Prawa i wolności człowieka
Wszyscy ludzie bez względu na pochodzenie mają określone prawa. Dotyczą one takich aspektów życia jak polityka, życie społeczne, prywatne. Obecnie gwarantami tych praw są międzynarodowe organizacje, jak ONZ, czy Europejski Trybunał Praw Człowieka.
Dokumentami określającymi te prawa są:
- Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, uchwalona na sesji Ogólnego Zgromadzenia ONZ w Paryżu 10 grudnia 1948 roku,
- Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r.,
- Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych uchwalony przez ONZ 16 listopada 1966 r., a po ich wejściu w życie w 1976 r. ratyfikowało je 35 państw.
Prawa człowieka można, więc podzielić na trzy generacje:
Pierwsza generacja związana jest z:
- wolnościami osobistymi, (czyli prawem do życia, wolności osobistej, prawem do własności, wolnością sumienia i wyznania, wolnością wypowiedzi, swobodą wyboru miejsca pobytu i poruszania się, tajemnica korespondencji,
- prawami politycznymi, a więc swobodą udziału w życiu politycznym, zarówno biernym jak i czynnym prawem wyborczym, prawem do zrzeszania się i innymi tego typu.
Prawa drugiej generacji są to prawa ekonomiczne i socjalne. Odnoszą się one do dostępu do ochrony zdrowia, zapewnienia nauki, opieki socjalnej. Ważną datą dla tego typu praw jest 16 grudnia 1966 roku, wówczas to Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło Konwencję Praw Człowieka, która gwarantowała zarówno swobody osobiste, jak i polityczne, a także ekonomiczne, społeczne i kulturalne.
Trzecia generacja omawianych praw dotyczy praw do rozwoju i datuje się ją od roku 1986. wówczas to przyjęto Deklarację dotyczącą Prawa do Rozwoju, która została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 4 grudnia 1986 roku. Uważa się powszechnie, że idea prawa do rozwoju zapoczątkowana została w roku 1969, gdy na posiedzeniu Algierskiej Komisji Justitia et Pax przyjęto odpowiednie decyzje zawierające poszanowanie dla tych wartości. Problematyka ta została wprowadzona na forum międzynarodowe przez Senegal w 1972 roku. W maju 1981 roku ECOSOC (czyli Economic and Social Council) powołała Grupę Roboczą Ekspertów Rządowych do spraw Prawa do Rozwoju, która opracowała też tekst Deklaracji.
Prawo do rozwoju oznacza, zgodnie z przyjętymi założeniami, tworzenie warunków do pełnego realizowania innych praw człowieka zawartych zarówno w pierwszej jak i drugiej generacji. Podkreśla ono zwłaszcza współzależność, niepodzielność i uniwersalizm dwóch Międzynarodowych Konwencji dot. Praw Człowieka. Wiele kontrowersji budzi jednak charakter prawny tego prawa, wzbudza on także wiele dyskusji. Jego znaczenie jest głównie humanitarne i polityczne oraz polega na powiązaniu ze sobą wartości takich, jak rozwój, prawa człowieka i demokracja. Kraje najlepiej rozwinięte, zachodnie koncentrują się głównie w swoich postulatach politycznych na powiązaniu praw człowieka i demokracji.
Prawa człowieka to współcześnie jedno z podstawowych pojęć używanych w życiu społecznym i politycznym.
Termin prawo ma w języku polskim wiele znaczeń. Kierując się tematem niniejszego opracowania biorę pod uwagę dwa znaczenia. Prawo to: "ogół przepisów, norm prawnych regulujących stosunki między ludźmi" lub "to, co komu przysługuje, czego się można domagać". W pierwszym znaczeniu chodzi o prawo w sensie przedmiotowym, w drugim o prawo podmiotowe.
Prawa człowieka, to szczególny rodzaj praw podmiotowych. W konstytucjonalizmie termin ten ma konotacje aksjologiczne. Oznacza się nim najczęściej podstawowe i pochodne sytuacje prawne obywateli (uprawnienia, kompetencje, itp.), w skład których wchodzi roszczenie prawne. Tak więc prawo podmiotowe istnieje tylko wówczas, gdy zostały stworzone instrumenty prawne jego ochrony.
Źródłem praw człowieka nie jest państwo i tworzony przez nie określony system prawny, lecz prawo naturalne, zgodnie z którym podstawą praw człowieka jest, pierwotna wobec państwa, godność i wolność istoty ludzkiej. To dzięki tym wartościom prawa człowieka mają charakter:
- przyrodzony - istnieją niezależnie od woli władzy i przysługują każdej osobie z racji urodzenia, należą do każdego człowieka stanowiąc część jego człowieczeństwa,
- niezbywalny - człowiek nie może się zrzec swoich praw lub z nich zrezygnować,
- nienaruszalny - państwo służy, jako narzędzie ich ochrony i realizacji,
- powszechny - przysługują bez wyjątku każdemu człowiekowi indywidualnie, niezależnie od przynależności państwowej, koloru skóry, czy też od wyznawanej religii.
Prawa człowieka mają również charakter podstawowy. Zgodnie z kryterium materialnym za podstawowe prawa uznane są prawa "najistotniejsze z punktu widzenia interesów obywateli i państwa", "niezbędne do zagwarantowania innych praw obywatelskich", "dotyczące podstawowych dziedzin życia społecznego jednostki, jako człowieka i obywatela". Prawa człowieka stanowią zatem minimum uprawnień, jakie przysługują jednostce - minimum, bez którego nie mogłaby ona korzystać ze wszelkich innych praw. Są one podstawowe także dlatego, że państwo, dążąc do realizacji różnych, społecznie ważnych celów, nie może tych praw pominąć.
"Prawa człowieka regulują stosunki między jednostką a państwem, jego organami i funkcjonariuszami sprawującymi władzę na różnych szczeblach." Jest to tzw. wertykalne, czyli pionowe działanie tych praw. W tym miejscu powstaje pytanie o horyzontalne, czyli poziome działanie praw człowieka - czy prawa człowieka miałyby również bezpośrednie zastosowanie w stosunkach między ludźmi? Otóż koncepcja horyzontalnego działania praw człowieka jest uznana i przyjęta w wielu krajach zachodnich. W polskim orzecznictwie nie znalazła jednak większego odzwierciedlenia.
A oto kilka definicji praw człowieka:
"Prawa człowieka to kwalifikowana postać praw i wolności jednostki, służących ochronie ich interesów, przypisywanych każdej osobie ludzkiej, niezależnie od przynależności państwowej i od jakichkolwiek cech różnicujących. Źródłem tak rozumianych praw człowieka nie jest państwo i tworzony przez nie określony system prawny, lecz prawo naturalne, zgodnie z którym podstawą większości praw jednostki jest przyrodzona godność istoty ludzkiej. To dzięki niej prawa człowieka mają charakter ponadpaństwowy (pierwotny), niezbywalny i nienaruszalny."
Prawa człowieka to "podstawowe, powszechne i przyrodzone prawa przysługujące jednostce ludzkiej w jej relacji z władzą publiczną."
"Prawa człowieka są to powszechne prawa moralne o charakterze podstawowym, przynależne każdej jednostce w jej kontaktach z państwem. Pojęcie praw człowieka opiera się na trzech tezach: po pierwsze, że każda władza jest ograniczona; po drugie, że każda jednostka posiada sferę autonomii, do której nie ma dostępu żadna władza; i po trzecie, że każda jednostka może się domagać od państwa ochrony jej praw."
"Prawa człowieka - zespół praw i wolności, które przysługują każdemu człowiekowi bez względu na rasę, płeć, język, wyznanie, przekonania polityczne, pochodzenie narodowe i społeczne, majątek itp. Prawa człowieka są prawami o charakterze moralnym, zbiorem postulatów domagających się poszanowania wartości najcenniejszych dla człowieka, takich jak życie, godność, wolność, swobodny rozwój."
"Prawa człowieka, prawa pierwotne w stosunku do państwa, przysługujące każdemu człowiekowi, bez względu na jego przynależność państwową, czy pozycję w społeczeństwie. Taki sens tego pojęcia można wyprowadzić z wielu aktów prawnych. Przykładem może być francuska Deklaracja praw człowieka i obywatela z 1789 roku, w której stanowi się o "naturalnych, niezbywalnych, świętych prawach człowieka", czy niektóre akty prawa międzynarodowego (...). Sam termin "prawa człowieka" powstał w okresie oświecenia. Po raz pierwszy w akcie prawnym użyty został w Bill of Rights Wirginii z 1776 roku i już wówczas obejmował prawa pierwotne w stosunku do państwa i społeczeństwa."
Historyczne idee i doktryny ochrony praw człowieka
Idea praw człowieka narodziła się i rozwinęła w europejskim kręgu cywilizacyjnym. Historia praw człowieka to dzieje ograniczania władzy państwowej nad człowiekiem, rozszerzania praw jednostki oraz budowania systemu ochrony tych praw. Prawa człowieka są zawsze elementem większej całości, m.in. ustroju politycznego, warunków społecznych, warunków ekonomicznych, dlatego też rozwój praw człowieka dokonywał się w sposób nieciągły. Poszczególne wątki pojawiały się w różnych epokach, o czym dalej.
Prawa człowieka mają swój początek w starożytności. Rozwój idei praw człowieka dokonywał się wówczas na gruncie etyki, stanowiącej część filozofii, czy - szerzej - myśli społecznej.
Kodeks Hammurabiego z XVII wieku p.n.e. stanowił, że władza (król) jest po to, aby strzec sprawiedliwości i chronić słabych przed złymi uczynkami silnych.
Greccy sofiści i stoicy byli bodaj pierwszymi, którzy głosili naturalną wolność i równość ludzi oraz wyższość praw naturalnych nad stanowionymi.
W V wieku p.n.e. w doktrynie demokracji greckiej (ateńskiej) można odnaleźć wolność czynu i słowa w granicach prawa oraz równość praw tych, którzy byli obywatelami. Tego okresu sięgają też korzenie pierwszych praw politycznych. W starożytnych Atenach obywatele, z wyjątkiem kobiet, dzieci, przybyszów i niewolników, korzystali z czynnego i biernego prawa wyborczego.
Idee praw naturalnych przejęli rzymscy myśliciele, zwłaszcza Cyceron i Seneka, oraz prawnicy, którzy do praw natury dodali przekonanie, że źródłem pierwotnej suwerenności jest lud, który przelewa swą władzę na cesarza. W starożytnym Rzymie można szukać początków prawa do rzetelnego procesu, a w Prawie XII Tablic z 449 roku p.n.e. istnieje zapis o zakazie stosowania prawa wstecz.
Istotny wkład do idei praw człowieka, wniosła etyka judeochrześcijańska. Zarówno Talmud, jak i Pismo Święte (Nowy Testament), przeniknięte są ideałami przyrodzonej godności człowieka, równości, sprawiedliwości i pokoju w stosunkach między ludźmi, w tym, między władzą, a poddanymi. Za prawdziwy manifest równości i uniwersalizmu praw człowieka uznawane są zdania z Listu św. Pawła do Galatów: "Nie ma więcej ni Żyda, ni Greka, ni niewolnika, ni człowieka wolnego, ani mężczyzny, ani kobiety, ponieważ wszyscy jesteście jedno w Jezusie Chrystusie" i nieco dalej "Bo wy do wolności zostaliście powołani, bracia".
Antyczną ideę praw człowieka kontynuowała średniowieczna filozofia chrześcijańska, której przedstawicielem był m.in. św. Tomasz z Akwinu - XIII wiek. Głosiła ona, że praw nie nadaje władza, ponieważ są one nieodłączne od samej natury człowieka, tej, którą został obdarzony przez Stwórcę. Normy tworzone przez władzę muszą być zgodne z prawem naturalnym, w przeciwnym razie tracą swą moc. Prawo doczesne nie będzie sprawiedliwe, jeśli nie zostanie wywiedzione z prawa naturalnego. Warto dodać, że św. Tomaszowi z Akwinu przypisuje się sformułowanie koncepcji prawa do oporu, w myśl której władca łamiący ustanowione przez Boga zasady rządzenia, traci sakrę pomazańca i przeistacza się w tyrana, którego można i należy obalić.
Średniowiecze przynosi także pierwsze dokumenty mające moc obowiązującego prawa, które stopniowo i selektywnie zapoczątkowują respektowanie praw człowieka. Za początek procesu kodyfikacji praw człowieka uznawana jest Magna Charta Libertatum (Wielka Karta Swobód) - przywilej wydany w 1215 roku, w średniowiecznej Anglii przez króla Jana bez Ziemi. Była ona podstawą swobód obywatelskich i konstytucyjnych ograniczeń władzy królewskiej. Zapisano w niej m.in. prawo do sądu, wolność poruszania się, prawo własności. Beneficjentem tych praw była tylko część ludności tj. możnowładztwo, szlachta, mieszczaństwo i duchowieństwo.
Należy w tym miejscu przypomnieć, że Polska należała do tych nielicznych krajów ówczesnej Europy, w których kwestia praw człowieka była nie tylko przedmiotem refleksji, ale także składową praktyki życia publicznego w państwie. Warto wymienić przede wszystkim zasadę: "neminem captivabimus nisi iure victum" (nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego), uzyskaną przez szlachtę przywilejami z lat 1425 -1433.
Ogromną wartość ma również doktryna tolerancji religijnej sformułowana przez Pawła Włodkowica, rektora Wszechnicy Jagiellońskiej, w trakcie soboru w Konstancji - 1414 -1415, z której zasłynęło później państwo polskie.
Renesans to przede wszystkim odrodzenie się teorii praw naturalnych bez uzasadnień religijnych i odejście od teocentryzmu na rzecz antropocentryzmu, który traktuje prawa jednostki nie, jako przywileje grupowe, ale jako uprawnienia indywidualne.
Podstawowe założenie teorii praw naturalnych powiada, iż ludzie żyjący w stanie natury, to znaczy przed uformowaniem swoich zbiorowości w społeczeństwo, korzystali bez przeszkód z nieodłącznie przynależnych ich człowieczeństwu praw: do życia, do wolności, do równości, a także do własności (te cztery prawa staną się z czasem kanonem liberalnej koncepcji praw człowieka).
Uzupełnieniem szkoły praw naturalnych stała się teoria umowy społecznej. Głosiła ona, że ponieważ w miarę swego rozwoju ludzie porzucają stan natury i tworzą społeczeństwo, zmienia się kontekst dla przysługujących im dotąd praw. Konstytuując się w społeczeństwo, ludzie zawierają umowę społeczną między sobą (wymiar horyzontalny umowy). Jednakże funkcjonowanie społeczeństwa i ochrona praw jednostki w nowych warunkach wymaga czegoś więcej - powołania władzy publicznej, czyli państwa. Społeczeństwo zawiera przeto umowę z państwem (wymiar wertykalny), któremu przekazuje uprawnienia władcze, otrzymując w zamian ochronę praw obywateli do życia, wolności, własności i równości wobec prawa. Zawierając umowę z państwem, ludzie nie wyrzekają się swych praw naturalnych, przeciwnie - uzyskują formalne gwarancje tych praw. Według filozofa angielskiego Johna Locka prawa naturalne są nieodłącznie związane z istotą człowieczeństwa, a ponieważ są niezbywalne, człowiek nie może się ich zrzec. Celem umowy społecznej jest ich wzmocnienie tzn. państwo ma za zadanie pozytywizację praw naturalnych (ujęcie w ramy przepisów prawnych) oraz zabezpieczenie ich egzekwowania poprzez stworzenie gwarancji instytucjonalnych. Co więcej John Locke, podobnie jak niektórzy mu współcześni np. filozof holenderski Baruch Spinoza, czy też jego wielcy poprzednicy np. Sofokles, czy św. Tomasz z Akwinu, uważał, iż człowiek ma prawo do oporu przeciw władzy złej, tyrańskiej, która sprzeniewierza się umowie społecznej i narusza jego prawa naturalne. Z prawa do oporu korzystali bardziej współcześni nam - indyjski moralista i polityk Mahatma Gandhi (1869 - 1948) oraz amerykański duchowny protestancki, bojownik o pełne prawa obywatelskie dla murzynów - Martin Luther King (1929 - 1968).
Teorię prawa natury i umowy społecznej przejęło i rozwinęło oświecenie, głównie we Francji. Najpierw uczynił to Monteskiusz, który sformułował zasadę podziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą (niezależność sądów jest koniecznym warunkiem przestrzegania praw jednostki), a w dziele O duchu praw z 1748 roku, położył nacisk na współzależność między wolnością a praworządnością. Kwintesencję całego tego nurtu stanowi Umowa społeczna z 1762 roku Jana Jakuba Rousseau, który pojmuje umowę społeczną, jako podstawę wolności i równości, przy czym równość jest przezeń uważana za warunek wolności. Celem umowy jest, jak u jego poprzedników, tworzenie prawa pozytywnego oraz gwarantowanie wolności i innych praw. Niezbywalna suwerenność ludu ma zabezpieczać prawa jednostki przed nadużyciami ze strony władzy. Pierwotność i nadrzędność prawa naturalnego nad prawem legalnym głosił również niemiecki filozof Immanuel Kant, który utożsamiał właściwie prawo naturalne z moralnością: "Postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której możesz zarazem chcieć, aby stała się prawem powszechnym". Idea wolności zajmująca centralną pozycję w jego filozofii moralnej miała znajdować swoje odzwierciedlenie w wolności prawnej, do której była uprawniona jednostka ludzka ze względu na swe człowieczeństwo. Poglądy te przygotowały grunt dla radykalnych zmian w rzeczywistości życia społecznego. Jeszcze w końcu XVII wieku doszło do rozszerzenia swobód obywatelskich w Anglii. Powstały tam akty bliżej precyzujące prawa poddanych króla oraz zawierające gwarancje procesowe i wolności osobiste. Do aktów tych należą The Habeas Corpus Act z 1679 roku oraz The Bill of Right z 1689 roku. W drugiej połowie XVIII wieku dochodzi do wielkich rewolucji społecznych: amerykańskiej i francuskiej, które stanowią przełomowy moment w dotychczasowych dziejach praw człowieka, albowiem z rozważań teoretyczno - doktrynalnych stopniowo przeobrażają się w formę realnie istniejącego prawa w wielu krajach przynależących do cywilizacji zachodniej.
Amerykańska Deklaracja Niepodległości z 1776 roku, której ojcem był Thomas Jefferson, uznaje prawa mieszczące się w katalogu praw naturalnych za niezbywalne oraz, że obowiązkiem rządu pochodzącego ze "zgody rządzonych" jest zabezpieczenie tych praw. Deklaracja akceptowała także prawo do oporu, czyli obalenia bądź zmiany władzy (systemu rządów) naruszającej powyższe zasady. Ogromny wpływ na ideę praw człowieka w tym okresie, tak w Ameryce, jak i w Europie, wywarły pisma Thomasa Paine'a, jednego z duchowych przywódców amerykańskiej wojny o niepodległość. W rozprawie Prawa człowieka z 1791/1792 roku Paine rozwinął tezę o istnieniu nierozerwalnego związku między respektowaniem przez rządy niezbywalnych praw człowieka, zarówno indywidualnych, jak i zbiorowych, a pokojem. Warunkiem trwałego pokoju było, jego zdaniem, poszanowanie wolności, równości, godności jednostek oraz niepodległości, a ponadto wolności i prawa narodów do samostanowienia. Thomas Paine podkreślał prawa narodu do zmiany systemu rządów, które nie były już wyrazicielami suwerennej woli narodu.
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku - być może najcenniejsza zdobycz Wielkiej Rewolucji Francuskiej - najsilniej wpłynęła na postęp w sferze praw człowieka na kontynencie europejskim. Głosiła między innymi, że: ludzie rodzą się wolni i równi wobec prawa, uznawała wolność, równość, bezpieczeństwo, prawo do oporu za prawa przyrodzone i niezbywalne, określała wolność, jako możność czynienia wszystkiego, co nie szkodzi innym, stwierdzała, że prawo jest wyrazem woli ogółu, a wolny przepływ myśli i poglądów stanowi najcenniejsze prawo człowieka. Jeszcze do dzisiaj w wielu krajach świata prawa zawarte w Deklaracji z roku 1789 stanowią odległy ideał. Ten historyczny dokument był, zdaniem niektórych badaczy, syntezą dotychczasowych idei i koncepcji praw człowieka, a także różnych teorii ustroju państwowego, które miały zapewniać urzeczywistnienie w praktyce tych praw. Od Deklaracji do praktyki upłynęło jednak jeszcze wiele dziesięcioleci.
W epoce oświecenia Polska pozostawała w głównym nurcie postępu w dziedzinie praw człowieka. Konstytucja 3 maja głosiła: "Bezpieczeństwo osobiste i wszelką własność komukolwiek z prawa przynależną, jako prawdziwy społeczności węzeł, jako źrenicę wolności obywatelskiej szanujemy, zabezpieczamy, utwierdzamy." Wprowadzając, jako "religię narodową panującą" wiarę rzymskokatolicką, konstytucja zapewniała ludziom innych wyznań "pokój, opiekę i wolność". Ustanawiała także trójpodział władz. Hugo Kołłątaj napisał w Prawie politycznym narodu polskiego z 1790 roku: "Nigdy, niezależnie od epoki, niezależnie od warunków, nie jest dozwolone gwałcić prawa człowieka ani odmawiać mu przywrócenia jego praw. Żaden kraj nie jest godny nazywać się wolnym, jeśli choć jeden człowiek zmuszony jest do niewoli. Żadne ustawodawstwo nie może więc przemilczeć praw człowieka, żadne społeczeństwo nie może poświęcać jednego człowieka dla innych. Rozumowanie, które by to umożliwiło, byłoby objawem strachu bądź niesprawiedliwości." Począwszy od ostatniej dekady XVIII wieku upowszechniają się w Europie konstytucyjne formy rządów - Polska, Francja.
Do końca XVIII wieku została uformowana liberalna koncepcja praw człowieka. Jej treść wyznaczały następujące założenia:
- każda jednostka jest podmiotem katalogu praw naturalnych - wolności, równości, własności,
- wolność jednostki ograniczają jedynie swobody innych i interesy egzystencji społeczności,
- prawa i swobody jednostki wyznaczają zakres władzy państwowej.
Zawarte w Deklaracjach prawa i wolności, a w szczególności: wolności osobiste związane z ochroną nietykalności osobistej i wolnością sumienia i wyznania, polityczne związane z wolnością wyrażania poglądów, a także prawo własności zostały najwcześniej zarejestrowane w dokumentach konstytucyjnych, dlatego też prawa obywatelskie i polityczne określa się dzisiaj, jako prawa pierwszej generacji.
Deklaracje koncentrowały się na ochronie sfery wolności jednostki, a więc na wskazaniu dziedzin, w których państwo nie może ingerować w działania obywateli. Prawa jednostki ujmowano więc przede wszystkim, jako prawa negatywne (w literaturze można też spotkać określenie prawa obronne) rozumiane jako sfera, w której pod adresem państwa formułowany jest zakaz działania.
Wiek XIX modyfikuje i wzbogaca liberalną doktrynę praw człowieka. Następuje także jej geograficzne rozprzestrzenienie - wraz z wojskami napoleońskimi, rozchodzą się po Europie ideały rewolucji francuskiej, a wędrówka ludów nadaje im nowy blask.
Wiek XIX to również okres kształtowania się społeczeństwa kapitalistycznego. Okazało się, że w nowych warunkach społecznych, tradycyjna koncepcja praw naturalnych, tak jak odzwierciedlały ją osiemnastowieczne Deklaracje Praw, nie jest już wystarczająca, bo pomija problem jednostki w społeczeństwie w sferze socjalnej. W nowych warunkach społecznych zaczęły się kształtować nowe prawa i wolności. W tradycyjnej sferze praw politycznych pojawiły się np. prawa związane z działalnością partii politycznych oraz związków zawodowych (z działalnością związkową łączyło się zaś prawo do strajku). Zaczęły się formować prawa o zupełnie nowym charakterze, zwłaszcza prawa socjalno - ekonomiczne (prawo do ubezpieczenia społecznego, do ochrony zdrowia, do nauki, czy prawo do pracy). Prawa społeczne, ekonomiczne i kulturalne to prawa drugiej generacji.
Istotą praw socjalno - ekonomicznych było ustanowienie obowiązku podjęcia przez państwo działań umożliwiających każdemu uprawnionemu uzyskanie emerytury, renty, miejsca w szkole publicznej, czy miejsca w publicznym szpitalu. Zapisanie tych praw w konstytucji zobowiązywało państwo do rozwinięcia aktywności organizatorskiej, a po stronie obywatela tworzyło roszczenie, pozwalające na dochodzenie przysługujących mu świadczeń. Oznaczało to całkowite odejście od pojmowania roli państwa tylko w kategoriach zakazu ingerencji w sferę wolności jednostki. Nowe prawa socjalne ujmowane były jako prawa pozytywne (zwane też prawami świadczącymi) rozumiane jako sfera, w której pod adresem państwa formułowany jest nakaz działania.
Pojawienie się pojęcia praw pozytywnych dało podstawę do rozróżnienia pojęć - prawa i wolności. O wolności mówimy w sytuacji, gdy władza publiczna ma obowiązek powstrzymania się od ingerencji w działania jednostki (a więc wtedy, gdy mamy do czynienia z prawem negatywnym). O prawie natomiast mówimy wtedy, gdy władza publiczna ma obowiązek podjęcia działań pozytywnych. Rozróżnienie na prawa i wolności występuje w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku.
Wiek XX przyniósł dalszy rozwój dotychczasowej koncepcji praw jednostki, bazującej niezmiennie na indywidualistycznym fundamencie podmiotowości człowieka i godności jednostki ludzkiej. W wielu krajach Europy przyniósł też zagrożenie, jakim był totalitaryzm w dwóch wariantach: faszystowskim i komunistycznym. Nastąpił nawrót do kolektywistycznej koncepcji porządku społecznego, opartej o założenie podporządkowania jednostki potrzebom i celom społeczeństwa, jako całości. Totalitaryzmu w obu wariantach doświadczyła również Polska.
Tragiczne doświadczenia drugiej wojny światowej nakazywały na nowo przyjrzeć się prawom człowieka, co znalazło wyraz w szerokim nawiązywaniu do koncepcji prawno - naturalnych. Powrócono więc do przeświadczenia, że istnieje podstawowy katalog praw i wolności, który przysługuje każdej istocie ludzkiej, wynikający z tej podstawowej wartości, jaką jest godność człowieka. Konsekwencją takiego podejścia stała się uniwersalizacja podstawowych praw i wolności, co oznacza, że muszą one przysługiwać każdemu. Służyć temu miała internacjonalizacja podstawowych praw i wolności, czyli ujmowanie ich w aktach prawa międzynarodowego.
Przystąpiono zatem, w ramach ONZ, do kodyfikacji podstawowych praw i wolności. Pierwszym dokumentem stała się Powszechna Deklaracja Praw Człowieka - 1948 rok. Następnie - już w latach sześćdziesiątych - przyjęto tzw. Pakty Praw Człowieka ujęte w dwa odrębne traktaty tj. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych.
Od 1948 roku pod auspicjami ONZ przyjęto blisko sześćdziesiąt traktatów i deklaracji zawierających katalog praw człowieka m.in..:
- Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej z 1969 roku,
- Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania z 1987 roku,
- Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet - 1979 rok,
- Konwencja o prawach dziecka z 1989 roku,
- Deklaracja o prawie ludów do pokoju - 1984 rok,
- Deklaracja o prawie do rozwoju z 1986 roku.
Zaczęły się również rozwijać regionalne systemy praw człowieka, co w Europie Zachodniej znalazło wyraz w powołaniu w 1949 roku Rady Europy i przyjęciu Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 roku zwanej też Europejską Konwencją Praw Człowieka. Nie ograniczała się ona tylko do wyliczenia podstawowych praw i wolności, ale wprowadziła też mechanizmy gwarancyjne, ustanawiając Europejski Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w Strasburgu, do którego każdy może skierować skargę w razie naruszenia jego praw i wolności przez władze krajowe. Od 1992 roku Polska stała się stroną konwencji.
W systemie Rady Europy powstały też m.in.:
- Europejska Karta Społeczna - 1965 rok,
- Europejska konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu z 1987 roku,
- Konwencja o ochronie praw człowieka i godności osoby ludzkiej wobec zastosowań biologii i medycyny: o prawach człowieka i biomedycynie z 1997 roku,
- Europejska konwencja o wykonywaniu praw dziecka - 1996 rok.
W ramach wspólnot Europejskich, obecnie - Unii Europejskiej powstała w 2000 roku Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej.
Omówione wyżej procesy i zjawiska nadały prawom człowieka zupełnie nowy charakter, bo zaakcentowały ich obowiązywanie w trzech podstawowych płaszczyznach:
- aksjologicznej - przez ponowne nawiązanie do koncepcji prawno - naturalnych, którym musi podporządkować się prawo pozytywne,
- międzynarodowej - przez stworzenie norm i precedensów ponadnarodowych, którym musi podporządkować się prawo krajowe,
- jurysdykcyjnej - poprzez stworzenie instytucji i procedur sądowych, którym musi się podporządkować zarówno władza ustawodawcza, jak i władza wykonawcza.
Współcześnie specjaliści w dziedzinie praw człowieka wyłonili grupę praw trzeciej generacji. Miałyby to być: prawo do pokoju, prawo do rozwoju, prawo do zachowania środowiska naturalnego, prawo do komunikowania się, prawo do wspólnego dziedzictwa ludzkości oraz prawo do pomocy humanitarnej. Prawa trzeciej generacji, nazywane są też prawami solidarnościowymi.
W ostatnich latach zaczęło pojawiać się pojęcie praw człowieka czwartej generacji, regulowane tylko przez prawo międzynarodowe np. prawo do obywatelstwa.
Prawa człowieka mają także charakter ewolucyjny - nie tworzą bowiem zamkniętego katalogu. Wraz z rozwojem techniki i przemianami społecznymi wyłaniają się nowe prawa np. w obszarze biomedycyny, niezbędne dla ochrony godności człowieka.
W kontekście klasyfikacji praw człowieka, trzeba jeszcze wspomnieć o tzw. prawach i wolnościach obywatelskich. Należy to rozumieć, jako rozróżnienie takich praw i wolności, które przysługują każdej osobie znajdującej się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej oraz takich praw i wolności, które przysługują wyłącznie obywatelom polskim. Prawa obywatelskie są prawami o charakterze publicznym, nie dotyczą bowiem relacji pomiędzy obywatelami, a wyłącznie między jednostką, a państwem. Prawa obywatelskie dają jednostkom możliwość dochodzenia ich praw w postępowaniu przed odpowiednimi organami. Obecnie, w związku z rozwojem prawnej, międzynarodowej ochrony praw człowieka, rozróżnienie między prawami obywatelskimi i prawami człowieka straciło na znaczeniu. Pojęcie praw obywatelskich używane jest często zamiennie z określeniami: prawa podstawowe, prawa człowieka, prawa konstytucyjne. Postępuje zacieranie się różnicy między pojęciem prawa człowieka i prawa obywatela.
W 1948 roku ogłoszono Powszechna Deklarację Praw Człowieka, następnie ONZ w 1966 roku opublikowała dwa ważne dokumenty: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych, w których wyodrębniono rodzaje praw człowieka.
Karel Vasak francuski prawnik pod koniec lat siedemdziesiątych zaproponował wyodrębnienie praw człowieka i podział ich na trzy generacje (kategorie).
Prawa I generacji
Prawa I generacji to podstawowe (fundamentalne), wynikające z natury ludzkiej, niezależne od stanu prawnego obowiązującego w państwie. Źródła tych praw można odnaleźć w filozofii oświecenia oraz ideologii liberalnej. Współcześnie zapisane są w każdej konstytucji państwa demokratycznego.
Związane z egzystencją ludzką:
Prawo do życia
Prawo do wolności osobistej
Wolności do tortur
Związane z wolnością światopoglądu:
Wolność wyznania
Wolność sumienia,
Wolność myśli
Wolność wyrażania poglądów (wypowiedzi)
Związane z egzystencją prawną człowieka:
Prawo do informacji
Równość wobec prawa
Prawo do osobowości prawnej
Prawo do ochrony prawnej w postępowaniu sądowym
Prawo do tajemnicy korespondencji
Prawo do swobodnego przemieszczania się
Związane z prawami politycznymi (obywatelskimi):
Bierne i czynne prawo wyborcze
Prawo zrzeszania się
Prawo do skarg na organy państwa
Prawo do udziału w życiu publicznym
Prawo równego dostępu do urzędów
Prawa II generacji
Prawa II generacji to prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne, zapewniają jednostce rozwój fizyczny i duchowy i bezpieczeństwo socjalne. Nakładają na państwo obowiązki ekonomiczne i socjalne wobec obywatela. Źródłem praw II generacji jest min. Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych z 1966roku.
Do praw II kategorii należą:
Prawa ekonomiczne
Prawo do pracy
Prawo do wynagrodzenia
Prawo do słusznych warunków pracy
Prawo do tworzenia związków zawodowych.
Prawa socjalne:
Prawo do świadczeń socjalnych i ubezpieczeń
Prawo do ubezpieczeń zdrowotnych
Prawo do wypoczynku
Prawo do ochrony zdrowia
Prawo do zabezpieczenia społecznego.
Prawa kulturalne:
Prawo do uczestnictwa w życiu kulturalnym
Prawo do edukacji - nauki
Prawo do swobodnych badań
Prawo do korzystania z osiągnięć rozwoju cywilizacyjnego
Prawo do wolności sztuki
Prawa III generacji
Prawa III generacji to prawa kolektywne, solidarnościowe, czyli uprawnienia przysługujące grupom, zbiorowością, narodom, odnoszące się do jakości ich życia .
Do praw III generacji należą:
Prawo do pokoju
Prawo do demokracji
Prawo do rozwoju
Prawo do zdrowego środowiska naturalnego
Prawo do pomocy humanitarnej
Prawo narodów do samostanowienia
Prawo do rozwoju
Prawo do równości wszystkich ludów i narodów
Prawo do własnych zasobów i bogactw naturalnych
Prawo do zachowania własnej tożsamości i praw etnicznych (odnosi się do mniejszości narodowych i etnicznych)
Prawo do wspólnego dziedzictwa przeszłości,
Prawo do ochrony danych osobowych.
W prawodawstwie międzynarodowym uważa się za obowiązkowe przestrzeganie praw I generacji, natomiast II i III w miarę możliwości.
Warto również pamiętać o różnicy pomiędzy zapisem „prawo” i „wolność”. Pierwsze pojęcie odnosi się do uprawnień nadanych przez konkretne przepisy prawne, natomiast drugie określa granice, których nie wolno przekroczyć. Ograniczanie praw i wolności może wystąpić tylko na określony czas i w wyjątkowych sytuacjach. Nie można pod żadnym pozorem ograniczać praw I generacji, w tym prawa do życia.
W końcu lat siedemdziesiątych XX wieku francuski prawnik Karel Vasak zaproponował wyodrębnienie praw człowieka i wprowadził pojęcie trzech generacji praw człowieka. Proponowana przez niego klasyfikacja opiera się na kryteriach historycznych i filozoficznych, pokazuje ewolucyjność praw człowieka, jest pomocna w określaniu celów, jakim mogą służyć prawa człowieka. Rozróżnienie generacji praw człowieka nie prowadzi do ich hierarchizowania i wzajemnego wartościowania, wszystkie one co do swojej rangi maja taka samą wartość, wzajemnie się uzupełniają i przenikają. Warto jednak pamiętać, że prawa trzeciej generacji są przedmiotem badań teoretyków prawa, ich zakres. Treść jest przedmiotem wielu kontrowersji, są w niewielkim zakresie skodyfikowane i nie podlegają takiej egzekucji, jak prawa pierwszej i drugiej generacji. Ich polityczne znaczenie widoczne jest szczególnie w krajach Trzeciego Świata (Afryka),gdzie często są traktowanie na równi, a nawet wyżej niż prawa pierwszej generacji. Istnieją również prawa człowieka czwartej generacji.
PIERWSZA GENERACJA PRAW CZŁOWIEKA
Należą do niej historycznie najwcześniej wyodrębnione prawa człowieka. Mają swoje źródło w ideach oświecenia i rewolucjach końca XVIII w., a następnie rozwijane były w teoriach politycznego liberalizmu. Dzisiaj znalazły swój wyraz w prawie międzynarodowym, m.in międzynarodowym pakcie praw politycznych i obywatelskich ONZ z 1996 roku. Określane są jako klasyczne prawa człowieka lub prawa podstawowe, obecnie są zapisane w konstytucjach państw demokratycznych. Wszystkie prawa pierwszej generacji dotyczą relacji jednostki z państwem i ograniczoną władzę państwa. To również prawa i wolności osobiste oraz polityczne. Powinny być zgodne ze światowymi standardami i przestrzegane przez wszystkie cywilizowane państwa. Są to prawa osobiste, indywidualne chroniące obywateli przed nadmierną ingerencją państwa.
Prawa pierwszej generacji:
* prawa związane z egzystencją fizyczną, m.in. prawo do życia, wolności osobistej i bezpieczeństwa;
* związane z wolnością światopoglądu, m.in. wolność wyznania, sumienia, religii, myśli, wyrażania poglądów;
* związane z egzystencją prawną, m.in. prawo do osobowości prawnej, ochrony prawnej w postępowaniu sądowym;
* prawa polityczne lub obywatelskie, m.in.: prawo do demokratycznego uczestnictwa w życiu państwa obejmuje powszechne i równe prawo wyborcze, równe prawa w dostępie do urzędów publicznych, wolność zrzeszania się.
DRUGA GENERACJA PRAW CZOWIEKA
Wyodrębnienie drugiej generacji praw człowieka wynika z przekonania, że obywatel musi
mieć zapewnione bezpieczeństwo socjalne, aby w pełni móc korzystać z przysługujących mu praw politycznych. Dlatego prawa drugiej generacji nakładają na państwo zobowiązania przede wszystkim natury ekonomicznej i socjalnej. Znajdujemy je m.in. w międzynarodowym pakcie praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych ONZ z 1996 r. Realizacja tych praw wymaga aktywnego działania państwa. Ma ona na celu zapewnienie ludziom godnego życia. Prawa te są w pełni gwarantowane.
Prawa drugiej generacji:
* prawa ekonomiczne, m.in. prawo do pracy;
* prawa socjalne, m.in. prawo do świadczeń socjalnych i ubezpieczeń, w tym zdrowotnych;
* prawa kulturalne, m.in. prawo do nauki, swoboda badań naukowych, wolność sztuki;
* prawo do zdrowia, edukacji (nauki), pracy.
TRZECIA GENERACJA PRAW CZŁOWIEKA
Prawa człowieka należące do trzeciej generacji są obecnie w trakcie wyodrębniania się. O ile pierwsze dwie generacje praw człowieka dotyczą jednostek (wszystkich ludzi), o tyle trzecia generacja odnosi się do praw grup społecznych i określonych zbiorowości. Są to prawa grupowe (kolektywne), czyli solidarnościowe. Obejmują one także prawa ludów wobec wspólnoty międzynarodowej, a zatem są trudniejsze do zdefiniowania. Wyznaczają cele na przyszłość, które są sukcesywnie realizowane.
Prawa trzeciej generacji:
* prawo narodów do samostanowienia politycznego,
* prawo do rozwoju, dążenia do wyrównania różnic między narodami, prawo do swobodnego wyboru drogi rozwoju;
* prawa ludów wobec wspólnot międzynarodowych, m.in. zasada równości wszystkich ludów (Karta Atlantycka(, prawo do otrzymania pomocy od innych państw w walce o wolność, obowiązek zagwarantowania praw innych narodów do rozwoju;
* prawo ekonomiczne narodów do własnych zasobów i bogactw naturalnych, do zachowania kultury, środowiska naturalnego;
* prawa mniejszości narodowych i etnicznych, m.in. do zachowania własnej tożsamości, w tym swojego języka, podtrzymywania własnej tradycji, do rozwoju własnej kultury, szkolnictwa, instytucji kulturalnych;
* prawo do pokoju;
* prawo do czystego środowiska naturalnego;
* prawo do wspólnego dziedzictwa przeszłości, prawo do pomocy humanitarnej;
* prawo do korzystania z dorobku cywilizacyjnego prze Internet.
CZWARTA GENERACJA PRAW CZŁOWIEKA
Są również w trakcie wyodrębniania się, należą do nich prawa mniejszości seksualnych, np. prawo do zawierania związku małżeńskiego, prawo do adopcji dzieci, prawo do zajmowania stanowisk bez ograniczeń.
Prawa człowieka
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Artykuł 1: Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi w swej godności i w swych prawach. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa.
Prawa człowieka przysługują każdej osobie bez względu na płeć, język, kolor skóry, narodowość, pochodzenie społeczne, orientację seksualną, wyznanie, światopogląd, poglądy polityczne, niepełnosprawność i jakąkolwiek inną cechę. Wynikają one z godności osobowej człowieka.
Definicja praw człowieka
- Przyrodzone: przysługują każdej osobie z racji urodzenia, faktu bycia człowiekiem
- Niezbywalne: żaden człowiek nie może zrzec się swoich praw
- Nienaruszalne: żadna władza nie może odebrać tych praw
- Powszechne lub uniwersalne: są takie same dla każdego człowieka na świecie, niezależnie od koloru skóry, narodowości, płci, wieku, wyznania, poglądów, orientacji seksualnej
- Podstawowe/ fundamentalne: posiadanie tych praw daje człowiekowi możliwość rozwoju i korzystania z wszelkich innych praw
Rodzaje praw człowieka:
• osobiste - zabezpieczają jednostkę przed nadmierną ingerencją państwa w jej życie prywatne
• obywatelskie - uprawnienia przysługujące jednostce danego państwa
• polityczne - gwarantują jednostce nieskrępowany udział w życiu politycznym i możliwość aktywnego udziału w rządzeniu państwem, w kształtowaniu jego polityki. Prawa te powiązane są z ustrojem demokratycznym.
• ekonomiczne - dotyczą bezpośrednio ekonomicznej egzystencji jednostki
• społeczne - zapewniają każdemu człowiekowi elementarne poczucie bezpieczeństwa socjalnego
• kulturalne - zapewniają prawo do ochrony i korzystania z dóbr kultury krajowej i światowej
Generacje praw człowieka:
I Generacja praw człowieka
Prawa osobiste, obywatelskie i polityczne; zostały sformułowane w oświeceniu (na przełomie XVIII i XIX wieku) pod wpływem koncepcji liberalnych. Prawa te zostały zawarte w Pakcie Praw Obywatelskich i politycznych z 1966 r.
Przykłady: prawo do życia, prawo do prywatności, prawo do wolności wyznania, prawo do rzetelnego procesu sądowego, wolność od tortur, prawo do zgromadzeń, prawo do stowarzyszania się, prawo do uczestnictwa w wyborach.
II Generacja praw człowieka
Prawa ekonomiczne, społeczne i kulturalne; pojawiły się pod koniec XIX w. Gwarantują minimum socjalne konieczne do swobodnego korzystania z praw I generacji. Zapisywane są w konstytucjach różnych państw od czasu zakończenia I wojny światowej. Formułuje je także Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 1966 r. Przykłady: prawo do własności, prawo do edukacji, prawo do korzystania z dóbr kultury, prawo do emerytury, prawo do urlopu, prawo do pracy, prawo do zasiłku
III Generacja praw człowieka
Prawa solidarnościowe; są to prawa kolektywne, przysługują społeczeństwom - ich podmiotem są grupy ludzi, ale nie pojedynczy człowiek. Ukształtowały się w latach 70. XX w., jednak można je spotkać już wcześniej. Ich przestrzeganie ma umożliwić ludziom swobodne korzystania z praw obu wcześniejszych generacji.
Przykłady: prawo do życia w pokoju, prawo życia w demokracji, prawo do życia w czystym środowisku
Geneza i ewolucja praw człowieka
Refleksje filozoficzne na temat praw człowieka sięgają starożytności, upowszechnienie wskazań dekalogu, spowodowało, że życie ludzkie zaczęło być chronione prawem boskim. Pierwszym aktem dotyczącym ochrony praw jednostki była Wielka Karta Swobód (1215 r.), wydana przez króla Anglii, Jana bez Ziemi. Większego znaczenia idee praw człowieka nabrały w myśli oświecenia, skąd przeniknęły do pierwszych aktów państwowoprawnych. Najważniejsze z nich to Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej z 1776 r. oraz Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela we Francji z roku 1789. Stworzyły one podstawy prawne nowoczesnego podejścia do praw człowieka, co zostało upowszechnione przez rewolucję francuską i wojny napoleońskie, znajdując formalne odzwierciedlenie w licznych konstytucjach oraz aktach prawnych poszczególnych państw. W XIX w. pojawiły się próby nowego spojrzenia na prawa człowieka w kontekście naturalnego i uniwersalnego odczytywania źródeł prawa międzynarodowego . W XIX i na początku XX w. uchwalono m.in. zakaz niewolnictwa wydany przez Kongres Wiedeński, uchwalono prawa mniejszości narodowych na kongresie berlińskim, konwencje haskie dotyczące prowadzenia wojny, zakaz nocnej pracy kobiet, również Liga Narodów prowadziła działania na rzecz ochrony praw mniejszości, w jej działalności doszło do umiędzynarodowienia praw człowieka i nadania im prawnego charakteru. Początek współczesnego systemu ochrony praw człowieka związany jest z podpisaniem, Karty Narodów Zjednoczonych 26 czerwca 1945 r. Pierwszym kompletnym katalogiem praw człowieka była Powszechna deklaracja praw człowieka, uchwalona 10 grudnia 1948 r. przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych.
Słowniczek pojęć
• materialne prawa człowieka: konkretne prawa i wolności, przysługujące każdemu człowiekowi (np. wolność słowa, sumienia, wyznania)
• proceduralne prawa człowieka: instytucje i procedury, dzięki którym jednostka może dochodzić przysługujących jej praw (np. prawo do sądu)
• prawa pozytywne: obowiązek podjęcia przez władzę działania na rzecz jednostki
• prawa negatywne: obowiązek powstrzymania się władzy od działań w określonych obszarach naszego życia (np. wolność od tortur)
Organizacje pozarządowe zajmujące się ochroną i promocją praw człowieka w Polsce
• Amnesty International - ogólnoświatowy ruch działający na rzecz praw człowieka. Jego członkowie dobrowolnie poświęcają swój czas i energię, solidaryzując się z ofiarami przypadków naruszeń praw człowieka. Cele AI to m.in.: natychmiastowe zwolnienie wszystkich więźniów sumienia, sprawiedliwe i szybkie procesy sądowe dla więźniów politycznych, wyeliminowanie kary śmierci, tortur oraz innych form okrutnego traktowania, położenie kres egzekucjom pozasądowym oraz "zaginięciom". Amnesty International utrzymuje się dzięki składkom i dotacjom członków na całym świecie oraz osobom wspierającym organizację darowiznami. AI nie przyjmuje żadnych dotacji od organizacji międzyrządowych (takich jak np. UE czy Rada Europy), władz państwowych i ugrupowań politycznych.
• Helsińska Fundacja Praw Człowieka - polski odział został założony w 1989 roku. Jego powstanie poprzedziła siedmioletnia działalność Komitetu Helsińskiego, który pracował w podziemiu od 1982 roku. Po zmianie ustroju politycznego członkowie Komitetu postanowili ujawnić się i stworzyć niezależny instytut zajmujący się edukacją i badaniami w zakresie praw człowieka. Obecnie Helsińska Fundacja Praw Człowieka jest w Europie jedną z najbardziej doświadczonych i profesjonalnie działających organizacji pozarządowych zajmujących się tą tematyką.
• Kampania Przeciw Homofonii - sporządza raporty dotyczących sytuacji mniejszości seksualnych w naszym kraju, udziela porad prawnych i psychologicznych, organizuje warsztaty dla nauczycieli i pedagogów szkolnych w ramach akcji edukacyjnej Pracownia Tolerancji.
• Centrum Praw Kobiet - organizacja, której misją jest działanie na rzecz równego statusu kobiet i mężczyzn w życiu publicznym oraz w rodzinie. Organizacja kieruje się przekonaniem, że prawa kobiet są integralną częścią praw człowieka i podstawowych wolności, a przemoc wobec kobiet niezależnie od tego czy sprawcą jest osoba prywatna, grupa społeczna czy państwo, stanowi naruszanie praw człowieka.
• Stowarzyszenie Nigdy Więcej - zwalcza narastającą falę nienawiści do innych narodów, odradzającej stare konflikty i szerzącej szowinizm. Do realizacji tego celu służą: działalność wydawnicza, współpraca ze środkami masowego przekazu, działalność edukacyjna i oświatowa.
• Stowarzyszenie Lambda - misją organizacji jest budowanie pozytywnego wizerunku lesbijek, gejów, biseksualistów i transseksualistów oraz kształtowanie wobec nich akceptacji społecznej.
• Fundacja Feminoteka - feministyczny serwis informacyjny oraz księgarnia, powstała w 2001 roku. Organizacja zajmuje się m.in. działaniem na rzecz likwidacji dyskryminacji ze względu na płeć w kulturze, literaturze sztuce, życiu publicznym, wspieraniem i upowszechnianiem problematyki kobiecej oraz problematyki gender.
Podstawowe prawa człowieka i ich rola we współczesnym świecie
Prawa człowieka przynależą każdemu człowiekowi bez względu na rasę, narodowość, pochodzenie, płeć, wiek, zawód, są one przyrodzone - człowiek nabywa je przez urodzenie, powszechne - przysługują bez wyjątku każdej osobie, niezbywalne - nie można się ich zrzec oraz nienaruszalne - nie można nikogo ich pozbawić.
Katalog podstawowych praw człowieka
Powszechnie prawa człowieka i wolności obywatelskie dzieli się na trzy generacje:
Pierwsza generacja praw człowieka to trzy najważniejsze prawa - do życia, wolności i własności. Traktuje się je jako prawa podstawowe, wynikające z natury ludzkiej, przyrodzone jego godności, niezależne od tego, jaki stan prawny obowiązuje w danym państwie.
Prawa drugiej generacji obejmują swym zakresem prawa społeczne, gospodarcze i kulturalne, zapewniające byt materialny oraz rozwój fizyczny i duchowy (np. prawo do pracy i wynagrodzenia, prawo do nauki, do korzystania z osiągnięć postępu naukowego, prawo do udziału w życiu kulturalnym, do ubezpieczenia społecznego, do opieki nad rodziną)
Prawa trzeciej generacji to prawa kolektywne, czyli uprawnienia przysługujące zbiorowością społecznym, narodom (np. prawo do pokoju, rozwoju, do demokracji, do czystego środowiska)
Prawa obywatelskie i polityczne:
- Prawo do życia
- Wolność od tortur
- Wolność od niewoli, poddaństwa oraz pracy przymusowej lub obowiązkowej
- Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego
- Prawo do sprawiedliwego procesu
- Prawo do prywatności
- Wolność myśli, sumienia, religii i przekonań
- Wolność zrzeszania się
- Prawo do własności
Prawa gospodarcze, socjalne i kulturalne:
- Prawo do pracy
- Prawa rodziny
- Prawa do godnego poziomu życia
- Prawo do zdrowia
- Prawo do nauki
- Prawa kulturalne
Międzynarodowy system ochrony praw człowieka
Prawa człowieka w systemie ONZ
- Podpisanie Karty Narodów Zjednoczonych - 26 Czerwca 1945.
- Konkretyzacja Karty NZ nastąpiła w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka - 10 grudnia 1948.
- 6 grudnia 1966 przyjęto: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, (weszły w życie w 1976.).
- Od 1987 roku funkcjonuje Komitet do spraw Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych, wcielający w życie drugą generację praw człowieka.
- Na podstawie Paktu praw obywatelskich i politycznych powołano w roku 1977 Komitet Praw Człowieka, sprawuje on kontrolę nad realizacją tego paktu przez państwa.
- W grudniu 1993 roku powołano Wysokiego Komisarza do spraw Praw Człowieka, w celu sprawniejszej koordynacji działań ONZ.
Europejski system ochrony praw człowieka
- Nad realizacją ochrony praw człowieka w Europie czuwa Rada Europy
- Przyjęła ona Europejska konwencja praw człowieka - 4 listopada 1950 r.
- Została ona w 1961 r. uzupełniona Europejską Kartą Socjalną,
- Nad przestrzeganiem praw człowieka czuwają Europejska Komisja Praw Człowieka, Europejski Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w Strasburgu oraz Komitet Ministrów Rady Europy.
- Również Unia Europejska ma swój wkład w europejski system ochrony praw człowieka (Rzecznik Praw Obywatelskich Unii Europejskiej, Karta Praw Podstawowych, która wejdzie w życie wraz z Traktatem Lizbońskim)
Afrykański system ochrony praw człowieka.
- Afrykańska karta praw człowieka i ludów z 1981 r.
- Działalność Unii Afrykańskiej na rzecz polepszenia warunków życia narodów Afryki
Amerykański system ochrony praw człowieka.
- 1948 Amerykańska Deklaracja Praw i Obowiązków Człowieka i Obywatela oraz powołanie Międzyamerykańskiej Komisji Praw Człowieka.
- Przyjęcie Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka i powołanie na jej podstawie Międzyamerykańskiego Trybunału Praw Człowieka w 1979 r.
- Protokół z San Salwador z 1988 roku, wprowadzający do systemu amerykańskiego prawa gospodarcze, socjalne i kulturalne.
System pozarządowy.
Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża
- Międzynarodowy Komitet Opieki nad Rannymi
- Międzynarodowa Komisja Prawników
- Urząd Specjalnego Sprawozdawcy do spraw Niezawisłości Sądownictwa
- Komitet Helsiński USA
- Międzynarodowa Helsińska Fundacja Praw Człowieka
- Grupa na Rzecz Praw Mniejszości
- Międzynarodowe Centrum Prawne Ochrony Praw Człowieka
- Międzynarodowy Instytut Praw Człowieka
Nowe wyzwania i problemy w XXI w.
Pomimo ustanowienia wielu aktów kodyfikacyjnych i konwencji oraz związanych z tym mechanizmów kontrolnych w ramach ONZ, jak też w aspekcie regionalnym, głównie w Europie, istniejący stan ich realizacji można uznać za niewystarczający. W praktyce, żadne z państw nie realizuje praw człowieka we wszystkich zakresach i dziedzinach. Z pewnością należy udoskonalić oraz podnieść skuteczność systemu sankcji i kar za naruszanie praw człowieka oraz położyć nacisk na wczesne wykrywanie zagrożeń i naruszeń praw człowieka
Ochrona praw człowieka w Polsce
Demokratyzacja życia politycznego i społecznego, będąca konsekwencją przełomu roku 1989, pozwoliła Polsce na pełną akceptację międzynarodowych regulacji w dziedzinie ochrony praw człowieka. Efektem tych zmian było ratyfikowanie wielu umów oraz przyjęcie międzynarodowych procedur kontrolnych.
Działania te - poprzez uwiarygodnienie polskiego systemu demokracji, praworządności i praw człowieka - stanowiły ważny krok na drodze do Rady Europy, Paktu Północnoatlantyckiego Unii Europejskiej.
Polska współtwórcą Aktu Końcowego KBWE
Idea zwołania Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (od 1995 roku: Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie) narodziła się w latach 60., jako próba przezwyciężenia i osłabienia rywalizacji polityczno-wojskowej między państwami Układu Warszawskiego i NATO. Polska była wśród inicjatorów tego spotkania - na forum Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych, 14 grudnia 1964 roku, minister spraw zagranicznych Adam Rapacki przedstawił propozycję zwołania konferencji ogólnoeuropejskiej w sprawie bezpieczeństwa i współpracy. Podpisany w sierpniu 1975 roku Akt Końcowy KBWE wyznaczał ramy pokojowej współpracy państw "od Vancouver po Władywostok". Zaangażowanie w realizację postanowień Aktu oraz aktywna działalność na forum OBWE stały się jednymi z filarów polskiej polityki zagranicznej.
Początki działalności organizacji obywatelskich
Przyjęcie Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie przyczyniło się do powstawania w ówczesnych państwach socjalistycznych, organizacji i ruchów obywatelskich, stawiających sobie za cel działania, obronę praw człowieka. Jednym z nich był Komitet Obrony Robotników (KOR), powstały w reakcji na represje władz państwowych wobec uczestników protestu robotniczego w czerwcu 1976 roku. Głównym zadaniem KOR było finansowe i prawne wspieranie prześladowanych robotników. Po ich uwolnieniu, w 1977 roku KOR przekształcił się
w Komitet Samoobrony Społecznej "KOR". Kolejnym ugrupowaniem opozycyjnym był Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO), działający w latach 1977-1981. Ruch widział możliwość realizacji stawianych sobie celów poprzez zmiany ustrojowe, zmierzające do budowy państwa obywatelskiego oraz uniezależnienie Polski od wpływów ZSRR. Spośród powstałych wówczas organizacji działa do chwili obecnej Komitet Helsiński w Polsce, który od momentu powołania w 1982 roku kontroluje przestrzeganie praw człowieka i podstawowych wolności, gwarantowanych w przyjętych przez Polskę umowach międzynarodowych oraz dokumentach KBWE/OBWE. Komitet jest członkiem Międzynarodowej Helsińskiej Federacji Praw Człowieka z siedzibą w Wiedniu. Pogarszająca się pod koniec lat 70. sytuacja polityczna
i ekonomiczna kraju doprowadziła m.in. do utworzenia przez opozycyjnych działaczy Wolnych Związków Zawodowych.
W rezultacie kierowanego przez związki strajku w Stoczni Gdańskiej w 1980 roku było utworzenie, za zgodą władz,Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego "Solidarność". Bardzo szybko "Solidarność" stała się masowym ruchem, liczącym 10 milionów członków. Wprowadzenie w Polsce stanu wojennego w grudniu 1981 roku zahamowało oficjalną aktywność organizacji obywatelskich i pracowniczych, zmuszając je do prowadzenia w podziemiu działalności na rzecz praw człowieka. Wyrazem uznania społeczności międzynarodowej dla poczynań opozycji demokratycznej w Polsce było przyznanie w 1983 roku Pokojowej Nagrody Nobla przywódcy "Solidarności" i późniejszemu prezydentowi Rzeczypospolitej - Lechowi Wałęsie.
Konstytucja RP - fundament wolności oraz praw człowieka i obywatela
Demokratyczna Polska zapewnia swoim obywatelom poszanowanie praw człowieka oraz praw obywatelskich. Gwarancje takie zawarte są w aktach prawnych, spośród których największe znaczenie ma Konstytucja RP, uchwalona w 1997 roku. Zgodnie z nią, "przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych" (artykuł 30.). Konstytucja RP zapewnia także obywatelom należącym do mniejszości narodowych i etnicznych "wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury" (artykuł 35.).
Organy państwa czuwające nad przestrzeganiem praw człowieka
W Polsce konsekwentnie podejmowane są działania, zmierzające do budowania społeczeństwa obywatelskiego. Jednymi z
najważniejszych jego elementów są zgodne z prawem działania władz oraz funkcjonowanie instytucji, gwarantujących przestrzeganie praw ludzkich i obywatelskich. Polski ParlamentRzecznik Praw Obywatelskich - konstytucyjny organ czuwający nad ochroną praw i wolności zagwarantowanych w Konstytucji i innych aktach normatywnych. Rzecznik Praw Obywatelskich posiada szerokie kompetencje i dysponuje różnymi środkami działania. Daje mu możliwość skutecznego występowania w interesie każdego obywatela, którego prawa zostaną w jakikolwiek sposób naruszone.
wyczulony jest na kwestie ochrony praw człowieka. Dowodzą tego przede wszystkim podejmowane przez niego działania. Do kompetencji Sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka należą sprawy przestrzegania prawa i praworządności oraz praw człowieka. Przez Sejm, za zgodą Senatu, powoływany jest
Trybunał Konstytucyjny, czuwający nad tworzonym w Polsce prawem, dba także o zgodność ustaw i przepisów z międzynarodowymi umowami, ratyfikowanymi przez państwo polskie. Jest także organem, do którego każdy - "czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone", jak głosi artykuł 79 Konstytucji RP - ma prawo wnieść tzw. skargę konstytucyjną. Gwarantem poszanowania praw ludzkich i obywatelskich są także niezależne i niezawisłe sądy.
Organizacje pozarządowe
Rok 1989 był przełomowym dla wszystkich organizacji pozarządowych. Powstała wówczas m.in. polska struktura Amnesty International, będąca częścią światowego ruchu działającego
w oparciu o idee Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. W tym samym roku rozpoczęła także działalność Helsińska Fundacja Praw Człowieka w Polsce, niezależny instytut edukacyjno-badawczy. Obecnie Helsińska Fundacja Praw Człowieka jest w Europie jedną z najbardziej doświadczonych i profesjonalnie działających organizacji pozarządowych zajmujących się prawami człowieka.
Działania na arenie międzynarodowej
Polska, jako członek pierwotny Organizacji Narodów Zjednoczonych, ratyfikowała jeszcze przed 1989 rokiem znaczną część umów międzynarodowych dotyczących ochrony praw człowieka. Jednak dopiero przywrócenie demokracji zaowocowało uznaniem tych praw za obszar zainteresowania społeczności międzynarodowej, a nie - jak w czasach PRL - wewnętrznej sprawy każdego państwa. Polska ratyfikowała Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, składające się na Pakty Praw Człowieka ONZ. Wśród konwencji praw człowieka przyjętych w systemie Narodów Zjednoczonych na uwagę zasługuje fakt, iż dwie spośród z nich opracowano z inicjatywy Polski. Były to "Konwencja o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości" oraz "Konwencja o prawach dziecka". Ich przyjęcie przez społeczność międzynarodową uznać należy za sukces polskiej dyplomacji.
W 2002 roku przewodnictwo w Komisji Praw Człowieka ONZ po raz drugi powierzono przedstawicielowi Polski (pierwszy raz miało to miejsce w 1972 roku). Krok ten świadczy o uznaniu dla aktywności Polski i jej wkładu w ochronę praw człowieka na przestrzeni ostatnich 10 lat. Na wielkie znaczenie tej decyzji wskazał Minister Spraw Zagranicznych, Włodzimierz Cimoszewicz, stwierdzając w swoim oficjalnym wystąpieniu sejmowym, iż "przewodnictwo
w Komisji powinniśmy wykorzystać do nadania szczególnej roli problemom praw człowieka w naszej polityce zagranicznej".
Najbardziej zaawansowany system standardów i ochrony praw człowieka stworzony został w ramach Rady Europy. Polska została przyjęta do tej organizacji w 1991 roku, po spełnieniu trzech statutowych wymogów: wprowadzenia demokracji reprezentatywnej i pluralistycznej, przestrzegania praworządności oraz podstawowych praw i wolności człowieka. Wraz z oficjalnym przystąpieniem do Rady Europy, Polska przyjęła Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, a następnie złożyła deklarację o uznaniu kompetencji Europejskiej Komisji Praw Człowieka oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Działania te oznaczały akceptację przez Polskę całego systemu konwencyjnego z jego wysokimi standardami merytorycznymi i kontrolnymi oraz rozwiniętego na przestrzeni wielu lat orzecznictwa Europejskiej Komisji i Trybunału Praw Człowieka. Polska przystąpiła ponadto do Europejskiej Konwencji o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu oraz Europejskiej Karty Społecznej. Ratyfikacja Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności przyniosła polskim obywatelom pełne prawo do wnoszenia indywidualnych skarg przedEuropejski Trybunał Praw Człowieka.
Polska jest także członkiem wielu ugrupowań regionalnych lub subregionalnych. Jako uczestnik KBWE/OBWE zaakceptowała wszystkie postanowienia przyjętych dokumentów w ramach tzw. ludzkiego wymiaru, odnoszące się do zasad demokracji reprezentatywnej, praworządności oraz praw człowieka. Polska uczestniczy od 1991 r. w pracach Inicjatywy Środkowoeuropejskiej. W jej ramach bierze aktywny udział w pracach grupy roboczej do spraw mniejszości. Polska jest sygnatariuszem wypracowanego w 1994 r. instrumentu ISE o ochronie mniejszości narodowych. Polska uczestniczy też bardzo aktywnie w pracach grupy roboczej do spraw wspomagania instytucji demokratycznych powołanej przez Radę Państw Morza Bałtyckiego. W 1994 r. utworzono ponadto urząd Komisarza do spraw Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka, w tym Praw Osób Należących do Mniejszości Narodowych. Zaangażowanie w działalność Międzynarodowej Organizacji Pracyprzyniosło ratyfikowanie przez Polskę wszystkich konwencji, zaliczanych do tzw. twardego rdzenia ochrony praw człowieka. Znalazły się wśród nich Konwencja dotycząca wolności związkowej i ochrony praw związkowych, Konwencja dotycząca zniesienia pracy przymusowej oraz Konwencja dotycząca dyskryminacji w zakresie zatrudnienia i wykonywania zawodu.
Jeśli idzie o UNESCO, Polska ratyfikowała jedną z jej podstawowych konwencji dotyczących ochrony praw człowieka - Konwencję w sprawie zwalczania dyskryminacji w dziedzinie oświaty.
Zaangażowanie w rozwiązanie konfliktu bałkańskiego
W latach 1992-1995 Specjalnym Sprawozdawcą Komisji Praw Człowieka ONZ w Bośni był Tadeusz Mazowiecki, pierwszy niekomunistyczny premier w powojennej historii Polski. Przygotowywane przez niego raporty odsłaniały tragiczną prawdę o losach ludności cywilnej, której prawa wielokrotnie łamano podczas wojny bałkańskiej. W 1995 roku - po brutalnej pacyfikacji Srebrenicy - podał się do dymisji, odmawiając "pozornego udziału w procesie obrony praw człowieka". O uznaniu, jakie swoją działalnością zdobył Tadeusz Mazowiecki, świadczy fakt zgłoszenia jego kandydatury do Pokojowej Nagrody Nobla.
Funkcję Międzynarodowego Rzecznika Praw Człowieka w Kosowie - będącego jednym z najwyższych przedstawicieli społeczności międzynarodowej zajmujących się stabilizacją w tym regionie i najwyższą instytucją w dziedzinie praw człowieka - pełni od 2000 roku Marek Antoni Nowicki. Jest on współzałożycielem Komitetu Helsińskiego w Polsce i byłym członkiem Europejskiej Komisji Praw Człowieka w Strasburgu (do momentu jej rozwiązania w październiku 1999 r.). Do zadań ombudsmana w Kosowie należy ochrona praw i wolności wszystkich jego mieszkańców.
Kultura w służbie praw człowieka
Rok 2001 obfitował w imprezy kulturalne, związane z problematyką ochrony praw człowieka. W listopadzie zorganizowano w Warszawie festiwal "Jeden Człowiek - Jeden Świat", będący pierwszą polską edycją światowego festiwalu filmów dokumentalnych "One World". Festiwal adresowany był przede wszystkim do młodych osób, zainteresowanych problemami współczesnego świata
i społeczeństwa. Wśród gości festiwalowych znalazły się znane osoby ze świata mediów, kultury i środowisk zajmujących się obroną praw człowieka.
W grudniu 2001 roku Helsińska Fundacja Praw Człowieka we współpracy z Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski
i z Fundacją Młodego Kina zorganizowały w Warszawie pierwszą edycję międzynarodowego festiwalu filmów o prawach człowieka. Pokazom filmów poświęconych tej tematyce towarzyszyły dyskusje
z udziałem specjalistów. Festiwal skierowany był nie tylko do osób działających w pozarządowych organizacjach, zajmujących się ochroną praw człowieka, ale także do szerszej, a szczególnie młodej, publiczności.
Stowarzyszenie Amnesty International Polska rozpoczęło swoją działalność w 1989 roku. W czerwcu 1990 zostało zarejestrowane w Sądzie Wojewódzkim w Gdańsku. Jeszcze w tym samym roku, 4 czerwca - w rocznicę masakry na Tiananmen, Amnesty International Polska upominało się przed ambasadą ChRL o los więzionych studentów chińskich. 10 grudnia Stowarzyszenie podjęło akcję popularyzującą mało wówczas znaną treść Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka w 42. rocznicę jej uchwalenia.
Od 1991 roku Stowarzyszenie w sposób zorganizowany uczestniczy w światowych kampaniach Amnesty International. Podjęło również kroki zmierzające ku rozpowszechnieniu wiedzy poprzez program edukacji na rzecz praw człowieka. Od 2002 r. polska sekcja Amnesty International prowadzi program „Prawa człowieka - Edukacja - Działanie”. W ramach realizacji powstało 12 Lokalnych Zespołów Edukacyjnych, działających w 12 ośrodkach akademickich w Polsce i 95 Szkolnych Grup Amnesty International.
Obecnie biuro Amnesty International Polska mieści się w Warszawie. Nasi aktywiści działają w 12 miastach Polski: Białymstoku, Częstochowie, Katowicach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Opolu, Poznaniu, Toruniu, Trójmieście, Wrocławiu i Warszawie. Mamy ponad 4 tys. członków i donorów. W tym roku intensywnie prowadziliśmy kampanię mającą na celu poprawę stanu przestrzegania praw człowieka w Chinach. Obecnie prowadzimy kampanię przeciwko karze śmierci, a przed nami jeszcze kontynuacja kampanii „Stop Przemocy wobec Kobiet”, podsumowanie kampanii chińskiej, a także Maraton Pisania Listów.
W ramach prowadzonych kampanii organizujemy happeningi, publikujemy raporty, wysyłamy apele w obronie konkretnych osób, których podstawowe prawa zostały złamane. Alarmujemy o przypadkach naruszeń praw człowieka na całym świecie. Jako sekcja koncentrujemy się na wybranych regionach (Białoruś, Rosja, Turcja, Chiny) i zagadnieniach (kara śmierci, stop wojnie z terroryzmem, broń kontrolowana, przemoc wobec kobiet, uchodźcy).
Prawa człowieka w Polsce na podstawie Raportu Rocznego Amnesty International 2008
Polska odpiera zarzuty jakoby zezwoliła na obecność tajnych więzień amerykańskich na swoim terytorium i odrzuciła prośby o ponowne śledztwo w tej sprawie. Lesbijki, geje, osoby biseksualne i transpłciowe (LGBT) wciąż narażone są na dyskryminację i nietolerancję. Niepokój wzbudzały warunki przetrzymywania osób ubiegających się o azyl oraz prawa przysługujące osobom posiadającym zgodę na „pobyt tolerowany”.
Tło
Wcześniejsze wybory parlamentarne odbyły się w październiku po tym jak 7 września 2007 Sejm opowiedział się za samorozwiązaniem. Było to spowodowane utratą większości przez koalicję rządzącą, do czego przyczyniło się wycofanie się z koalicji jednej z partii. Frekwencja była najwyższa od czasu pierwszych demokratycznych wyborów w 1991 r. Platforma Obywatelska, będąca wcześniej w opozycji, wygrała wybory i w listopadzie uformowała nowy rząd. Tak jak poprzednia władza nowy rząd również sprzeciwił się przyjęciu Karty Praw Podstawowych UE.
„Wojna z terroryzmem”
Polska zaprzeczyła, jakoby brała udział w amerykańskim programie tajnych zatrzymań i przelotów, mających na celu przekazywanie więźniów. W lutym Tymczasowy Komitet Parlamentu Europejskiego badający zarzuty wobec CIA (Centralna Agencja Wywiadowcza) w sprawie nielegalnych działań prowadzonych w Europie stwierdził, że Polska nie dość dokładnie zbadała sprawę rzekomych amerykańskich więzień na swoim terytorium. Stwierdzono, że śledztwa nie były prowadzone niezależnie, a zeznania władz składane przed delegacją Komitetu były sprzeczne i niepełne. W kwietniu Komitet Przeciwko Torturom ONZ (CAT - Committee against Torture) wezwał polskie władze do ujawnienia szczegółów parlamentarnego śledztwa w sprawie obecności tajnych więzień CIA w kraju. W swoich końcowych wnioskach przedstawionych przez CAT w lipcu Komitet wyraził zaniepokojenie wciąż pojawiającymi się zarzutami wobec Polski o zaangażowanie w przekazywanie więźniów w trybie nadzwyczajnym (extraordinary renditions). Ówczesny premier Jarosław Kaczyński zapytany o tę sprawę powiedział, że dla rządu jest ona już zamknięta.
W czerwcu Dick Marty autor raportu o tajnych więzieniach dla Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy (PACE - Parliamentary Assembly of the Council of Europe), wydał drugi raport przedstawiający nowe dowody na to że amerykańscy „więźniowie o wysokiej wartości” przetrzymywani byli w ośrodkach CIA w Polsce i Rumunii między 2002 r. a 2005 r. Raport doniósł także o tajnej umowie zawartej pomiędzy państwami członkowskimi NATO w 2001 r., będącej podstawą dla nielegalnych działań CIA w Europie. W czerwcu PACE wyraziło swoją opinię, że „ jest bardzo prawdopodobne, iż tajne ośrodki CIA będące częścią programu Więźniów o Wysokiej Wartości istniały przez kilka lat w Polsce i Rumunii”. PACE wezwało do demokratycznego nadzoru nad wojskowymi i zagranicznymi służbami wywiadowczymi działającymi w obydwu krajach. Domaga się także wszczęcia jawnego śledztwa oraz zadośćuczynienia ofiarom bezprawnych zatrzymań. Polska zaprzecza jakoby miała coś wspólnego z tajnymi ośrodkami zatrzymań. W odpowiedzi na to, w lipcu, Franco Frattini komisarz UE ds. bezpieczeństwa i wymiaru sprawiedliwości napisał do władz, przypominając o zobowiązaniach podjętych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, by zbadać zarzuty niezależnie od tego, czy są prawdziwe. W 2005 r. ostrzegł że państwa członkowskie mogą oczekiwać kar - łącznie z zawieszeniem prawa głosu w UE, jeśli okaże się, że brały udział w programie tajnych więzień CIA. Do końca roku Polska nie odpowiedziała na te zarzuty.
We wrześniu 2007 roku Europejski Komitet ds. Przeciwdziałania Torturom uznał tajne przetrzymywanie i przekazywanie więźniów za niedozwolone w walce z terroryzmem.
Dyskryminacja ze względu na orientację seksualną
Dyskryminacja wobec osób LGBT jest wciąż obecna. Otwarcie homofobiczny język używany jest przez wysoko postawionych polityków włącznie z prezydentem Kaczyńskim oraz byłym wicepremierem i ministrem edukacji Romanem Giertychem. Zaniepokojenie wzbudziła także zgłoszona w marcu 2007 roku przez rząd propozycja „zakazania promocji homoseksualizmu oraz innych dewiacyjnych zachowań” w polskich szkołach oraz „ukarania każdego, kto promuje homoseksualizm oraz inne dewiacyjne zachowania seksualne w instytucjach edukacyjnych”. Nie przestrzeganie tych nakazów mogłoby prowadzić do zwolnienia ze stanowiska, kary grzywny lub więzienia. Z powodu rozwiązania sejmu zasady te nie zostały uprawomocnione. Instytucje europejskie wyraziły jednak swoje zaniepokojenie tym, że takie prawa naruszałyby polską Konstytucję oraz międzynarodowe zobowiązania Polski, w tym także te, które podjęła, wstępując w 2004 r. do UE. Mogłoby to doprowadzić do zinstytucjonalizowania dyskryminacji w polskim systemie szkolnictwa i uznania za przestępcę każdej osoby głoszącej równość. Europejski komisarz ds. zatrudnienia, spraw społecznych i równości szans, Vladimir Špidlak, powiedział że Komisja Europejska użyje wszelkich dostępnych metod i środków, aby przeciwdziałać homofobii. Również Parlament Europejski wyraził swoje niezadowolenie i niepokój rosnącą skalą nietolerancji w stosunku do osób LGBT w Europie. Polskie władze zostały wezwane do „publicznego potępienia oraz wszczęcia działań przeciwko wypowiedziom polityków wzbudzającym dyskryminację i nienawiść ze względu na orientację seksualną”. W czerwcu 2007 roku komisarz ds. praw człowieka Rady Europy wyraził swoje zaniepokojenie ilością spraw dotyczących osób LGBT, jakie wymagają rozpatrzenia przez władze. Komisarz stwierdził że „obraz i stosunek do homoseksualizmu (w Polsce) jest niezgodny z zasadą równości, prawa do odmienności oraz poszanowania praw wszystkich”. Komisarz wyraził także swoje zaniepokojenie propozycjami wprowadzenia kar za promowanie homoseksualizmu w szkołach. Komisarz potępił „wszelkie wypowiedzi przepełnione nienawiścią skierowane przeciwko homoseksualistom” i wezwał Polskie władze do zajęcia podobnego stanowiska.
Wolność wypowiedzi
We wrześniu Europejski Trybunał Praw Człowieka odrzucił apelację Polski w sprawie orzeczenia wydanego w maju przyznającego rację obrońcom praw osób LGBT z Polski. Aktywiści sprzeciwili się zakazowi zorganizowania Parady Równości w czerwcu 2005 r. wydanemu przez ówczesnego prezydenta Warszawy - obecnego prezydenta państwa - Lecha Kaczyńskiego. Trybunał podtrzymał swoją wcześniejszą decyzję, podjętą jednomyślnie, że zakaz był niezgodny z prawem i stanowił akt dyskryminacji.
Uchodźcy i osoby oczekujące na przyznanie im azylu
Osoby posiadające zgodę na „pobyt tolerowany” (wielu z nich to Czeczeni) wciąż są wykluczani z programów integracyjnych przysługujących jedynie osobom posiadającym status uchodźcy. Pojawiały się także zarzuty, że osoby oczekujące na azyl w niektórych ośrodkach nie miały odpowiedniego dostępu do opieki medycznej. Zaniepokojenie warunkami przetrzymywania osób oczekujących na deportację wyraziła także CAT. Mimo próśb, polskie władze nie udzieliły informacji na temat Czeczena z Federacji Rosyjskiej Isa Abubakarowa, który zmarł w październiku 2006 r., ponieważ odmówiono mu pomocy medycznej. Przebywał on w ośrodku dla uchodźców w Lesznowoli od czerwca 2006 r., gdy deportowano go z Belgii do Polski. Polski rzecznik praw obywatelskich złożył skargę w prokuraturze rejonowej w Grójcu na warunki panujące w lesznowolskim ośrodku - m.in. na brak opieki medycznej, które pozostawały niezmienione nawet pod koniec 2007 r.
Kara śmierci
Mimo wrześniowego sprzeciwu wobec propozycji Rady Europy, aby ustanowić Europejski Dzień Przeciwko Karze Śmierci, nowe władze w grudniu 2007 roku wyraziły poparcie dla tej inicjatywy.
Dyskryminacja kobiet
W lutym 2007 roku europejski komitet ds. eliminacji dyskryminacji kobiet wyraził zaniepokojenie ponownym odrzuceniem przez parlament wszechstronnej ustawy dotyczącej równouprawnienia płci oraz zlikwidowaniem w 2005 r. stanowiska pełnomocnika rządu ds. równouprawnienia kobiet i mężczyzn. Mimo apelów organizacji pozarządowych, nowy rząd odmawia przywrócenia tego stanowiska.
Sędziami nie powinni być ludzie zbyt młodzi |
Rozmawiamy z MARKIEM ANTONIM NOWICKIM z Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Marek Antoni Nowicki, adwokat, do końca stycznia 2008 r., prezes Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, obecnie członek Rady Fundacji.
Prezes Izby Doradczej Praw Człowieka (Human Rights Advisory Panel) w Kosowie. Sędziami powinni być nie tylko najlepsi prawnicy, ale osoby posiadające specjalne kwalifikacje: moralne, etyczne i psychiczne. Pełnienie funkcji sędziego powinno stanowić zwieńczenie kariery prawniczej. |
Hominus causa omne ius constitutum sit - „wszelkie prawo powinno być stanowione ze względu na człowieka”. Można by domniemywać, że mając na względzie tę zasadę, kraje Skandynawskie, a dokładnie Szwecja jako pierwsza wprowadziła w roku 1709 urząd ombudsmana.
Początkowo urząd ten pełnił funkcje kontroli urzędników królewskich. Działał jako pełnomocnik parlamentu, który mógł prowadzić postępowanie wyjaśniające a jeżeli uznał, że skarga jest zasadna, przedstawiał swoje sugestie odpowiednim organom administracyjnym.
Drugim krajem, w którym powstał urząd Rzecznika była niepodległa Finlandia, jednakże było to znacznie później, bo dopiero w roku 1919. W jej ślady poszła Norwegia, która wprowadziła owy urząd w roku 1952 oraz Dania w 1953 roku.
Instytucja Rzecznika Praw Obywatelskich w dalszym ciągu robi wielką karierę. Obecnie istnieje w około 100 państwach na świecie i 40 w Europie, a jej celem jest zapewnienie pomocy jednostce nie tylko w zakresie ochrony przed naruszeniami przez organy państwa i jego funkcjonariuszy, ale także pomoc w dochodzeniu swoich praw w razie ich naruszenia. W dzisiejszej dobie urząd ten funkcjonuje pod różnymi nazwami np. w krajach nordyckich nosi on nazwę ombudsmana, w Portugalii Rzecznika Sprawiedliwości, w Austrii i Hiszpanii Obrońcy Ludowego. Francja nadała tej instytucji nazwę Mediatora, Nowa Zelandia Komisarza Śledczego, natomiast w Wielkiej Brytanii urząd ten nosi nazwę Parlamentarnego Komisarza ds. Administracji.
Gwałtowny rozwój instytucji Rzecznika, przypisuje się ciągłemu wzrostowi liczby konfliktów między obywatelem a państwem, bezradności wobec natłoku niezrozumiałych dla przeciętnego obywatela przepisów prawa, a także m.in. rozbudowie administracji czy naruszaniu praw obywatela przez instytucje publiczne.
Modele organizacyjne tego urzędu, zostały zarysowane w bardzo różny sposób. W Austrii organ ten stanowi ciało kolegialne, podczas gdy np. w Polsce jest to organ jednoosobowy.
Instytucję tę można także rozróżnić ze względu na zakres możliwości podjęcia spraw. Ombudsman może podjąć i rozpatrywać każdą sprawę indywidualną, co ma miejsce np. w Polsce, ale może także mieć charakter wyspecjalizowany, podejmując tylko określone rodzaje spraw np. w Niemczech urząd ombudsmana powołany jest tylko dla spraw wojskowych. Węgry natomiast powołują Rzecznika wyłącznie do spraw mniejszości narodowych i etnicznych, w Anglii urząd ten jest właściwy w sprawach administracji.
Można także rozróżnić instytucje ombudsmana, mając na względzie inicjowanie postępowania przed tym organem. W Szwecji czy w Polsce, do Rzecznika może wystąpić bezpośrednio każdy zainteresowany, natomiast w Wielkiej Brytanii czy Francji wyróżnia się instytucję ombudsmana, który podejmuje określoną sprawę dopiero po wcześniejszym zakwalifikowaniu jej przez odrębne instytucje lub podmioty.
Należy jednak mieć na względzie fakt, że Rzecznik Praw Obywatelskich nie jest organem zastępującym działalność instytucji, które są powołane w celu ochrony wolności i praw człowieka i obywatela. Jego rolą jest stanie na straży respektowania owych praw i wolności przez instytucje państwowe. Ombudsman może jednak żądać wszczęcia postępowania administracyjnego, zaskarżać decyzje do sądu administracyjnego, jak również brać udział w postępowaniu na prawach strony, jak to miejsce np. w Polsce.
Mimo tych rozbieżności w pojmowaniu instytucji Rzecznika, istnieje pewna grupa cech, która charakteryzuje ustrój i działanie tego organu. Do grupy tej zaliczają się m.in.:
- niezależność i samodzielność, które zapewniają ombudsmanowi swobodę działania popartą szczególnym środkiem ochrony jakim jest immunitet;
- kompleksowość ochrony przejawiająca się w ochronie przed naruszeniami zarówno przez organy władzy wykonawczej, jak i ustawodawczej oraz sądowniczej;
- powszechność oznaczająca swobodny dostęp do Rzecznika każdej jednostki;
- bezpłatność postępowania przed urzędem Rzecznika Praw Obywatelskich;
- bezinstancyjność, oznaczająca brak możliwości odwołania się od jego decyzji.
W Polsce urząd ten powołano na mocy ustawy z 15 lipca 1987 roku o Rzeczniku Praw Obywatelskich, które weszła w życie z dniem 1 stycznia 1988 roku. Jednolity tekst ustawy został opublikowany w Dzienniku Ustaw z 1991 r. Nr 109, poz.471 z późniejszymi zmianami. Znacząca zmiana ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich, nastąpiła w 2000 roku. Zmiany te wprowadziła ustawa z 12 maja 2000 roku, które dotyczyły współdziałania instytucji ombudsmana z organizacjami społecznymi w celu budowy aktywnego społeczeństwa obywatelskiego.
Rzecznik Praw Obywatelskich jest samodzielnym organem konstytucyjnym, tzn. jego kompetencje określone są ustawowo i działa on samodzielnie we własnym imieniu, którego przedmiot zainteresowań dotyka sfery funkcjonowania władzy wykonawczej. Jest to jedyny organ państwa, który został powołany w celu ochrony obywatela. Rzecznik Praw Obywatelskich jest konstytucyjnym, niezależnym od innych organów i niezawisłym w swojej działalności organem ochrony prawnej. Jak mówi art. 208 Konstytucji ust. 1, Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz innych aktach normatywnych. Zadanie to ombudsman realizuje poprzez badanie „czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji instytucji, obowiązanych do przestrzegania i realizacji tych wolności i praw, nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej” (art. 1 ust. 3 uRPO).
Istotne znaczenie dla działalności Rzecznika Praw Obywatelskich mają dwie zasady, tj. zasada powiązania z Sejmem oraz zasada niezależności od pozostałych organów państwa. Pierwsza z tych zasad, mówi o powoływaniu Rzecznika przez Sejm za zgodą Senatu. To przed Sejmem Rzecznik ponosi odpowiedzialność za swoją działalność i Sejmowi składa sprawozdania z tejże działalności. Zasada niezależności od pozostałych organów państwa mówi o całkowitej niezależności instytucji ombudsmana od pozostałych organów państwa, które nie dysponują żadnymi uprawnieniami do wydawania poleceń Rzecznikowi, czy do kierowania jego działalnością. Niezawisłość i niezależność Rzecznika wyraża art. 210 Konstytucji, który mówi, że Rzecznik Praw Obywatelskich jest w swojej działalności niezawisły, niezależny od innych organów państwowych i odpowiada jedynie przed Sejmem na zasadach określonych w ustawie. Do podstawowych gwarancji tej niezawisłości należą m.in. wspomniana wcześniej niepołączalność urzędu Rzecznika z jakimkolwiek innym stanowiskiem, apolityczność z także immunitet formalny i nietykalność, wyrażające się tym, że Rzecznik nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej bez uprzedniej zgody Sejmu, nie może także być zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa i jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania (art. 211 Konstytucji). Podstawę niezależności stanowi także osobny budżet oraz biuro, kierowane przez jedną osobę przy pomocy kierowników jednostek organizacyjnych mianowanych przez Rzecznika.
Corocznie ombudsman zobowiązany jest do składania Sejmowi i Senatowi sprawozdań ze swojej działalności, które podawane jest do wiadomości publicznej.
Powołanie Rzecznika Praw Obywatelskich odbywa się za zgodą Senatu przez Sejm. Punktem wyjścia do powołania Rzecznika na 5 letnią kadencje, jest uchwała Sejmu o jego powołaniu. Kandydatów zgłasza Marszałek Sejmu lub grupa co najmniej 35 posłów. Koniecznym warunkiem, jest uzyskanie bezwzględnej większości głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
Zgodnie z art. 2 ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich, Rzecznikiem może być obywatel polski wyróżniający się wiedzą prawniczą, doświadczeniem zawodowym oraz wysokim autorytetem ze względu na swe walory moralne i wrażliwość społeczną.
W myśl art. 209 ust. 2 i 3 Konstytucji, Rzecznik Praw Obywatelskich może zajmować jedynie stanowisko profesora szkoły wyższej, nie może natomiast wykonywać innych zajęć zawodowych ani zajmować innego stanowiska. Rzecznikowi nie wolno także prowadzić działalności publicznej, której nie dałoby się pogodzić z powagą jego urzędu, nie może należeć do związku zawodowego ani do partii politycznej.
Ewentualne przyczyny odwołania Rzecznika ze stanowiska przed upływem okresu na jaki został powołany, wymienia enumeratywnie art. 7 ustawy o RPO. Do przyczyn tych należy m.in. zrzeczenie się funkcji, sprzeniewierzenie się złożonemu ślubowaniu, ułomność czy trwała niezdolność do pełnienia obowiązków na skutek choroby. O odwołaniu Rzecznika decyduje Sejm. Prawo postawienie wniosku o odwołanie ma analogicznie jak w przypadku powołania, Marszałek Sejmu a także grupa co najmniej 35 posłów. Odwołanie następuje, gdy za przyjęciem wniosku głosowała większość 3/5 przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Jedynie w przypadku zrzeczenia się, odwoływanie dokonywane jest większością głosów.
Działalność Rzecznika Praw Obywatelskich można rozpatrywać w aspekcie przedmiotowym i aspekcie podmiotowym. W aspekcie podmiotowym dotyczy ochrony praw i wolności zarówno obywateli jak i cudzoziemców znajdujących się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej, w zakresie przysługujących im praw i wolności (art. 18 uRPO). Aspekt przedmiotowy nie ogranicza się natomiast do uprawnień zawartych w Konstytucji, lecz dotyczy wszelkich praw i wolności, które były zawarte w jakimkolwiek akcie formułującym normy prawne i wydanym przez organ władzy publicznej.
Zadania Rzecznika realizowane są w dwojaki sposób. Rzecznik może występować i interweniować w sprawach indywidualnych, a także może występować w kwestiach o ogólnym charakterze. W pierwszym przypadku Rzecznik może działać z własnej inicjatywy, jednak regułą jest działanie na wniosek obywateli lub ich organizacji, na wniosek organów samorządów, również na wniosek Rzecznika Praw Dziecka (art. 9 uRPO).
Wniosek kierowany do ombudsmana jest wolny od opłat, nie wymaga zachowania szczególnej formy wystarczy, że wniosek będzie zawierał dane wnioskodawcy, adres do korespondencji, dokładne wskazanie sedna sprawy oraz podanie argumentów, które wskazywałyby naruszenie wolności Lu b prawa, a także niezbędne dokumenty, które skarżący posiada.
Po zapoznaniu się z wnioskiem, Rzecznik ma kilka ewentualności dotyczących dalszego postępowania. Może podjąć sprawę, poprzestać na wskazaniu wnioskodawcy przysługujących mu środków działania, przekazać sprawę według właściwości lub nie podjąć sprawy, zawiadamiając o tym wnioskodawcę i osobę, której sprawa dotyczy (art. 11 ustawy o RPO).
Jeżeli Rzecznik zdecyduje się podjąć sprawę, zazwyczaj mamy do czynienia z samodzielnym prowadzeniem postępowania wyjaśniającego. Rzecznik w myśl art. 12 uRPO, może także zwrócić się o zbadanie sprawy lub jej części do właściwych organów nadzoru. Prokuratury, kontroli państwowej, zawodowej lub społecznej, bądź zwrócić się do Sejmu o zlecenie Najwyższej Izbie Kontroli przeprowadzenia kontroli dla zbadania określonej sprawy lub jej części. W przypadku samodzielnego wyjaśniania sprawy, Rzecznikowi przysługuje szereg kompetencji określonych ustawowo. Uprawnienia te wskazuje art. 13 uRPO, który mówi, iż Rzecznik ma prawo, nawet bez uprzedzenia, zbadać sprawę na miejscu, może także żądać złożenia wyjaśnień, żądać przedstawienia akt sprawy, prowadzonej nie tylko przez organy administracji rządowej i samorządowej, ale także organy organizacji społecznych, zawodowych, spółdzielczych i społeczno - zawodowych oraz organy jednostek organizacyjnych, posiadających osobowość prawną, a także organy jednostek samorządu terytorialnego i samorządowych jednostek organizacyjnych. Rzecznik może także żądać informacji o stanie prowadzonej sprawy przez sądy, prokuraturę i inne organy ścigania. Przysługuje mu także prawo zlecania sporządzenia ekspertyz i opinii.
Po zapoznaniu się ze sprawą, Rzecznik może, jak wynika z art. 14 ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich:
- wyjaśnić wnioskodawcy, że nie stwierdził naruszenia wolności i praw człowieka i obywatela;
- skierować wystąpienie do organu, organizacji lub instytucji, w których działalności stwierdził naruszenie wolności i praw człowieka i obywatela; wystąpienie takie nie może naruszać niezawisłości sędziowskiej
- zwrócić się do organu nadrzędnego nad jednostką, z wnioskiem o zastosowanie środków przewidzianych w przepisach prawa,
- żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu - na prawach przysługujących prokuratorowi,
- żądać wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu,
- zwrócić się o wszczęcie postępowania administracyjnego, wnosić skargi do sądu administracyjnego, a także uczestniczyć w tych postępowaniach - na prawach przysługujących prokuratorowi,
- wystąpić z wnioskiem o ukaranie, a także o uchylenie prawomocnego rozstrzygnięcia w postępowaniu w sprawach o wykroczenia, na zasadach i w trybie określonych w odrębnych przepisach,
- wnieść kasację lub rewizję nadzwyczajną od prawomocnego orzeczenia, na zasadach i w trybie określonych w odrębnych przepisach.
W swoim wystąpieniu Rzecznik formułuje sposób załatwienia sprawy, przy czym może żądać zastosowania sankcji lub wszczęcia postępowania dyscyplinarnego. Ombudsman winien zostać poinformowany nie później niż w terminie 30 dni o podjętych działaniach przez instytucje, organizacje lub organy, do których owo wystąpienie zostało skierowane.
Dodatkowe kompetencje Rzecznika wymienia art. 16 uRPO, który mówi m.in. o tym, że Rzecznik może również wziąć udział w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie skargi konstytucyjnej.
Oprócz wystąpień w sprawach indywidualnych, Rzecznik może również występować w kwestiach o ogólnym charakterze. Dotyczy to przede wszystkim zapewnienia odpowiednim organom przedstawienia wniosków, które zmierzają do zapewnienia skutecznej i aktywnej ochrony praw i wolności obywatela. Choć Rzecznik nie posiada inicjatywy ustawodawczej, to może on wystąpić do właściwych organów z wnioskiem o podjęcie inicjatywy ustawodawczej lub o wydanie bądź zmianę przepisów, które dotyczą praw i wolności obywateli. Rzecznik występuje także do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności przepisów prawa z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawami. W przypadku przepisów prawnych, które budzą wątpliwości, bądź też tych, których stosowanie wywołało anomalia w orzecznictwie, Rzecznik Praw Obywatelskich może wystąpić do Sądu Najwyższego z wnioskiem o podjęcie uchwały, która będzie miała na celu wyjaśnienie owych przepisów.
Przy załatwianiu spraw Rzecznika Praw Obywatelskich nie wiążą terminy wynikające z Kodeksu Postępowania Administracyjnego. Na odmowę podjęcia przez niego czynności, nie przysługuje żaden środek odwoławczy.
Należy jednak pamiętać o tym, że kompetencje Rzecznika są ograniczone. Przede wszystkim ombudsman nie rozpatruje spraw, gdy istnieje brak dowodów na naruszenie praw lub wolności. Rzecznik nie zastępuje organów administracji ani też wymiaru sprawiedliwości, nie ingeruje w ocenę dowodów przez sąd, nie ingeruje więc w niezawisłość sędziowską, nie podejmuje także spraw w stosunku do których nie wypowiedziały się jeszcze odpowiednie instytucje. Rzecznik Praw Obywatelskich nie stosuje również prawa łaski.
Odpowiednikiem polskiego krajowego ombudsmana, jest Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich, który ma swoją siedzibę w Strasburgu. Rzecznikiem Praw Obywatelskich Unii Europejskiej, może zostać osoba posiadająca pełnię praw cywilnych i publicznych, oraz będąca obywatelem Unii Europejskiej. Ponadto osoba taka musi gwarantować niezależność oraz posiadać kwalifikacje do zajmowania najwyższych funkcji sądowych lub stanowiska ombudsmana w państwie członkowskim, którego jest obywatelem. Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich jest całkowicie niezależny i bezstronny. Rzecznika wybiera Parlament Europejski. Pierwszym rzecznikiem był w latach 1995-2003 Jacob Soederman, a od 1 kwietnia 2003 roku, funkcję tę sprawuje Nikiforos Diamandouros.
Bada on skargi złożone na niewłaściwe administrowanie w instytucjach i organach Unii Europejskiej. Najczęstsze skargi, które wpływają do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczą przede wszystkim opieszałości administracji a także odmowy dostępu do informacji. Procedura rozpatrywania skarg składa się z dwóch etapów. W etapie pierwszym, Rzecznik bada formalne przesłanki dopuszczalności skargi, w drugim natomiast rozpatruje skargę merytorycznie. Jeżeli Europejski Rzecznik nie będzie w stanie zbadać skargi, może skierować skarżącego do krajowego lub regionalnego Rzecznika Praw Obywatelskich.
Rzecznik sprawuje kontrole nad działalnością wszystkich organów władzy publicznej, pod kątem naruszenia prawa. Przedmiotem jego zainteresowania może być również sfera, w której prawo nie zostało naruszone, ale w ramach tego prawa doszło do niesprawiedliwości i krzywdy. W zakresie tym, ombudsman bada zgodność stanu faktycznego ze stanem wzorcowym i razie zaistniałej konieczności inicjuje wszczęcie postępowania przed właściwym organem, które prowadzi do przywrócenia stanu zgodnego z prawem. Organem pomocniczym jest Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich działające na podstawie statutu, który nadaje Marszałek Sejmu.
Pierwszą Rzeczniką Praw Obywatelskich w Polsce była Ewa Łętowska, która sprawowała ten urząd od 19 listopada 1987 roku do 12 lutego 1992 roku. Obecnym Rzecznikiem jest Janusz Kochanowski, którego kadencja rozpoczęła się 15 lutego 2006 roku, upłynie w lutym 2011 roku.
Warto tutaj przytoczyć słowa obecnego Rzecznika Praw Obywatelskich, wygłoszone po złożeniu ślubowania na posiedzeniu Sejmu 15 lutego 2006 roku, które dokładnie obrazują sens istnienia instytucji ombudsmana: „Nie ma praw i wolności bez sprawnie funkcjonujących instytucji państwa prawnego - tak jak nie ma silnego państwa, bez wolnych obywateli. Nie ma wolnych obywateli bez społeczeństwa obywatelskiego, które promuje cnoty obywatelskie i poczucie odpowiedzialności za dobro wspólne. Tego rodzaju państwo jest warunkiem rozwoju jednostki, jest niezbędnym komponentem siły narodu i konkurencyjności kraju na arenie międzynarodowej."
21