HISTORIA STAROŻYTNA

Bliski Wschód

1. BLISKI WSCHÓD U PROGU HISTORII-POWSTANIE NAJSTARSZYCH CENTRÓW CYWILIZACYJNYCH (II POŁOWA IV TYSIĄCLECIA P.N.E.)

Ponad regionalne związki kulturowe u schyłku neolitu:

Starożytny Bliski Wschód do tereny dzisiejszej: Turcji, Cypru, Armenii, Syrii, Libanu, Izraela, Jordanii, Iraku, Egiptu, częściowo Iranu (zachodnie prowincje), Sudan (część północna), Arabii Saudyjskiej oraz innych państw z półwyspu arabskiego.

Rewolucja neolityczna- przejście od biernego pozyskiwania żywności w formie łowiectwa, myślistwa i zbieractwa do podjęcia produkcji rolniczej i hodowlanej, w konsekwencji zmiana trybu życia na całkowicie osiadły.

Sprowadzanie surowców zmusza do kontaktów, co prowadzi do wymiany kulturowej, wiedzy, umiejętności i idei.

Obsydian- wulkaniczne szkliwo służące do wyrobu najdoskonalszych narzędzi i uzbrojenia. Podstawowy surowiec pozyskiwany w górach Taurus i Taurus Armeński. Trzy szlaki obsydianu:

• do południowopalestyńskiej Beidy

• do południowomezopotamskiego Eridu

• do irańskiego Ali Kosz

I faza neolitu- neolit przedceramiczny

4 wielkie kręgi kulturowe w I połowie VI tys. p.n.e.:

• Dżarmo- cały obszar Zagrosu i przedgórzy po obu jego stronach

• Hassuna- północna-wschodnia i środkowa Mezopotamia

• Amuk (fazy A i B)- Syria, Palestyna i północno-zachodnia Mezopotamia

• Czatalhuyuk- południowo-wschodnia Anatolia.

W wyniku zmian kulturowych obraz kultur dominujących zmienił się diametralnie:

II połowa VI tys. p.n.e.:

- Halaf- północna Syria, północa Mezopotamia, centralna część Żyznego Półksiężyca od Anatolii i wybrzeży Morza Śródziemnego po Zagros, oraz wpływy w części Syrii i Libanie.

- Samarra- środkowa Mezopotamia, środkowa i północna część Zagrosu

• Amuk C- w całości pod wypływami Halaf, środkowa i południowa Syria oraz Liban.

• Jamruk- Palestyna

Dodatkowo występowały kultury o lokalnym charakterze w Anatolii i zachodnim Iranie.

W I połowie V tys. Jamruk przechodzi w kolejne fazy; Munhata (I poł. V tys.) i Wadi Rabah (II poł. V tys.). Pojawia się kultura Amuk D, która jest prostą kontynuacją kultury Amuk C.

Od połowy V tys. p.n.e. zanika i upada kultura Halaf, odczuwa to ludność Syrii, gdzie panuje osadnictwo kultury Amuk E, które jest tylko namiastką z zasiedlenia z czasów Amuk C i D.

epoka chalkolityczna- okres miedziano-kamienny.

Ekspansja kultury Ubaid, opanowanie terenów rdzennych dla Halaf (północna Mezopotamia) nastąpiło dopiero w fazie trzeciej (Ubaid 3- tzw. Ubaid właściwe), czyli w II połowie V tys. Swoim zasięgiem objęła praktycznie cały teren Żyznego Półksiężyca (Syria, Cylicja, Elam, Suzjana, Bahrajn i południowo-wschodnie wybrzeża Półwyspu Arabskiego)

Rewolucja miejska i powstanie pierwszych miast-państw:

Procesy miastotwórcze uległy przyśpieszeniu w I połowie IV tys. p.n.e. Faza Ubaid 4 (ok. 4100-3800r. p.n.e.) wkracza w Mezopotamii w apogeum rozwoju i oddziałuje na wszelkie inne kultury. Powoli jednak kultura Ubaid (ok. 3800-3700r. p.n.e. Ubaid 5, bądź też Ubaid późne) upada, na rzecz lokalnych kultur np. Suzjana „e” (Suza A, ok. 3750-3600r. p.n.e.). Znacząco zwiększa się liczba ludności Suzjany, główne ośrodki to: Suza i Czoga Zambil.

Kultura Ubaid u szczytu potęgi obejmowała swym wpływem tereny bliskiego wchodu od morza śródziemnego do zatoki perskiej.

Rozwój kultur lokalnych związany jest z wzrostem populacji, intensywniejszego prowadzonego wspólnie rolnictwa, często związanego z irygacją (płd. Mezopotamia). Kształtuje się odrębność lokalna, więź terytorialna wypiera rodową.

Najbardziej zaawansowane kultury lokalne: Suzjana- Suza A i B, płd. Mezopotamia- Uruk. Ludność tych kultur osiągnęły zaawansowany poziom samo-organizacji, strukturę miasta-państwa, jako pierwsze na bliskim wschodzie weszły w epokę historyczną.

Suzjana w okresie Suzy A i B:

Rewolucja miejska; pojawia się warstwa urzędnicza kontrolująca, oraz organizująca aktywność ekonomiczną, pojawia się pismo piktograficzne. Rozwój Suzjany zahamowany w II połowie IV tys. p.n.e w wyniku wojen domowych między centralnymi ośrodkami. Upadek kultury Suzy, powoduje że rozwój kultury Uruk, prowadząc do powstania cywilizacji Sumeru z epoki historycznej. Radykalny postęp kultury Uruk w dwóch fazach: wczesna(3700-3300r. p.n.e.) i późna (3300-3100r. p.n.e). Uruk przekształca się w miasto około 3100r. p.n.e.

Rozwój kultury Uruk:

Intensywne rolnictwo, duża liczba ludności żyje w miastach, duża aktywność w zawodach pozarolniczych, rozwój świątyni E-anna do ogromnego kompleksu religijno-gospodarczego.

Na początku struktury administracyjne rozwijają się przy świątyniach. Nadzorują pracę irygacyjne (instytucja centralna), są centrum gospodarczym (gromadzenie nadwyżek, dystrybucja, inwestycje i konsumpcja) i urzędniczym. Później rolę świątyń przejmują pałace. Pojawiają się pieczęcie stemplowane, koła garncarskie (Ubaid 4), a w późnym Uruk nawet pieczęcie clindryczne.

Zaawansowana forma pisma (najpierw gliniane kule, później już same tabliczki), wykorzystywana w zarządzaniu i administracji pojawiła się ok. 3100r. p.n.e. (ostatnia warstwa późnego Uruk- Uruk IV). W okresie Dżemet Nasr (ok.3000-2800r. p.n.e.), a następnie Uruk III pismo to przekształca się w pismo ideograficzne, później już w niedługim czasie w pełni rozwinięte pismo wyrazowo-sylabowe.

Pojawienie się pisma na terenach bliskiego wschodu i zastosowanie go w administracji jest zakończeniem procesu „rewolucji miejskiej” i osiągnięciem poziomu i samo-organizacji miasta-państwa. Jest to wkroczenie w okres historyczny.

2. ROZKWIT WIELKICH CYWILIZACJI STAROŻYTNEGO BLISKIEGO WSCHODU W III i II TYSIĄCLECIU P.N.E.

Mezopotamia i Elam:

Mezopotamia- czyli Międzyrzecze (kraj między rzekami). W większości nizinny obszar w dorzeczu Eufratu i Trygrysu. Od północy i wschodu graniczy Mezopotamii z górami Taurusu Armeńskiego i Zagrosu. Na południu granicą jest Zatoka Perska. Zachodnią granicą był Eufrat.

Krainy geograficzne Mezopotamii:

• północna i północno-wschodnia część, na północ i wschód od Tygrysu mamy mocno pofałdowane wyżyny i przedgórza Zagrosu oraz Taurusu Armeńskiego, z niewielkim obszarem nizinnym wokół gór Dżebel Hamrin. Klimat dość chłodny, największe ilości opadów atmosferycznych (w dużym stopniu zaspokajające potrzeby rolnictwa).

• Północne i środkowe obszary, urozmaicony teren, od północny pofałdowany i wyżynny, im bardziej na południe równinny i niziny rejon arabskiej Dżeziry, stepu na którym źródłem wody poza dorzeczem Chaburu są rzeki okresowe, z największą Wadi Tartar. Niewielkie opady atmosferyczne, rolnictwo w dolinach rzek (głównie irygacja). Dżezira to doskonały obszar intensywnego pasterstwa nomadycznego.

• Południowe obszary to rozległa, płaska dolina aluwialna Eufratu, Tygrysu i częściowo Dijali. W części wschodniej i nad samą zatoką perską liczne jeziora, zalewy i bagna porosłe trzciną i gajami palmowymi. Głównym pożywieniem są ryby, trzcina i glina to najpowszechniejsze materiały budowlane.

Od południa Mezopotamia graniczy z Elamem, który dzieli się na: Suzjanę i Elam właściwy, zwany przez Summerów „Elamem górzystym”:

• Suzjana w części północnej wyżynna i sięgająca Zagrosu, na południu nizina aluwialna. Dwie rzeki Kercha i Karun stanowiły jej system wodny.

• Elam Właściwy, rozległe obszary południowo- zachodniego Iranu. Klimat bardzo surowy, opady atmosferyczne prawie trzykrotnie obfitsze niż w Mezopotamii i Suzjanie.

Krainy historyczne Mezopotamii:

Sumer, Akad, Babilonia, Asyria, Mitania, Chalda.

Cały obszar południowy od początku epoki historycznej do panowania Sargona Akadyjskiego tworzy krainę Sumer. Przez pozostałą część III tys. p.n.e. region ten określano Sumero- Akadem lub Sumer i Akad (podkreślenie dualizmu językowego i etnicznego). Akad był północną częścią Sumeru z okresu poprzedniego. Od najazdu Amorytów (początek II tys. p.n.e.), albo od powstania państwa Hammurabiego, który w połowie XVIII w. p.n.e. uczynił stolicą Babilon, Sumer- Akad nazywano po epokę hellenistyczną Babilonią. W I tys. p.n.e. nazywano ten obszar Chaldeą (od plemion Chaldejskich). W II tys. p.n.e. południową Mezopotamię nazywano Karduniasz (czasy kasyckie) oraz Kraj Nadmorski.

Na początku II tys. p.n.e. w północno-wschodniej Mezopotamii, w widłach tygrysu i Górnego Zabu ukształtowała się Asyria. Nad środkowym i górnym Eufratem i Chaburem w połowie II tys. p.n.e. powstaje huryckie państwo Mitanni.

Mari (dzisiaj Tell Hariri)- Potężna metropolia, państewko nad środkowym biegiem Eufratu.

Krainy historyczne Elamu:

Awan, Anszan, Szimaszki, Marchaszi.

Ludy Mezopotamii posługują się pismem klinowym (materiał pisarski stanowi glina, tabliczki gliniane).

Mezopotamskie źródła o charakterze historycznym lub chronologicznym:

Kroniki, roczniki, inskrypcje królewskie, , listy władców, wykazy urzędników eponimicznych, „listy lat”.

Najcenniejsze źródła:

Asyryjska Kronika Synchronistyczna (o konfliktach granicznych Babilonii i Asyrii), seria kronik neobabilońskich (informacje o upadku Asyrii oraz dziejach Babilionii chaldejskiej do podboju perskiego). Roczniki władców: Tiglatpilesara I, Aszur-nasir-apli II, Tiglatpilesara III i Sargona II.

Pierwsze dłuższe inskrypcje królewskie o treści historycznej pochodzą z XXV w. p.n.e. z sumeryjskiego miasta- państwa Lagasz (opisuje walkę z sąsiednią Ummą).

Z pośród list królów najsławniejsze to: Sumeryjska lista królów oraz Asyryjska lista królów, oraz słabo zachowana Synchronistyczna lista królów (o równoległych dynastiach panujących w Asyrii i Babilonii).

Wykazy eponimiczne (pełniące funkcję przez jeden rok): Kanon eponimów.

Kodeksy i zbiory praw, z których najsłynniejszy jest kodeks Hammurabiego, kodeks Lipit-Isztara z Isin (XX w. p.n.e.) i najstarszy Kodeks Ur-Nammu z Ur (XXI w. p.n.e.). Składają się z trzech części: historyczno- religijnej (prolog), normatywnej i religijno- etycznej (epilog).

Źródła opisowe: Biblia, dzieło kapłana Marduka z III w. p.n.e. Babyloniaka (dzieje Babilonii). Persika (historia Persji) Ktezjasza z Knidos.

Historia polityczna Mezopotamii do końca II tysiąclecia p.n.e.:

Główne okresy historyczne:

Głównie odnoszą się do południowej części- Sumeru.

• Dżemdet Nasr (ok. 3000-2800r. p.n.e.)

• Wczesnodynastyczny (WD) (ok. 2800-2350r. p.n.e.):

- WD I (ok. 2800-2675r. p.n.e.)

- WD II (ok. 2675-2500r. p.n.e.)

- WD III (ok. 2500-2350r. p.n.e.)

• Staroakadyjski (ok. 2350-2210r. p.n.e.)

• Gutejski (ok. 2210-2120r. p.n.e.)

• Neosumeryjski (2120-2005r. p.n.e.)

BABILONIA:

• starobabiloński (2005-1595r. p.n.e.)

• średniobabiloński (1595-1157r. p.n.e.)

• nowobabiloński (1157-626r. p.n.e.)

• chaldejski (626-539r. p.n.e.)

ASYRIA:

• staroasyryjski (XX-XVII w. p.n.e.)

• średnioasyryjski (XVI w.- 935r. p.n.e.)

• nowoasyryjski (935-612r. p.n.e.)

Okres Dżemdet Nasr: około 3000-2800r. p.n.e.:

• Brak jakichkolwiek źródeł ściśle historycznych, niemożność oparcia się na sumeryjskiej liście królów. Oparcie się na źródłach o kwestii gospodarczej i częściowo społeczno-ustrojowej. Teksty sporządzone są w języku sumeryjskim.

• Sumerowie przebywają w płd. Mezopotamii przynajmniej od połowy IV tysiąclecia p.n.e., odkryli pismo, dokonał ostatniego kroku rewolucji miejskiej. Nazwa podchodzi od stanowiska archeologicznego, gdzie natrafiono na typową dla tej epoki ceramikę.

• Ukształtował się podział na miasta-państwa (położone zgodnie z systemem irygacyjnym). Nad Eufratem leżały od północy: Sippar, Kisz, Nippur (Nibru), Isin, Szuruppak, Uruk, Ur i Eridu. Nad kanałem Iturun-gal znajdowały się: Kesz, Adab, Zabalam, Umma, Bad-Tibra, i Larsa. Dodatkowo w innych terenach miasta-państwa: Lagasz, Akszak i Esznunna.

Okres wczesnodynastyczny (starosumeryjski): około 2800-2350r. p.n.e.:

• Główne źródło historyczno-chronologiczne to Sumeryjska lista królów. Uzupełnia ją Kronika z Tummal.

• Historia polityczna zaczyna się od władcy miasta-państwa Kisz; Enme-Baragesi (założyciel I dynastii z Kisz). Kisz uchodziło za najsilniejsze miasto-państwo północnego Sumeru. Enme-baragesi zbudował świątynie Enlila w Nippur, kontroluje północny oraz środkowy Sumer po Nippur (święte miasto Sumerów), prowadził walki z Elamem.

• Drugi silny ośrodek to Uruk (na południu). Najwybitniejszy władca; Gilgamesz, odpiera ataki Agi, króla Kisz, który uprzednio zdobył Adab, Umme i Zabalam i podszedł pod Uruk. Uruk odpiera atak i przechodzi do kontrofensywy zajmując Ur i Nippur, stając się na kilka pokoleń hegemonem w Sumerze.

• Około 2600r. p.n.e. Mesilim, władca miasta Der zajmuje Kisz i jako jego król opanowuje miasta północnego i środkowego Sumeru.

• Wiele informacji dzięki inskrypcją królewskim z miasta-państwa Lagasz. Duże znaczenie pod rządami dynastii Ur-Nansze (ok. 2500-2350r. p.n.e.). Toczy walki o tereny z miastem Umma. E-ana-tum (ok.2450r. p.n.e.) rozgromił Ummę, ale na krótko opanował środkowy i północny Sumer (z Nippurem i Kiszem à król Kisz). Jako pierwszy władca sumeryjski zajął nawet Mari. Wkrótce państwo E-ana-tuma rozpada się, a rolę hegemona przejmuje Mes-ane-pada (ok. 2430r. p.n.e., I dynastia Ur).

• Miasta północne osłabione przez wpływy semickich Akadów.

• Pierwszy potwierdzony przypadek sojuszu międzypaństwowego: około 2400r p.n.e. En-Metena z Lagasz i Lugal-kinisze-dudu z Ur (podział wpływów, sojusz militarny).

• Około 2370r.p.n.e. zjednoczyć Sumer próbuje książę Ummy Lugal-zagesi. Pobił Uru-inim-gina (Lagasz), podbił Uruk, Ur oraz Eridu. Przyjmuje tytuł króla Uruk i przenosi do tego miasta stolicę. Panuje 25 lat. Zjednoczenie Sumeru ma przeciwdziałać ekspansji Akadyjskiej. Dochodzi do konfliktu z Sargonem z Akadu o hegemonię. Powoduje powstanie dualistycznego społeczeństwa i kultury Sumero-Akadu.

Okres Staroakadyjski: około 2350-2220r. p.n.e.:

• Sargon (2350-2295r. p.n.e.), król Akadów, opanowuje Kisz., staje do walki z Lugal-zagesim (Umma). Zwycięża, Lugal-zagesi został uwiązany do bram świątyni Enlila w Nippur. Sargon zdobywa Uruk, Ur, Lagasz i Umme, inne miasta poddają się bez walki, Sargon dociera do zatoki perskiej (morza dolnego).

• Lojalni władcy stają się teraz namiestnikami, działający pod okiem wojskowych rezydentów lub dowódców garnizonów akadyjskich. Ustanawia stolicę w nowo wybudowanym mieście Akad (na północy). Sumer staje się Sumero-Akadem.

• W drugim etapie swojego panowania Sargon podbił zachodnią część Elamu wraz z Suzą. Rozciąga władze nad północną Mezopotamią, podbija Mari, Jarmutum i syryjską Elbę, by w końcu dotrzeć do Lasów Cedrowych (góry Amanu) i Gór Srebrnych (Taurus w Anatolii).

• Zwycięża w 24 bitwach, zakłada imperium, tworzy potęgę Sumeru i Akadu, mianuje się „królem świata”.

• Po jego panowaniu, za kolejno jego synów: Rimusza i Man-isztusu wybuchają kolejne bunty (zwłaszcza w Sumerze), powoduje to utracenie sporej części zdobyczy Sargona.

• Odrodzenia imperium dokonuje wnuk Sargona; Naram-Sin (2270-2235r. p.n.e.) przyjmuje tytuł „króla potężnego, króla Akadu, króla czterech stron świata”. Po stłumieniu małej rebelii w prowincji Apiszal, wybucha nowy, gigantyczny bunt miast południa (Sumer) pod przywództwem króla Uruk; Amar-girida, oraz miast północy (Akadu), gdzie wodzem jest król Kisz; Iphur-Kisz. Po kilku latach Naram-sin zwycięża.

• Zaczyna ekspansję opanowując tereny nad środkowym i górnym Tygrysem (późniejsza Asyria) oraz rejon Chaburu. Wyprawił się do Syrii, złupił Elbę, pokonał miasto Mukisz, dotarł do Lasów Cedrowych w górach Amanu, przekroczył Taurus i spustoszył Anatolię. Narzucił zwierzchnictwo królowi Magan; Mannu-dannu. Zawiera układ o przyjaźni z władcą Elamu; Hitą.

• Imperium Sargona zostało odrestaurowane. Władza Naram-Sina rozciągałą się od Morza Górnego (śródziemnego) po morze dolne (zatoka perska).

• Jego następca; Szar-kali-szarriem, atakowany jest przez Elam, semickie plemiona koczownicze Amorytów, a także potężny najazd górskich plemion Zagrosu; Gutejczyków i Lulubejów. Około 2210r. p.n.e. królestwo Akadyjskie upada, kraj na 100 lat pogrąża się w chaosie.

Okres Gutejski: około 2210-2120r. p.n.e.:

• Czasy najazdu Gutejczyków i Lulubejów to ciemne wieki w historii Sumero-Akadu. Upadek polityczny, kulturalny i gospodarczy, rozpad struktur administracyjnych (w związku z tym kłopoty z irygacją). Najeźdźcy nie ulegli asymilacji, zachowali prymitywną organizację plemienną, oraz półkoczowniczy sposób gospodarowania (pasterstwo), zadowalając się ściąganiem danin.

• Mocno zniszczona północna część kraju (Akad), południe sumeryjski powoli otrząsa się z kryzysu i odbudowuje się ekonomicznie i politycznie. Najszybciej robi to Lagasz.

• W połowie XXII w. p.n.e. rządzi w Lagasz II dynastia, z najwybitniejszym władcą; „książę pobożny i pasterz sprawiedliwy” Gudea (ok. 2144-2124r. p.n.e.). Płaci wielkie kontrybucje najeźdźcą, ale rozciąga swoją władzę na południowy Sumer, w tym na Uruk, Ur, Eridu, Larsę i Zabalam, nawiązał kontakty handlowe z krajami znad Zatoki Perskiej, z Syrią i Elamem.

• Działalność II dynastii z Lagasz była zwiastunem „renesansu sumeryjskiego”. Wygnania najeźdźców dokonał jednak nie następca Gudei, lecz około 2120r. p.n.e. Utu-Hengal, król Uruk, założyciel i jedyny przedstawiciel IV dynastii.

Okres Neosumeryjski (2120-2005r. p.n.e.)- Monarchia III dynastii z Ur:

• Krótkie przodownictwo Uruk przerwane w 2113r. p.n.e. przez Ur-Nammu, kuzyn lub namiestnik Ur z ramienia Utu-Hengala, przejmuje władze i zakłada III dynastię z Ur.

• Uważa się na spadkobiercę Gilgamesza, Mes-ane-pady, także Sargona i Naram-Sina.

• Ur-Nammu był Summerem, stolicą staje się Ur, Bogiem opiekuńczym bóg księżyca Nannara-Suena (akadyjski Sin).

• Przyjmuje tytuł „król potężny, król Ur, król Sumeru i Akadu”.

• Z jego polecenia sporządzono wersję Sumeryjskiej listy królów jako programowego tekstu ideologicznego.

• Główną zasługą Ur-Nammu jest odbudowa struktur administracyjnych, ekonomicznego systemu irygacji oraz kodyfikacja prawa.

• Ur-Nammu usunął Utu-hengala, pokonał Nam-haniego z Lagasz, podporządkował sobie cały Sumero-Akad, przejął wpływy po następcach Gudei.

• Twórcą potęgi państwa III dynastii z Ur był król-zdobywca; Szulgi (2095-2048r. p.n.e.). Podbił prawie całą Mezopotamię, zachodni Elam, przekraczał w wyprawach Zagros, penetrował wybrzeża Zatoki Perskiej, toczy walki w północnym i środkowym Kurdystanie o surowce z głębi Iranu i gór Azerbejdżanu. Jego wpływy sięgają Syrii, Armenii, Doliny Indusu. Perfekcyjny system zarządzania prowincjami.

• Terytorium składa się z trzech części. Sumero-Akad zarządzany przez administrację królewską. Na czele prowincji stoi urzędnik ensi. Niezależne od niego są sprawy wojskowe, dowództwo garnizonem oraz nadzór nad majątkami panującego. Te sprawy należą do dostojników wojskowych szagina.

• Północna Mezopotamia i zachodni Elam, na ich czele stoją przedstawiciele lokalnych dynastii (np. w Mari, Asyrii i Suzie). Płacą kontrybucję, utrzymują królewskie garnizony, wspierają politykę zagraniczną Ur.

• Trzecią strefą są krainy gdzie mamy wpływ polityczny Szulgiego. To wiekszość Kurdystanu, rejony centralne płaskowyżu Irańskiego.

• Nawiązuje do Naram-Sina, ubóstwiania postaci panującego.

• Świetność monarchii III dynastii z Ur trwa zaledwie 20 lat od śmierci jej twórcy. Katastrofa nastąpiła za Ibi-Suena (2029-2005r p.n.e.). Najeźdźcy amoryccy przerwali pas umocnień („mur przeciw Amorytom”) wdzierają się do samego Sumero-Akadu. Amoryci zajmują bliską stolicy Larsę, niszczą system administracji prowincjonalnej.

• Potężny najazd Elamitów w 2005r. p.n.e. strata stolicy, uprowadzenie ostatniego króla Sumerów. KONIEC CZASÓW SUMERÓW. (Lament nad upadkiem Ur)

Mezopotamia w I połowie II tysiąclecia p.n.e. (okresy starobabiloński i staroasyryjski). Czasy zmiennych hegemonii.:

• Po upadku III dynastii z Ur, w Mezopotamii powstaje wiele państewek amoryckich i huryckich (w części północno-wschodniej). W Sumero-Akadzie główne ośrodki to: Isin, Larsa, Uruk, Kazallu, Kisz czy Babilon rządzone przez dynastie amoryckie. W północnej i środkowej Mezopotamii to: Mari, Aszur i Esznunna.

• W Babilonii inicjatywa należy do Isin. Namiestnik Iszbi-Erra za panowania Ibi-Suena (ok.2017r. p.n.e.) uniezależnia się, podporządkowuje sobie Nippur, oraz rejon dolnego biegu Eufratu. Wypędza garnizon elamicki z Ur i ogłasza się spadkobierca ostatniego króla Sumerów. Zapoczątkował II dynastię z Ur. Iszbi-Erra i jego następcy odbudowali Ur i jego świątynie, utrzymali struktury administracyjne, a język sumeryjski wciąż pozostał językiem administracji i kancelarii królewskiej. Hegemonia Isin kończy się za Lipit-Isztara (1934-1924r p.n.e.) piątego przedstawiciela dynastii i autora kodeksu praw.

• W początkach XIX w. p.n.e. w wyniku fali migracyjnej do władzy w miastach Babilonii i w Esznunnie dochodzą rody amoryckie. Duże znaczenie osiąga Larsa, podporządkowująca sobie południową część kraju. Rim-Sin (1822-1763r.p.n.e.) walczy o panowanie nad Babilonią z silnym konkurentem- Babilonem.

• W północnej i środkowej Mezopotamii dominuje Esznunna, stolica królestwa Warum (dolina rzeki Dijali). Jej władcy zdominowali na pół wieku dużą część północnej i środkowej Mezopotamii docierając do Aszur i na zachodzie rzeki Chabur. Kres dominacji Esznunny położyło powstanie państwa staroasyryjskiego.

• Twórcą państwa staroasryryjskiego był Szamszi-Adad I (1813-1781r. p.n.e.). Jego imperium obejmuje północną i środkową Mezopotamię. Zajął stolice Asyrii; Aszur (jako wódź plemion amoryckich z rejonu Dżeziry), zdobył ważniejsze ośrodki na północy (Mari, Terka, Karana, Ekallatum) oparł granicę na Eufracie na zachodzie i na górach Zagros na wschodzie. Wpływy Szamszi-Adada I sięgały Babilonii. Swoją stolicą uczynił Szubat-Enlil („Siedziba Enlila”).

• Jego dwaj synowie w randze wicekrólów: w Ekallatum na wschodzie- Iszme-Dagan, w Mari na zachodzie- Jasmah-Adad.

• Po śmierci Szamszi-Adada I: Jasmah-Adad został wypędzony z Mari przez Zimri-Lima. Iszme-Dagan zniknął z areny dziejów w niejasnych okolicznościach.

Potęga Babilonu- Hammurabi i jego następcy.

• Babilon położony nad Eufratem, w 1894r. p.n.e. Sumu-abum założył tu dynastię amorycką.

• Po walkach z Kisz, Kazallum, Sippar i Isin, Babilon jednym z najważniejszych państewek w kraju.

• Ojciec Hammurabiego; Sin-muballit walczy z Rim-Sinem z Larsy, znacznie fortyfikuje swoje państwo, wzmacnia je ekonomicznie.

• Hammurabi (1792-1750r p.n.e.) Korzysta ze wsparcia potężnego Szamszi-Adada I. Włącza do swojego państwa Isin i Uruk Po śmierci swojego protektora Szamszi-Adada I Hammurabi otoczony wrogami; Larsą, Esznunną i Elamem. Sprzymierzył się z Mari i syryjskim Jamchadem. W latach 1764-1754r. p.n.e. podbija Elam, Larsę i Esznunnę, a także później Mari i Aszur (byłych sojuszników). Jego państwo sięga od Zatoki Perskiej do Syrii i od Eufratu po Zagros (cała Mezopotamia i Elam).

• Syn Hammurabiego; Samsu-iluna utracił północną i środkową Mezopotamię na rzecz ludu Kasytów (z gór Zagros). Dodatkowe częste tendencje separatystyczne(np. Larsa).

• W 1595r. p.n.e. najazd Mursilisa I, króla Hetytów zdobywa Babilon. Słabe państwo jest teraz bezbronne przed najeźdźcami Kasyckimi.

Mezopotamia w II połowie II tysiąclecia p.n.e. Babilonia w czasach kasyckich (okres średniobabiloński 1595-1157r. p.n.e).:

• Kasyci opanowali Babilonię i przeciwnie do plemion z III tys. p.n.e. Gutejczyków i Lulubejów przyjmują babiloński tryb życia rolniczej ludności osiadłej, jej język, kulture i osiągnięcia cywilizacyjne, ulegając asymilacji.

• Założycielem dynastii kasyckiej był Gandasz.

• Decentralizacja władzy na początku (do połowy XV w. p.n.e.). Centralny ośrodek w Babilonie, ale niezależne są księstwa kasyckie w północno- wsch. i płd. części, także w rejonie rzeki Dijali.

• Po zjednoczeniu to raczej konfederacja autonomicznych księstw (krajów). Babilon pod rządami króla, istnieje jeszcze Kraj Nadmorski (Mat Tamti) w płd. Babilonii, Mat Halman na obszarach Zagrosu, wiele mniejszych okręgów plemiennych zw. Pihatu.

• Na czele administracji; guenna/guennoku rezydujący w Nippur (kontroluje system podatkowy i nadzorował namiestników okręgów pihatu).

• Więcej informacji z XIV w. p.n.e. dzięki proasyryjskiej Kronice Synchronistycznej i babilońskiej Kronice P oraz korespondencji dyplomatycznej z Tell-el-Amarna.

• Kurigalzu I Starszy (panuje ok. 1400r. p.n.e.) zjednoczył cały kraj, uporał się z secesją kraju nadmorskiego, rozciąga władze na wszystkie plemiona kasyckie, nawet poza Babilonią. Opanowuje Suzjanę, przesuwa granice znacznie na północ, wpływy w Asyrii. Nawiązuje stosunki dyplomatyczne z Egiptem, Mitanni i krajem Hatti. Wprowadza Karduniasz (kasycka Babilonia) do największych potęg świata. Buduje nową stolicę w okolicach dzisiejszego Bagdadu; Dur-Kurigalzu (twierdza Kurigalzu).

• Po jego śmierci Elam się uniezależnił, odradza się Asyria pod rządami Aszur-uballita I

• Ostatni okres świetności kasyckiej Babilonii; Kurigalzu II młodszy (1345-1324r. p.n.e). Rozgromił pod Dur-Szulgi armię elamicką i podporządkował Elam. Po jego śmierci Babilonia staje się państwem drugiego szeregu.

• Szutruk-Nahhunte II (król Elamu) na przełomie 1158/1157r. p.n.e. złupił Babilonię, całkowicie sparaliżował struktury państwa.

• Odnowa kraju za II dynastii z Isin, za Nabuchodonozora I (1126-1105r. p.n.e.). Krótkotrwały rozkwit polityczny. Złupił stolicę Elamu; Suzę. Zdobył asyryjskie Ekallatum zmuszając Asyrię do uznania zwierzchności.

• W następnym pokoleniu Babilonia, Mezopotamia i Syria doświadcza najazdów Aramejczyków, Chaldejczyków i innych ludów.

Mitanii- hurycka potęga.:

• Powstaje potężne imperium huryckie; Mitanni. Zbiega się z powstaniem państwa Hetytów w Anatolii i przejęciem władzy w Babilonii przez Kasytów. Dominacja ludów niesemickich.

• Rozpowszechnienie konia jako konia pociągowego, zmiana technik wojennych; masowe zastosowanie formacji lekkich i szybkich dwukołowych rydwanów.

• Upadek syryjskiego królestwa Jamchadu, paraliż Asyrii, zajęcie Babilonii przez Kasytów, kryzys państwa starohetyckiego. Wytworzyło to w połowie XVI w. p.n.e. próżnię umożliwiająca powstanie skonsolidowanego państwa huryckiego.

• Kontakty z asyryjskimi i indoirańskimi ludami, doprowadziły do „zapożyczenia” jako bogów Mittani; Mitry, Indry i Waruny.

• Na początku „król potężny, król wojsk Hurri” później „król Mitanni”.

• Pierwszy znany władca; Parattarna wyprawił się poza Mezopotamię, kontrolował północno asyryjskie księstwo Alalach. W Syrii jego działania blokowane przez faraonów XVIII dynastii; Totmesa I i Totmesa III, którzy dotarli do Eufratu.

• Po śmierci Totmesa III, Mitanni opanowało (II połowa XV w. p.n.e.) północną Syrię. Król Szausztatar wyprawił się także na północno- wsch. Mezopotamię, gdzie zaanektował państewaka Huryckie (np. Arraphę). Podbił Asyrię. Podporządkował sobie wielkie księstwo cylicyjskie Kizuwatnę.

• Królestwo Szausztatary: od Morza Śródziemnego po Zagros, obejmując południowo- wsch. Anatolię, północną Syrie i północną Mezopotamię. Stolica; Waszuganni.

• Następca: Artatama I utrzymał imperium, zawarł trwały pokój z Egiptem (ok. 1420r. p.n.e.àStrefy wpływu w Syrii wg linii Ugarit-Kadesz). Sojusz ten (wzmacniany małżeństwamiànp. Nefretete księżniczka hurycka) wymierzony w Hetytów.

• W Mitanni luźna zwierzchność władzy centralnej, pozostawianie lokalnych rodów za lojalność i solidność w kontrybucji. Konfederacyjny charakter królestwa.

• Zagrożenie dla Mitanni w I połowie XIV w. p.n.e. ze strony Hetytów (Suppiluliuma I) Najazd w 1360r. p.n.e., Hetyci złupili Waszuganni, opanowali płn. Syrię. Posadzili na tronie Mitanni posłusznego potomka rodu panującego. Mitannia zależna od Hetytów.

• Za Tuszratta (1385-1345r. p.n.e.) odpada od Mitanni anatolijska Kizuwatna, uniezależnia się król Asyrii; Aszur-uballit I. Co doprowadziło do utraty kontroli nad północno- wsch. Mezopotamią. Do końca II w. i początków I tys. p.n.e. Mitannia występuje w tekstach Asyryjskich jako księstwo Hanigalbat, stanowiące naturalny teren penetracji asyryjskiej.

Państwo średnioasyryjskie.:

• Od połowy XVIII w. p.n.e. Asyria ma nieznaczną pozycję w Mezopotamii, włączona do państwa Hammurabiego. Przełomowe panowanie Aszur-uballita I (1366-1330r. p.n.e.), zrzuca huryckie zwierzchnictwo i przejmuje niektóre tereny upadającego imperium Mitanni. Doprowadza do uznania za równoprawnego partnera przez ówczesne mocarstwa: Egipt, Hetytów i kasycką Babilonię. Zawiera sojusz asyryjsko-babiloński, reorganizuje administrację państwową.

• Twórcą potęgi państwa średnioasyryjskiego był Adad-nirari I (1307-1275r. p.n.e.). Opanował północno-wschodnią Mezopotamię, oparł granice o Zagros, przyłączył tereny nad środkowym Tygrysem, podporządkował tereny dawnego Mitanni. Zmusza do poddaństwa króla Hetytów; Szatuarę wspierającego ks. Hanigalbat jako bufor wobec Asyrii.. Obszar Asyrii sięga Eufratu obejmując całą płn. Mezopotamię.

• Opanowanie ważnych szlaków handlowych: z Anatolii, Syrii i Armenii do Babilonii, płaskowyżu Irańskiego i Elamu.

• Salmanasar I dokonuje ostatecznego rozbicia Mitanni, tworząc z Hanigalbatu prowincje asyryjską, także podporządkował sobie górskie kraju Nairi.

• Apogeum świetności Asyrii: panowanie Tukulti-Ninurty I (1244-1208r. p.n.e.). Złupił hetycką część Syrii docierając do samej Anatolii. Najazd na Babilonię, złupił i zdobył większość miast razem ze stolicą. Przyjął tytuł: „król Sumeru i Akadu, król Sippar i Babilonu”. Załamanie państwa (głownie ekonomiczne) w czasie budowania nowej stolicy; Kar-Tukulti-Ninurta (Przystań Tukulti-Ninurty).

• Tiglatpilesar I (1115-1077r. p.n.e.) na krótko przywraca świetność Asyrii. Wiele wypraw poza Mezopotamię północną, która opanował jako pierwszą. Uderzył na górskie obszary pogranicza Anatolii, Armenii i Mezopotamii Hurytów i Uratów. Dociera do Morza Czarnego, ruszył na Syrię, dotarł do Fenicji gdzie przyjął hołd poddaństwa i trybuty od Byblos, Sydonu i Arados.

Ustrój, społeczeństwo i gospodarka:

• ustrojem państw mezopotamskich była monarchia. Jako ciała doradcze czasami: rada starszych i wiec wojowników. Za Sargona Akadyjskiego władza bardzo silna.

• Król cała władza świecka, część władzy kapłańskiej (wybraniec Bogów sprawujący swą władze z ich woli, niekoniecznie nawet ze swego urodzenia).

• Dwunarodowość od Naram-Sina (król Sumeru i Akadu) aż do podboju Perskiego.

• Społeczeństwo podzielone: wolni pełnoprawni obywatele(awilum), ludność królewska (muszkeni), niewolnicy (wardum). Warstwa panująca wchodząca w skład ludności wolnej ma charakter urzędniczo- rodowo- kapłański.

• Duża rola kapłanów. Prestiż i autorytet, potęga ekonomiczna, wielkie majątki świątynne, organizują handel dalekosiężny, nigdy jednak nie sięgnęli bezpośrednio po władze (tak jak w Egipcie).

• Ludność królewska, to wolni ludzie, którzy po utracie środków do życia, udali się do służby dla króla. W zamian za służbę otrzymywali w dzierżawę ziemię, mogli wrócić do własnego gospodarowania po wypełnieniu służby. Nie należeli do wspólnoty obywatelskiej awilów, ale nie stracili wolności obywatelskiej. Mogli odzyskać swój status odzyskując majątek.

• Awilowie również otrzymywali działki (nie do sprzedaży, zamiany i dziedziczenia) za pracę na rzecz władcy, jak np. urzędnicy czy wojskowi.

• Ewenement: „feudalizm babiloński” z czasów kasyckich. Rozwój prywatnych majątków arystokratycznych, przydzielanych podobnie do lenna dożywotnio przez króla.

• Gospodarka mezopotamska opierała się na rolnictwie. Południowa część rolnictwo irygacyjne, północna wykorzystywała także opady atmosferyczne. Uprawiano zboża, najpopularniejszy był Jęczmień. Drugie miejsce zajmowała hodowla, środkowa i płn.- zach. Mezopotamia była żyznym stepem. Rozwija się również rzemiosło.

• Istotna rola handlu oraz wojny, Mezopotamia pozbawiona praktycznie surowców.

Wierzenia i religie:

• mocna pozycja lokalnych kultów i utrzymywanie się miejscowych panteonów, w związku z długim rozdrobnieniem politycznym Mezopotamii.

• wielonarodowość religii, Akadowie przejeli sumeryjskich bogów, bóstwa babilońskie nabrały potem cech przypisanych przez Amorytów, Kasytów i Hurytów.

• Marduk (bóg opiekuńczy Babilonu) od czasu funkcji Babilonu jako stolicy (Hammurabi), jest Bogiem państwowym. Podobnie było z Asyryjskim Bogiem Aszur.

Bóstwa (w nawiasach imiona sumeryjskie, w nawiasach kwadratowych miasta kultu):

• Anu(An)- Bóg nieba, na czele panteonu, ojciec bogów, małżonką jest Antu[Uruk].

• Enlil- Bóg powietrza i wiatrów, syn Anu, władza nad ludźmi i Bogami, małżonką jest Ninlil[Nippur]

• Ea(Enki)-„pan ziemi”, bóg mądrości, przychylny ludziom, małżonką Damkina[Eridu].

• Sin(Suen)-nazywany też Namuu/Nanna(r), bóg księżyca, decyduje o ludzkim zdrowiu i życiu, pierworodny syn Enlila [Ur, Harran]

• Szamasz(Utu)-bóg słońca i sprawiedliwości, opiekun sędziów,brat Sina[Larsa, Sippar]

• Isztar(Inanna)-córka Enlila, bogini miłości, uciech, czarów, magii, także wojny „pani bitwy”, gotowa na wszystko by zdobyć władze, z jej czczeniem łączyła się kultowa prostytucja, zwana Babilonką lub Asyryjką [Uruk,Akad,Niniwa].

• Tammuz(Dumuzi)-bóg pasterz, mąż Isztar, wtrącony przez nią do świata podziemnego za nie okazanie pokory, powraca na wiosnę, odrodzenie sił przyrody i wegetacja

• Nintu- boska rodzicielka, opiekunka porodów, ma wiele postaci i imion.

• Adad(Iszkur)- wśród amorytów Addu lub Dagan- bóg burzy i deszczu [Mari]

• Nintura- bóg wojny, wiele postaci i imion w różnych miastach, np. Nin-Girsu[Lagasz]. Szara[Umma], Zabaka[Kisz].

• Nabu- bóg sztuki pisarskiej i nauki, ukochany syn Marduka [Borsippa]

• Marduk- bóg Babilonu, potem bóg państwowy, cechy innych bogów [Babilon]

• Aszur- asyryjski odpowiednik Marduka, narodowy bóg Asyrii [Aszur]

• Świat podziemny (kur) zwany jest „krainą bez powrotu”, droga do niego przez podziemną rzekę, przez którą przewoził Humuttabal aby udać się do podziemnego miasta bogini Ereszkigal i małżonka, boga Nergala.

Kultura:

• gównie kultura babilońska przejmowana i modyfikowana przez innych, np. Sumerów

• Pismo klinowe: najstarsze, w pełni rozwinięte pismo. Wynalezione w IV tys. p.n.e. jako pismo piktograficzne (znak oznacza słowo). Na początku III tys. p.n.e. przechodzi w formę ideograficzną (znak oparty o skojarzenia). Dla łatwiejszego rozpoznania używano determinatyw albo komplementów fonetycznych. Zapisywanie na glinianych tabliczkach. Pismo się upraszcza z 2000 do 600 w I tys. p.n.e. Wersją Mezopotamską posługują się nim wszystkie ludy mające styczność z sumerami, także Huryci i Elamici. Trafia także do Syrii oraz Hetytów w Anatolii. Na podstawie tego pisma powstają pisma klinowe Urartów, Kananejczyków (alfabet z Ugarit) i Persów (pismo półalfabetyczne). Odczytanie pisma klinowego zawdzięczamy: G.F. Grotefend (wersja staroperska), Henry C. Rawlinson, W. Talbot, J. Oppert i E. Hinks (wersje akadyjskie), E. Norris (wersje elamickie) oraz F. Thureau-Dangin i A. Deimel (wersje sumeryjskie).

• Charakterystyczną cechę literatury sumero-akadyjskiej jest utylitaryzm (przesłanie lub nauka), tradycjonalizm, różnorodność form i gatunków. Najstarsze teksty literackie z III tys. p.n.e.

• Różne cykle: o stworzeniu i porządku świata, o zniszczeniu świata, o świecie podziemnym, o przygodach herosa Gilgamesza.

• Największy poemat mezopotamski; Epos o Gilgameszu. Pierwsze utwory filozoficzne i dydaktyczno-moralizatorskie; Monolog cierpiącego, Dialog pana z niewolnikiem, Lato i zima, Trzoda i ziarno oraz Dumuzi i Enkimidu czy Babilońskie Rady dla księcia, Babilońska teodecja zwana czasami Dialogiem o ludzkim nieszczęściu.

• Dorobek literacki zachował się głównie dzięki kopiom przechowywanym w bibliotece asyryjskiego króla Asurbanipala.

• Kodeksy praw: najwspanialszy i jedyny zachowany- kodeks Hammurabiego. Znamy także kodeksy Ur-Nammu z Ur, Lipit-Isztara z Isin oraz władcy Esznunny (nieznany).

• Architektura i Szutka: głównym budulcem cegła gliniana, budowle nie zachowały się do dzisiaj, w epoce średniowiecznej zostały tylko po nich telle. Opieranie się na domysłach. Najstarsze zabytki świątynne z Eridu (V tys.), Uruk (IV tys.) i Chafadży (III tys. p.n.e.). Często świątynie miały funkcję obronną (potężne mury).

Zikkurat; kilkupoziomowa wieża na planie kwadratu, towarzysząca większym świątyniom mezopotamskich. Największy znany zikkurat to wzniesiona przez Nabuchodonozora II E-temen-an-ki- słynna wieża Babel- zikkurat świątyni boga Marduka w Babilonie, E-sag-ili. Pałace Mezopotamskie spełniały funkcje mieszkalno- administracyjno- gospodarczo, były prawdziwymi twierdzami. Dużo informacji dzięki grobowcom królewskim.

Kudurru- występująca w Babilonii kasyckiej rodzaj inskrypcji w formie kamienia granicznego, zawierający tekst nadania majątku królewskiego osobie prywatnej.

Elam w III i II tys. p.n.e.:

• niewielka liczba źródeł pisanych odnośnie Elamu.

• okres Protoelamicki (ok.3000- 2500r. p.n.e.)à bardzo mało informacji

• okresy historyczne Elamu:

staroelamicki (ok. 2500-1500r. p.n.e.)

średnioelamicki (ok. 1500-1100r. p.n.e.)

Wieki Ciemne (ok. 1100-750r. p.n.e.)

Neoelamicki (ok. 750-640r. p.n.e.)

Okres staroelamicki: około 2500-1500r. p.n.e.:

• ogromny wpływ kulturowy Sumeru, przejęcie mezopotamskiego pisma klinowego.

• Renesans państwowości Elamickiej; dynastia z Szimaszki (2100-1900r. p.n.e.) konkuruje z władcami neosumeryjskimi o dominacje w Elamie. W 2005r p.n.e. Hutan-temt lub Kindattu najeżdża na Ur, rozpoczynając 20- letni okres kontroli nad płd. Sumeru. Idadu I Inszuszinak przenosi stolice do Suzy, przyjmuje tytuł „król Szimaszki i Elamu”.

• Od II poł. XX w. p.n.e. stopniowy upadek, porzucenie tytułu królewskiego na rzecz „gubernatora Suzy”. W dynastii Szimaszki system sukcesji w linii żeńskiej.

• Ok. 1900r. p.n.e. nową dynastię zakłada Ebarti „król Anszan (środkowy i wschodni Elam) i Suzy”, zaczyna się dynastia Ebartydów albo Sukkalmahów.

• Ok. 1765r. p.n.e. Elamici opanowują Esznunnę wraz z obszarem Mezopotamii na wschód od Tygrysu i atakują Hammurabiego, ale ten się broni i sam podbija Suzjanę. Odzyskuję ją Samsu-iluna ok. 1710r p.n.e. a Szutruk-Nahhunte I najechał i złupił Babilonię, to okres największej potęgi dynastii Sukkalmahów.

Okres średnioelamicki: około 1500-1100r. p.n.e.:

• rządzą kolejne trzy dynastie; Kidinuidami od Kidinu (ok. 1500-1350r. p.n.e.), Igi-halkidami od Igi-halkiego (ok.1350- 1200r. p.n.e.) oraz Szutrukidami (ok. 1200-1100r. p.n.e.) od Szuturuk- Nahhunte II.

• W czasach Kidinuidów Elam w okresowej zależności od kasyckiej Babilonii. Najazdy Kurigalzu I Starszego oraz Kurigalzu II Młodzszego obaliły dynastię panującą.

• Następcy z Igi-Halkidów dbają o dobre stosunki z Babilonią. Umacniają kraj ekonomicznie i wewnętrznie oraz zaczynają ekspansję na wschód. W 1220r. p.n.e. Kidin-Hutran-untasz złupił pograniczne Der, zaatakował Babilonię i zdobył Nippur. Silny kontratak króla Asyrii Tukulti-Ninurty I panującego w Babilonii doprowadził do zdobycia Suzy i upadku dynastii.

• Szutruk-Nahhunte II dokonuje inwazji na Babilonie. Zdobył i złupił większość miast, m. in. Złupił stellę praw Hammurabiego. W wyniku najazdu Kasyci tracą władze w Babilonii. Elamici utrzymali się nad Eufratem i Tygrysem do czasów Nabuchodonozora I. Król Babilonu zdobył Suzjanę i pokonał króla Elamu; Hutelutusz-Inszuszinaka. Niedługo potem upadła dynastia Szutrukidów, a Elam pogrążył się w Ciemnych Wiekach.

Egipt:

Warunki naturalne i krainy historyczne:

• Egipt starożytny to dolina i Delta Nilu.

• Egipt Dolny obejmuje deltę Nilu. Mimo że mniejszy to więcej niż połowa areału ziemi uprawnej, teren poprzecinany licznymi odnogami Nilu. Egipt Dolny to pomost do kontaktów morskich i lądowych z innymi terenami bliskiego wschodu.

• Egipt Górny dolina Nilu od granicy Egiptu Dolnego do I katarakty. Tereny od kilkunastu do kilkudziesięciu kilometrów od Nilu. Rolnictwo uzależnione od kanałów nawadniających. Na północnej granicy Egiptu leży Oaza Fajun.

• Klimat tropikalny i suchy, niewielkie opady, duża różnica temperatur. Peryferia Egiptu, sąsiednie tereny półpustynne i kamieniste wyżyny pełne budulca kamiennego, oraz bogactw naturalnych.

• Na południe od Egiptu- Nubia (między I i IV lub V kataraktą). Dzieli się na Nubię Dolną między I i II kataraktą (dla Egipcjan Wawat) oraz Nubię górną między II i IV lub V kataraktą (określaną jako Kusz).

• Nubia dolna znajduje się w orbicie wpływów Egiptu, natomiast górna to tereny wielkiego łuku Nilu (niezależna). W I tys. p.n.e. wytworzyła własną państwowość kuszycką.

• Położenie Egiptu wymuszało pewną izolację. Komunikacja z bliskim wschodem przez półwysep Synaj. Izolacja powoduje bezpieczeństwo przez długi okres.

Źródła pisane:

• najliczniejsze są listy królów ze świątyń w Karnaku i w Abydos (Lista Totmesa III i Lista Seti I). Lista z Sakkarra i tzw. Kanon Turyński.

• Mamy także inskrypcje królewskie, roczniki (Kamień z Palermo), opisy kampanii wojennych władców Nowego Państwa (Walki Kamesa z Hyksosami czy Spór króla Apopi z Sekenenre). Biografie (Życiorys Weni), literatura, dekrety królewskie i dokumenty państwowe.

• Przekazy autorów, jak największy o dziejach Egiptu; Aigyptiaka Manethona, zachowany we fragmentach, przekazy Herodota, Diodora Sycylijskiego, Strabona, Pliniusza Starszego i Józefa Flawiusza.

Historia polityczna Egiptu do końcu II tys. p.n.e.:

Epoki:

• Okres Wczesnodynastyczny I-II dynastie (ok.3100-2675)

• Stare Państwo III-VI dynastie (ok.2675-2170)

• Pierwszy okres Przejściowy VII-połowa XI dynastie (ok.2170-2000)

• Średnie Państwo połowa XI-XII dynastie (ok.2000-1760)

• Drugi okres Przejściowy XIII-XVII dynastie (ok.1760-1565)

• Nowe Państwo XVIII-XX dynastie (ok.1565-1085)

• Epoka Późna XXI-XXXI dynastie (ok.1085-332)

Okres Wczesnodynastyczny: około 3100-2675r. p.n.e.:

• Okres ten zwany jest również Okresem Tynickim (od pierwszej stolicy Thinis).

• Najważniejsze ośrodki to w Górnym Egipcie Hierakonpolis i Abydos oraz w Dolnym Egipcie Buto.

• Krystalizuje się koncepcja, że Faraon jest potomkiem boga słońca Re i Boga Horusa.

• Pierwszym władcą zjednoczonego Egiptu i założycielem I dynastii jest Menes, utożsamiany często z Narmerem. Wywodzi się z Górnego Egiptu, gdzie najważniejszy ośrodek to Thinis. Memes ma być budowniczym nowej stolicy Menfis, jako symbolu zjednoczenia kraju.

• Najpoważniejsze rozruchy odśrodkowe za czasów faraona Peribsena (XXVIII w. p.n.e.), który uważał, że Faraon nie pochodzi od Horusa, lecz od Seta.

• Rozwijają się kontakty handlowe z Syro-Palestyną, a nawet Mezopotamią

Stare Państwo: około 2675-2170r. p.n.e.:

• Dżoser, stworzył podstawy potęgi politycznej i ekonomicznej Egiptu. Założyciel III dynastii. Przeprowadza reformy administracyjne centralizując władze. Najbliższym współpracownikiem był wezyr Imhotep, to on wznosi wielki kompleks grobowy faraona z piramidą schodkową w Sakkara.

• Apogeum świetności Egiptu za czasów IV dynastii (ok. 2625-2500r. p.n.e.), założycielem Snofru. Ukształtował rządy absolutne monarchy, zcentralizował całkowicie kraj. Przeprowadził zwycięskie ekspedycje do Libii, Nubii i na Synaj (Kamień z Palermo). Owocem tych wypraw jest podbój Dolnej Nubii (Wawat). Zbudował twierdzę Buhen przy II katarakcie.

• Jego następcy Cheops, Chefren i Mykerinos zajęli się bardziej polityką wewnętrzną (m. in. Budowa piramid w Gizie).

• Za czasów V dynastii (ok. 2500-2350r. p.n.e.) osłabiona została władza faraonów, zwiększa się wpływ kapłanów świątyni Re w Heliopolis.

• Sahure z dynastii „heliopolitańskiej” (I połowa XXV w. p.n.e.) wyprawia się do Libii, Nubii i na Synaj, aby utrzymać kontrole nad tamtejszymi kopalniami.

• Ostatni władca dynastii helipolitańskiej traci twierdzę Buhen (wycofanie się z Dolnej Nubii). Osłabiona zostaje także władza centralna.

• Pepi I(ok.2340-2300r. p.n.e.) przedstawiciel VI dynastii (2350r-2170r. p.n.e.)przywrócił władze nad Dolną Nubią . Dalej jednak uniezależniają się nomarchowie (władcy nomów). Tendencji tych nie powstrzymał także następca Pepiego I; Merenre.

• Za panowania Pepiego II (ok.2290-2195r. p.n.e.), w którego imieniu najpierw rządzą doradcy, dworzanie i niektórzy monarchowie, upadł autorytet władcy, paraliż administracji centralnej, uniezależnienie się nomarchów (anarchia), upadek państwa i pogrążenie się w ciemnych wiekach pierwszego okresu przejściowego.

Pierwszy okres przejściowy: około 2170-2000r. p.n.e.:

• Okres przypada na panowanie VII-V dynastii oraz pierwszych władców z XI dynastii.

• Zapaść polityczna i społeczno gospodarcza Egiptu. W kraju panuje głód (decentralizacja, brak nadzoru nad gospodraką, częste rozruchy).

• VII dynastia to prawdopodobnie rządy poszczególnych nomarchów, władcy VIII dynastii panowali nad Menfis i najbliższymi okolicami.

• Około 2130r. p.n.e. nomarcha Herakleopolis; Cheti I podporządkował sobie większość Nomów Górnego i Dolnego Egiptu i uznał się następcą faraonów VI dynastii.

• W Tebach ok. 2080r. p.n.e. nomarcha Mentuhotep I zakłada XI dynastię Tebańską, narzuca zwierzchnictwo okręgom górnoegipskim, ograniczając władze Herakleopolis do Delty.

• Mentuhotep II (ok. 2010-1960r. p.n.e.) około 1990r. p.n.e. pokonał ostatniego przedstawiciela X dynastii; Merikare jednocząc kraj. Przyjmuje tytuł: „Króla Górnego i Dolnego Egiptu, Horusa- tego, który zjednoczył oba kraje”. Panowanie poświęca na odbudowę kraju. Jego panowanie uznawane jest za początek Średniego Państwa.

Średnie państwo: około 2000-1760r. p.n.e.:

• Amenemhat I (ok.1940-1910r. p.n.e.) wielki wezyr i współpracownik ostatniego z Mentuhotepów dokonuje przewrotu. Zakłada XII dynastię (ok.1940-1760r. p.n.e.)

• Przenosi stolicę z Teb do Icz-Tawi, centralizuje administracje, likwiduje dziedziczność urzędu nomarchy. Ujednolica system podatkowy. Boga Amona uczynił głównym bóstwem państwowym. Rozbudował system irygacyjny.

• Syn Amenemhata I; Sezostris I (ok.1920-1875r. p.n.e.) realizuje politykę zagraniczną i prowadzi wojny. Podbił Wawat, podporządkował Synaj oraz wielką oazę el-Charga. Odrestaurowano twierdzę Buhen przy II katarakcie.

• Jego następcy Amenemhat II i Sezostris II doprowadzają do zwierzchnictwa Egiptu przez wielu książąt Palestyny, Syrii i Fenicji.

• Sezostris III (ok.1835-1810r. p.n.e.) Zbudował dwie warownie; Semna i Kumma, przesuwa granice daleko na południe od II katarakty. Zajmuje całą Palestynę, dociera do Fenicji. Nowy podział administracyjny na: Egipt Górny, Środkowy i Dolny.

• Amenemhat III(ok.1810-1770r. p.n.e.)zakończył budowę wielkiej tamy oraz systemu grobli i kanałów melioracyjnych w oazie fajumskiej.

Drugi okres przejściowy: około 1760-1565r. p.n.e.:

• czasy panowania XIII-XVII dynastii. Wyróżniamy dwa etapy.

• Pierwszy etap to panowanie XIII i XIV dynastii (ok.1760-1630r. p.n.e.), próba kontynuacji państwowości z okresu Średniego. Od początku XVII w. p.n.e. upadek autorytetu władcy, uniezależnienie się wielu nomów. Rozpad państwa.

• Drugi etap to dwie dynastie obcych najeźdźców: Hyksosów- XV i XVI dynastie (ok.1630-1540r. p.n.e.). Był to lud semicki, napływali przez Synaj już od czasów XII dynastii. Korzystając ze słabości Egiptu tworzą państwo ze stolicą w Awaris, rządzone przez XV dynastię i obejmujące Deltę. Stopniowo narzucają słabe zwierzchnictwo nad Górnym Egiptem.

• Ok. 1630r. p.n.e. ród rządzący w Tebach jako XVII dynastia zrzuca zwierzchnictwo Hyksoskie. Na początku XVI w. p.n.e. dochodzi do walk.

• Kames; ostatni z XVII dynastii zwyciężył pod Hermopolis i odparł Hyksosów z całego środkowego Egiptu.

Potęga Nowego Państwa: około 1540-1085r. p.n.e.:

• To okres panowania XVIII-XX dynastii. Jest to okres największej potęgi Egiptu.

• Kultura Egipska promieniuje na obszary Krety, Anatolii, Mezopotami. Egipt jest centralnym punktem całego regionu.

Panowanie XVIII dynastii: około 1565-1320r. p.n.e.:

• Jahmes (brat Kamesa) założyciel XVIII dynastii, ostatecznie usuwa Hyksosów z Egiptu rozpoczynając okres Nowego Państwa. Wyprawia się do Azji i Nubii, podbił Wawat, osadza tam egipskiego namiestnika („syn króla”) w Buhen. Konsoliduje państwo.

• Totmes I (ok.1525-1510r. p.n.e.) podbija dalsze ziemie Nubijskie na południe od III katarakty, koło Kermy buduje potężną graniczną twierdzę. Przemierzył Palestyną i Syrię zmuszając do hołdu większość książąt kananejskich i huryckich z tego regionu. Przekroczył nawet Eufrat i dotarł do Mezopotamii. Egipt jest potęgą !!

• Panowanie następczyni; Hatszepsut jest spokojne, dopiero pod koniec Egipt traci kontrolę nad większością zależnych władców azjatyckich.

• Totmes III (ok.1480-1450r. p.n.e.). Zakończył podbój Górnej Nubii (ziemie po IV kataraktę. Zdobycie jej stolicy Napaty, budowa warowni granicznej). Ponownie podbił Palestynę i całą Syrię po Eufrat (17 kampanii wojennych). Włączył ziemie azjatyckie w zasięg administracji Egipskiej, obsadza rezydentów i garnizony w najważniejszych miastach Syrii i Palestyny, organizuje 3 prowincje: Kanaan, Upe i Amurru. Rozkwit gospodarczy Egiptu, rozwija się handel.

• Amenhotep II (syn Totmesa III) ciągle walczy o utrzymanie wpływów w Azji. Głównie walczy z Mitanni ustępując tylko na północy Syrii.

• Ok. 1420r. p.n.e. Totmes IV i Artatma I (Mitanni) zawierają traktat pokojowy i sojusz. Granica na linii Katna-Ugarit. Sojusz w obawie głównie przez Hetytami.

• Amenhotep III (ok.1415-1375r. p.n.e.) mąż księżniczki Nefretete utrzymuje pokój z Mitanii, umacnia władze w konflikcie z ambicjami kapłanów tebańskiego Amona i popierających ich arystokratów, wojskowych niezadowolonych zaprzestaniem wojen (brak łupów).

• Za Amenhotepa IV (ok.1375-1360r. p.n.e.) dochodzi do konfliktu z kapłanami. Przyjmuje imię Echnaton („Umiłowany Atona”, „Sługa Atona”). Zmienia doktrynę religijną, głównym Bogiem zamiast Amona staje się Aton. Przenosi stolicę do nowo wybudowanego miasta: Achet-Aton („Horyzont Atona”), obecnie Tell el-Amarna). Nie robi nic gdy Hetycki król; Suppiluliumas I atakuję Tuszrattę z Mitanni. Jego imperium w Azji zaczyna się sypać.

• Dalszy kryzys za jego następców; Nefretete i Tutenchatona, który ugina się przed kapłanami i zmienia imię na Tutenchamon. Faktycznie rządzą: kanclerz Ai i dowódca Armii Horemheba. Nikt jednak nie jest w stanie powstrzymać pochodów Hetytów.

Egipt Ramessydów- panowanie XIX i XX dynastii: około 1320-1085r. p.n.e.:

• Po śmierci Horemheba do władzy dochodzi jako XIX dynastia (ok.1320-1200r. p.n.e.) ród arystokratyczny z Tanis. Odtwarza potęgę Egiptu.

• Seti I odrestaurował władze nad posiadłościami w Azji. Podbił Fenickie miasta; Tyr i Akko. Dotarł do Orontesu i przywrócił panowanie nad południową Syrią (Amurru).

• Ramzes II (ok. 1305-1240r. p.n.e.) wybitny wódz. Ingerował w obsadzenie funkcji arcykapłana Amona. Ok. 1300r. p.n.e. pod Kadesz przegrał z Hetyckim królem; Muwatallisem II, koniec marzeń o wyparciu Hetytów z Syrii. Utrata Amurru. Uratował jednak kontrolę nad Palestyną. W 1285r. p.n.e. zawarł rozejm z Hattusilisem III. Pokonał plemiona libijskie chcące wedrzeć się do Delty. Wzniósł fortyfikacje na zachodnich granicach Dolnego Egiptu. Wzniósł nową stolicę; Pi-Ramzes (wschodnia Delta) oraz świątynie (np. Ramesseum w Tebach lub w Abu Simbel).

• Jego syn; Merenptah odpiera pierwszą fale migracji ludów morza, tłumi rozruch w Palestynie, ale niedługo później XIX dynastia upada.

• Ramzes III (ok.1200-1166r. p.n.e.) z XX dynastii zatrzymuje na moment upadek Egiptu. Musi walczyć z Ludami Morza, migracją semickich Aramejczyków i Hebrajczyków. Znikają księstwa uznające zwierzchność Egiptu w Syrii i Palestynie. Nie ma już Kizuwatny (cycylii); zaprzyjaźnionego państwa hetyckiego. Ok. 1190r. p.n.e. w jednoczesnej bitwie morskiej i lądowej udaje się zwyciężyć nad Ludami Morza, Egipt został uratowany, ale nie jego posiadłości w Azji. Mimo zwycięstwa pod Memfis nad libijskimi plemionami i tak udaje im się osiedlić w delcie. Po śmierci Faraona kraj pogrążony w chaosie, łatwy łup dla najeźdźców.

Ustrój, społeczeństwo i gospodarka:

• na czele stoi Faraon, władza absolutna, wyznaczony przez Bogów, najwyższy kapłan, po śmierci, w drugim wcieleniu staje się Bogiem.

• Najwyższy urzędnik, stojący na czele hierarchii urzędniczej; wezyr. Wyręcza faraona w kwestiach zarządzania krajem i nadzorem nad administracją.

• W okresie Nowego Państwa podział na dwóch wezyrów: Wezyr Północy rezydujący w Memfis i Wezyr Południa z Teb.

• Podstawową jednostką terytorialną i administracyjną był Nom. Górny Egipt (22 nomy) i Dolny Egipt (20 nomów). Na czele stoi nomarcha (naczelnik). Pod ich kontrolą poborcy podatkowi, inspektorzy, pisarze, żandarmeria i garnizony.

• Silna władza kapłanów, zwiększana kosztem faraona. Niekiedy (np. arcykapłani Amona z Teb) dysponują ogromnymi majątkami, machiną biurokratyczną.

• W czasach Starego Państwa najważniejsi to kapłani Ptaha z Memfis oraz Re z Heliopolis. Nowe Państwo to dominacja kapłanów Amona z Teb.

• Rody arystokratyczne obejmują najważniejsze urzędy i kapłańskie oraz wojskowe.

• Bardzo słabo rozwinięte niewolnictwo (niewolnictwo egipskie).

• Wolna ludność mimo swojego statusu, przymuszana do pewnej pracy.

• Gospodarka Egiptu opiera się na irygacji. „Egipt darem Nilu” Dzięki wylewom Nilu i irygacji był to najbardziej żyzny teren Bliskiego Wschodu. Trzykrotnie w roku zbierano plony dzięki szybkiej wegetacji.

• Specjalnością Egipcjan jest obróbka trzciny papirusowej (papirus).

• Kontakty handlowe z Syrią, Palestyną, Mezopotamią, Cyprem, Kretą, Anatolią.

Religie:

• W każdej dziedzinie życia obecność Bogów, wszystko od nich zależy.

• Za podziału Egiptu, także rozbicie Egiptów na kulty Horusa i Seta, po zjednoczeniu faraonowie z I dynastii uznali się za żywe wcielenie Horusa.

• Obok głównych wierzeń, bardzo silne wierzenia lokalne.

• Za Starego Państwa rywalizacja między kultem Re z Heliopolis i Ptaha z Memfis. Jedni uznawali, że Re wyłonił się z oceanu Nun i stworzył parę Bogów: Geb i Nut, którzy urodzili Izydę, Ozyrysa, Seta i Neftydę. Doktryna Memficka zakładała, że świat stworzył Ptah.

• Doktryna amarneńska (Echnaton) uznawała za jedynego stwórcę, pana świata, źródło życia- boga tarczy słonecznej; Atona. Po śmierci Amenhotepa IV (Echnatona) przywrócono dawny kult.

• W okresie Późnym dominacja Amona ograniczona Górnego Egiptu i Kuszu. W Delcie do głosu dochodzą lokalne kulty Neit, Izydy i Basteta.

• Ozyrys, zabity i pocięty przez Seta (brat). Jego kawałki znalazła małżonka Izyda i pochowała w różnych miejscach. Ozyrys został Panem świata umarłych.

Bóstwa (w nawiasach najważniejsze miejsca kultu oraz święte zwierze):

• Re- pan wszechświata, nieba, bóg-słońce (Heliopolis)

• Ptah- stwórca świata, patron rzemiosł i sztuki (Memfis, byk Apis)

• Atum- bóg zachodzącego słońca, często czczony jako Re-Atum(Heliopolis, lew i wąż)

• Horus- bóg nieba, w zależności od kolejnej hypostazy syn Re albo Ozyrysa, czczony pod postacią sokoła(wiele miejsc, sokół)

• Set- bóg burzy i pustyni, brat i wróg Ozyrysa, przynosił zło (Ombos)

• Izyda- bogini miłości i nieba, opiekunka władzy królewskiej, magii i czarów. Utożsamiana z Hathor, Bastet, babilońską Isztar, syryjską i fenicką Asztarte, grecką Demeter, boginiami azjatyckimi. (wschodnia Delta, Heliopolis, File)

• Ozyrys- umierający i zmartwychwstający bóg, decyduje o życiu i wegetacji, najwyższy sędzia zmarłych (Abydos, Busiris, File).

• Tot- bóg pisma, mądrości i nauki, posłaniec Bogów, grecki Hermes (Hermopolis, pawian i ibis)

• Chonsu- bóg księżyca, syn Amona i Mut (Teby)

• Hathor- bogini miłości, utożsamiana z Izydą (wiele miejsc, krowa)

• Neit- bogini wojny, władczyni morza (Sais)

• Anubis- bóg zmarłych, czuwa nad mumifikacją (Kynopolis, szakal)

• Bastet- bogini zabawy i muzyki, utożsamiana z innymi boginiami (Bubastis, kot)

• Apis- bóg-byk, łączony z Ptahem i Ozyrysem (Memfis, byk)

- w Egipcie istotną role ma wiara w życie pozagrobowe. Śmierć przejściem do innego świata- świata zmarłych.

• mumifikacja: balsamowanie ciała, owijanie w kilka warstw bandaży i tkanin. Później złożenie do sarkofagu, grobowiec wypełniano różnymi narzędziami potrzebnymi do dalszego życia w innym świecie. (tylko dla bogatych)

• Sąd ostateczny, składa się z 40 bogów, na czele z Ozyrysem. Anubis po spowiedzi waży serce, na drugiej szali kładąc pióro Maat(symbol wiecznej prawdy). Pozytywny wynik ogłaszał Tot, zmarły udawał się na urodzajne pola Jaru. Negatywny wynik to cierpienia, albo rozszarpanie przez potwora Ammita.

• Wiedza o zaświatach i wskazówki na sąd to Księgi Piramid i Księgi Umarłych.

• Największe święta: Ozyrysa w Abydos i Amona święto Opet.

Kultura:

• Kultura Egiptu jest jedną z największych i najoryginalniejszych.

• Pismo Egipskie; hieroglificzne. Pojawiło się w początkach Epoki Wczesnodynastycznej (początek III tys. p.n.e.). Składało się ze znaków piktograficznych, determinatywów (wprowadza kategorie znaczeniową), oraz komplementów fonetycznych (dopiski fonetyczne do znaku). Uproszczenie pisma powoduje wyłonienie się pisma hieratycznego („kapłańskiego”). W początkach VII w. p.n.e. pojawia się pismo demotyczne. Jest pismem wyrazowym, tylko ok. 50 znaków miało formę sylab. Pismo Egipskie odczytal w 1822r. francuz; J.F. Champollion, dzięki Kamieniowi z Rosetty (kamień zawierał ten sam tekst napisany w języku hieroglificznym, demotycznym i greckim).

• Piśmiennictwo literackie; Najstarsze teksty powstały w okresie Średniego Państwa. W tym okresie powstał najpiękniejszy utwór dydaktyczny; Nauki króla Amenhotepa. Najbardziej znanym utworem lirycznym jest: Pieśń ku czci Sezostrisa III.

• Architektura i Sztuka: ogromny rozmach i wspaniałość, główny materiał budulcowy- kamień.

• Świątynie i pałace: najwspanialsze to świątynie w tebańskim Karnaku i Luksorze. Często pałace buduje się obok świątyń (np. pałac Ramzesa II w Medinet Habu).

• Grobowce i zespoły grobowców: pierwsze grobowce faraonów mają formę mastab (dwu, trzy stopniowe platformy, pod którymi ukryta jest komora grobowa). Władcy IV dynastii; Cheops i Chefren kazali w Gizie wybudować ogromne, klasyczne piramidy jako grobowce. Piramida Cheopsa ma 146m wysokości i 232m boku podstawy. W czasach Nowego Państwa zrezygnowano z budowy piramid (rabunki, „brak spokoju” zmarłych faraonów). Przy piramidach rozwijały się potężne kompleksy świątynne. Najsłynniejszy kompleks grobowców: Dolina Królów (zachodni brzeg Nilu, na wprost Teb, pochowano tam wielu władców XVIII i XIX dynastii).

• Sztuki plastyczne: W okresie Starego Państwa powstają kanony sztuki (proporcje ciała, charakterystyczne: głowa i od biodra w dół z profilu, ramiona i tors na wprost). Rozwijają się reliefy i malarstwo ścienne (głównie grobowce). Troska o realizm (oprócz wiecznie zdrowego, silnego faraona). Rozkwit sztuk plastycznych za czasów Nowego Państwa (np. Kolosy Memnona, posągi siedzącego Amenhotepa III w Medinet Habu). Widoczne są też wpływy innych kultur, głównie Kreteńskich (np. Minojskie freski na ścianach hyksoskiego pałacu w Awaris (obecnie Tell el-Daba).

Anatolia- państwo Hetytów:

Warunki naturalne i krainy historyczne:

• Anatolia zajmowała obszar dzisiejszej Turcji, bez jej wschodniej części. Z trzech stron otoczona morzem, na wschodzie granicą góry Antytaurus, górny Eufrat i Wyżyna Armeńska.

• Dzieli się na 4 zróżnicowane regiony:

Anatolia Centralna/Anatolia właściwa (Azja mniejsza)- silnie pofałdowany obszar wyżynny, w połowie przedzielony rzeką Halys (obecnie Kyzył Irmak), na zachodzie granicą morze egejskie, na południu Taurusem, na północy górami pontyjskimi i na wschodzie Antytaurusem i wyżyną Armeńską. Duże różnice temperatur, gorące lata, suche zimy, niskie opady.

Południowa część półwyspu- między Taurusem a Morzem Śródziemnym, łagodny klimat, żyzne krainy nizinne: Cylicja (na pograniczu z Syrią) i Pamfilia. Rzeki Seyhan i Dżeyhan.

Nadczarnomorski pas wybrzeża- oddzielony od Anatolii Właściwej górami pontyjskimi, wysokie opady.

Strefa Nadegejska- zachodnia część półwyspu, poprzecinany rzekami Menderes, Gediz, urozmaicona linia brzegowa.

• krainy historyczne w Anatolii, zanim uległa ona hellenizacji:

kraj Hatti, centrum państwa Hetytów, środkowa część centralnej Anatolii(II tys. p.n.e.)

Kizuwatna, kraina i księstwo na terenie Cylicji (II tys. p.n.e.)

Arzawa, kraina i państwo obejmujące Pamfilię i okolice (II połowa II tys. p.n.e.)

Ahijawa, południowo- zach. wybrzeża Anatolii i okoliczne wyspy, zasiedlona przez Greków achajskich (II połowa II tys. p.n.e.)

Frygia i Lidia, tożsame z krainami z okresu antycznego.

Źródła pisane:

• Anatolia należy do obszarów rozpowszechniania pisma klinowego, tabliczki znalezione na dwóch stanowiskach: Hattusas (stolica Hetytów) oraz Kanesz.

• Hetyckie roczniki królewskie wyróżnia pełen realizm (np. Apologia Hattusilisa III oraz Czyny Suppiluliumasa).

• Hetyckie listy królów zachowane są w formie szczątkowej, brak wartości poznawczej.

• Bardzo cenne są traktaty międzynarodowe: Układ Suppiluliumasa I z Nikmadu II, władcą Ugarit. Traktat Suppiluliumasa I z Szattiwazą, królem Mitanni. Traktat pokojowy Hattusilisa III z Ramzesem II (wersja Akadyjska). Układ Hetycki wicekróla z Karkemisz z Ammistamru, władcą Ugarit.

• Istnieją także nie odczytane teksty w luwijskim piśmie obrazkowym

Historia polityczna Anatolii w czasach dominacji Hetytów:

Anatolia przedhetycka (początek II tys. p.n.e.):

• historię polityczną Anatolii możemy poznać dopiero od początku II tys. p.n.e.

• Kraj bogaty przyciąga zainteresowanie innych władców (np. Sargon i Naram-Sin)

• Kraj pod wpływem asyryjskich kupców którzy zdominowali szlak Anatolia-Mezopotamia- Iran i założyli wiele faktorii handlowych.

• Największe miasta-państwa w tym okresie w Anatolii to księstwa z ośrodkami w Kanesz, Hattusas, Amkuwie i dzisiejsze Adżemhuyuk, Karahuyuk i Bejdżesultan.

• Początki XVIIIw. p.n.e. to migracje ludów indoeuropejskich, wśród których są Hetyci, Palajczycy i Luwici.

• Anittas, syn Pithanasa, król Kussary, w połowie XVIII w. p.n.e. podbił spore obszary Anatolii centralnej, m.in. Nesę, Hattusas, Kanesz, Zapluwę i Puruszhandę. Przypuszcza się, że Anittas był pierwszym znanym władcą hetyckim.

Wielkość kraju Hatti- państwo Hetytów:

• dwa okresy: państwo starohetyckie(połowa XVII-XVI w. p.n.e.) i imperium nowohetyckie(XIV-XIII w. p.n.e.) przedzielone wiekiem ciemnym(XV w. p.n.e.)

• Pierwszy król Hetycki; Hattusilis I (ok.1650r p.n.e.), jego poprzednicy musieli zjednoczyć państwo i uzyskać silną pozycję w Anatolii. Od razu był to władca potężny, prowadzi ekspansje na tereny Syryjskie. Nowa stolica Hattusas, ruszył do północnej Syrii, złupił miasto Alalach. Odpiera najazd Hurytów, w odwecie pustosząc Syrię.

• Następca Mursilis I kontynuuje politykę podbojów, uderza na Syrię rozbijając potężne państwo kananejskie; Jamchad, zdobywa stolicę Halab (ob. Aleppo). W 1595r. p.n.e. zajmuje Babilon, ale jego władza nie jest silna (daleko od centrum), zostaje zamordowany. Słabość państwa wykorzystują Huryci i Kasyci, uniezależnia się Cylicja (Kizuwatna), Hatti wpada pod duże wpływy huryckie.

• Restaurować monarchię próbuje Telipinus (ok.1525r. p.n.e.), musi uregulować kwestię dziedzictwa tronu (do tej pory następcę wybiera ustępujący władca, a nowy król musi uzyskać zgodę rady Pankus). Dekret Telipinusa ustala zasady dziedziczności przez najstarszego syna, po jego śmierci młodszych synów i na końcu przez męża najstarszej córki. Rada Pankus ingeruje gdyby te zasady zostały złamane. Zawiera traktat sojusznicy z Isputahsu, władcą Kizuwatny.

• Suppiluliumas I (ok. 1380-1340r. p.n.e.), aktywna polityka zagraniczna, zawiera sojusz z Kizuwatną i Azzi (pogranicze Armenii), pozbawiając Mitanni sojuszników. Wyprawia się na ludy Kaska. Rozbudowuje umocnienia obronne Hattusas. Ok. 1360 rusza na Mitanni, złupił stolicę Waszuganni, zajął Halab, Alalach, Mukisz, Katnę i Kadesz, władca (Nikmepa) Ugarit uznał zwierzchnictwo Hetytów. Państwo hetyckie urosło do rangi mocarstwa, kontroluje całą północną Syrię, którą zarządza syn króla, rezydujący w Karkemisz w randze wicekróla. Mitanni zostało państwem zależnym.

• Mursilis II (ok. 1340-1310r. p.n.e.), młodo obejmuje tron. Wybucha bunt anatolijskich i syryjskich księżąt, stłumiony przez Mursilisa II. Rozszerza panowanie na południowo-zachodnią Azje Mniejszą, podbija Arzawę, dociera do morza Egejskiego.

• Muwatallis II (ok.1310-1290r. p.n.e.) walczy o panowanie w Syrii z Egiptem. Ok. 1300r. p.n.e. pod Kadesz rozbija całą dywizję Egipską (dowodzi Ramzes II), a później się wycofuje. Hetyci nadal kontrolują Syrię.

• Po śmierci Muwatallisa II nie ma prawowitego następcy. Dwaj pretendenci: syn z nieprawego łoża- Urhiteszuba oraz młodszy brat: Hakmis. W końcu władze obejmuje młodszy brat króla jako Hattusilis III

• Hattusilis III (ok.1285-1255r. p.n.e.). Ok. 1285r. p.n.e. zawiera pokój z Ramzesem II (granica przebiega na linii Ugarit-Kadesz). Okres pokoju w państwie Hetytów. Ściślejsza kontrola nad majątkami świątynnymi. Duża rola małżonki; Putuhepy, patronuje wpływom huryckim (księżniczka hurycka) w religii, literaturze i sztuce.

• Tudhalijas IV (ok.1255-1220r. p.n.e.) ostatni wybitny władca Hetycki. Neutralizuje napór Asyrii na posiadłości Hetyckie w Syrii (zabiegi dyplomatyczne, m. in. Układ z Sauszgamuwą, księciem Amurru, nakładający embargo na handel z Asyrią). Odpiera najazdy ludów Kaska na Anatolie. Podporządkował sobie Cypr (Alasziję).

• Ostatni król Hatti; Suppiluliumas II (ok.1200r. p.n.e.), inwazja ludów morza, odstępują syryjskie księstwa zależne, upadek państwa.

Anatolia zachodnia w czasach Hetytów- problem Ahijawy i obecności greków Mykeńskich:

• Gospodarczo, politycznie i etnicznie region ten związany ze światem Egejskim

• Najważniejsze księstwa wybrzeży Anatolii: Assuwa, Karkissa, Wilusa i Ahijawa.

• Wilusa utożsamiana z Troją, Ahijawa identyfikowana z Achają.

• Przełom XIV i XIII w. p.n.e. władca Wilusa; Alaksandus zawiera sojusz z królem Hetyckim Muwatallisem III

• Na początku panowania Mursilisa II Ahijawa i Milawanta wspierają antyhetyckie wystąpienia władcy Arzawy. Na przełomie XIII i XII w. p.n.e. dochodzi do konfliktu hetycko- ahijawskiego o miasto Milawanta. Ahijawa walnie przyczyniła się do wyrwania zachodniej Anatolii spod wpływów Hetyckich.

Ustrój, społeczeństwo i gospodarka Hetytów:

• na czele społeczeństwa hetytów stoi król, jego pozycja słabsza niż władców Mezopotamii czy Egiptu.

• Duże znaczenie tawananna (królowych), mają znaczący wpływ na politykę

• Organ przedstawicielski arystokracji hetyckiej- rada królewska; pankus, jej kompetencje uregulował dopiero Dekret Telipinusa.

• Arystokracja stanowi najbogatszą i z największymi wpływami grupę społeczną. Ma zagwarantowany samorząd w formie rezydujących w miastach i większych osiedli rad.

• Największą grupą są chłopi i rzemieślnicy.

• Najniżej w hierarchii społecznej są jeńcy wojenni (namra) i niewolnicy.

• Gospodarka Hetycka opiera się na rolnictwie.

Wierzenia i religie:

• Kraj hatti uchodził za „kraj tysiąca bogów”. Mieszanina bogów ludności anatolijskiej, hetyckiej, huryckiej oraz wpływu religijnego Mezopotamii Syrii.

• Na czele panteonu bóg burzy i piorunów; Teszub, wraz z małżonką Hebat. Synem Teszuba był Telipinus, bóg życiodajnych opadów i wody gruntowej. Czcią cieszy się także bogini słońca; Wuruszemu uznawana za „królową kraju Hatti”. Zdominowała ona boga słońca Istanu. Duża rola boga wojny; Wurunkatte. Na czele świata podziemnego stoi Lelwani.

Literatura:

• Hetyci pod wpływem kultury mezopotamskiej, huryckiej i syryjskiej. Posługują się własną wersją pisma klinowego.

Syria i Palestyna (Kanaan):

Warunki naturalne i krainy historyczne:

• Syro-Palestyna zajmuje centralny fragment starożytnego Bliskiego Wschodu.

• Granice na północy; Góry Taurusu Armeńskiego, od północnego wschodu Eufrat, od wschodu pustynia syryjska, od południa zatoka Akaba, pustynia Negew i półwysep Synaj i na zachodzie Morze Śródziemne.

• Obszar zróżnicowany pod względem warunków naturalnych i ukształtowania terenu.

• Ubogi system wodny składa się z: Jordanu i Orontesu, małych rzeczek wpadających do morza, Jeziora Tyberiadzkiego oraz okresowych zbiorników wodnych.

• Syro-Palestyna idealnym terenem do hodowli nomadycznej, opady atmosferyczne duże w części północnej, zmniejszają się w stronę południa.

• Różne nazewnictwo: Syro-Palestyna, Syria, Palestyna lub Fenicja.

• W I tys. p.n.e. pojawia się określenie Hatti dla północnej części Syrii, państwo aramejskie ze stolicą w Damaszku nadało nazwę Aram centralnej i południowej części kraju, w Palestynie pojawiły się krainy-państwa Izrael i Judea. Centralną część wybrzeża Syro-Palestyny zajęła od II tys. p.n.e. Fenicja.

Źródła pisane:

• Najwięcej źródeł ze stanowisk Syryjskich, tu przyjęto pismo klinowe, dobrze zachowane materiały gliniane.

• Dla całego III i II tys. p.n.e. dysponujemy pojedynczymi archiwami. Z III tys. p.n.e. jedno ogromne archiwum w Ebli(20 tys. tekstów). Z II tys. p.n.e. archiwa w Alalach, Emar, Ugarit.

• Teksty z Ebli pisane są w języku eblaickim (najstarszy język zachodniosemicki).

Historia polityczna Syro-Palestyny do schyłku II tys. p.n.e.:

• Okres ten obejmuje dzieje regionu od początku migracji aramejskich do pojawienia się na południu Hebrajczyków i ludów im pokrewnych, przed powstaniem królestwa żydowskiego w południowej części Kanaanu.

Syria w III tysiącleciu p.n.e.-Ebla:

• Ebla, jedyne państwo syryjskie w III tys. p.n.e. o którym posiadami informacje, leży w północnej Syrii. Potężne miasto o których wspominali m.in. Sargon i Naram-Sin.

• W połowie III tys. p.n.e. obejmowało większą część Syrii środkowej między Orontesem i Eufratem.

• Najlepiej znani władcy Eblaiccy to: Ebrium i Ibbi-Sipisz.

• Kres państwa położyły najazdy akadów; Sargona i Naram-Sina, mające na celu przejęcie głównych szlaków handlowych i zaopatrzeniowych. Po tych wyprawach Ebla nie odgrywa ważnej roli zostając w zależności od królestwa Jamchadu.

• W III tys. p.n.e. istnieją jeszcze w Syrii ważne miasta-państwa; Katna, Ugarit i najistotniejsze; Byblos (Gubla)

Czasy państw Kananejskich- Syria i Palestyna w I połowie II tysiąclecia p.n.e.:

• Przełom III i II tys. p.n.e. do Syrii wtargnęły plemiona koczownicze Kananejczyków.

• Najważniejsze państwa kananejskie: Jamchad, Alalach, Karkemisz i Katna, oraz miasta: Ugarit, Byblos i Askalon. W Palestynie wyróżnia się w tym okresie Megiddo.

• Od połowy II tys. p.n.e. znaczącą rolę odgrywa królestwo Jamchad, ze stolicą w Halab (Aleppo). W XVIII i XVII w. p.n.e. królowie Jamchadu podporządkowali sobie północną Syrię od Eufratu do wybrzeża morskiego.\

• Pierwszy znany władca Jamchadu; Sum-Epuh, przeciwstawił się agresorom; Jahdun-Limie z Mari i Szamszi-Adadowi I z Asyrii.

• Następca; Jarim-Lim I popiera Zimri-Lima w walce o tron w Mari, ingeruje w sprawy mezopotamskie, stając się sojusznikiem Hammurabiego. Oś Babilon- Mari- Jamchad wytycza polityczny porządek w Mezopotamii i Syrii. Pod jego wpływami powstaje księstwo Karkemisz.

• Od II połowy XVII w. p.n.e. pojawia się zagrożenie Hetyckie, królowie Jamchadu stają na czele koalicji syryjskiej, mimo zburzenia przez Mursilisa I stolicy Halab, Jamchad utrzymał dominująca pozycję, które utrzymało do końca XVI w. p.n.e.

Syria i Palestyna w dobie rywalizacji wielkich mocarstw (ok.1500-1200 p.n.e.):

• Południowa część Regionu (późniejsza Palestyna) oraz późniejsza Fenicja znajdowały się w egipskiej strefie wpływów. W okresie rozkwity władzy Egiptu podlega jej: Syro-Palestyna, podzielona na 3 części: Kanaan ze stolicą w Gazie, Upe (Apu) ze stolicą w Kumidi oraz Amurru ze stolicą w Simuru.

• Od XIV w. p.n.e. wybija się księstwo Amurru, ale nie osiąga takiej pozycji jak kiedyś Jamchad. Ok. 1400r p.n.e. Abdi-Aszirta zakłada dynastię, zdobywa prawie niezależną pozycję, nie zrywając z Egiptem. Jego syn Aziru przeszedł na stronę Hetytów i im wydał Amurru na blisko 170 lat.

• Najważniejsze miasta tego okresu: Szaruhen, Lakisz, Askalon, Jerozolima, Gezer, Sychem, Megiddo i Hazor w Palestynie, Akko, Tyr, Sydon, Berytos (Bejrut) i Byblos w poźniejszej Fenicji, Haszabu, Kadesz, Katna i Amurru w południowej i środkowej Syrii, oraz z północnej Syrii: Hama(Hamat), Ugarit, Mukisz(Alalach), Nuhaszsze, Emar, Halab (dawne Jamchad) i Karkemisz.

• XV i XIV w. p.n.e. to okres szczytowy penetracji Huryckiej w Syrii.

Ustrój, społeczeństwo i gospodarka:

• na czele państwa Ebla stoi król noszący tytuł maliku. Często ustrój Ebly określa się: malikat.

• Władza w miastach-państwach Syro-Palestyny, to władza króla, często dziedziczna.

• Społeczeństwo podzielone na żyjące w regionach zurbanizowanych i rodowo-plemienne zamieszkujące tereny stepowe.

• Podział na skupioną wokół pałacu rodowo-urzędniczą warstwę panującą oraz wolnych rzemieślników, rolników i pasterzy, a także nielicznych niewolników.

• Duży udział w ekonomice państewek syryjskich ma wytwórczość rzemieślnicza

Wierzenia religijne:

• Na czele panteonu stoi: El, dobrotliwy stwórca świata, ojciec bogów. Odsunięty od władzy przez boga burzy; Baala. Małżonką Ela była Aszera, rodzicielka Bogów. Zaszczytne miejsce bogini miłości i wojny zajmuje Asztarte. Dodatkowo bóg rzemiosła i sztuki: Koszara, bóg zarazy; Reszef i bóg śmierci i suszy; Mota.

Kultura:

• Intensywne kontakty z Sumerem i Akadem już w połowie III tys. p.n.e.

• II tys. p.n.e. przenikanie na te tereny wpływów: egipskich, mezopotamskich, huryckich oraz egejskich, ogromną rolę spełnia tutaj miasto Mari.

• Pismo kananejskie było najstarszym pismem alfabetycznym (alfabet ugarycki)

Piśmiennictwo literackie:

• głównie teksty mitologiczne z Ugarit (np. Poemat o Baalu, Opowieść o Danelu i jego synu Achacie) oraz początki lit. dydaktyczno-moralizatorskiej (np. Poemat o królu Krecie).

Architektura i Sztuka:

• wpływy egipskie, mezopotamskie a nawet minojskie lub mykeńskie.

• Najwybitniejsze pałace syryjskie są w Ebli (III tys. p.n.e.) i Alalach (II tys. p.n.e.)

• Silne wpływy kreteńskie i egejskie najlepiej widać w miastach Ugarit i Byblos.

III. CZASY WIELKICH PRZEMIAN- MIGRACJE Z PRZEŁOMU II i I TYSIĄCLECIA P.N.E. ORAZ ICH SKUTKI.

• schyłek XIII w. p.n.e. to wiele przemian politycznych, etnicznych i kulturowych.

• Przyczyny zmian, to dwa olbrzymie nurty migracyjne.

• I. Przesunięcie na tereny Azji Mniejszej grup ludności indoeuropejskiej, co wprawiło w ruch ludy anatolijskie w kierunku południowym i wsch.; Wędrówka Ludów Morza.

• II. Migracja koczowniczych ludów semickich; głównie plemion aramejskich: Wędrówka Aramejczyków. Oprócz nich pojawiają się ludy Hebrajczyków, Chaldejczyków, Moabitów, Ammonitów i Edomitów.

• Migracje z różnym nasileniem trwają przez całe XII-IX stulecie.

Migracje Północne- wędrówki ludów morza i innych plemion.

• przesunięcie na południe, w kierunku Anatolii i Morza Egejskiego ludów zamieszkujących Bałkany.

• Migracje powstrzymał dopiero faraon Ramzes III nad wschodnią odnogą Nilu. 30 lat wcześniej faraon Merenptah po raz pierwszy walczył z ludami północy, rozbił je pod Memfis.

• Ludy Morza dotarły do Egiptu w dwóch falach: drogą morską z Krety, Cypru lub wybrzeży Anatolijskich oraz lądem, wschodnimi wybrzeżami Morza Śródziemnego łupiąc po drodze całą Syrię i Palestynę.

• Przyczynami migracji mogło być: Pod koniec II tys. p.n.e. na zach. Bałkanach pojawiły się ludy iliryjskie, powodujące przemieszczenie ludności tracko-frygijskiej. Jedną z pierwszych ofiar migracji była Troja.

• Skutkiem migracji był upadek kultury Mykeńskiej (m. in. pod naporem Dorów), wyludnienie znacznych obszarów świata egejskiego oraz opanowanie przez Eolów, Jonów i Dorów zachodnich wybrzeży Anatolii.

Migracje ludów semickich- aramejczycy, hebrajczycy i inni.

• aramejczycy; „synowie pustyni”, bardzo aktywne, koczownicze plemiona semickie, od początku XIII w. p.n.e. opuszczają siedziby na północnych obrzeżach pustyni syryjskiej i przenikają na tereny syryjskie i mezopotamskie Żyznego Półksiężyca.

• Od XII w. p.n.e. najazdy się nasiliły i zwiększyły.

• Gdy Asyria pogrążona jest w chaosie, Eufrat przekraczają ludy aramejskie oraz chaldejczycy. Wdzierają się do Mezopotamii. Asyrii udało się przetrwać (w łuku Zabów i Tygrysu), Babilonia upadła, kompletny upadek kraju (wieki ciemne).

• Babilonia XI-IX w. p.n.e. to pasmo epidemii, głodu, wyludnienia, upadku.

• Jedyne sukcesy władców Babilońskich w IX w. p.n.e.: Nabu- szumu- kin oraz Nabu- apal- iddin.

• Poprawa sytuacji w IX oraz VIII w. p.n.e.; plemiona aramejskie znalazły siedziby. Powstały państewka, w płd. Mezopotamii: Bit- Jakini, Bit- Dakuri, Bit- Ammukani, Bit- Szilani i Bit- Szalli.

• Od IX w. p.n.e. stopniowe odradzanie się Asyrii.

• Do Kanaanu Aramejczycy wdarli się w XI i X w. p.n.e.

• W Palestynie w XIII i XII w. p.n.e. osiadły ludy spokrewnione z aramejskimi; Hebrajczycy, Moabici, Ammonici i Edomici (Idumejczycy).

Skutki wielkich migracji oraz powstanie nowego porządku politycznego i etnicznego w I połowie I tysiąclecia p.n.e. w zachodniej części starożytnego bliskiego wschodu.

• W wyniku migracji na obszarach starożytnego Bliskiego Wschodu (oprócz Egiptu) zaszły gruntowne zmiany polityczne, etniczne i kulturowe. Znikł świat Kananejski (Syro- Palestyna), świat hetycki (Anatolia i Syria) oraz świat mykeński.

• Pojawia się hebrajska Palestyna, Fenicja, Aramejsko- post hetycka Syria, zaramenizowana Mezopotamia zach., chaldejsko- aramejska Babilonia oraz później frygijsko- lidyjska Anatolia (która odpadła z kręgu kulturowego starożytnego bliskiego wschodu) i klasyczny świat grecki Morza Egejskiego i Krety.

• Język aramejski stał się pierwszym powszechnym językiem większości mieszkańców Bliskiego Wschodu (bez Egiptu i Anatolii) oraz drugim w historii (po akadyjskim) językiem międzynarodowym. Jest to język administracji imperium asyryjskiego obok akadyjskiego i perskiego.

• Dominacje języka aramejskiego przerwała dopiero migracja Arabów w średniowieczu.

Księstwa aramejskie i posthetyckie w Syrii i Cylicji:

• Od początku IX w. p.n.e. księstwa te znajdują się po wpływami Urartu oraz pod presją Asyrii, która w połowie VIII w. p.n.e. przystąpiła do ich podboju. Kres niezależności przynieśli; Tiglatpilesar III i Sargon II.

• Jednym z głównych państw był Karkemisz, inne ważne księstwa posthetyckie to Kilakku, Tabal, Que i Gurgum (wszystkie w Cylicji), Melid i Kimmuhu, oraz Unki.

• Najważniejsze państwa aramejskie to; Aram ze stolicą w Damaszku, Hama, Sam'al. oraz Bit- Agusi. Ich zapleczem są państewka aramejskie w Mezopotamii; Bit- Halupe, Bit- Adini, Bit- Bahiani i Bit- Zamani.

• Najwybitniejszym władcą państwa Aram był Ben- Hadad II (ok. 880-840r. p.n.e.), przywódca koalicji książąt Syrii i Izraela, pogromca armii Salmanasara III pod Karkar w 853r. p.n.e.

Hebrajczycy w Palestynie:

• dominujący lud hebrajczyków jednoczy się i tworzy silne państwo. Później rozpada się ono na dwa królestwa; Judeę i Izrael.

Historia polityczna:

• Od końca XIII w. p.n.e. do południowego Kanaanu napływają; Hebrajczycy, Moabici, Ammonici i Edomici.

• Pod koniec XI w. p.n.e. w związku z odrębnościami religijnymi i etnicznymi od innych plemion następuje konsolidacja plemion hebrajskich wokół władzy królewskiej

• Pierwszym królem został Saul z rodu Beniamina, dowódca kilku kampanii przeciwko Filistynom i Ammonitom.

• Dawid (1000-960r. p.n.e.), w tych czasach Hebrajczycy muszą bronić swoich posiadłości przed Filistynami. Dawid ustanawia nową stolicę w Jerozolimie, organizuje administrację centralną, pozostawia odrębne dowództwo armii i dwóch arcykapłanów (aby uspokoić rody). Jego królestwo rozciąga się na całą Palestynę bez wybrzeża filistyńskiego i fenickiego, Zajordanię (Ammon i Moab) oraz część Edomu.

• Syn Dawida; Salomon (960-932r. p.n.e.) umacnia obronność państwa i gospodarkę. Budowa fortyfikacji w Jerozolimie, Gezer, Megiddo. Buduje świątynie w Jerozolimie.

• Po śmierci Dawida rozpad na w 932r p.n.e. na dwa królestwa; północne Izrael ze stolicą w Sychem i południowe Judeę z Jerozolimą jako stolicą.

• Królem Izraela został Jeroboam I.

• Izrael padł ofiarą Asyrii w 722r p.n.e. Judea została zajęta przez Babilonię w 586r p.n.e. (niewola babilońska)

• Żydzi odzyskują wolność wraz z powstaniem imperium perskiego, Cyrus II Wielki dekretem w 538r. p.n.e. zezwolił żydom na powrót do Palestyny i odbudowę świątyni w Jerozolimie.

Religia i społeczeństwo żydowskie:

• Społ. zorganizowane w plemiona koczownicze i rody, czasami jednoczące się.

• Obok Jahwe (póżniej) wierzą w bogów semickich; Baal i El oraz bogini Aszera.

• VII- V w. p.n.e. powstaje święta księga Judaizmu; Biblia.

• Na straży religii monoteistycznej stoi król, arcykapłani oraz prorocy.

Piśmiennictwo hebrajskie- stary testament (biblia):

• Ostateczna wersja Biblii została zredagowana I w. (n. e. !!), spisano ją wówczas pismem hebrajskim, tzw. Pismem kwadratowym.

• Biblia składa się 39 ksiąg dzielące się na trzy części; Torę, Newiim i Ketuwim.

• Najważniejszą i najstarszą część ST stanowi Tora („Nauka”). Obejmuje tzw. Pięcioksiąg; Księgę Rodzaju, Wyjścia, Kapłańską, Liczb oraz Powtórzonego Prawa.

• Część druga; Newiim („Prorocy”) składa się z Ksiąg; Jozuego, Sędziów, Piewszą i Drugą Samuela oraz Pierwszą i Drugą Królewską.

• Trzecia część; Ketuwim („Pisma”)

• Kanon ST liczący 39 ksiąg ostatecznie określony został w 70r n.e. po zburzeniu świątyni Jerozolimskiej przez Rzymian.

• Greckie tłumaczenie Biblii przygotowane w Aleksandrii; Septuaginta.

• Katalog wykładni i komentarzy dot. Biblii spisany na początku III w. n.e.; Miszna

Fenicja:

Historia:

• Wspólnota miast fenickich, otwarta „na morze”, zajęła tereny środkowej części Syro- Palestyny w końcu XIII w. p.n.e.

• Brak wielkich osiągnięć w literaturze, sztuce czy naukach teoretycznych.

• Słynni z wyrobu rzemiosła użytkowego (wynalezienie szkła), twórcy najdoskonalszego systemu pisma Starożytnego Bliskiego Wschodu; alfabetu.

• Najważniejsze miasta to: Arados, Byblos, Sydon, Tyr i Akko. Później powstały Trypolis i Berytos. Najstarsze było Byblos (największy port Syro- Palestyny). Zniszczone w 1200r. p.n.e. przez Ludy Morza, oddało pierwszeństwo Sydonowi. Ten pokonany przez Filistynów usunął się w cień Tyru ok. 1000r. p.n.e.

• Miasta wolały płacić kontrybucje, niż walczyć do czasu ekspansywnej polityki Asyrii, po raz pierwszy przeciw Sanheribowi, Tyr wówczas bronił się 5 lat. Później przeciwko Nabuchodonozorowi II Tyr bronił się 13 lat (586-573r p.n.e.).

• Wraz z imperium Perskim, Fenicja włączona została do V satrapii. Ale posiadała sporą niezależność. Współpraca imperium z Fenicją zakończona została na początku IV w. p.n.e. Persja popadła w kryzys. M.in. Sydon poparł bunt na Cyprze i w Egipcie, a w odwecie Artakserkses III zniszczył miasto.

• W 332r p.n.e. Tyr broni się przed armią Aleksandra Macedońskiego.

Ustrój, społeczeństwo i gospodarka:

• Władze w miastach- państwach najczęściej sprawują dziedziczni królowie. Jest to rola najwyższego urzędnika, bez ideologii monarszej. Sprawował funkcję kultowe, w polityce wspomagała go rada starszych (przedstawiciele rodów arystokratycznych oraz kupieckich i rzemieślniczych).

• W Koloniach Zachodnich, np. Kartaginie władze wykonawczą ma dwóch sufetów, a władze uchwałodawczą Rada Stu, ew. królowie: funkcje kultowe i reprezentacyjne.

• Fenicja słynna z wyrobu tekstyliów (tkaniny barwioneà „fenicka purpura”) oraz wyrobu szkła.

• Ok. 600r p.n.e. Fenicjanie opłynęli Afrykę.

Kolonizacja Fenicka:

• prym w kolonizacji wiedzie Tyr, jeszcze w XII w. p.n.e. założone zostało Gades (Kadyks) w Hiszpanii oraz Liksus (wybrzeże Marokańskie). Ok. 814r p.n.e. Tyr założył najpotężniejszą swą kolonię; Kartaginę (Od VIIw. p.n.e. rola koordynująca kolonii na zach.).

• Kolonizacja fenicka, a później punicka (kartagińska) objęła północne wybrzeże Afryki, Iberię (Hiszpania), Baleary, Sardynię, północno- zachodnią część Sycylii, Maltę i inne mniejsze wyspy basenu Morza Śródziemnego.

Państwa Anatolii- Frygia i Lidia:

• Wschodnia Anatolia (zwłaszcza Cylicja) w kręgu kulturowym Syrii lub Mezopotamii. Zachodnia i środkowa część wytworzyła własną kulturę.

• Frygowie tworzą swoje państwo w VIII w. p.n.e., stolicą jest Gordion. W skład królestwa wchodzą ziemie Frygijskie oraz centralna Anatolia.

• Koniec państwa w VII w. p.n.e. spowodowany najazdem Kimmeriów.

• Upadek Frygów stworzył warunki do rozwoju państwowości Lidyjskiej ze stolicą w Sardes. Twórcą miał być w I połowie VII w. p.n.e. Gyges.

• Za panowania Alyattesa władza Lidii sięga od rzeki Halys do miast greckich na wybrzeżu Morza Egejskiego.

Egipt w pierwszej części Okresu Późnego:

• Panowanie XXI dynastii (ok. 1085-935r p.n.e.) to rozbicie kraju na Egipt Górny rządzony przez kapłanów Amona z Teb i Egipt Dolny podległy dynastii Tanis.

• 935r p.n.e do władzy dochodzi nomarcha Herakleopolis; Szeszonk I, rozpoczyna 200 letnie panowanie dwóch dynastii Libijskich- XXII i XXIII.

• Ok. 730r p.n.e. kres dynastii Libijskich położył Tefnacht, książę Sais. Rozpoczęty przez niego i syna; Bokchorisa proces jednoczenia Egiptu został przerwany przez najazd z 715r p.n.e. kuszyckiego króla z Napaty; Szabaka.

IV. BLISKI WSCHÓD W CZASACH DOMINACJI ASYRYJSKIEJ (IX-VII W. P.N.E)

Fenomen Asyrii:

• Po migracjach ludów za przeciwników Asyria ma plemiona chaldejskie, posthetyckie, aramejskie oraz państwa hebrajskie.

• Asyria pozbawiona była bogactw naturalnych, leżała na zbiegu ważnych szlaków handlowych, musi prowadzić zaborczą politykę zagraniczną.

Odrodzenie się Asyrii:

• Od połowy XI w. p.n.e. (śmierć Tiglatpilesara I) Asyria rozpada się i wraca do naturalnych granic w widłach Górnego Zabu i Tygrysu. Walczy o przeżycie z plemionami aramejskimi.

• Odrodzenie rozpoczyna okres nowoasyryjski (935-612r p.n.e.), związany z władcami: Aszur-dana II, Adad-nirari II i Tukulti-Ninurty II. Aszur-dana II zrekonstruował struktury administracyjne i zrównoważył ekonomikę.

• Adad-nirari II (911-891r p.n.e.) podejmuje działania ofensywne. Reguluje spór graniczny z Babilonią traktatem pokojowym. Asyria dostaje tereny od Zagrosu po środkowy Tygrys. Opanował kraj Hanigalbat w rejonie Chaburu, złupił kraj Nairi.

• Tukulti- Ninurta II, utrwala zdobycze ojca, Asyria staje się potęgą.

Walka o władze nad „światem”:

Etap I: czas wielkich zwycięstw i chwały:

• Aszur-nasir-apli II (884-858r. p.n.e.), następca Tukulti-Ninurty II, potwierdza panowanie asyryjskie między Chaburem a Eufratem, gdzie plemiona Bit-Adini i Bit-Halupe próbują zrzucić zwierzchnictwo. Dociera w zwycięskim pochodzie przez północną Syrię do Morza Śródziemnego, zmusił do okupu m. in. Tyr, Sydon, Byblos i Arados. Na podbitych terenach prowadzi politykę terroru (publiczne egzekucje itd.). Ustanawia nową stolicę w Kalchu.

• Następca; Salmanasar III (858-824r. p.n.e.) pacyfikuje bunt Bit-Adini. Bunt podnoszą także miasta syryjskie wraz z królem Izraela Achabą, dowództwo objął Ben-Hadad II, władca Aramu (stolica w Damaszku). Pod Karkarem w 853r p.n.e. Salmanasar III poniósł porażkę, na 10 lat traci kontrolę nad terenami na zachód od Eufratu. Asyria zepchnięta do defensywy.

• Pojawienie się silnego państwa armeńskiego Urartu w IX w. p.n.e. Objęło tereny od rzeki Araks po dorzecze Tygrysu na zachodzie i jezioro Urmia na wschodzie. Pierwszym znanym władcą Urartu był Sarduri I.

• Szamszi-Adad V, obejmuje tron po walkach wewnętrznych po śmierci Salmanasara III, Asyria w poważnym kryzysie, dopiero pod koniec panowania podporządkował sobie Babilonię pokonując ją będącą w koalicji z Elamem i Chaldejczykami.

• Adad-nirari III (810-780r p.n.e.) syn Szamszi-Adada V i królowej Sammuramat (grecka Semiramida). Zdobył Damaszek, odzyskuje na krótko kontrolę nad Syrią, ale kraj pogrąża się w kryzysie. Na północno-wschodnich terenach pojawiają się plemiona Medów. Po jego śmierci apogeum walk wewnętrznych i upadku kraju.

Etap II: podbój świata bliskowschodniego i utworzenie imperium:

• W wyniku przewrotu do władzy dochodzi Tiglatpilesar III (754-727r. p.n.e.), państwo jest w kryzysie, zuchwali wrogowie; Aramejczycy, Urartu i Medowie, potrzebna władza centralna. Przeprowadza reformy wojskowe, wyodrębnia elitarne oddziały piechoty, jazdy i wojsk inżynieryjnych, tworzy z nich pułk królewski („GROM”). Później na jego wzór reforma całej armii.

• Tiglatpilesar III rozpoczyna od wyprawy na Aramejczyków, opanowuje całą wschodnią Mezopotamię aż po rzekę Dijalę. W 743r. p.n.e. najeżdża na Syrię, gromi koalicje syryjską z wojskami Urartu pod Kisztan. Menachem; król Izraela sam decyduje się zapłacić 1000 talentów daniny Asyrii. W 735r. p.n.e. Tiglatpilesar III rusza na północ, opanowanie krainy Nairi (szlaki handlowe), później tłumi bunt wasali syryjskich wspieranych przez fenicjan i Izrael. Z podbitych terytoriów Syrii i Fenicji utworzono cztery prowincje asyryjskie, a Izrael doszczętnie złupiono. W 729r. p.n.e. w wyniku przejęcia władzy w Babilonii przez chaldejczyka; Ukinzera rusza na południe zajmuje Babilon i gromi plemiona chaldejskie (deportowano ponad 150 tys. ludzi) Koronuje się pod imieniem Pulu na króla Babilonu (na wzór unii personalnej).

• Następca Salmanasar V potwierdza panowanie nad Babilonią jako Ululai, tłumi bunt Ozeasza; króla Izraela (obietnica Egipskiej pomocy faraona Tefnachta). Stolica Samaria zdobyta po oblężeniu (725-722r. p.n.e.) możliwe że przez Sargona, jako wodza, bądź już jako króla. Bunt w wyniku większej centralizacji władzy odsuwa go od władzy.

• Sargon II (722-705r. p.n.e.) założyciel dynastii Sargonidów, były dowódca Salmanasara V. Wybuchają zamieszki w Syrii i Fenicji wspierane przez Egipt, Urartu oraz Mitę, króla Muszku (prawdopodobnie Midasa I króla Frygów), w Babilonii do władzy dochodzi Marduk-apal-iddin wspierany przez Elam, przywódca Bit-Jakini. Kilkuletnie walki uspakajają sytuację. Ostatecznie po zwycięstwie nad koalicją syryjsko-palestyńską pod Karkar (720r. p.n.e.) i kilku wielkich deportacjach przywrócono spokój. Imperium sięga granic Egiptu na zachodzie. Sargon ostatecznie rozprawił się z Urartu w 714r. p.n.e. W 709r. p.n.e. odzyskał władze nad Babilonią. Wznosi nową stolicę; Dur-Szarrukin (dzisiaj Chorsabad). Zginął zapewne w czasie jednej z wypraw przeciwko anatolijskim Frygom i Kimmeriom.

• Syn następca Sanherib (704-681r. p.n.e.) musi stawić czoło buntom po śmierci ojca. Król Judei; Ezechiasz (wspierany przez Egipt) wypowiedział posłuszeństwo, Marduk-apal-iddin ponownie opanował Babilon. Sanherib najpierw rozbił Chaldejczyków i odzyskał Babilon, następnie zaatakował Judeę gromiąc armię Egipską w 701r. p.n.e. pod Elteke. Deportował blisko 200 tysięcy Żydów. Babilon dalej przechodzi z rąk do rąk, do 689r. p.n.e. kiedy Asyria złupiła i zniszczyła miasto. Sanherib zamordowany przez syna, niezadowolonego, że sukcesorem obrał młodszego syna; Asarhadona.

Organizacja imperium asyryjskiego:

• miasta, państwa czy księstwa które uznawały supremację króla Asyrii i lojalnie wypełniali zobowiązania otrzymywały status państw zależnych, własną strukturę władzy, duża autonomię wewnętrzną. Imperium gwarantowało im także ochronę.

• organizmy buntujące się od czasów Tiglatpilesara III były prowincjami asyryjskimi.

• Od władcy zależy czy pozostawiał miejscowego księcia (marionetka), czy mianował namiestnika, czy całkowicie likwidował państwowość.

• Na czele imperium, administracji i wojska stał król, wybraniec Boga Aszura. Jego otoczenie stanowili urzędnicy władz centralnych oraz funkcjonariusze pałacowi z wezyrem i głównodowodzącym armii na czele.

Nowe zagrożenia w VII w. p.n.e. i upadek państwa:

• Asarhadon (680-669r. p.n.e.), syn i następca Sanheriba. Zabiegami dyplomatycznymi (małżeństwa i układy) próbuje zapewnić spokój przed Medami, Scytami i Kimmeriami. Jego władzy nad Syrią, Palestyną i Fenicją, po poprzednich pacyfikacjach i ekspedycjach karnych Asarhadona, uregulowaniu stosunków z Arabami zagrażał jedynie Egipt. W 674r p.n.e. nieudana wyprawa, w 671r. p.n.e. dokonał inwazji na Egipt. Faraon z XXV dynastii Kuszyckiej; Taharka, nie był w stanie się przeciwstawić. Asyryjczycy zajęli Memfis i cały Dolny Egipt, Asarhadon przyjmuje tytuł: „ króla Górnego i Dolnego Egiptu oraz króla kraju Kusz”. Gdy dwa lata później Taharka odzyskał Deltę, Asarhadon zmarł w trakcie wyprawy odwetowej.

• W początkach VII w. p.n.e. wzrasta aktywność ludów indoirańskich, plemiona zaczynają się konsolidować; Scytów, Kimmeriów i Medów. Stają się zagrożeniem dla państwa asyryjskiego. Już Sanherib utracił na ich rzecz prowincje: Tabal i Melid.

• Medowie zasiedlali obszary północno- zachodniego Iranu.

• Syn i następca Asarhadona; Asurbanipal (668-ok. 627r p.n.e.). Przejął władze z woli ojca, który odsunął od następstwa tronu starszego brata Asurbanipala; Szamasz-szum-ukina, który ma objąć Babilonię i uznać zwierzchnictwo młodszego brata. Asurbanipal musi dokończyć wojnę z Egiptem, w 663r p.n.e. zdobywa Teby, rozciąga kontrolę nad całym krajem. Asurbanipal często występuje przeciwko Elamowi i Chaldejczykom z Kraju Nadmorskiego. W 652r p.n.e. przeciwko niemu występuje Szamasz-szum-ukin, król Babilonu (starszy brat). Staje na czele koalicji wraz z Elamem i Chaldejczykami, wspieranej przez Arabów oraz wasali syryjskich i plemion aramejskich. Dodatkowo książę Psametyk I, syn Necho I, założyciel XXVI dynastii współpracuje z Gygesem, królem Lidii. Stanął na czele wszystkich książąt Delty i zmusił Asyryjczyków do wycofania się z Egiptu. Około 648r. p.n.e. Asurbanipal rozbił Chaldejczyków i zdobył Babilon, później zniszczył Elam. Imperium jest bardzo słabe po długich wojnach.

• Ostatniemu władcy Asyrii; Sin-szar-iszkunowi nie udało się opanować sytuacji. W 626r. p.n.e. utracił Babilonię gdzie władze przejęli Chaldejczycy; na czele z nowym władcą Nabopolasarem, który stanął na czele koalicji przeciw Asyrii. W 614r p.n.e. zdobyli stolicę Aszur, wtedy też zawarto układ o całkowitym zniszczeniu Asyrii (chaldejsko-medyjski) i podziale terytorium wzdłuż linii Tygrysu. W 612r p.n.e. zdobyli Niniwę, państwo Asyryjskie przestało istnieć. Tylko resztki armii stawiały beznadziejny opór w rejonie rzeki Balih.

V. OSTATNI WIEK NIEPODLEGŁOŚCI- PAŃSTWA SUKCESYJNE PO UPADKU ASYRII

• Teren państwa Asyryjskiego został opanowany przez: Medów (obszary na wschód i północ od Tygrysu). Chaldejską Babilonię, oraz Egipt, którego władca Necho II zajął całą Syrię i Palestynę.

• Cały „ład po asyryjski” zostanie złamany przez Cyrusa II Wielkiego.

Potęga Chaldejskiej Babilonii:

• Twórcą państwa neobabilońskiego i założycielem dynastii chaldejskiej był Nabopolasar (626-605r. p.n.e.) pochodzący z plemienia Bit-Jakini. Na początku lojalny wobec Asyrii, uzyskał tytuł namiestnika Kraju Nadmorskiego. Gdy zmarł Asurbanipal opanował Babilon koronując się na: „króla Babilonu, króla Sumeru i Akadu”. Wszedł w sojusz z Kyaksaresem; królem Medów i doprowadził w 612r p.n.e. do znisczenia Asyrii. Stał się panem całej Mezopotamii. Przygotowuje wielki atak na Egipt (licząc na wsparcie Medów) który ze względu na jego stan zdrowia poprowadził jego syn; Nabuchodonozor II

• Nabuchodonozor II (605-562r. p.n.e.) w 605r p.n.e. pod Karkemisz rozbił armię Necho II. Cała Syria, Fenicja i Palestyna stanęła otworem. Narzucił zwierchnictwo królowi Judei (jego kraj opanował w wyniku kampanii w latach 598 i 586r p.n.e). W 586r p.n.e. król Sedecjasz ufny w pomoc Egiptu dołaczył się do koalicji antybabilońskiej. Nabuchodonozor zwyciężył, zlikwidował królestwo Judei i uprowadził do Babilonii jego ludność (niewola babilońska). Ostatni bastion oporu; Tyr uległo po 13-letnim oblężeniu w 571r p.n.e. Prowadzi umiejętną politykę względem Medów. Jego przedstawiciel; Nabonid brał udział w rokowaniach medyjsko-lidyjskich w 585r p.n.e. nie dopuszczając do przewrotu sojuszy. Całkowicie przebudowuje Babilon (wieża Babel, ogrody Semiramidy, ogromne prace fortyfikacyjne). Państwo Babilońskie objęło Syrię, Palestynę, Fenicję, Mezopotamię oraz część Arabii.

• Po śmierci króla w wyniku spisków i zmian pałacowych władze sprawuje trzech władców w ciągu 6 lat.

• Nabonid (556-539r. p.n.e.), zaufany Nabuchodonozora II, do rangi głównego Boga imperium podnosi boga księżyca; Sina. Reforma przynosi nienawiść własnego narodu. Przenosi się z dworem do Tema (oaza na pustyni arabskiej), władze w Babilonie pozostawia synowi; Bel-szar-usurowi (Baltazar). Poparł Cyrusa II przeciwko Astyagesowi, królowi Medów, doprowadzając do jego upadku. Państwo w rozkładzie.

• Sytuacja w państwie przedstawiona jest w Kronice Nabonida.

• W 546r p.n.e. Lidia zostaję zajęta przez Cyrusa II, Babilonia nie reaguje.

• W 539r p.n.e. następuje najazd Perski na Babilonię, który ponosi klęskę pod Opis nad Tygrysem, miasto Babilon poddaje się bez walki. W ręce Persji wpadły tereny: Mezopotamii, Syrii, Fenicji i Palestyny. Niezależny pozostał tylko Egipt.

Rozwój państwa Medów:

• Medowie i Persowie to dwa najpotężniejsze ludy indoirańskie zamieszkujący Iran od końca II tys. p.n.e. Medowie zasiedlili jego północno-zachodnią część.

• Uznany za założyciela państwa Medów był przywódca plemienny; Daiaku, zesłany ok. 715r p.n.e. przez Sargona II za wspieranie Rusy I; króla Urartu.

• Konsolidacja plemion Medyjskich odbyła się na przełomie VIII i VII w. p.n.e.

• Kyaksares, król który wraz z Nabopolasarem (Chaldejczyk) doprowadził do upadku Asyrii był synem Kasztaritu najstarszego znanego władcy i twórcy pierwszego ponad plemiennego państwa medyjskiego.

• W 625r p.n.e. Kyaksares dokonuje zrzucenia zwierzchnictwa Scytów i staje na czele wszystkich plemion Medyjskich. Stolicą jest Ekbatana, później podporządkował sobie Persów i zapanował nad większością Iranu. Później podbił tereny państwa Urartu (ok. 590r p.n.e.), zajął Armenie i wschodnią Anatolię wchodząc w drogę Lidii. W 585r p.n.e. walna bitwa zakończyła się ugodą (przerwana przez zaćmienie słońca). Granicę obu państw ustalono na rzece Halys, traktat potwierdziło małżeństwo syna Astyagesar z córką króla Lidii; Alyattesa.

• Po Kyaksaresie rządzi jego syn; Astyagesar, ale jest beznadziejny, zaczyna wybijać się zależny wtedy król Persji; Cyrus II.

Egipt w czasach XXVI dynastii z Sais:

• Założycielem dynastii był Psametyk I (664-610r p.n.e.), syn księcia nomu saickiego; Necho I. Na początku pełni rolę lojalnego wasala asyryjskiego, gdy jednak Asyria uwikła się w konflikt z Elamem, Chaldejczykami oraz Lidią, w 653r p.n.e. wyparł garnizony asyryjskie i przyjął tytuł: „król Górnego i Dolnego Egiptu”. Stworzył uprzywilejowane warunki osadnictwa dla Greków, znając ich wartość.

• Następca i syn; Necho II (610-595r p.n.e.) korzystając z upadku Asyrii zajął Palestynę, Syrię i Fenicję, ale poniósł w końcu porażkę pod Karkemisz w 605r p.n.e. z Nabuchodonozorem II.

• Syn Necho II; Psametyk II poszerzył wpływy Egipskie na południ zdobywając Napatę i docierając do IV katarakty.

• Apries (589-570r p.n.e.) sprowokował króla Judei; Sedecjasza do walki przeciwko Babilonii a sam zajął Gazę, Sydon i Tyr. Nabuchodonozor II jednak błyskawicznie odzyskał inicjatywę i zagroził Egiptowi, który utracił swoje zdobycze. Doszło do buntu jednostek egipskich i libijskich przeciwko uprzywilejowaniu oddziałów greckich w wyniku którego Apries stracił władze na rzecz byłego dowódcy; Amazisa.

• Amazis (570-526r p.n.e.) załagodził konflikt z Grekami w Egipcie, koncentrując ich osadnictwo w; Naukratis, uzyskał kontrolę nad Cyprem oraz wpływy na Morzu Egejskim i zachodniej części Morza Śródziemnego. Zawiązał sojusz z królem Lidii; Krezusem przeciwko Persji, który jednak nie był przeszkodą dla Cyrusa II.

• W rok po jego śmierci za panowania jego syna; Psametyka III spadł potężny najazd Perski na kwitnący gospodarczo Egipt.

VI. IMPERIUM PERSKIE ACHEMENIDÓW

HISTORIA POLITYCZNA

Początki państwa perskiego:

• persowie; pasterski lud indoirański spokrewniony z Medami. W Iranie w początkach I tys. p.n.e. związani z krainą; Parsua (Persja). Zewnętrzne zagrożenia wymuszają konsolidację plemion w VII w. p.n.e.

• Założycielem dynastii miał być Achajmenes, którego syn; Teispes tytułujący się: „wielki król, król Aszan” pod koniec I połowy VII w. p.n.e. zjednoczył plemiona perskie.

• Po agresji Asurbanipala; Cyrus I (syn Teispesa) uznał się za wasala Asyrii. Później ponad pół wieku w zależności od Medów po rozbiciu Asyrii przez Kyaksaresa.

• Cyrus II Wielki (559-530r p.n.e.), syn króla Persów; Kambyzesa I oraz Mandane (córka króla Medów Astyagesa). Wzniecił bunt w porozumieniu z Nabonidem przeciwko Astyagesowi, ok. 550r p.n.e. stając się panem imperium medo-perskiego. Rok później podbił Elam, w latach 547-546r p.n.e. podbił Lidię pokonując jej króla; Krezusa, uzależnił Syrię i Cylicję. Uzyskał dostęp do morza egejskiego i śródziemnego. W 539r p.n.e. ruszył na Babilonię, zwyciężył w decydującej bitwie pod Opis. Przyjął tytuł: „król Babilonu, król Sumeru i Akadu”. Babilon stał się stolicą perskiej satrapii. W 538r p.n.e. wydaje dekret zezwalający na powrót Żydom deportowanym bez Nabuchodonozora II i odbudowę świątyni Jerozolimskiej. Po upadku Nabonida przejął kontrolę nad Syrią, Palestyną i Fenicją. Wprowadza system współrządów z synami; Kambyzes na zachodzie (w Babilonie) oraz Bardię (greckie Smerdis) na wschodzie. Stolicą oraz rezydencją Cyrusa była Pasargade. Zginął w trakcie jeden z wypraw przeciw sąsiednim Massagetom. Imperium sięga od Indusu do Morza Egejskiego i od Kaukazu do granic Egiptu.

• Kambyzes II (529-522r p.n.e.) rusza na Egipt, w 526r p.n.e. pod Peluzjum pokonał Psametyka III i zajął Memfis. Zginął wracając z Egiptu aby stłumić bunt Gaumaty podającego się za jego brata Bardię.

• Dariusz I Wielki (521-486r p.n.e.), syn Hystaspesa, satrapy Partii i Hyrkanii, pochodzący z bocznej linii Achemenidów. Zamordował wraz z 7 spiskowcami Gaumatę (sprawującego władze). Przez pierwsze 2 lata tłumi bunty i powstania niepodległościowe. W Babilonii niezależność ogłosił Nidintu-Bel, w Medii Fraortes a w Elamie Aszina. Po dwóch latach przejął władze nad całym krajem. W 518r p.n.e. przeprowadził reformę terytorialną i administracyjną wynosząc do godności satrapów najbardziej zaufanych ludzi. Przeprawił się przez Indus i zdobył tereny dzisiejszego Pakistanu tworząc z niego w 513r p.n.e. satrapię Hindusz. Podjął nieudaną wyprawę przeciwko nadczarnomorskim Scytom, przed katastrofą uratowały Dariusza jednostki greckie utrzymując przeprawę na Dunaju. Satrapowie Lidii i Kapadocji dodatkowo opanowali większość ziem Trackich, greckich kolonii na północnym wybrzeżu morza egejskiego oraz zmusili Macedonię do uznania zwierzchnictwa perskliego.

Organizacja imperium:

• Podstawą organizacji imperium były ogromne prowincje; satrapie. Wprowadzone przez Cyrusa i Kambyzesa. Bardzo często na czele satrapii lokalny władca, bądź arystokrata gwarantujący lojalność.

• Dariusz I Wielki w latach 520-518r p.n.e. ostatecznie zorganizował satrapie. Określił liczbę, granice oraz rolę administracyjną. Z jego inskrypcji z Suzy i Persepolis poznajemy nazwy i nr satrapii (22/23). Dariusz ustala wysokość danin.

• Wyjątkowa pozycja satrapii Cylicja, za pomoc w walce z Lidią cieszyła się dużą autonomią, rządziła tam rodzima dynastia królewska, część danin przeznaczano na jej własne potrzeby.

• Lojalni satrapowie sprawują władze jak udzielni książęta, wymierzają sprawiedliwość, dowodzą podległymi im jednostkami wojskowymi (z wyjątkiem panowania samego Dariusza). Satrapowie terenów granicznych często realizują politykę zagraniczną.

• Władze centralne imperium stanowił „Wielki Król” i jego otoczenie (kancelarie królewskie, urzędnicy pałacowi, wodzowie). Świetnie rozwinięty system poczty i dróg królewskich (najsłynniejsza droga ze stolic Suzy przez asyryjską Arbelę wzdłuż wschodniego brzegu Tygrysu przez centralną Anatolię do lidyjskiego Sardes).

• Król i dwór rezydowali w stolicy. Najpierw w Ekbatanie, później po zdobyciu Babilonu przeniósł się tam. Rangę stolicy miała także Suza. Dla lepszej legitymizacji władzy Dariusz I wznosi nową rezydencje królewską w samej Persji; Persepolis (najważniejsza).

• Trzonem armii był elitarny korpus pieszy; „Nieśmiertelni” (gwardia królewska). Służą w nim przedstawiciele najszlachetniejszych rodów. Resztę wojska stanowiły kontyngenty poszczególnych satrapii. Najważniejsze oddziały to jazda perska, medyjska i innych ludów irańskich. Od V w p.n.e. znaczącą rolę odgrywają najemni żołnierze greccy.

• Nadmorskie satrapie dostarczały flotę, w której najważniejszą rolę odgrywały eskadry fenickie.

Imperium Achemenidów do najazdu Aleksandra Macedońskiego:

• Dariusz za życia ogłasza następcą Kserksesa. Planowana przez Dariusza wyprawa przeciw Grekom została ograniczona do nieudanego rekonesansu rozpoznawczego Datisa i Artafernesa pod Maratonem w 490r p.n.e. Plany pokrzyżowało także powstanie w Egipcie z 486r p.n.e.

• Bunt stłumił Kserkses (486-465r p.n.e.). Powstał także Babilon w 482r p.n.e. który Kserkses w odwecie kazał złupić, wyburzyć wielkie mury i wywieźć posąg Boga Bela-Marduka. Babilonia straciła status osobnej satrapii i została włączona do Asyrii. W 480-479r p.n.e. podjął nieudaną wyprawę przeciw Grecji, spowodowało to, że Związek Delijski pod przewodnictwem Aten wyzwolił miasta-państwa greckie Morza Egejskiego oraz wybrzeża anatolijskiego z Miletem na czele.

• W wyniku zabójstwa Kserksesa władze obejmuje jego syn; Artakserkses I (465-424r p.n.e.). Zwiększa rolę najemników greckich, karyjskich, żydowskich i innych w armii. W 460r p.n.e. wybucha w Egipcie ogromne powstanie pod przywództwem książąt z Delty, Libijczyka Inarosa oraz Amyrtajosa z Sais przy wsparciu floty ateńskiej, która przyczyniła się do klęski Persów pod Papremis. Przełom w walkach nastąpił dopiero w 449r p.n.e.

• Po nieudanej agresji na Cypr Ateńczycy zgadzają się na pokój; „pokój Kalliasa”à uznanie przez Persję niepodległości miast greckich, członków Związku Delijskiego z anatolijskiego wybrzeża Morze Egejskiego. Ateńczycy rezygnują ze wspierania innych miast greckich oraz ingerencji w Egipcie i na Cyprze.

• W 431r p.n.e. wybuchła wojna Peloponeska która na prawie 30 lat zneutralizowała niebezpieczeństwo ze strony greckiej, a później uzależniła od Perskiego złota obie strony konfliktu.

• Po śmierci Artakserksesa doszło do walk o sukcesję w wyniku których władze objął Dariusz II (423-404r p.n.e.). Często ulegał w sprawach państwowych swej siostrze; Parysatis. Gdyby nie wojna peloponeska i satrapa Lidii; Tyssafernes, który utrzymywał pozycję Persji, jego sytuacja byłaby fatalna. W 405r p.n.e. wybucha największe powstanie antyperskie w Egipcie, pod przywództwem Amyrtajosa z Sais, który przejął władze w Egipcie i rozpoczął panowanie XXVIII dynastii.

• Na tron wstępuje starszy syn zmarłego króla; Arsakes jako Artakserkses II (404-359r p.n.e.). Pominięty młodszy syn Cyrus rozpoczyna bunt, staje na czele armii złożonej głównie z najemników greckich i opiera się na miastach w Anatolii i Sparcie.

• W 401r p.n.e. pod Kunaksą Cyrus zginął mimo zwycięstwa, tak samo dowódcy greccy podczas pertraktacji z królem. Żołnierze Greccy wyrwali się z okrążenia i dotarli do Trapezuntu nad Morzem Czarnym (Marsz Dziesięciu Tysięcy).

• Do ukarania Sparty wyznaczono Tyssafernesa (satrapa całej Anatolii) oraz Farnabazosa. Konflikt miał miejsce w latach 399-387r p.n.e. Perskie złoto spowodowało bratobójczą wojnę koryncką w latach 395-387r p.n.e. (Sparta vs Teby, Ateny, Korynt, Megara, Argos i inne poleis). W 387r p.n.e. z inicjatywy króla Perskiego zawarto w Suzie „pokój królewski” à Persja odzyskuje wszystkie miasta greckie w Anatolii i gwarantuje wolność państewkom greckim.

• Słabość Persji wykorzystał Achoris z XXIX dynastii. Wyprawił się nawet do Palestyny i Fenicji oraz wspierał antyperski bunt na Cyprze.

• Próba z 374r p.n.e. podboju Egiptu nieudała się. Nektanebo I, założyciel XXX dynastii triumfował.

• Ochos jako Artakserkses III (358-338r p.n.e.) morduje wszystkich krewnych, co paradoksalnie uzdrawia sytuację państwa. W 351r p.n.e. podejmuje nieudaną wyprawę na Egipt, w konsekwencji wybuchł bunt miast fenickich. W 345r p.n.e. ruszył na centrum buntu; Sydon, które zdradą zdobył. (miasto spalone przez własnych obywateli). Zajął całą Fenicję, a w 343r p.n.e. Egipt, Nektanebo II zbiegł na pogranicze z Etiopią. W 338r p.n.e. został otruty.

• Po dwóch latach panowania Arsesa otrutego jak ojciec przez eunucha Bagoasa, na tronie zasiada Dariusz III Kodoman (335-330r p.n.e.).

Integracja społeczeństw bliskowschodnich w monarchii perskiej:

• w skład imperium perskiego wchodzili koczownicy ze stepów Iranu i centralnej Azji, Babilończycy, Egipcjanie i wiele innych. Wszyscy oni byli poddanymi wielkiego króla i podlegali władzy odpowiednich satrapów.

• Wszystkie prowincje były zmuszone do corocznych danin w srebnej, bądź złotej monecie. (gosp. towarowo-pieniężna, centralizacja administracji à Dariusz I)

• Dariusz I wzorem władców Babilonii wprowadził w całym imperium kodeks prawny.

Religia i kultura perska:

• kultura materialna to w dużej mierze dziedzictwo opanowanych krain

• Persowie posługują się własnym pismem klinowym (o charakterze połalfabetycznym), składającym się z 36 znaków literowych lub sylabowo-wyrazowych.

• W administracji, zwłaszcza w zachodniej części kraju dominował język i pismo aramejskie, na wschodzie zaś elamicki.

Wierzenia Religijne:

• Persowie i Medowie wyznawcami Mazdaizmu.

• Na czele panteonu bóstw dobrych (ahurów) i złych (dewów) stał Ahuramazda, bóg Dobra i Światła, a jego konkurentem był Angramajniu (Aryman); uosobienie wszelkiej niegodziwości.

• Kultem zajmowali się kapłani z medyjskiego rodu Magów.

• W II połowie VII w. p.n.e. wśród wschodnich plemion irańskich działał prorok Zaratusztra. Głosi zmodyfikowaną wersję mazdaizmuà Istnieje dualizm dobra i zła, dobro i zło są wszechobecne w życiu. Istnieją dwa światy: dobra, światła, stworzenia i rozwoju nad którym panuje Ahuramazda, oraz świat zła, ciemności, kłamstwa będący domeną Arymana. Ostateczne zwycięstwo Ahuramazdy ma nastąpić tuż przed końcem świata. Wcześniej zmartwychwstaną wszyscy zmarli, odbędzie się sąd ostateczny, co zapowie zesłany na ziemie Saoszjanta (Mesjasz).

• Największe znaczenie z odłamów zaratusztrianizmu miał manicheizm. Opierający się na słowach proroka Maniego działającego w III w. n.e. Czerpał wiele z chrześcijaństwa i dawnych wierzeń irańskich. Nawoływał do ascezy i celibatu.

Piśmiennictwo religijne:

• świętą księgą mazdaizmu i zaratusztrianizmu jest Awesta. Spisana w ciągu VI-IV w. p.n.e. Ostateczny kształt dopiero w czasach Sassanidów. Najstarszą częścią są pieśni Gathy. Najważniejsze części to: Jasna (nabożeństwo) opis obrzędów oraz modłów i pieśni, Wisparad (patroni) uzupełnienia do tekstu Jasny. Wendidat (przeciw demonom) z tekstami rytualnymi dot. oczyszczeń z grzechów. Jaszty (modlitwa, ofiara) zawierająca modlitwy do wszystkich Bogów i duchów mazdaizmu. Chorda Awesta (Mała Awesta) będąca skrótem całej Awesty.

---