AKADEMIA ŚWIĘTOKRZYSKA
im. Jana Kochanowskiego
w Kielcach
WYDZIAŁ PEDAGOGICZNY I ARTYSTYCZNY
Kierunek: Pedagogika
Specjalność: Rewalidacja z terapią pedagogiczną
Fazy rozwoju mowy przez dziecko
wg A. Jurkowskiego „Ontogeneza mowy i myślenia”
Kielce 2007
Niemowlę wprawdzie nie posługuje się mową, jednak emituje wiele dźwięków o różnym nasileniu i modulacji: krzyk, płacz, kwilenie, gaworzenie. Te właśnie wczesne wokalizacje i czynności fonacyjne interesują wielu poszukiwaczy źródeł opanowania mowy. Wg C. W. Valenitine'a na ontogenetyczne przesłanki opanowywania języka składają się z:
spontaniczne wyrażanie odczuć i pragnień
spontaniczne głużenie, gruchanie (pojawia się w 2 - 3 miesiącu życia i jest odruchem bezwarunkowym; charakteryzuje się wydawaniem przez niemowlę różnych dźwięków, a w tym samogłosek, spółgłosek, grup spółgłoskowych i samogłoskowych oraz towarzyszącymi im nieskoordynowanymi ruchami ciała i kończyn; gruchanie występuje wówczas, gdy dziecko jest zadowolone i odprężone) i gaworzenie (pojawia się około 6 miesiąca i jest odruchem warunkowym i charakteryzuje się zamierzonym wydawaniem i powtarzaniem dźwięków; na początku tego okresu pojawiają się pierwsze sylaby: ma, ta, ba, później: ma - ma, ta - ta, ba - ba, które dziecko powtarza wielokrotnie, ale nie przypisuje im konkretnego znaczenia; z końcem pierwszego roku życia wypowiada już 2 - 3 wyrazy: mama, baba, tata) oraz ćwiczenie w wydawaniu dźwięków
naśladowanie dźwięków i ćwiczenie się w ich wydawaniu
kojarzenie dźwięków słyszanych z odczuciami, przedmiotami widzianymi lub ogólnymi sytuacjami i relacjami
kojarzenie dźwięków wydawanych przez samo niemowlę z reakcjami innych osób.
Na przełomie pierwszego i drugiego roku życia, zakres zachowań dziecka wzbogaca się o możliwość wypowiadania słów ze zrozumieniem. Rozwój mowy czynnej charakteryzuje początkowo stosunkowo powolne, a potem szybkie narastanie zasobu słownika indywidualnego — słów, których znaczenie zaczyna dziecko rozumieć i używać czynnie w kontaktach z innymi.
Pojawianie się pierwszych słów we wczesnej ontogenezie jest przedmiotem badań oraz rozważań teoretycznych zmierzających do wyjaśnienia mechanizmów tego procesu. Do najbardziej reprezentatywnych koncepcji należy wyjaśnienie, zaproponowane przez F. H. Allporta.
F. H. Allport przedstawia proces, w wyniku którego emitowane przez dziecko dźwięki gaworzenia zostają skojarzone najpierw z dźwiękami wydawanymi przez osoby dorosłe, a następnie z przedmiotami, do których się odnoszą. U podstaw tego procesu tkwi mechanizm warunkowania. Całość procesu obejmuje trzy etapy, nie zawsze dające się wyraźnie oddzielić oraz nie związane ściśle z jakimś określonym wiekiem życia. Etapy są przedstawone schematycznie
na rysunku poniżej.
Rys. 1. Etapy rozwoju nawyków językowych małego dziecka(wg. F. H. Allporta).
Etap I (rys. 1 A)
Mamy tu do czynienia z przypadkową artykulacja sylab utrwalaną na zasadzie reakcji okrężnej. Jest to typowe gaworzenie. Wymówienie przypadkiem sylaby, np. „da”, powoduje, że dziecko słyszy tę własną reakcję głosową. Impuls słuchowy, doprowadzany do określonych ośrodków mózgowych przechodzi na nerwowe drogi zstępujące, prowadzące do mięśni związanych z artykulacją danej sylaby. Dziecko powtarza znów sylabę, reduplikując ją nieraz wielokrotnie: „da-da-da".
Etap II (rys. 1 B)
W tym etapie istotne jest wywoływanie tego samego elementu artykulacyjnego przez dźwięki mowy innych osób. Dorosły, mówiąc do dziecka jakieś słowo, np. ,,doll" (lalka — w języku angielskim), podobne nieco do jego „da", powoduje pobudzenie słuchowe dające w efekcie reakcję ,,da". Właściwość wywoływania takiej reakcji mają te dźwięki wydawane przez dorosłych, które są identyczne lub chociaż w jakiś sposób zbieżne z tymi, jakie dziecko już wypraktykowało uprzednio w gaworzeniu. Na przykład synek samego Allporta reagował na usłyszenie angielskich słów: ,,down" i ,,doll" dźwiękiem ,,da", natomiast na dźwięk słów: ,,box", „bottie", „błock" i ,,bye" wypowiadał ,,ba". Inaczej mówiąc, dziecko odpowiada na dźwięk słyszany z zewnątrz możliwie podobną reakcją wokalną, jaką jest w stanie emitować, biorąc pod uwagę jego aktualne możliwości artykulacyjne.
Etap III (rys. 1 C)
W kolejnym etapie następuje kojarzenie elementów artykulacyjnych (wywoływanych już przez innych) z przedmiotami lub sytuacjami aktualnie przez dziecko spostrzeganymi. Częściowo jest to powtórzenie tego, co było w etapie II. W tym przypadku jednak dziecko ma możność jednoczesnego obserwowania przedmiotu (lalki). W ten sposób ustala się związek warunkowy między widokiem lalki (doli) a wypowiadaniem „da".
Etap IV (rys. 1 D)
W etapie IV mamy do czynienia z wytworzoną reakcją warunkową. Sam widok lalki wystarczy do wywołania reakcji dźwiękowej u dziecka, w której podaje ono nazwę tego przedmiotu. Mówiąc dokładniej, chodzi tu o reakcję dźwiękową, na miarę możliwości dziecka najbardziej zbliżoną do słowa „lalka". Dziecko nie potrzebuje już słownej stymulacji, wystarczy mu konkretna rzecz, aby wywołać reakcję dźwiękową.
Z czasem dźwięki użyte przez dziecko jako odpowiadające danemu słowu będą się upodobniały fonetycznie do niego. Początkowo tylko najbliższe otoczenie dziecka jest w stanie zorientować się, iż na przykład „da” odnosi się do lalki. Przykładowe „da” nie jest już tylko wyrazem gaworzenia, ale zaczyna funkcjonować jako rzeczywiste słowo. Od tej chwili będzie następował stały rozrost zasobu słów, jakim dysponuje dziecko, połączony ze zbliżaniem się ich brzmienia do mowy dorosłych. Zarazem i mechanizmy leżące u podstaw tego procesu staną się z pewnością bardziej złożone niż to ujmuje koncepcja Allporta.
Upodobnianie się dźwięków używanych przez małe dzieci w funkcji słowa do brzmienia tych słów w mowie dorosłych jest procesem trwającym jakiś czas — krócej lub dłużej u poszczególnych dzieci. Decydują o tym różne czynniki związane z nerwowo-mięśniową aparaturą artykulacyjną, słyszeniem i analizą bodźców słuchowych, a także z warunkami środowiskowymi. W wieku poniemowlęcym, a po części i w wieku przedszkolnym (lata 3—7), wymowa nie jest jeszcze ustalona i słowa brzmią tak odmiennie, iż nieraz tylko najbliższe otoczenie dziecka może je zrozumieć.
Specyfika mowy małego dziecka pod tym względem odnosi się do zmienionej artykulacji głosek, jak i postaci słów, którą opisuje L. Kaczmarek.
4
Wyszukiwarka