprawność ma charakter historyczny, czyli może być ustalona wyłącznie na moment popełnionego zachowania. Chodzi o ocenę wydawaną na podstawie porządku prawnego obowiązującego w chwili czynu. Może się okazać, że dany czyn w chwili popełnienia był zakazany. Później zniesiono ustawę, która zakazywała danych zachowań. Uchylenie takiej ustawy nie znosi wcale bezprawności czynów popełnionych pod rządami poprzednio obowiązującej ustawy. Np. obowiązywał zakaz wwozu pewnych towarów na terytorium państwa polskiego i zakaz ten został czasowo uchylony ale to nie znaczy, że zachowanie osób, które wwiozły ten towar przed uchyleniem zakazu było legalne. Skądże - było bezprawne, bo bezprawność ustalamy historycznie.

Korzenie aksjologiczne bezprawności. Uważa się, w sensie zasady aksjologicznej, że karę państwo wymierzyć może tylko za coś co w chwili popełnienia było zakazane, albo za coś co nie było wykonaniem obowiązującego w chwili popełnienia nakazu. Bierze się to z motywującej funkcji jaką ma pełnić kara - karę ustanawia się jako sankcję grożącą za niewykonanie polecenia (normy prawnej) władzy publicznej. Wobec tego sens stosowania tej kary zachodzi tylko wówczas jeżeli owa norma została przekroczona. Jeżeli pewnej normy zakazu lub nakazu nie było to jaki sens jest karać zachowania legalne w tamtym czasie? Jest to więc warunek natury kulturowej.

Jeżeli w przepisie prawa karnego w typie czynu zabronionego wyrażona jest klauzula normatywna bezprawności to jeżeli nie ma w systemie prawnym poza kodeksem prawnym regulacji ustanawiającej stosowne zakazy lub nakazy nie możemy wymierzyć kary za takie zachowanie. Tutaj dobrym przykładem jest zmiana jaka nastąpiła w typizacji klasycznego przestępstwa pozbawienia wolności. Otóż jeszcze w KK z 1932r. stosowny typ czynu zabronionego brzmiał „kto bezprawnie pozbawia człowieka wolności”, Już w kodeksie z 1969r. zniknęła klauzula „kto bezprawnie” i pozbawił się typ „kto pozbawia człowieka wolności”. w skali, znacznie więcej osób jest legalnie pozbawionych wolności niż niezgodnie z prawem. Idąc tym tokiem myślenia ustawodawca postanowił zaznaczyć, że chodzi jednak nie o legalne pozbawiania człowieka wolności a o te bezprawne.

Ale jest jeszcze jeden wyjątek od tego domniemania bezprawności. Mianowicie ustawodawca może wprowadzić regulacje, które zezwalają na podjęcie określonych zachowań skądinąd uznanych w innych regulacjach prawnych za zakazane, albo może zezwolić na niewykonanie pewnych zachowań skądinąd w innych regulacjach prawnych uznanych za nakazane. W teorii prawa mówimy wówczas o konstrukcji normatywnej dozwolenia. Nie jest to norma prawna, w istocie dozwolenie oznacza ograniczenie zakresu nakazu lub zakazu. Np. zasadniczo jesteśmy zmuszeni płacić podatek od całości naszego dochodu ale są sytuacje w których ów nakaz doznaje ograniczenia i ustawodawca je wylicza, że określone grupy osób w ogóle nie muszą płacić podatku a inne nie muszą płacić od całości dochodów. Dopiero porównanie tych dwóch zakresów, zakazu i dozwolenia, pozwoli nam skonstruować rzeczywistą normę.

Owe dozwolenia z teorii prawa w prawie karnym zwykło się określać kontratypami, inaczej okolicznościami wykluczającymi możliwość przyjęcia bezprawności czynu.

TYPIZACJA PRZESTĘPSTWA

Typizacja określa ramy (siatkę) przestępstw, a czyny wychodzące poza nią nie są przestępstwem

Typ przestępstwa obejmuje:

  1. znamiona przedmiotu przestępstwa

  2. stronę przedmiotową

  3. podmiot

  4. stronę podmiotową

1. ZNAMIONA

Znamiona - wyszczególnione w opisie cechy przestępstwa

  1. znamiona ustawowe i konkretne

ustawowe - występują w opisie nazwy

konkretne - cechy zdarzenia konkretnego

Porównywanie obu znamion nazywa się subsumcją

  1. znamiona opisowe (deskryptywne) i ocenne (wartościujące, normatywne)

opisowe wyjaśniają zjawiska, zdarzenia, ocenne wyrażają oceny (np. znaczna wartość)

  1. znamiona kwalifikujące i uprzywilejowane do przestępstw kwalifikujących i uprzywilejowanych

  2. znamiona negatywne - okoliczności które mają nie występować, aby móc realizować dany typ czynu; takie znaczenie mają kontratypy.

2. PRZEDMIOT PRZESTĘPSTWA

Przedmiot przestępstwa jest to to samo co dobro chronione. Istnieje stopniująca klasyfikacja przedmiotu przestępstwa:

  1. ogólny przedmiot przestępstwa - są to stosunki społeczne w danym społeczeństwie chronione przez prawo karne

  2. przedmiot rodzajowy - jest to wspólne dla pewnej grupy przestępstw dobro, dające się odróżnić od innych dóbr rodzajowych; np. życie, zdrowie ludzkie. Przestępstwa należące do tego samego rodzaju nazywamy podobnymi

  3. przedmiot indywidualny - wiąże się z konkretnym typem przestępstwa.

Gdy przepis części szczególnej wskazuje na więcej niż jedno dobro chronione, mówimy o głównym i dodatkowym przedmiocie ochrony.

Należy od przedmiotu przestępstwa odróżnić przedmiot czynności wykonawczej (przedmiot czynu). Przedmiotem czynu jest postać materialna przedmiotu przestępstwa. Otóż przy kradzieży przedmiotem przestępstwa jest prawo własności, a przedmiotem czynu ukradziony przedmiot.

3. PRZEDMIOTOWA STRONA PRZESTĘPSTWA

Do przedmiotowej strony przestępstwa zaliczamy:

  1. zachowanie człowieka - czyn

  2. formy tego czynu

  3. okoliczności w jakich czyn był realizowany

  4. warunki popełnienia (miejsce, czas), związek przyczynowy, okoliczności wyłączające bezprawność

Ad. 1)

CZYN - to zachowanie człowieka stanowiące rezultat decyzji woli, będącej efektem skomplikowanego procesu oddziaływania różnych bodźców kształtujących motywację do tego zachowania.

CZYNEM jest tylko świadome zachowanie się człowieka.

W rozumieniu prawa karnego czyn nie zachodzi w przypadku, gdy nastąpi szczególna reakcja na bodźce, np. w stanie ataku padaczki, w silnej gorączce,we śnie czy inne odruchy bezwarunkowe itd. Do czego zalicza się przymus fizyczny - absolutny, vis absoluta np. skrępowanie, odurzenie siłą,

Czynu nie wyłącza przymus psychiczny, vis compulsiva środkami fizycznymi (biciem) lub psychicznymi (groźbą) na decyzję woli człowieka. Wola wymuszona jest także wolą -Coacta voluntas est etiam voluntas. Zmuszone jest autorem czynu, nie musi jednak odpowiadać odpowiedzialności karnej, jeśli spełniono warunki konieczności wyższej.

Czynem w rozumieniu prawa karnego może być nie tylko działanie, ale również i bezczynność, jeśli istniał obowiązek podjęcia określonego działania.

Cztery koncepcje czynu zabronionego

  1. naturalistyczna

W. Wolter - Czynem jest psychicznie kierowana aktywność woli człowieka w postaci kompleksu ruchów fizycznych albo zahamowanych ruchów, prowadzących do zmian w świecie zewnętrznym

  1. socjologiczna

Czynem jest zachowanie społecznie doniosłe, tj. mające znaczenie dla stosunków społecznych. Czynem jest zaniechanie bądź działanie wyodrębnione z całokształtu ludzkiej aktywności, stanowiące ujemny fakt społeczny.

  1. jurydyczno - wartościująca

Czynem jest zachowanie się sprzeczne z normą i podlegające ujemnej ocenie z tego punktu widzenia. W tym ujęciu czynem jest działanie lub zaniechanie

  1. finalna

H. Welzer (niem.) Zachowanie jest przyczynowe i kierunkowe. Istota czynu polega na celowym i sterowanym wykorzystaniem przyczynowości świata. Czyn polega na działaniu, a zaniechanie jest odrębną kategorię pojęciową.

Ad. 2)

PODZIAŁ PRZESTEPSTW ZE WZGLĘDU NA FORMĘ CZYNU ZABRONIONEGO

  1. przestępstwa z działania i z narażenia na niebezpieczeństwo

  2. przestępstwa materialne i formalne, w tym materialnie ścięte

  3. przestępstwa z naruszenia i z narażenia na niebezpieczeństwo

  4. przestępstwo złożone

  5. przestępstwo trwałe

  6. przestępstwo jednorazowe z trwałym skutkiem

  7. przestępstwo o zbiorowo oznaczonym czynie

  8. przestępstwo ciągłe

  9. przestępstwa kwalifikowane i uprzywilejowane

Przestępstwa z działania - niepodporządkowanie się zakazowi -delictum commissivum

Przestępstwa z zaniechania - nieuwzględnienie nakazu - delicta omissiva -obowiązek ten musi mieć prawny charakter. Źródłem obowiązku jest ustawa lub umowa.

Przestępstwa materialne - mogą polegać na działaniu lub zaniechaniu (delictum per omissionem commisum) - art. 148 §1

Przestępstwa formalne - polegają na działaniu lub zaniechaniu (delicta mere omissiva)- art. 162 §1

Przestępstwa materialne ścięte - do dokonania przestępstwa wystarczy dążenie sprawcy do realizacji określonego celu, co nie musi jednak nastąpić. Używa się słów jak „po to aby” „w celu”

Przestępstwa z naruszenia - gdy dobro prawne doznaje naruszenia w sposób konkretny

Przestępstwa z narażenia na niebezpieczeństwo - sprawca tworzy stan zagrożenia dla określonej wartości. Wyróżniamy 4 rodzaje:

Przestępstwo z narażenia na niebezpieczeństwo powszechne - gdy niebezpieczeństwo obejmuje bliżej nieokreśloną, większą grupę osób lub mienie w szerszym zakresie. Jest to rozdz. XX k.k.

Art. 163. § 1. Kto sprowadza zdarzenie, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, mające postać:

1) pożaru,

2) zawalenia się budowli, zalewu albo obsunięcia się ziemi, skał lub śniegu,

3) eksplozji materiałów wybuchowych lub łatwopalnych albo innego gwałtownego wyzwolenia energii, rozprzestrzeniania się substancji trujących, duszących lub parzących,

4) gwałtownego wyzwolenia energii jądrowej lub wyzwolenia promieniowania jonizującego,

podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

Przestępstwo z narażenia na niebezpieczeństwo indywidualne - dobro objęte niebezpieczeństwem da się zindywidualizować. Zawarte są one w art. 160-161

Art. 160. § 1. Kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Przestępstwo z narażenia na niebezpieczeństwo konkretne - polegają na wywołaniu niebezpieczeństwa w postaci wyraźnie realnej, jako już istniejącego. Ustawa używa określeń - „bezpośrednie niebezpieczeństwo”- np. art. 160

Przestępstwa z narażenia na niebezpieczeństwo abstrakcyjne - jest to niebezpieczeństwo hipotetyczne, domniemane. Np. art. 179, 180

Art.180 . Kto, znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, pełni czynności związane bezpośrednio z zapewnieniem bezpieczeństwa ruchu pojazdów mechanicznych,

podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Przestępstwo złożone - ma niejednolitą budowę czynu zabronionego. Opis czynu obejmuje co najmniej dwa różne zachowania (np. rozbój -zamach na osobę oraz zamach na mienie).

Przestępstwo trwałe - polega na wywołaniu przez sprawcę określonego stanu bezprawia, którego przerwanie może nastąpić zgodnie z wolą sprawcy lub też nie.

Przestępstwo jednorazowe z trwałym skutkiem - polega na wywołaniu stanu bezprawia, którego przerwanie nie zależy już od sprawcy. (np. bigamia)

Przestępstwo o zbiorowo oznaczonym czynie - gdy czyn został w ustawie określony jako wielokrotność zachowana tego samego rodzaju lub zachowań różnych. Np. znęcanie się jest wielością naruszeń nietykalności cielesnej ofiary.

Przestępstwo ciągłe - ten sam sprawca popełnia wiele czynów

Koncepcja podmiotowa - wszystkie czyny popełnione przez sprawcę można uznać za jedno przestępstwo ciągłe, gdy sprawcy towarzyszył z góry podjęty zamiar popełnienia czynu „na raty”

Koncepcja przedmiotowa - uznaje za decydujące elementy obiektywne, jak bliski związek czasowy poszczególnych czynów, jednakowy sposób działania, tożsamość dobra chronionego.

W 1966 Sąd Najwyższy stwierdził, że przestępstwo jest ciągłe, gdy poszczególne zachowania sprawcy nie tracą walorów samodzielności. Obecnie o ciągłości decyduje nastawienie sprawcy na działanie etapowe, krótkie odstępy czasu między zachowaniami albo, gdy przedmiotem zamachu jest dobro osobiste - tożsamość pokrzywdzonego.

Przestępstwo kwalifikowane

Przestępstwa kwalifikowane przez okoliczności - znamiona kwalifikujące o charakterze statycznym; istnieją one w chwili czynu, mogą dotyczyć różnych zjawisk, jak

  1. sposobu popełnienia czynu (np. szczególne okrucieństwo)

  2. użytych środków (np. niebezpieczne narzędzie)

  3. wartości przedmiotu czynu (np. mienie znacznej wartości)

Przestępstwa kwalifikowane przez następstwo - są to przestępstwa kwalifikowane przez następstwo które wynika z czynu. znamiona kwalifikujące o charakterze dynamicznym;

Przestępstwa uprzywilejowane - polegają na wyodrębnieniu z typu podstawowego typu uprzywilejowanego. Dotyczą zabójstw - zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami, dzieciobójstwo, zabójstwo eutanatyczne

Np. art. 156§1 - typ podstawowy, a §3 typ uprzywilejowany

Art. 156. § 1. Kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci:

1) pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia,

2) innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej lub znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała,

podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka, sprawca

podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

Przestępstwa są jeszcze:

Publicznoskargowe - ściganie należy do oskarżyciela publicznego, wyróżniamy:

Ścigane z urzędu - nie jest potrzebna inicjatywa pokrzywdzonego

Ścigane na wniosek - jest ona potrzebna

Prywatnoskargowe - inicjatywa w zakresie oskarżenia należy do pokrzywdzonego. Do pokrzywdzonego należy gromadzenie dowodów i ciężar dowodzenia w tej sprawie. Przestępstwami prywatnoskargowymi są:

Ad. 3)

Okoliczności czynu

Art. 6. § 1. Czyn zabroniony uważa się za popełniony w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany.

§ 2. Czyn zabroniony uważa się za popełniony w miejscu, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, albo gdzie skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił lub według zamiaru sprawcy miał nastąpić.

Ad. 4)

Związek przyczynowy

Obiektywnym warunkiem odpowiedzialności za przestępstwo skutkowe jest ustalenie związku przyczynowego między zachowaniem się sprawcy a określonym w ustawie skutkiem. Można mówić o związku przyczynowym tylko wówczas, gdy jest on istotnym elementem warunkującym następstwo czynu, zaś skutek musi być normalnym, typowym następstwem tego działania.

Rozróżnia się 3 teorie związku przyczynowego:

  1. teoria ekwiwalencyjna - równorzędności warunków - zakłada obiektywny charakter związku przyczynowego, wg niej skutek składa się z wielu warunków, a ustalenie, że zachowanie człowieka jest przyczynowe wystarczy określić na jednym z tych warunków, bez którego zaistnienia skutek by nie nastąpił.

  2. teoria przeciętnej przyczynowości - (adekwatna) - istnienie związku przyczynowego ze skutkiem jest wówczas, gdy skutek jest „typowym” następstwem czynu. Typowy charakter określa się na podstawie obserwacji życia.

  3. teoria relewancji - istotną przyczyną jest tylko takie zachowanie się człowieka, które jest warunkiem skutku, a ponadto realizuje znamiona wykonawcze czynu zabronionego, stwarzając niebezpieczeństwo dla chronionego w danym zespole znamion - dobra prawnego. Kryterium pełni tu funkcja czasownikowa, np. kto „zabija”, „zabiera”, „pozbawia”.

4. PODMIOT PRZESTĘPSTWA

Podmiotem przestępstwa może być tylko autor czynu (człowiek jako jednostka fizyczna), Dolna granica wiekowa - kodeksowi karnemu podlega każdy, kto ukończył 17 lat. W kodeksie z 1969 pozwolono na obniżenie tego wieku do lat 16 w wypadkach niektórych najcięższych przestępstw lub gdy przemawiają za tym inne okoliczności. W przypadku spowolnionego rozwoju psychicznego można tę granicę podnieść do 18 lat.

Obecnie

Na zasadach określonych w tym kodeksie odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat.

W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.

Młodocianym jest sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat.

Nieletni

Istnieje możliwość obniżenia granicy do lat 15 jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.

w wypadkach gdy:

  1. ze szczególnym okrucieństwem,

  2. w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem,

  3. w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie,

  4. z użyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych,

1) pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia,

2) innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej lub znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała,

1) pożaru,

2) zawalenia się budowli, zalewu albo obsunięcia się ziemi, skał lub śniegu,

3) eksplozji materiałów wybuchowych lub łatwopalnych albo innego gwałtownego wyzwolenia energii, rozprzestrzeniania się substancji trujących, duszących lub parzących,

4) gwałtownego wyzwolenia energii jądrowej lub wyzwolenia promieniowania jonizującego,

podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

sprowadza katastrofę w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym zagrażającą życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach,

Ze względu na podmiot rozróżniamy przestępstwa:

Przestępstwa powszechne (delicta communia) - ogólne określenie przedmiotu, „kto”

Przestępstwa indywidualne co do podmiotu (delicta propria) - właściwe przestępstwa indywidualne. Wskazują na ściśle określoną grupę osób, które mogą wystąpić jako podmiot.

Przestępstwa indywidualne z uwagi na podmiot - niewłaściwe przestępstwa indywidualne.

5. PODMIOTOWA STRONA PRZESTĘPSTWA

Strona podmiotowa odnosi się do motywacji działania oraz do winy.

WINA

Zasada winy - art. 1§3 - nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu.

Z art. 8 wynika, że zbrodnię można popełnić tylko umyślnie, występek również nieumyślnie, jeśli ustawa tak stanowi.

Mamy 2 teorie winy:

  1. Teoria psychologiczna - obowiązywała w kodeksach z `32 i '69 - wina jest to stosunek psychiczny sprawcy do czynu. Zakłada istnienie winy umyślnej i nieumyślnej

  2. Teoria normatywna -. Łączy się ją z pracą R Franka z 1907 inni przedstawiciele to

J. Goldschmidt, B. Freudenthal, W. Wolter

Teoria normatywna czysta - zarzut sprzecznego z prawem postępowania. Wina charakteryzuje się jednością, umyślne lub nie może być przestępstwo.

Teoria normatywna kompleksowa - z pewnymi nieścisłościami obowiązuje w kodeksie z 1997

Na istotę winy składa się:

UMYŚLNOŚĆ, inaczej zamiar. Wg art. 9 mamy:

  1. zamiar bezpośredni (dolus directus) - gdy sprawca chce czynu zabronionego. W kodeksie zamiar bezpośredni występuje również w szczególnej postaci -

Występują również pewne szczególne faktyczne stany zamiaru bezpośredniego:

  1. zamiar ewentualny, wynikowy (dolus ewemtualis) - gdy sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego i na to się godzi. Zamiar ewentualny zawsze występuje obok zamiaru bezpośredniego. Jako niższa forma umyślności przemawia za złagodzeniem wymiaru kary.

  2. zamiar niby ewentualny (dolus quasi eventualis) - stworzony przez Igora Andrejewa. - polega na tym, że sprawca chce pewnego stanu rzeczy, nie mając pewności co do jednego ze znamion czynu zabronionego.

Kiedyś dzielono zamiary na:

NIEUMYŚLNOŚĆ nie jest jednak prostym zaprzeczeniem umyślności. Charakteryzuje ją:

Art. 9 § 2. Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.

Nieumyślność może być:

  1. nieumyślność świadoma (lekkomyślność) - sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego i bezpodstawnie przypuszcza, że go uniknie

  2. nieumyślność nieświadoma (niedbalstwo) - sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego choć mógł powinien był to przewidzieć.

WINA KOMBINOWANA - mieszana - stworzona przez Anzelma Feurbacha, zastosowana w bawarskim kodeksie karnym z 1813r. Początkowo określana jako nieumyślność wynikająca z umyślności - culpa dolo determinata. Obecnie zwana nieumyślność połączona z umyślnością - culpa dolo exorta. Oznacza to dualizm form winy przy jednym typie przestępstwa. Część znamion (czyn wyjściowy) objęta jest umyślnością, część nieumyślnością (następstwo czynu).

Wina kombinowana odnosi się do przestępstw kwalifikowanych przez następstwo.

Zachowanie sprawcy (wyjściowe) - umyślne

Następstwa tego zachowania (skutek dalej idący, drugi skutek przy przestępstwach materialnych) - nieumyślnie

Np. Ciężkie uszkodzenie ciała z którego wynikł skutek śmiertelny.

MOTYW POPEŁNIENIA CZYNU

Motywacja działania sprawcy ma znaczenie przy określaniu stopnia winy, czy społecznej szkodliwości. W kodeksie z '69 nazywano to pobudką. Motywami niskimi są motywy zasługujące na szczególne potępienie, jak nienawiść, złośliwość, dążenie do poniżenia drugiego człowieka.

6. OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZJĄCE ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNĄ

Zawarte w oddzielnym rozdziale (III) przez kodeks z '97 i '69.

Odpowiedzialność karną można wyłączyć albo poprzez wyłączenie bezprawności albo poprzez wyłączenie winy.

Okoliczności wyłączające bezprawność

Wyłączenie bezprawności = kontratyp

Istota kontratypów polega na tym, że w pewnych sytuacjach życiowych zachowanie człowieka nie przedstawia się jako społecznie niebezpieczne i jako takie nie może uchodzić za czyn przestępny. Rozróżniamy kontratypy ustawowe i pozaustawowe.

KONTRATYPY:

  1. Kontratypy ustawowe

  1. obrona konieczna (art. 25)

  2. stan wyższej konieczności (art. 26 § 1)

  3. działanie w obronie społecznie uzasadnionego interesu oraz prawdziwość zarzutu (art. 213)

  4. samopomoc legalna (art. 432§1, art. 343§2 i inne k.c.)

  5. dozwolone ryzyko (art. 27)

  6. działanie w ramach swoich praw i obowiązków

  7. czynności lecznicze

  8. przerwanie ciąży

  1. Kontratypy pozaustawowe

  1. zgoda uprawnionego (pokrzywdzonego)

  2. prawo karcenia

  3. zwyczaj

  4. ryzyko w sporcie (patrz dozwolone ryzyko)

1. Obrona konieczna

Art. 25. § 1. Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem.

Vim vi repellere licet (Cicero) - kto dla odparcia siły zastosuje siłę, nie popada w konflikt z prawem, bo realizuje swoje przyrodzone uprawnienie.

Elementami obrony koniecznej są zamach i obrona

zamach - jest to każdy czyn skierowany ku zmianie stanu istniejącego przez naruszenie dobra. Zamach musi być bezpośredni, bezprawny i realny

Bezprawność zamachu - sprzeczność zamachu z porządkiem prawnym

Zamach musi pochodzić od człowiek i być niezgodny z prawem karnym, cywilnym czy administracyjnym. Czyn naruszający normy moralne nie jest bezprawny.

Bezpośredniość zamachu - gdy zamach stanowi konkretne aktualne niebezpieczeństwo dla prawnie chronionego dobra. Pomiędzy zamachem a obroną powinien zachodzić ścisły związek czasowy (temporis vicinitas). Wymaga się, aby można było uznać ich związek za bezpośredni.

Realność zamachu - zamach ma istnieć obiektywnie, musi stanowić rzeczywiste niebezpieczeństwo. Zamach urojony - gdy zamach istniał wyłącznie w subiektywnym odczuciu broniącego się. Wtedy mówimy o obronie urojonej.

Obrona - obrona uzasadnia zamach. Powinna być taka, by w danych warunkach skutecznie zamach odeprzeć. Kodeks karny nie określa warunków obrony. W przeciwieństwie do stanu wyższej konieczności przy obronie koniecznej nie uwzględnia się proporcjonalności dóbr (np. zabicie człowieka który ukradł jabłko).

Przekroczenie granic obrony koniecznej

Następuje w dwóch postaciach:

2. Stan wyższej konieczności

Art. 26 §1 . Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przedstawia wartość niższą od dobra ratowanego.

Elementami stanu wyższej konieczności są:

Niebezpieczeństwo - każda skonkretyzowana groźba naruszenia dobra prawnego. Niebezpieczeństwo musi być bezpośrednie i realne (jak u obrony koniecznej).

Warunki dozwolonego przeciwdziałania niebezpieczeństwu

Przekroczenie granic wyższej konieczności

Następuje w momencie naruszenia zasady subsydiarności lub proporcjonalności, lub gdy przeciwdziałanie niebezpieczeństwu nie odpowiada warunkowi bezpośredniości niebezpieczeństwa. Może mieć postać ekscesu ekstensywnego.

Wyższa konieczność w prawie cywilnym

Art. 424 k.c. uznaje za źródło niebezpieczeństwa tylko zwierza lub rzecz (w karnym są to jeszcze człowiek lub siły przyrody). Ratowane dobro jest ważniejsze od poświęcanego (można poświęcić tylko rzecz lub zwierzę, od którego niebezpieczeństwo pochodziło).

Mamy

3. Działanie w obronie społecznie uzasadnionego interesu oraz prawdziwość zarzutu

jest to kontratyp do zniesławienia. Nie stanowi przestępstwa zniesławienia zarzut uczyniony publicznie, pod warunkiem że zarzut ten jest prawdziwy, a sprawca działa w obronie społecznie uzasadnionego interesu. Dopuszcza się tym samym pewne formy krytyki publicznej, podjęte w interesie publicznym.

Prawdziwość zarzutu uczynionego niepublicznie

Nie jest zniesławieniem nie-działanie w obronie interesu społecznego, gdy zarzut został uczyniony niepublicznie i jest prawdziwy.

4. Samopomoc legalna

Prawo karne nie zna samopomocy, stąd uchyla ona bezprawie karne, jeżeli jest dozwolona przepisami cywilnoprawnymi. Wg K.C. o samopomocy mówimy tylko wtedy, gdy:

5. Dozwolone ryzyko

Czynność mieści się w ramach dozwolonego ryzyka, gdy została podjęta w celu wytworzenia szeroko rozumianej, nowej wartości społecznej.

Warunki dozwoloności ryzyka:

  1. działanie ma być podjęte w celu przysporzenia gospodarce narodowej korzyści bądź w celu przeprowadzenie eksperymentów badawczych, leczniczych, technicznych lub ekonomiczny

  2. aktualny stan wiedzy uzasadnia podjęcie ryzyka

  3. spodziewana korzyść ma istotne znaczenie gospodarcze, poznawcze lub lecznicze

  4. zachowano zasady ostrożnego postępowania

  5. prawdopodobieństwo korzyści poważnie przekracza prawdopodobieństwo szkody

Ryzyko jest dopuszczane w sporcie, gdy:

        1. dana dyscyplina sportowa jest dozwolona przez państwo

        2. czynność sportowa jest wykonana zgodnie z regułami gry sportowej

        3. czynność sportowa jest podjęta w celu sportowym przy zachowaniu niezbędnej ostrożności

6. Działanie w ramach swoich praw i obowiązków

Działanie, które jest realizacją obowiązków lub uprawnień służbowych, które w innych warunkach wypełniałoby znamiona przestępstwa - nie jest przestępstwem (np. użycie przymusu fizycznego, naruszenie tajemnicy korespondencji).

Uprawnienia i obowiązku wynikają z różnorodnych przepisów prawa, zwłaszcza dotyczących funkcjonariuszy publicznych.

Są to:

    1. zatrzymanie osoby podejrzanej przez funkcjonariusza policji, tymczasowe aresztowanie, wykonanie kary pozbawienia wolności

    2. spełnianie swoich obowiązków przez komornika

    3. zajęcie mienia przez poborcę podatkowego, jego prawo do wejścia do mieszkania

    4. prawo każdego człowieka do ujęcia sprawcy przestępstwa schwytanego na gorącym uczynku lub w bezpośrednim pościgu

7. Czynności lecznicze

Zabieg operacyjny musi być

Do zabiegów leczniczych nie zalicza się aborcji.

8. Przerwanie ciąży

Uchwalona 7 stycznia 1993 r. ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży legalizuje aborcję, gdy:

  1. utrzymanie ciąży stwarza zagrożenie poważnego niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia kobiety,

  2. stwierdzono ciężkie i nieodwracalne uszkodzenie płodu albo nieuleczalną chorobę zagrażającą jego życiu,

  3. ciąża jest wynikiem przestępstwa

Warunkiem jej dokonania jest:

9. Zgoda pokrzywdzonego

Zaistnienie zgody unicestwia byt przestępstwa z uwagi na brak znamienia przestępstwa.

        1. zgody może udzielić każda osoba zdolna do składania oświadczenia woli w myśl przepisów prawa cywilnego (dobrowolna i świadoma)

        2. zgoda musi istnieć najpóźniej w chwili czynu, musi być wyraźna

        3. zgoda nie może być sprzeczna z zasadami współżycia społecznego

10. Prawo karcenia

W ramach uprawnień rodziców i opiekunów mieści się prawo karcenia względem podległych im dzieci (ius corrigendi). Karcenie dozwolone jest, jeżeli podjęte zostało w celu wychowawczym (cum animo corrigendi) i z umiarkowaną intensywnością.

11. Zwyczaj

Przestepstwem nie jest np. polanie wodą w śmigus dyngus.

7. OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE WINĘ

Są to:

  1. niedojrzałość psychiczna i społeczna nieletnich

  2. niepoczytalność

  3. błąd