Polityka gospodarcza

Definicje polityki ekonomicznej:

1. definicja prof. Kruszczyńskiego: „przez politykę ekonomiczną państwa należy rozumieć, w szerokim znaczeniu tego słowa, bezpośrednie kierowanie gospodarką narodową przez państwo, lub/i pośrednie jego oddziaływanie na funkcjonowanie tej gospodarki (oddziaływanie przy wykorzystaniu instrumentów ekonomicznych, np. polityka celna, kredyty)”.

Głównym podmiotem gospodarki narodowej jest państwo (organy władzy i administracji centralnej), to władze państwowe sterują gospodarką narodową.

• Bezpośrednie kierowanie to nakazy i zakazy, hierarchiczne podporządkowanie, system scentralizowanego oddziaływania na gospodarkę, z góry do dołu. Bezpośrednie kierowanie było stosowane w socjalizmie za pomocą wskaźników dyrektywnych stosowanych w płaszczyźnie mikro i makro. Mieliśmy do czynienia z hierarchiczną strukturą podporządkowania podmiotów - od Ministerstwa do przedsiębiorstw państwowych płynęły szczegółowe wskaźniki dyrektywne. Było to kierowanie nakazowo-rozdzielcze.

• Pośrednie kierowanie to odwrotność bezpośredniego, to oddziaływanie charakterystyczne dla gospodarki rynkowej, oddziaływanie za pomocą instrumentów ekonomicznych, gospodarczych, indykatywnych (informujących); np. narzędzia polityki budżetowej, kredytowej, celnej itp.

Prof. Kruszczyński zwraca więc uwagę na dwa typy oddziaływania państwa na gospodarkę: bezpośrednie i pośrednie. Zawsze występują one w polityce ekonomicznej jednocześnie, nigdy nie ma czystego oddziaływania bezpośredniego lub pośredniego.

K. Secomski za politykę ekonomiczną uważa „działalność państwa polegającą na określaniu bieżących i perspektywicznych celów społeczno-gospodarczych oraz ich realizacji za pomocą metod i środków wynikających z zasady racjonalnego gospodarowania"

S. Kuziński z kolei przytacza taką oto definicję: „polityka gospodarcza jest praktycznym zastosowaniem praw ujawnionych przez ekonomię polityczną dla osiągnięcia, za pomocą metod racjonalnego gospodarowania, celów określanych przez państwo'".

Przez politykę gospodarczą będziemy rozumieć świadome oddziaływanie władz państwowych na gospodarkę narodową - na jej dynamikę, strukturę i funkcjonowanie, na stosunki ekonomiczne w państwie oraz na jego relacje gospodarcze z zagranicą.

Przedmiot oddziaływań - gospodarka narodowa

1. Pojęcie gospodarki narodowej

Jest przedmiotem oddziaływania polityki społeczno-ekonomicznej. To gospodarka krajowa, obejmuje wszystkie podmioty w sferze produkcji usług i konsumpcji, podziału, obrotu na danym terenie. To region gospodarowania oddzielony od innych granicą państwową, na którym rząd może kontrolować ruch ludzi, rzeczy i funkcjonowanie państwa.

Gospodarka narodowa jako przedmiot polityki gospodarczej państwa.

1. Główny podmiot - państwo. Przedmiot oddziaływania to gospodarka narodowa. Oddziaływanie to może mieć charakter:

• bezpośredni - polityka nakazowa, dyrektywne oddziaływanie, główny dysponent środków, decyzji - państwo, wysoki poziom centralizacji

• pośredni - oddziaływanie wykorzystujące instrumenty ekonomiczne, podst. podmioty gosp. wykorzystujące swobodę rozwiązań dopuszczalnych przez państwo

W rzeczywistości nie mamy do czynienia z czystymi postaciami tych oddziaływań. Zdobywają przewagę jedne z nich, ale to nie oznacza, że nie występują elementy drugiego oddziaływania.

Przekształcenia strukturalne są to zmiany dokonujące się w układach strukturalnych, są przejawem postępu, rozwoju.

Struktura jest to całość składająca się z elementów (komponentów), między którymi zachodzą określone relacje o różnym charakterze oraz między nimi a całością, całość ta może być systemem.

Proces przekształceń w obrębie danej struktury to restrukturyzacja.

Przekrój gospodarki narodowej:

Przekrój strukturalny (układ strukturalny) jest to zbiór elementów gospodarki narodowej uporządkowany według określonych zasad ich wyodrębnienia i grupowania oraz zespół relacji przedstawiających udziały tych elementów w całym zbiorze (składowe, które wchodzą w obręb poszczególnych układów strukturalnych).

Podstawowe układy:

• Układ rodzajowy (przedmiotowy)

Wyróżnia ujmowane rodzaje działalności gospodarczej i prezentuje relacje między nimi a całością działalności gospodarczej w kraju.

Historycznie, ale ciągle w praktyce pokutują taki kategorie jak gałęzie, branże, działy. Jest to poziom strukturalny, który obowiązywał w ubiegłym systemie (dwie sfery, następnie działy GN: produkcyjne lub nieprodukcyjne). Niektóre działy składały się z gałęzi np. przemysł (około 27 gałęzi), niektóre gałęzie dzieliły się na branże, np. gałąź środków transportu dzieliła się na transport rzeczny, lądowy. Obecnie obowiązuje klasyfikacja o charakterze europejskim. Na szczycie znajduje się sektor działalności rodzajowej (nie wolno utożsamiać go z sektorami własnościowymi).

Podstawowymi sektorami są:

1. produkcja pierwotna (działalność pierwotna) - sektor i działalność najbliższa przyrodzie, w stosunku, do której mamy do czynienia z bliskim kontaktem z naturą, np. do sekcji zaliczamy: rybołówstwo, rolnictwo produkcji zwierzęcej bez aspektu przetwórczego,

2. przetwórstwo - składa się z szeregu sekcji, np. rolnictwo przetwórcze, budownictwo, transport,

3. usługi - sektor ten składa się z największej liczby sekcji, np. L - administracja publiczna i obrona narodowa, M - edukacja, P - gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników, Q - organizacje i zespoły międzynarodowe, I - pośrednictwo finansowe.

Ostatnim elementem podziałowym w ramach sekcji są konkretne rodzaje działalności gospodarczej, szczegółowe ujęcie różnych funkcji.

• Układ podmiotowo - instytucjonalno - własnościowy

Występuje ogromna ilość podmiotów Gospodarki Narodowej, które reprezentują różne funkcje, w systemie komunistycznym była ona kierowana odgórnie. Obecnie podmiotów gospodarczych jest ok. 2 mln (w sektorze prywatnym).

1. Podmioty o charakterze centralnym (instytucje) - zasięgiem oddziaływania obejmują cały kraj, najczęściej są zlokalizowane w stolicy, np. Parlament, Rada Ministrów (ministerstwo, centralne urzędy, centralne komitety), Bank Centralny, GUS.

W starym systemie kategoria instytucji była nadrzędna nad podmiotami podstawowymi.

2. Podmioty podstawowe - to jednostki gospodarcze dominujące ilościowo. Będą to:

1. Jednostki gospodarcze reprezentujące systemy organizacji i umiejscowienia prawnego (mała spółka akcyjna i wielki koncern, mały zakład rzemieślniczy i duże przedsiębiorstwo państwowe, zakład spółdzielczy).

2. Urzędy (od wojewody do sołtysa).

3. Banki komercyjne.

3. Podmioty pomocniczo - uzupełniające - wypełniają luki, wiąże się ze specyfiką grupy podmiotów, które warto wyselekcjonować z ogółu podmiotów.

1. Podmioty sądownictwa gospodarczego (sady pracy)

2. Jednostki statystyczne ( od GUS-u do Regionalnych Urzędów Statystycznych)

3. Nasz wydział.

• Układ przestrzenny

Przestrzeń dzielimy na geograficzną i ekonomiczną. W ramach przestrzeni funkcjonują różne jednostki. Dla różnych celów, według różnych kryteriów możemy dzielić przestrzeń.

Podstawowym podziałem jest podział administracyjny (województwa, powiaty, gminy

Ceny i ich rola w gospodarce

Cena, ilość pieniędzy, jaką należy zapłacić za nabycie jednostki określonego towaru, dobra lub usługi. W gospodarce rynkowej ceny najczęściej kształtują się na rynku w wyniku ukształtowanej relacji pomiędzy popytem i podażą (cena wolna), w pewnym zakresie kształtowane są pod wpływem producentów lub konsumentów, w nielicznych przypadkach kształtowane są przez państwo (ceny sterowane administrowane).

Ceny są podstawowym instrumentem mechanizmu rynkowego kształtującego równowagę rynkową. Spełniają dwie podstawowe funkcje: informacyjną i motywacyjną (bodźcową).

Informują one wszystkie podmioty gospodarcze o aktualnych warunkach zawierania transakcji kupna - sprzedaży, o relacji pomiędzy popytem i podażą. Ich poziom i zmiany są podstawą podejmowania przez podmioty gospodarcze decyzji o kontynuacji lub zmianie swojego zachowania w procesie gospodarowania, przystosowaniu do zmieniających się warunków rynkowych.

Ceny pełnią dwie istotne funkcje gospodarcze: wskazują właściwe kierunki alokacji (rozdziału) rzadkich zasobów między różne zastosowania oraz stanowią czynnik motywujący do podejmowania działalności gospodarczej. Ogólnie rzecz biorąc, im trudniej dane dobro jest osiągalne, tym wyższa będzie jego cena i tym mniej ludzi będzie chciało i mogło je nabyć. Ekonomiści określają to zjawisko mianem "efektu racjonowania", wywoływanym przez ceny. Innymi słowy, ponieważ nie ma wystarczającej ilości dóbr dla wszystkich, w systemie rynkowym o tym, kto otrzyma dobra i usługi decyduje cena.

Podwyżki oraz obniżki cen stanowią informację dla aktualnych i potencjalnych dostawców wyrobów i usług. Wzrost ceny przyciąga nowych producentów, ich spadek zaś zniechęca do wytwarzania tych dóbr. W ten sposób ceny stymulują firmy do zwiększenia lub zmniejszenia poziomu produkcji. Ekonomiści mówią o motywującej produkcję funkcji cen

Zewnętrzne uwarunkowania oddziaływań na gospodarkę

1. Uwarunkowania zewnętrzne: każde państwo jest systemem otwartym i może być traktowane jako swoisty system, choć system gospodarki narodowej jest podsystemem gospodarki światowej. Wyjaśnić i podać przypadki na rzecz autarkii (odizolowania danego państwa od systemów zewnętrznych; samoistna, własna izolacja lub izolacja narzucona, np. Kuba).

1. Międzynarodowa sytuacja polityczna, stosunki z sąsiadami - analiza ta może być dokonywana tylko na podstawie sytuacji obecnej. Uwarunkowanie to jest bardzo zmienne, występują ciążenia, trendy polityczne. Posługując się analizą SWOT sytuacja międzynarodowa ma słabe i mocne strony, daje szanse, ale również stwarza zagrożenia. Do negatywnych kwestii należy ciągłe zagrożenie świata terroryzmem oraz podział świata na północ i południe (czyli bogatych i biednych). Do mocnych stron można zaliczyć łączenie się pozytywów globalizmu, co daje możliwość uzyskania szybko informacji, co przyspiesza reakcje, występuje dużo instytucji zabezpieczających system gospodarczy świata, także sytuację polityczną. Stosunki z sąsiadami - sytuacje związane z transgranicznością mają swoją miarę, można je oceniać wielkością ogrodów handlowych, ale jest wiele czynników niemierzalnych, np. kontaktów międzyludzkich, stosunków między danymi narodowościami, stosunków między ludźmi z różnych regionów. Stosunki te są pozytywne, choć zróżnicowane (Polityka z 03.III.2004 r. - Stosunki Polaków i Rosjan). Stosunki te mogą być oficjalnie pozytywne, ale w perspektywie czasu mogą mieć charakter wzajemnej niechęci. Występuje konkurencja między danymi państwami, np. problem Konstytucji Europejskiej (Nicea), problem uczestnictwa Polski w konflikcie irackim.

2. Przynależność do międzynarodowych ugrupowań politycznych, militarnych, gospodarczych - odkąd Polska została członkiem stowarzyszenia z EWG państw kandydujących w 1993 r. (podpisała dokument o charakterze akcesyjnym) musiała uwzględniać zmiany zawarte w warunkach akcesji. Przynależność do ugrupowań militarnych (patrz OFFSET), wiąże się to np. z zakupem samolotów bądź innych materiałów zbrojeniowych.

3. Międzynarodowe sytuacje gospodarcze - w jaki sposób odnosimy się w stosunku do zjawisk gospodarczych całego świata, do występującego etapu koniunktury w gospodarce światowej. Uwarunkowania te ciągle się zmieniają, jest natłok informacji coraz to nowszych. Od końca lat 70-tych obserwujemy spłaszczenie cyklu koniunkturalnego do dwóch faz (rozkwitu i kryzysu) bez występowania faz pośrednich, które pozwalają w łagodny sposób przejść z jednej fazy w drugą. Międzynarodowa sytuacja gospodarcza ma bezpośredni wpływ na stosunki gospodarcze małych państwa w odniesieniu do tych wielkich, gospodarczo rozwiniętych. Relacje te mają wpływ na kształt polityki ekonomicznej.

4. Warunki wymiany (terms of trade) - to bardzo ważny wskaźnik ilustrujący relacje pomiędzy cenami towarów importowanych bądź eksportowanych (korzystnie gdy wzrost cen towarów importowanych jest > od wzrostu cen towarów eksportowanych). Analiza taka wskazuje organom właściwy kierunek działań, np. zwiększenie eksportu poprzez dofinansowanie danej dziedziny, bądź też, np. obniżenie podatków. W warunkach polskich zadanie podniesienia konkurencyjności gospodarki polskiej jest głównym celem polityki strukturalnej państwa.

5. Zadłużenie wobec zagranicy oraz wynikające z nich warunki regulowania tychże zobowiązań

6. Stan i struktura zagospodarowania regionów przygranicznych krajów sąsiednich

Uwarunkowania wewnętrzne oddziaływań na gospodarkę

7. Stan i struktura zasobów

• przyrodniczych - należy traktować je w sposób bardzo szeroki, gdyż nie są to tylko zasoby surowców mineralnych (miedź, żelazo, siarka ropa). Zasoby przyrodnicze to m.in. obszar kraju (duży, mały), urozmaiconość przestrzeni geograficzno-gospodarczej (kraj równinny, górzysty, dostęp do morza, cieki wodne, woda o wysokich parametrach jakościowych i ilościowych, zasoby wód głębinowych), położenie danego obszaru w kontekście położenia geopolitycznego oraz tranzytowego (Polska jest klasycznym tranzytowym krajem, znajduje się w centrum Europy Środkowo-Wschodniej, w okresie wojennym przez Polskę przechodziły liczne szlaki handlowe). Szeroko pojęte zasoby naturalne stanowią istotny składnik bogactwa narodowego.

• ludzkich - z punktu widzenia ilości i struktury (aspekt jakościowy); obecnie w Polsce występuje korzystna struktura demograficzna ze względu na wiek ludności oraz liczbę osób wchodzących w wiek produkcyjny. Rozpatrując w długim okresie zauważamy, że ludność Polski się zmniejsza, a społeczeństwo się starzeje. Niż demograficzny ma związek z migracją ludności, można powiedzieć, że w Polsce będą występować procesy wyrównawcze wynikające z migracji ludzi z zagranicy do Polski.

• majątkowych - to stan i struktura majątku trwałego funkcjonującego w postaci zakładów pracy, charakter infrastruktury dróg i autostrad, ciągów kanalizacyjnych), a także majątek trwały przedsiębiorstwa. Występuje duże zróżnicowanie co do jego nowoczesności, jakości oraz czy odpowiada on światowym standardom. Pozytywnym miernikiem nowoczesności gospodarczej jest udział sektora usług w tworzeniu PKB i w zatrudnieniu, im wyższy tym wyższy poziom nowoczesności. W zależności od dziedziny, sektora, sekcji EKD występuje duże zróżnicowanie co do poziomu nowoczesności, nawet występuje przestrzenne zróżnicowanie poziomu majątku trwałego.

8. Zagospodarowanie przestrzenne kraju i regionów - cały kształt wspólnej polityki regionalnej UE w stosunku do regionów ma na celu łagodzenie nierówności w rozwoju poszczególnych regionów. W UE mamy do czynienia z krajami biednymi i bogatymi, a w skali kraju występują regiony bogatsze i biedniejsze. W każdym państwie działanie polityki regionalnej skupia się na zrównoważeniu określonych regionów, ma to wpływ na politykę gospodarczą danego kraju.

9. Wewnętrzna sytuacja polityczna - ma wpływ na kształtowanie polityki gospodarczej całego kraju. Wraz ze zmianą sytuacji politycznej następuje najczęściej zmiana polityki gospodarczej kraju.

10. Stosunki narodowościowe - w Polsce nie prowadzi to do większych perturbacji. W Polsce mniejszości narodowych nie jest stosunkowo dużo. Jedyne konflikty wiążą się z polskimi Romami (tj. w Czechach, na Słowacji).

11. Stosunek społeczeństwa do władzy - obserwujemy zróżnicowany stosunek do władzy w zależności od tego pod jakim zaborem dany region się znajdował. Wielkopolanie mają pozytywny stosunek (zabór pruski)). Stosunkowo luźny, brak jednoznacznego popierania w zaborze austriackim. Najbardziej negatywne nastawienie do władzy w byłym zaborze rosyjskim. W zależności od środowiska, które znajduje się w opozycji, władza zachowuje się różnie.

12. Układ sił politycznych w kraju.

Główne dziedziny polityki gospodarczej

Polityka gospodarcza w układzie dziedzinowym:

Kryteria podziałowe polityki gospodarczej

I Kryterium czasu:

1.      polityka krótkookresowa (1-2 lat) - polityka bieżąca mieści się w skali czasowej do 1 roku (dzień, tydzień, miesiąc, kwartał,...); mamy tu do czynienia z polityką stabilizacyjna gospodarki

2.      polityka średniookresowa (5 lub 3 - 7 lat) - z jednej strony uwzględnia działania stabilizacyjne z drugiej działania dynamiczne co do wzrostu i rozwoju gospodarczego

3.      polityka długookresowa - perspektywiczna (10 - 15 lat) - dotyczy projekcji i założeń rozwojowych o charakterze strategicznym, perspektywicznym

II Kryterium przestrzenne (geograficzne, układu odniesienia):

1.     polityka makroekonomiczna - dotyczy przestrzeni gospodarki państwa, przedmiotem oddziaływania władz państwowych jest gospodarka, ale polityka ta obejmuje również gospodarkę ponadnarodową

2.      polityka mikroekonomiczna - dotyczy gospodarstwa domowego, obejmuje również podstawowe instytucje tj. przedsiębiorstw, instytucje regionalne, lokalne

III Kryterium rodzajowe (przedmiotowe):

1.      polityka wzrostu i rozwoju gospodarczego (dynamizacji gospodarki),

2.      polityka strukturalna:

a.      rolnictwa,

b.       przemysłu,

c.       inwestycyjna,

d.       handlu zagranicznego,

e.      współpracy gospodarczej z zagranicą (np. celna).

II Kryterium instrumentalizacji (z punktu widzenia stosowanych instrumentów, narzędzi w procesie oddziaływania państwa na gospodarkę:     

1. polityka kredytowo-pieniężna

2. polityka budżetowa

3. polityka celna

4. polityka otwartego rynku

5. polityka rezerw obowiązkowych

V Kryterium organizacji gospodarki narodowej (struktura organizacyjna):

1.      polityka gospodarcza władz centralnych,

2.      polityka gospodarcza władz lokalnych

3. polityka ekonomiczna firmy.

Polityka gospodarcza to nie tylko polityka gospodarcza państwa, nie jest realizowana tylko w zakresie ustaw władz państwa, także powstaje przez podmioty prowadzące firmy czy inne organizacje, także gospodarstwa domowe.

 

Cele

Struktura celów polityki gospodarczej  odnosi się do współczesnego etapu interwencjonizmu państwowego.

1. Cele generalne - mają swoje odzwierciedlenie w najważniejszych ustaleniach prawnych państwa, określają charakter państwa; odnajdujemy je w zapisach Konstytucji, najważniejszej ustawy państwa (państwo wolnorynkowe, demokratyczne, cywilizacyjne). W nowoczesnym państwie poziom demokracji i cywilizacji może stanowić podstawę porównywalności.

1. Suwerenność narodowa - w postępującym systemie integrowania państw, suwerenność traci na pierwotnym znaczeniu. Obecnie suwerenność oznacza także rezygnację z częściowej suwerenności na rzecz przyjęcia zasad obowiązujących w danej wspólnocie gospodarczej. Różne opcje i doktryny różnie podchodzą do tego pojęcia.

2. Sprawiedliwość

3. Postęp społeczny

4. Gwarantowanie praw człowieka - można rozpatrywać pod kątem pakietu oszczędnościowego

2. Cele ustrojowo - systemowe i polityczne - umacnianie istniejącego ustroju ma zastosowanie w przypadku państw, w których występują przemiany ustrojowe, kształtują się jego nowe ramy. Stanowi to okres przejściowy, zmianę sytuacji w danym państwie. Podstawowym kryterium ustrojowym są stosunki własnościowe w danym państwie. W Polsce przez ostatnie lata wzrastał udział własności prywatnej w tworzeniu PKB. W Polsce mieliśmy do czynienia ze zmianą ustroju - można powiedzieć, że okres transformacji jest już za nami. Umacnianie ustroju to także utrzymanie, zapewnienie ewolucji danego ustroju. W jakim kierunku powinien ewaluować wysoko rozwinięty ustrój kapitalistyczny? USA, Niemcy, Francja są krajami o wysoki stopniu zaawansowania ustroju kapitalistycznego. W niektórych dziedzinach system gospodarki rynkowej wyczerpał swoje możliwości działalności, a w niektórych dziedzinach mechanizm rynkowy nie potrafi jeszcze znaleźć rozwiązań (problem bezrobocia). W USA z nadzieja oczekujemy na ożywienie gospodarcze, które miałoby pozytywny wpływ na sytuacje światowej gospodarki. Ewolucja ustroju w kraju rynkowym o wysokim stopniu rozwoju jest wielka niewiadomą.

1. Umacnianie istniejącego ustroju społeczno - gospodarczego

2. Zapewnianie jego dalszej ewolucji

3. Cele ekonomiczne - stanowią cele dominujące. Składają się z dwóch celów najważniejszych: pomnażanie bogactwa narodowego oraz powiększanie dobrobytu. Celem podstawowym w państwie niezależnie od ustroju powinien być człowiek, zatem dobrobyt społeczny. Dobrobyt ten jest jednak warunkowany posiadaniem potencjału, który umożliwia jego osiągniecie. Potencjałem tym może by pomnażanie bogactwa kraju. Polityka gospodarcza UE ma na celu wyrównywanie dysproporcji rozwojowych w poszczególnych krajach UE i w krajach kandydujących. Cel dobrobytu społecznego jest tu związany z powiększaniem bogactwa w poszczególnych krajach. W zakresie decyzji krótkookresowej jest kwestia wyboru pomiędzy oszczędnościami inwestycyjnymi a polityka pro konsumpcyjną. W ramach polityki długookresowej zakłada się inwestycje kosztem krótkookresowej konsumpcji na rzecz przyszłych niewspółmiernie dużych, w porównaniu do teraźniejszości wielkości konsumpcji.

1. Pomnażanie bogactwa narodowego

2. Powiększanie dobrobytu

3. 
   Efektywne wykorzystanie zasobów

4. Wzrost gospodarczy

5. Wzrost przedsiębiorczości środki realizacji celów ekonomicznych

6. Równowaga gospodarcza

7. Wzrost udziału w międzynarodowym podziale pracy

4. Cele społeczne - są to cele górnolotne zapisy ich są jak najbardziej uzasadnione (zabezpieczenie zdrowia mieszkańców, zagwarantowanie dostępu do szkolnictwa). Praktyka jest tutaj różna. Rozwiązania instytucjonalne, zmiany ustawowe powinny iść w kierunku racjonalizacji działalności systemu. Cel ten musi odnajdywać akceptację społeczeństwa.

1. Sprawiedliwy podział dochodów - nie oznacza to równy, to taki który gwarantuje poziom satysfakcjonujący na jego najniższym poziomie. Sprawiedliwość ta musi być adekwatna włożonego kapitału pracy, do budowy budżetu po stronie dochodów i wydatków.

2. Gwarancje zatrudnienia (pełne zatrudnienie) - w żadnym kraju, któryby gwarantował pełne zatrudnienie nie odnajdziemy pełnego zatrudnienia. W realnym socjalizmie mówiło się o prawie do zatrudnienia ale nikt dawał gwarancji pełnego zatrudnienia. Działalność gospodarki w ówczesnym systemie wiąże się z realizacją rozwoju gospodarczego o charakterze ekstensywnym. Przypisywano typ tej strategii dla krajów byłego obozu socjalistycznego, dominowały tu pierwiastki wzrostu ilościowego i wzrost ten nastawiony był na absorpcję siły roboczej, która miała bezpośredni wpływ na wzrost gospodarczy, ale występował niski poziom innowacyjności, technologizacji produkcji. Nie występował poziom bezrobocia, a bezrobocie utajnione wiązało się z nieefektywnym wykorzystaniem siły roboczej i przyrostami zatrudnienia w administracji. Bezrobocie utajnione występowało na wsi, której mieszkańcy mogli pracować w mieście. Gospodarka ta była mniej efektywna niż gospodarka rynkowa. Czy kategoria pełnego zatrudnienia jest charakterystyczna dla występowania rozwiniętej gospodarki rynkowej? Pełnemu zatrudnieniu odpowiada poziom bezrobocia na poziomie na poziomie bezrobocia naturalnego (4,5%-5,5%). Bezrobocie to jest związane z występowaniem pełnego zatrudnienia. Osiągniecie pełnego trudnienia jest nie możliwe ponieważ zawsze będą występować sytuacje i takie grupy społeczne, które nie będą pracować i pracować nie zamierzają. Ludzie ci to także kategoria rezerwowej armii pracy, którzy są w trakcie albo poszukiwania pracy albo rozszerzania swoich kwalifikacji, w zakresie teoretycznym bądź praktycznym, ale w zakładach pracy są to także ludzie, którzy się przekwalifikowują. (MARZEC 2004r. - STAN BEZROBOCIA W POLSCE - 20,2%)

3. Wyrównane szanse awansu

4. Dostęp do dóbr kultury i oświaty - jest to podział edukacji na publiczną i prywatna, kształtowania relacji opłat w uczelniach publicznych i prywatnych (czy wprowadzić czesne od studentów stacjonarnych).

5. Zapewnienie ochrony zdrowia

6. Zabezpieczenie społeczne

5. Cele ekologiczne - mają istotne znaczenie. W obecnych warunkach mamy do czynienia z nadmiernym niszczeniem środowiska, dlatego też należy je najpierw przywrócić do poprzedniego stanu tj. zrekultywować a kolejno zadbać o jego dalszą ochronę. Obecnie mamy do czynienia z ciągłym przekonywanie, że dbałość o środowisko jest warunkiem istotnym w procesie gospodarowania. Kategoria rozwoju trwałego i zrównoważonego to równoległe traktowanie, warunkowanie pierwiastka ekologicznego z całym systemem politycznym, który nakłada się na wszystkie dziedziny działalności. Ekorozwój dotyczy wszystkich 5 ładów: przestrzenny, ekologiczny, społeczny, polityczny, moralny.

1. Ochrona środowiska naturalnego

2. Rekultywacja

6. Cele obronno-militarne - trzeba priorytetowo traktować te dziedziny, które mają znaczenie obronne; na te cele mogą sobie pozwolić państwa mające na to środki, mające przedsiębiorstwa działające w obrębie tego celu. Do jakiego poziomu państwo może wpłynąć na kształt potencjału zbrojeniówki? Mamy tu do czynienia z zamówieniami rządowymi, z kreacją firm, które realizują produkcję cywilną i zbrojeniową (nie są to firmy monopolistyczne). Należy też zapewnić niezbędne rezerwy, co wiąże się z logistyką, sprawnością danego przedsiębiorstwa. W gospodarce rynkowej musi następować wyważenie funkcjonujących rezerw państw bez zbyt dużej ingerencji w kształtowanie się rezerw obronnych, gdyż mogą się one okazać zbyt kosztowne z ekonomicznego punktu widzenia.

1. Wzrost potencjału gałęzi przemysłu o charakterze obronnym

2. Zapewnienie niedostępnych rezerw mocy produkcyjnych i środków produkcji

Cele stabilizacji koniunktury gospodarczej

System poglądów na temat celów i zakresu regulacji gospodarki przez państwo, wykształcony na przełomie lat '40 i '50 XX w., zgodnie z którym głównym celem polityki gospodarczej państwa jest stabilizacja koniunktury gospodarczej, czyli przeciwdziałanie okresowym fluktuacjom poziomu aktywności gospodarczej.

Podstawowe cele polityki stabilizacji:

• pełne zatrudnienie, rozumiane jako sytuacja, w której każdy wykwalifikowany pracownik poszukujący pracy według aktualnie obowiązujących stawek płac, może ją odnaleźć w działalności produkcyjnej "bez znacznej zwłoki",

• stałość poziomu cen, rozumiana jako sytuacja, w której nie występuje wyraźnie zaznaczony trend ani gwałtowne, krótkookresowe ruchy ogólnego poziomu cen.

Zmiany wielkości zatrudnienia oraz cen, zależą od poziomu ogólnej sumy wydatków w całej gospodarce, a więc wydatków konsumpcyjnych, prywatnych krajowych wydatków inwestycyjnych, wydatków państwa na dobra i usługi oraz salda bilansu zagranicznego.
Ogólnie rzecz ujmując, zmiana w którejkolwiek z wymienionych kategorii wydatków, spowodowana decyzjami dotyczącymi produkcji i zakupów, wywołują zmiany w ogólnym poziomie wydatków. W przypadku, gdy efekt netto decyzji konsumentów, producentów i państwa jest dodatni (wzrost ogólnej sumy wydatków i dochodu), następuje wzrost produkcji i zatrudnienia lub poziomu cen, albo też wszystkich trzech wielkości.
W sytuacji, gdy łączny efekt netto jest ujemny (spadek poziomu wydatków i dochodu), następuje spadek produkcji i zatrudnienia lub poziomu cen, ewentualnie wszystkich tych wielkości jednocześnie.

Jako że decyzje gospodarstw domowych i zakładów produkcyjnych determinowane są zarówno przez strumień dochodów jaki i czynniki pieniężne (np. posiadane zasoby gotówki i płynne aktywa lub koszty i dostępność kredytu), podstawowy zakres działań w ramach polityki stabilizacji wyznaczają możliwości i środki:

• polityki pieniężnej

• polityki fiskalnej

oraz zasady ich koordynacji.

Ustroje społeczno-ekonomiczne i systemy funkcjonowania gospodarki

Aby złożona z tak bardzo różnorodnych elementów gospodarka narodowa mogła funkcjonować jako zgodna całość, zdolna do zaspokajania potrzeb społeczeństwa, musi w niej obowiązywać określony porządek, wyznaczany przez system ekonomiczny. Jest nim zbiór powszechnie obowiązujących norm prawnych oraz ogólnie akceptowanych zasad, regulujących postępowanie wszystkich uczestników procesu gospodarczego.

System ekonomiczny określa:

1) kto i jak decyduje o tym, które dobra powinny być wytwarzane i w jakich ilościach,

2) w jaki sposób wytwarzanie uzupełniających się produktów ma być bilansowane i koordynowane pod kątem zaspokojenia różnorodnych potrzeb społecznych,

3) w jaki sposób ma być dokonywany podział globalnego produktu społecznego między członków społeczeństwa.

Podstawę rozwiązań systemowych zawsze tworzy ustrój społeczno-gospodarczy, regulujący stosunki ekonomiczne w kraju.

Za sprawę najważniejszą w całokształcie stosunków ekonomicznych uważa się własność środków produkcji. Do właściciela środków produkcji (lub wyznaczonych przez niego osób) należy decydowanie o sposobie ich używania, a więc o tym, co, ile, jak i gdzie za ich pomocą wytwarzać; własność środków produkcji przesądza też o własności produktów, które są wytwarzane, a w konsekwencji o ich podziale.

Na podstawie kryterium własności środków produkcji wyróżnia się ustroje indywidualistyczne (kapitalistyczne), w których zasadniczą formą własności środków produkcji i trwałych dóbr konsumpcyjnych (np. domów mieszkalnych) jest własność jednostkowa, a podmiotem własności i decyzji w sprawie tego, co i w jakich ilościach należy wytwarzać, są osoby fizyczne, rodziny oraz zrzeszenia osób. Drugi typ ustroju to ustroje kolektywistyczne, w których dominuje własność państwa i innych organizacji publicznoprawnych.

W celu określenia charakteru systemu funkcjonowania gospodarki wprowadzamy kryterium dodatkowe. Jest nim sposób regulacji procesu gospodarczego i rodzaj mechanizmów stosowanych w czynnościach regulacyjnych. Wyróżniamy dwa podstawowe typy:

A. Systemy kompetytywne (konkurencyjne), zwane też systemami gospodarki rynkowej, w których działania mających swobodę w podejmowaniu decyzji ekonomicznych uczestników procesu gospodarczego regulowane są przez mechanizmy rynku: grę sił podaży, cen i popytu. Określaną mianem „niewidzialnej ręki rynku". W systemach tych wprowadzane przez władze publiczne ograniczenia swobody decyzji podmiotów gospodarczych dotyczą tylko niektórych fragmentów i aspektów procesu ekonomicznego.

B. Systemy gospodarki_regulowąnej admimstracyjnie przez władze państwowe (i siły polityczne, które władzę sprawują), nazywane też - naszym zdaniem nietrafnie - systemami gospodarki planowej. W systemach tych kierunki i rozmiary produkcji społecznej oraz sposoby jej podziału ustalane są w drodze administracyjnych decyzji organów władzy.

Łącząc kryteria własności środków produkcji i sposobu regulacji można by wyznaczyć teoretycznie cztery modele systemów ekonomicznych:

1) indywidualistyczno-kompetytywny (kapitalizm rynkowy), np. kraje Europy Zachodniej w XIX wieku

2) indywidualistyczno-planowy (gospodarka kapitalistyczna regulowana przez centralne planowanie państwowe), Niemcy w czasie I wojny światowej

3) kolektywistyczno-planowy (kolektywistyczna gospodarka zarządzana centralnie - realny socjalizm), ZSRR od końca lat dwudziestych

4) kolektywistyczno-kompetytywny (socjalizm rynkowy). gospodarka porewolucyjna Rosji w okresie wprowadzania Nowej Polityki Ekonomicznej

System ekonomiczny przesądza o kształcie i strukturze sfery regulacji w gospodarce narodowej, tworząc tym samym zespół podstawowych uwarunkowań polityki ekonomicznej, określając jej zakres, pole, instrumentację, a często także cele działań. System ekonomiczny rozstrzyga o strukturze organów prowadzących i realizujących politykę gospodarczą, ale sam też może stawać się przedmiotem ich oddziaływań.

Każdy system ekonomiczny - podkreślmy to raz jeszcze - wiąże się z panującym w danym państwie ustrojem społecznym i systemem politycznym. Zmiany systemu ekonomicznego były zazwyczaj następstwem zmian ustrojowych i politycznych.

Ustroje zostawiam do poszukania

Interwencjonizm państwowy, polityka aktywnego oddziaływania państwa na przebieg procesów gospodarczych. Przeciwieństwo liberalizmu gospodarczego. Zwolennicy interwencjonizmu wskazują na trzy główne jego cele: ograniczenie bezrobocia do poziomu uznanego za niezbędny, a nawet korzystny dla gospodarki, pobudzenie popytu globalnego, którego niedostateczny poziom uznaje się za jedną z przyczyn wahań koniunkturalnych oraz podniesienie tempa wzrostu gospodarczego.

Do głównych narzędzi pozwalających realizować politykę interwencjonizmu należą:

1) podejmowanie przez państwo przedsięwzięć inwestycyjnych pozwalających zwiększyć zatrudnienie bez wzrostu podaży dóbr i usług (np. roboty publiczne);

2) dotacje do nierentownych przedsiębiorstw lub ich nacjonalizacja;

3) protekcjonizm w zakresie handlu zagranicznego;

4)polityka monetarna;

5)polityka fiskalna.

Zakres i wykorzystanie tych narzędzi zależy od potrzeb gospodarki, wynikających przede wszystkim ze stopnia jej rozwoju oraz aktualnego stanu koniunktury. Polityka interwencjonizmu państwowego stwarza zagrożenie inflacją, wynikające ze zwiększonych wydatków budżetu państwa (deficyt budżetowy). Źródłem jej finansowania jest najczęściej dług publiczny.

Formy interwencjonizmu [edytuj]

Interwencjonizm może przybierać różne formy:

• bezpośrednie finansowanie niektórych inwestycji gospodarczych z kasy państwowej, np. budowy autostrad,

• "ratowanie" upadających przedsiębiorstw przez preferencyjne kredyty, oddłużanie i ew. przejmowanie upadłych przedsiębiorstw na własność skarbu państwa,

• bezpośrednie dotacje do nierentownej produkcji lub usług,

• skupowanie przez państwo nadmiaru niektórych towarów i ich późniejsze sprzedawanie w celu utrzymania stałego poziomu cen,

• uczestniczenie przez państwo w grze na rynkach finansowych poprzez posiadanie pakietów akcji wybranych przedsiębiorstw oraz emisję własnych papierów wartościowych (np. obligacji),

• bezpośrednia interwencja państwa w rynek walutowy - polegająca np. na utrzymaniu kursu własnej waluty przez wykupywanie obcych walut na rynku wewnętrznym,

• wprowadzanie monopolu państwowego w niektórych sektorach gospodarki, np. produkcji mocnych alkoholi,

• regulacja rynku poprzez wprowadzanie systemu koncesjonowania niektórych form działalności gospodarczej np. w celu obrony słabszych podmiotów przed silniejszymi,

• płynną regulację podstawowych stóp procentowych, nie wynikających z bezpośredniej podaży pieniądza na rynku lecz przeciwnie zapobiegającej potencjalnym, niekorzystnym zjawiskom na rynku,

• "pompowanie" pieniędzy na rynek poprzez pomoc socjalną (np. zasiłki dla bezrobotnych),

• stosowanie systemu, którego celem jest nie tylko pozyskiwanie środków do budżetu państwa ale także regulacja rynku przez np. różnicowanie stóp podatkowych w różnych sektorach gospodarki, czy ulgi na inwestycje,

• regulacja rynku poprzez nakazowe rozbijanie naturalnych i wymuszonych monopoli zagrażających utrzymywaniu prawdziwej konkurencji,

• kontrole cen niektórych towarów (ale nie wszystkich) np. mleka.

Przykłady stosowania interwencjonizmu:

• polityka New Deal w USA w czasie wielkiego kryzysu lat 30.

• polityka narodowosocjalistycznej III Rzeszy Niemieckiej w latach 30. XX wieku

• plan Marshalla w państwach Europy Zachodniej

• kontrolowana przez państwo powojenna odbudowa gospodarek Japonii, Republiki Chińskiej (Tajwanu) i Korei Południowej.

• gospodarka w Unii Europejskiej

Wzrost gospodarczy - jest to rozszerzenie się zdolności danego kraju do produkcji towarów i usług pożądanych przez ludzi; jest procesem tworzenia i powiększania rzeczywistych rozmiarów społecznego produktu.

Ponieważ zdolności produkcyjne gospodarki zależą przede wszystkim od ilości i jakości występujących w niej zasobów, jak również od poziomu techniki, wzrost gospodarczy musi wziąć się z rozszerzaniem i ulepszaniem tych czynników produkcji.

Wzrost gospodarczy - mierzy się go ilościowo, dotyczy zmian ilościowych, jest to proces tworzenia i powiększania realnych rozmiarów produktu społecznego, proces ilościowego wzrostu produktu krajowego na jednego mieszkańca i równoległe zmiany jakościowe gospodarki narodowej, które nie zawsze muszą posiadać jednoznacznie taki sam charakter.

Jest to jedna z najważniejszych dziedzin w strukturze celów państw. Cel wzrostu gospodarczego jest jednym z najważniejszych. Koegzystuje on ze stabilnym pieniądzem; jest to odpowiednik inflacji; dodatni bilans płatniczy. Proces wzrostu konsumpcji, polepszenie dobrobytu społecznego zapewniony jest dzięki wzrostowi gospodarczemu. Wzrost gospodarczy funkcjonuje niekiedy w sprzeczności z innymi celami gospodarczymi, często z ni występują zjawiska inflacyjne w stanie ich wzrostu. Pojęcie rozwoju społeczno-gospodarczego oraz pojęcie wzrostu można traktować zamiennie.

W państwie, w którym wzrost gospodarczy jest stały, powinna towarzyszyć:

-          niewysoka inflacja,

-          niewysokie bezrobocie,

-          spadek długu publicznego.

Na rozwój gospodarczy - składają się strukturalne oraz inne zmiany towarzyszące wzrostowi gospodarczemu. Obejmuje on, ale i wykracza poza doskonalenie techniki i umiejętności, a więc poza czynniki pobudzające wzrost gospodarczy.

 Rozwój gospodarczy -to towarzyszące wzrostowi gospodarczemu przekształcenia strukturalne gospodarki narodowej. Jest to więc pojęcie szersze od wzrostu o pierwiastek jakościowy. Jest to ujecie dynamiczne. Nie musi on wcale reprezentować pozytywnego rozumienia. Z założenia doskonalenia celu w rzeczywistości bywa różnie: bywa wzrost zerowy, ujemny np. kształtowanie się PKB w stosunku do roku poprzedniego, natomiast rozwój uwzględnia zawsze wzrost.

Czynniki wzrostu gospodarczego

Ekonomiści wymieniają cztery podstawowe czynniki wzrostu gospodarczego (cztery „siły napędowe” wzrostu). Są to:

• Praca (w ujęciu ilościowym - podaż pracy, jak i jakościowym - dyscyplina pracy, wykształcenie, kwalifikacje motywacja)

• Zasoby naturalne (ziemia, zasoby mineralne, paliwa, jakość środowiska)

• Kapitał - środki wykorzystywane w procesie produkcji

• kapitał rzeczowy (maszyny, fabryki, drogi)

• kapitał finansowy

• kapitał ludzki

• Technologia (nauka, technika, zarządzanie, przedsiębiorczość)

• Trzeba jeszcze dodać otoczenie zewnętrzne

Zależność pomiędzy czynnikami wzrostu gospodarczego przedstawia funkcja produkcji:

Q=A f(K,L,R), gdzie:

• Q - produkcja

• K - produkcyjne użycie kapitału

• L - nakłady pracy

• R - nakłady zasobów naturalnych

• A - poziom technologii w gospodarce

• f - funkcja produkcji

Mierniki wzrostu społeczno-gospodarczego:

• PKB

• PKN

• Dochód Narodowy

• Poziom płacy realnej

• Stopa inwestycji

• Stopa konsumpcji

• Stopa oszczędności

• Poziom społecznej wydajności pracy, pracochłonności

• Stopa inflacji

• Stopa bezrobocia

• itp.

Modele wzrostu społeczno - gospodarczego.

1. Model Harroda Domara - tempo wzrostu
   jest uzależnione od stosunku stopy oszczędności do współczynnika kapitałochłonności, przy założeniu, że oszczędności są w całości inwestowane. Jest to model quasi inwestycyjny - ze względu na szczególną rolę inwestowania w dynamizowaniu wzrostu dochodu narodowego. Jest to oddziaływanie na poziom oszczędności i ich efektywną alokację.

 

 

(oszczędności = inwestycje)

gdzie:

- stopa oszczędności

- współczynnik kapitałochłonności inwestycji

 

2. Metoda Kaleckiego -
   kształtuje się wprost proporcjonalnie do stopy inwestycji i odwrotnie proporcjonalnie do marginalnego współczynnika kapitałochłonności.

 

  

- odwrotność marginalnego współczynnika kapitałochłonności inwestycji (efektywność inwestycji)

- stopa inwestycji (proporcjonalna)

gdzie:

- usprawnienie techniczno-organizacyjne

- amortyzacja majątku trwałego

3. Model oparty na tzw. bezpośrednich czynnikach wzrostu -
   jest sumą oddziaływania stopy wzrostu zatrudnienia oraz stopy wzrostu wydajności pracy.

 

 

gdzie:

- zatrudnienie

- wydajność pracy

Polityka pro wzrostowa

zwana również polityką prorozwojową ma na celu podniesienie poziomu dobrobytu społeczeństwa poprzez zainicjowanie wzrostu gospodarczego oraz uruchomienie szeregu mechanizmów z nim związanych, w tym realnego zwiększenia zdolności akumulacyjnych gospodarki. Osiągnięcie takiego stanu możliwe jest dzięki rozszerzeniu wzrostu popytu na dobra krajowe oraz pobudzeniu popytu wewnętrznego i kierowaniu go na aktywizację procesów inwestycyjnych. Polityka prowzrostowa stymuluje wzrost dzięki środkom polityki monetarnej i polityki fiskalnej oraz poprzez podejmowanie przez rząd bezpośrednich działań w postaci specjalnych programów, czy też inwestycji rządowych. Głównie dzięki polityce fiskalnej i monetarnej możliwe jest skłonienie społeczeństwa do zwiększenia oszczędności, co wiąże się ze wzrostem kapitału i stworzeniem odpowiednich warunków do inwestowania. Powyższe działania odblokowują popyt wewnętrzny i zewnętrzny, co w prawdzie początkowo może prowadzić do przejściowej destabilizacji i nasilenia się procesów inflacyjnych, jednak w długim okresie prowadzi do wzrostu gospodarki oraz rozwoju.

Do elementarnych zadań polityki prowzrostowej należy zatem:

• zachęcanie do oszczędzania i do przekształcania oszczędności w inwestycje kapitałowe

• ułatwianie inwestowania w najbardziej wydajnych dziedzinach gospodarki i w najbardziej efektywne przedsięwzięcia

• sprzyjanie innowacjom, pobudzanie i ułatwianie modernizacji aparatu wytwórczego

Polityka prowzrostowa wraz z przeciwstawiającą się jej polityką stabilizacyjną, poprzez precyzyjne ich łączenie, tworzy dojrzałą politykę rozwojową .

Oddziaływanie państwa na wzrost gospodarczy powinno obejmować:

1.zachęcanie do oszczędzania i do przekształcania oszczędności w inwestycje kapitałowe;

2.ułatwianie inwestowania w najbardziej wydajnych dziedzinach gospodarki i w najbardziej efektywne przedsięwzięcia;

3.sprzyjanie innowacjom, pobudzanie i ułatwianie modernizacji aparatu wytwórczego.

Istnieje także możliwość ubiegania się o zewnętrzną pomoc w postaci kredytów zagranicznych lub przyciągania zagranicznych inwestorów.

Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski zwiększał się wraz ze wzrostem zaufania do naszej gospodarki i przyjętego kierunku zmian.

Z punktu widzenia budowania podstaw trwałego wzrostu gospodarczego Polsce niezbędne jest działanie środkami polityki ekonomicznej w kierunku podwyższenia poziomu nakładów inwestycyjnych i poprawy ich efektywności. Dużą rolę w tym zakresie powinna odegrać polityka podatkowa i polityka dochodowa, które muszą sprzyjać tworzeniu się kapitału i jego właściwej alokacji. Z kolei polityka antymonopolowa nie powinna dopuszczać do tworzenia się na rynku krajowym struktur i praktyk monopolistycznych wiodących do obniżenia dynamiki wzrostu.

Przeszkody rozwoju gospodarczego:

* przeludnienie - przyrost ludności nie tylko oznacza przyrost zasobów pracy i produkcji lecz także przyrost ilości osób, które trzeba wyżywić. Im więcej ludzi tym mniej kapitału i zasobów naturalnych w przeliczeniu na 1 mieszkańca oraz tym większy popyt na żywność. Silny popyt na żywność pozwala jedynie na niewielkie oszczędności i utrudnia rozwój przemysłu.

* brak infrastruktury - infrastruktura jest pojęciem szerokim, obejmującym drogi, linie kolejowe, porty lotnicze, budownictwo mieszkaniowe itp.

Powstanie infrastruktury wpływa pobudzająco na rozwój ekonomiczny, natomiast jej brak powoduje, że firmy nie będą skłonne lokować swoich zakładów w tych krajach.

* Inne przeszkody:

-Niska stopa oszczędności

-Ograniczona oferta eksportowa

-Czynniki socjokulturowe

Niska stopa oszczędności - oszczędności to istotny warunek wstępny powstawania kapitału, ponieważ umożliwiają wykorzystanie środków na budowę zakładów przemysłowych oraz wyposażenia. Niemożność akumulacji kapitału tanowi poważną przeszkodę w rozwoju gospodarczym.

Ograniczona oferta eksportowa - kraje rozwijające eksportują głównie produkty rolne, nie przetworzone paliwa oraz metale. Wiele z nich główną część dochodów czerpie z eksportu jednego produktu. Taka zależność od jednego surowego produktu naraża kraj na uciążliwe skutki wahań koniunktury (przykładem może być Nigeria - około 80% globalnych dochodów eksportowych dostarcza jej ropa naftowa).

Czynniki socjokulturowe - społeczne różnice wynikające z poziomu wykształcenia, przekonań politycznych, religii oraz płci mogą ograniczająco wpływać na poziom zatrudnienia. Różnice językowe mogą utrudniać porozumiewanie się oraz szkolenia zawodowe.

Różnice społeczne oraz wartości religijne są również istotnymi determinantami rozwoju gospodarczego. Gospodarczego niektórych krajach rozwijających się prowadzenie przedsiębiorstwa uważane jest za zajęcie o niższej randze niż inne zawody.

Funkcje polityki budżetowej

FUNKCJA ALOKACYJNA

Alokacja zasobów jest tradycyjna funkcją polityki budżetowej. Gromadzenie dochodów i dokonywanie wydatków przez państwo jest jednoznaczne z dokonywaniem zmian struktury wytwarzanego produktu społecznego. Treścią alokacyjnych zadań polityki budżetowej jest kształtowanie podziału czynników wytwórczych miedzy sektor prywatny i sektor publiczny, a następnie ich dalsza alokacja wewnątrz tych sektorów. W ramach sektora publicznego proces alokacji następuje przez bezpośrednie określenie wielkości środków przeznaczonych na konkretne zadania, co w konsekwencji przesądza o zakresie i formie wytwarzania poszczególnych rodzajów usług publicznych. W ramach sektora prywatnego proces alokacji budżetowej dokonuje się pośrednio, przez korygowanie cen dóbr, usług i czynników produkcji za pomocą dotacji (subsydiów) i podatków.

Wprawdzie realizacji alokacyjnej funkcji polityki budżetowej służą zarówno dochody, jak i wydatki budżetowe, jednak zasadniczym odzwierciedleniem alokacji budżetowej jest wydatkowa strona budżetu, określająca zakres działalności sektora publicznego. Należy podkreślić, że niektóre usługi wykonywane w ramach sektora publicznego- zwłaszcza dotyczące bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego, administracji, oświaty i infrastruktury technicznej- wpływają znacząco na efektywność wytwarzanego produktu społecznego. Gdy zakres wytwarzania usług publicznych jest niewystarczający- efektywność wykorzystania tych czynników jest zwykle niska.

Po drugiej wojnie światowej w krajach wysoko rozwiniętych zanotowano znaczny wzrost roli sektora publicznego. Renesans koncepcji neoliberalnych w latach osiemdziesiątych spowodował jednak dążenie do ograniczenia, a przynajmniej zahamowania wzrostu roli sektora publicznego. Tendencję tę uzasadnia się tym, że ekspansja sektora publicznego powoduje nienadążanie wzrostu dochodów publicznych za wzrostem wydatków i stały brak równowagi finansowej w sektorze publicznym. Zdaniem przeciwników interwencjonizmu państwowego, sektor publiczny w wielu krajach osiągnął rozmiary zagrażające długookresowym możliwościom wzrostu gospodarczego, kontrolowanie zaś przez państwo wielkości sektora publicznego staje się coraz trudniejsze. Ostatnio jednak m.in. w Stanach Zjednoczonych pojawiły się głosy postulujące ponowne zwiększenie rządowych programów socjalnych wspieranych przez budżet. Szczególnego znaczenia w związku z tym nabiera usprawnienie i racjonalizacja alokacji budżetowej w sektorze publicznym. W tym zakresie w ostatnich latach podjęto m.in. próby wprowadzenia analizy i oceny efektywności wydatków publicznych jako podstawy podejmowania decyzji alokacyjnych.

W Polsce w ostatnich latach nastąpiły zmiany w strukturze wydatków budżetowych. Zakres alokacji środków na rzecz osób opłacanych bezpośrednio z budżetu (sfera budżetowa) wzrósł ponad dwukrotnie. Tak znaczny wzrost wynikał przede wszystkim z potrzeby zbliżenia dochodów pracowników sfery pozabudżetowej oraz ze wzrostu wydatków na świadczenia społeczne.

FUNKCJA REDYSTRYBUCYJNA

Redystrybucyjna funkcja polityki budżetowej polega na świadomym oddziaływaniu przez państwo na ostateczny podział dochodów indywidualnych. Niezależnie od tego, jak kształtuje się podział dochodów pierwotnych przez politykę redukowania (podatki) i uzupełniania (pieniężne transfery socjalne) dochodów indywidualnych może wpływać na kształtowanie podziału dochodów w społeczeństwie.

W praktyce polityki budżetowej można wyróżnić trzy płaszczyzny oddziaływania budżetu na podział dochodów w społeczeństwie

Pierwsza płaszczyzną jest wspomniana już bezpośrednia redystrybucja dochodów pieniężnych za pomocą systemu podatków i pieniężnych transferów socjalnych, obejmujących różne świadczenia społeczne, będące przedmiotem zainteresowania polityki społecznej

Drugą płaszczyzną, już o bardziej pośrednim charakterze, jest bezpłatne(lub częściowo tylko odpłatne) zaspokajanie pewnych potrzeb poprzez wykonywanie przez sektor publiczny określonych usług społecznych (oświata, ochrona zdrowia itd.). Świadczenia te nie zmieniają podziału dochodów pieniężnych, niemniej jednak przez uniezależnienia stopnia zaspokojenia pewnych potrzeb od dochodu pieniężnego przyczyniają się do zmniejszenia realnych różnic w standardzie życia.

Trzecią płaszczyzną- o najbardziej pośrednim wpływie na podział dochodów- jest oddziaływanie na warunki, w jakich się kształtuje pierwotna dystrybucja dochodów ( np. wydatki na szkolenie zawodowe). Przedmiotem oddziaływania tym wypadku jest nie redystrybucja dochodów pieniężnych, lecz kształtowanie warunków rynkowego podziału dochodów.

Zarówno bezpłatne zaspokajanie przez państwo określonych potrzeb, jak i długookresowe oddziaływania na warunki rynkowego podziału dochodów mogą odgrywać istotną rolę w niwelowaniu zróżnicowania stopy życiowej społeczeństwie, a tym samym ograniczać potrzebę bezpośredniego korygowania podziału dochodów pieniężnych. Jednak tylko pierwsza płaszczyzna oddziaływania, a więc bezpośrednie korygowanie podziału dochodów pieniężnych. Jednak tylko pierwsza płaszczyzna oddziaływania, a więc bezpośrednie kierowanie podziału dochodów pieniężnych za pomocą podatków oraz transferów socjalnych, ma decydujące znaczenie w dystrybucji dochodów i jest właściwym przedmiotem redystrybucyjnej funkcji polityki budżetowej.

Jednym z podstawowych instrumentów polityki gospodarczej jest podatek. Można go określić jako „dokonywane przez władzę publiczną przymusowe pobranie, którego podstawowym celem jest pokrycie obciążeń publicznych, repartycja zaś uwzględnia zdolności podatkowe obywateli”.

Ustawa z 1997 r. o ordynacji podatkowej( Dz. U. 1997, nr 137,poz. 926) stanowi, że podatek jest publicznoprawnym, nieodpłatnym, przymusowym oraz bezzwrotnym świadczeniem pieniężnym na rzecz skarbu państwa lub gminy. Tradycyjnie podstawowym celem podatku jest konieczność zapewnienia środków finansowych na pokrycie wydatków publicznych. Ponadto podatki są wykorzystywane również do osiągania innych celów społeczno- gospodarczych.

W polityce gospodarczej redystrybucyjna funkcja podatków sprowadza się przede wszystkim do wykorzystania opodatkowania jako narzędzia makroekonomicznego kształtowania popytu. Działania służące temu celowi mogą przybierać postać zarówno uznaniowego manewrowania poziomem obciążeń, stosownie do zmian w poziomie aktywności gospodarczej, jak i dążenia do takiego ukształtowania systemu podatkowego aby mógł on samoczynnie reagować na zmiany koniunktury gospodarczej.

Interwencja władz publicznych w postaci pobierania podatków jest spowodowana także potrzebą osiągania celów społecznych. Władze państwowe, wychodzące założenia, że dystrybucja dochodów ukształtowana przez działanie mechanizmów rynkowych jest nadmiernie zróżnicowana, dokonują jej korekty przez opodatkowanie dochodów oraz majątku. Opodatkowanie to może mieć charakter stały(ryczałt), liniowy (w stałej proporcji do dochodu), degresywny lub progresywny. Zdecydowanie najczęściej stosowana jest formuła progresywna, przyczyniająca się niekiedy do znacznego spłaszczenia dochodów.

W działaniach zmierzających do osiągnięcia celów społecznych podatki SA wykorzystane również jako narzędzia oddziaływania na strukturę konsumpcji przez selektywne zróżnicowanie podatku wliczanego do cen wybranych produktów. Jest to uzasadnione względami natury zdrowotnej (zniechęcanie do niepożądanej konsumpcji tytoniu czy alkoholu przez stosowanie wysokiego podatku od wartości dodanej) albo też dążeniem do uwzględniania w cenie dodatkowych kosztów- poza kosztami producenta- ponoszonych przez społeczeństwo w związku produkcją i konsumpcją tych produktów (np. zanieczyszczanie środowiska naturalnego).

Podstawowe zadania, jakie może spełnia podatek, są realizowane przez system podatkowy. Można go określić jako zespół podatków pobierany w danym państwie. Istotne różnice występujące w strukturze systemu podatkowego poszczególnych państw wynikają częściowo z odmienności tradycji

podatkowej; w znacznym stopniu odzwierciedlają też różne podejmowanie roli, jaką państwo powinno odgrywać w sferze gospodarczej i socjalnej.

W rozwiniętych krajach europejskich w strukturze systemów podatkowych wyróżnia się trzy grupy podatków. Ich udział w dochodach publicznych tytułu opodatkowania jest rozłożony równomiernie.

W Polsce w latach 1992-1993 nastąpiła zmiana systemie podatkowym. Polegała ona przede wszystkim na wprowadzeniu powszechnego podatku dochodowego od osób fizycznych oraz na zwiększeniu strukturze dochodów budżetu państwa udziału podatków pośrednich.

FUNKCJA STABILIZACYJNA

Stabilizacyjna funkcja polityki budżetowej polega na wykorzystywaniu dochodów i wydatków budżetowych do osiągnięcia makroekonomicznych celów gospodarczych: wysokiego stopnia wykorzystania potencjału wytwórczego (ograniczenie bezrobocia), stabilności ogólnego poziomu cen, wysokiego zrównoważonego tempa wzrostu gospodarczego oraz stabilności bilansu płatniczego. Koncepcja świadomego wykorzystywania dochodów i wydatków budżetowych trudem torowała sobie drogę do praktyki polityki gospodarczej. Decydujący wpływ na jej rozwój wywarła teoria J.M. Keynesa. Podważając tradycyjne poglądy na rolę oszczędności, podatku, kredytu i budżetu państwa, stworzyła ona nowe przesłanki polityki gospodarczej, zgodnie z którymi państwo oddziałuje na ukształtowanie na odpowiednim poziomie popytu efektywnego, przy uwzględnieniu występujących skłonności do konsumpcji inwestowania.

Przyjęcie rozmiarów globalnego popytu za podstawowy czynnik wyznaczający perspektywy wzrostu dochodu było też podstawą keynesowskiej koncepcji interwencji państwa w przebieg procesów gospodarczych za pomocą narzędzi budżetowych. Gdy istniejący popyt ogranicza działalność gospodarczą do poziomu nie zapewniającego wykorzystania potencjału wytwórczego, polityka gospodarcza powinna stymulować wzrost popytu. Osiąga się to przez zmniejszania przychodów budżetu ( obniżkę podatków ) oraz zwiększanie wydatków budżetu (z jednoczesnym dopuszczeniem do wystąpienia deficytu budżetowego). Prowadzi to do wzrostu konsumpcji i inwestycji, działanie zaś efektu mnożnikowego powoduje dodatkowy wzrost wydatków ludności. Natomiast razie potrzeby hamowania nadmiernie ,,gorącej” koniunktury, a także konieczności przeciwdziałania wzrostowi inflacji, trzeba dążyć do zwiększania przychodów budżetu oraz ograniczania wydatków, co przyczynia się do zmniejszenia konsumpcji i inwestycji, obniżenia poziomu zatrudnienia i produkcji oraz hamowania wzrostu cen (tabela 1).

Za najbardziej skuteczne narzędzie polityki budżetowej uważa się, o czym już była mowa, zmiany w obciążeniach podatkowych w zależności od sytuacji koniunkturalnej. Instrumenty podatkowe mogą pobudzać wzrost gospodarczy. Można na nie oddziaływać przez pomniejszenie podatku od wartości dodanej o kwotę przypadającą na inwestycje, odliczanie kosztów inwestycji od podlegającego opodatkowaniu dochodu osób fizycznych i spółek, a także przez ulgi podatkowe związane z eksportem, stymulujące rozwój gałęzi produkujących na eksport.

Polityka fiskalna może być także skutecznym środkiem regulowania popytu konsumpcyjnego. Gdy bieżący popyt konsumpcyjny przewyższa podaż towarów na rynku, powstaje nierównowaga typu inflacyjnego, wywołująca wzrost cen. Przy niemożności przywrócenia równowagi przez szybki wzrost podaży towarów skutecznym rozwiązaniem będzie ograniczenie siły nabywczej za pomocą zwiększenia obciążenia podatkami bezpośrednimi (podatek dochodowy) lub pośrednimi (głównie podatek od wartości dodanej). Bardziej skutecznie działa podatek od wartości dodanej zmiany stawki powodują bowiem natychmiastową zmianę cen detalicznych.

Przedstawiciele orientacji propodażowej (tzw. ekonomiki podaży), dla których nie kwestie oddziaływania państwa na poziom globalnego popytu są głównym przedmiotem zainteresowania, lecz motywy i warunki działania prywatnego producenta, szczególną uwagę zwracają na wpływ podatków na poziom produktu społecznego. Ich zdaniem, przy niskim, bliskim zera opodatkowaniu produkt społeczny jest niski, gdyż państwo nie jest w stanie dostarczać w odpowiednim rozmiarze podstawowych dóbr publicznych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania systemu gospodarczego (m.in. bezpieczeństwo publiczne, wymiar sprawiedliwości). W miarę wzrostu opodatkowania rośnie również podaż dóbr publicznych, stwarzając bardziej korzystne warunki rozwoju działalności gospodarczej. Początkowo pozytywne skutki rosnącej podaży podstawowych dóbr publicznych przewyższają negatywne skutki oddziaływania wzrostu podatków na bodźce do pracy, oszczędzania i inwestowania. Dalszy wzrost opodatkowania pociąga za sobą coraz mniejszy przyrost wydajności, związany ze wzrostem podaży dóbr publicznych, natomiast w coraz większym zakresie ujawniają się ujemne skutki osłabienia bodźców do pracy, oszczędzenia i inwestowania. Tak więc przy pewnym poziomie obciążeń podatkowych poziomu produktu społecznego osiąga maksimum; dalszy wzrost stopy opodatkowania pociąga za sobą jego spadek. Podobna zależność występuje między poziomem opodatkowania a wielkością dochodów budżetowych. Graficzną prezentacją tej zależności jest tzw. krzywa Laffera (rys zrobić?????). Wielkość dochodów budżetowych jest iloczynem stopy opodatkowania i podstawy wymiaru podatku. Podstawa ta jest bezpośrednio związana z poziomem aktywności gospodarczej. Dopóki wzrost stopy podatkowej wiąże się ze wzrostem produktu społecznego, dopóty dochody budżetowe rosną ponadproporcjonalnie w stosunku do wzrostu podstawy wymiaru. Po przekroczeniu przez stopę podatkową pewnego poziomu, odpowiadającego maksymalnej wielkości produktu społecznego, bezpośredni wpływ wyższej stopy podatkowej na wzrost dochodów budżetowych zaczyna być coraz bardziej neutralizowany przez spadek podstawy wymiaru; dochody budżetowe zaczynają maleć i w końcu zanikają przy stopie opodatkowania równej 100%.

Problem ten był też przedmiotem badań empirycznych. Wykazały one, że rzeczywisty kształt krzywej Laffera różni się w sposób istotny od teoretycznego, mianowicie pnie się ostro w górę dopiero przy stopie podatkowej zbliżonej do 80% zaczyna spadać. Badania przeprowadzono w Stanach Zjednoczonych, a wyniki opublikowano w 1982r.; ten realny kształt krzywej Laffera.

AKTYWNA (DYSKRECJONALNA) POLITYKA BUDŻETOWA

Aktywna polityka budżetowa ma miejsce wówczas, gdy rząd stosuje wybrane środki w celu przeciwdziałania cyklicznym fluktuacjom oraz w celu stabilizacji cen czy ograniczania bezrobocia. Polityka ta wymaga wprowadzenia zmian legislacyjnych w programach budżetowych.

Podstawowymi rodzajami aktywnych posunięć z zakresu polityki budżetowej są:

1.zmiany stawek podatków

2.zmiany podziału transferów z budżetu państwa (np. zwiększenie subwencji rządu władz lokalnych z tytułu ich udziału w ponoszeniu ciężarów lokalnej pomocy społecznej)

3.zmiany wydatków na roboty i inwestycje publiczne

Prowadzenie polityki aktywnej jest zadaniem złożonym i niełatwym. Powstanie zakłóceń w funkcjonowaniu gospodarki jest procesem przechodzącym różne stadia; działania podejmowane w ramach aktywnej polityki budżetowej i mające na celu neutralizację tych zakłóceń zaczynają dawać efekty dopiero po upływie pewnego czasu. W związku z tym efekty te mogą wystąpić już w innych warunkach i w razie zmiany sytuacji koniunkturalnej spowodować destabilizację gospodarki. Opóźnienia w reakcji polityki budżetowej na zakłócenia w funkcjonowaniu gospodarki wynikają z różnych obiektywnych przyczyn. W związku z tym okres, jaki upływa od powstania zakłócenia do wystąpienia wszystkich efektów działań podjętych w ramach polityki budżetowej, może być podzielony na kilka faz:

*fazę rozpoznania, obejmującą okres od powstania zakłócenia do jego ujawnienia się w danych sprawozdawczych, umożliwiających ocenę sytuacji, a więc okres w ramach polityki budżetowej jest niezbędne (głównym elementem tej fazy jest prognozowanie i programowanie rozwoju sytuacji gospodarczej)

*fazę decyzyjną obejmującą ustalenie form i zakresu niezbędnych zmian w polityce budżetowej (wybór instrumentów oddziaływania, określenie skutków projektowanych zmian)

*fazę instrumentalną, obejmującą postępowanie administracyjne i legislacyjne związane z realizacją zamierzonych zmian w polityce budżetowej

Pełny cykl reakcji polityki budżetowej na zakłócenia koniunkturalne obejmuje również okres, jaki upływa między uruchomieniem działania instrumentów a efektem w postaci wpływu tego działania na zmianę globalnego popytu.

Charakterystyczną cechą opóźnień w reakcji polityki budżetowej na wahania koniunkturalne jest to, że opóźnienia ta nie są jednakowe w każdej fazie cyklu koniunkturalnego. Sprzeczności interesów, decydujące w znacznym stopniu o skali opóźnień, przejawiają się z różną siłą, zależnie od tego, czy też zredukowanie popytu w celu osłabienia presji inflacyjnej. W okresie recesji każda z grup społecznych jest zainteresowana osiągnięciem możliwie największych korzyści ze wzrostu wydatków państwa, co sprawia, że powstają kontrowersje dotyczące struktury i kierunków wydatków publicznych. Przeciwdziałanie zaś tendencjom inflacyjnym, wymagające z kolei redukcji wydatków publicznych i wzrostu obciążeń podatkowych, potęguje te sprzeczności. Osiągnięcie porozumienia co do kształtowania polityki budżetowej w związku z tym staje się nieraz bardzo czasochłonne.

Wymienione cechy aktywnej polityki budżetowej sprawiają, iż w długofalowym ujęciu kryje ona w sobie pewne ryzyko: że interwencja, zamiast przyczynić się do złagodzenia cyklicznych wahań, będzie źródłem tendencji inflacyjnych. Z tego powodu przeciwnicy dyskrecjonalnej polityki budżetowej kwestionują przydatność instrumentów budżetowych jako narzędzia makroekonomicznego regulowania procesów gospodarczych. Twierdzą oni, że system automatycznych stabilizatorów jest mniej szkodliwy niż działania administracji państwowej. W podejściu tym wyraża się jednak także wpływ bardziej ogólnych założeń doktrynalnych przyjmowanych przez przeciwników ingerowania państwa w gospodarkę.

PASYWNA POLITYKA

W teorii finansów publicznych wyodrębnia się politykę budżetową pasywną i aktywną (dyskrecjonalną).

Pasywna polityka budżetowa jest oparta na założeniu, że określone elementy dochodów i wydatków budżetowych cechuje na gruncie ustawowych zasad poboru lub wydatkowania tendencja do automatycznego reagowania na zmiany sytuacji gospodarczej w celu wyzwalania impulsów kompensujących, będących przeciwwagą wahań koniunktury. Ta forma polityki budżetowej opiera się na koncepcji działania automatycznych stabilizatorów.

Automatyczne stabilizatory oddziałują na popyt globalny. Uruchamianie ich nie wymaga żadnych decyzji, natomiast moment ,,wejścia do akcji” oraz siła działania stabilizatorów wynika niemal wyłącznie z rozwoju sytuacji gospodarczej. Mechanizm ich działania można przedstawić następująco. Gdy spadają dochody brutto ludności, rośnie bezrobocie. Elastyczność systemu podatkowego (wynikająca z progresywnego charakteru stawek podatkowych) sprawia, że wpływy podatkowe maleją jeszcze szybciej coraz mniejsza część dochodów ludności w postaci podatków trafia do budżetu. Dochód pozostający do dyspozycji, będący podstawą wydatków na zakup dóbr i usług, zmniejsza się wolniej niż dochody brutto, w rezultacie spadek popytu globalnego jest mniejszy, niż wynikałoby to z rozmiarów pierwotnego spadku dochodów brutto.

Inaczej jest w okresie ożywienia gospodarczego. Elastyczność systemu podatkowego sprawia, że wzrost dochodu pozostającego do dyspozycji następuje wolniej niż wzrost produktu społecznego; wskutek tego zatrudnienie i produkcja także rosną relatywnie wolniej.

Po stronie dochodów budżetowych automatyczny efekt stabilizujący wiąże się ze stosowaniem podatków wymierzanych od tych podstaw opodatkowania, które zmieniają się zależnie od poziomu aktywności gospodarczej, a więc przede wszystkim podatków od dochodów indywidualnych i od zysków, podatków pośrednich od sprzedaży. Po stronie wydatków budżetowych zaś elastyczność wobec zmian w poziomie produktu społecznego cechuje zasiłki z tytułu bezrobocia, pomoc społeczną i subsydia dla rolnictwa.

Działanie automatycznych stabilizatorów koniunktury prowadzi do określonych zmian salda budżetu państwa. W okresie ekspansji automatyczne stabilizatory wywołują tendencję do powstawania nadwyżki budżetowej (czy też zmniejszania się deficytu), a w okresie recesji przyczyniają się do powstania (czy też powiększania) deficytu budżetowego.

Podstawowa zaleta stabilizatorów, którą jest szybkość reakcji na cykliczne wahania popytu, może sugerować, że pasywna polityka budżetowa powinna być skuteczną formą budżetowego reagowania na zmiany sytuacji koniunkturalnej. Dodatkowym argumentem przeciwników interwencjonizmu państwowego jest samoczynny charakter automatycznej stabilizacji, upodabniający ją do naturalnych mechanizmów rynkowych. Przeszkodą jest jednak to, że automatyczne stabilizatory mają wiele istotnych słabości. Najwonniejszą z nich jest mechaniczny charakter ich reakcji na zmiany popytu globalnego. Wobec zakłóceń natury strukturalnej są one bezradne, nie sa też w stanie stworzyć bodźców do zmiany istniejącej sytuacji gospodarczej. Ich funkcją jest obrona istniejącego poziomu aktywności gospodarczej przez obronę wyjściowych rozmiarów popytu globalnego, niezależnie od tego, czy popyt ten ustabilizował się na poziomie zapewniającym wysokie zatrudnienie, czy też nie. Ich działanie zmniejsza skalę problemów wynikających ze zbyt szybkiego spadku lub wzrostu popytu globalnego, ale nie może po nich oczekiwać działania, którego celem byłby powrót do pożądanego poziomu popytu globalnego. Wynika to z samej natury ich działania, w przeciwieństwie bowiem do polityki świadomych wydatków państwa, nie tworzą one dochodów w czasie recesji (dokładniej nie tworzą nowego popytu), lecz hamują jedynie spadek już istniejących.

W związku z tym zwolennicy aktywnej ingerencji państwa w procesy gospodarcze przypisują stabilizatorom ograniczoną rolę w polityce budżetowej. Przedstawiciele tego nurtu w automatycznych stabilizatorach widzą tylko pierwszą linię obrony przed cyklicznymi wahaniami koniunktury, wymagającą korygującego i uzupełniającego wsparcia ze strony aktywnej (dyskrecjonalnej) polityki budżetowej.

Dług publiczny

(albo zgodnie z definicją ustawową „państwowy dług publiczny”) - obejmuje nominalne zadłużenie podmiotów sektora finansów publicznych (administracja rządowa i samorządowa, sądy, trybunały, państwowe szkoły wyższe, ZUS, KRUS, NFZ) ustalone po wyeliminowaniu przepływów finansowych pomiędzy podmiotami należącymi do tego sektora (skonsolidowane zadłużenie brutto), zaciągnięte z następujących tytułów:

1. papiery wartościowe opiewające wyłącznie na świadczenia pieniężne (poza papierami udziałowymi),

2. pożyczki (w tym papiery wartościowe, których zbywalność jest ograniczona),

3. kredyty,

4. przyjęte depozyty,

5. zobowiązania wymagalne (tzn. zobowiązania, których termin płatności minął, a które nie zostały przedawnione lub umorzone).

Polityka społeczna

celowa działalność państwa, podmiotów samorządowych, związków zawodowych i innych organizacji, zmierzająca do poprawy ogólnych warunków pracy i bytu szerokich warstw ludności, a także stosunków społeczno - kulturowych, które prowadzą do optymalnego zaspokojenia potrzeb społecznych i indywidualnych ludności.

Poprzez politykę społeczną powinny być usuwane wszelkie nierówności społeczne. Wszystkie cele polityki społeczne powinny być osiągnięte w ramach zrównoważonego rozwoju. Polityka społeczna dotyczy wszystkich grup społecznych i ma prowadzić do takiej sytuacji, w której całe społeczeństwo funkcjonuje sprawnie i efektywnie. Do jej celów zaliczyć można zarówno ochronę socjalną, ład społeczny czy inwestycje w człowieka.

Definicje polityki społecznej

• Adolf Wagner - Przez politykę społeczną rozumiemy ogólnie taką politykę państwa, która za pomocą ustawodawstwa i administracji zwalcza niedomagania w dziedzinie procesu dystrybucji.

• Adam Kurzynowski - Polityka społeczna to działalność państwa, samorządu i organizacji pozarządowych zmierzająca do kształtowania ogólnych warunków pracy i bytu ludności, prorozwojowych struktur społecznych oraz stosunków społecznych opartych na równości i sprawiedliwości społecznej, sprzyjających zaspokajaniu potrzeb społecznych na dostępnym poziomie

• Jan Rosner - określa politykę społeczną jako działalność państwa i organizacji społecznych w dziedzinie kształtowania warunków bytu i pracy, zmierzających do optymalnego zaspokojenia indywidualnych i społecznych potrzeb

• Stanisław Rychliński - Polityka społeczna to naukowo usystematyzowanym zbiórem wskazówek, jak usuwać a choćby łagodzić niesprawiedliwości i szkody płynące dla jednostki i społeczeństwa z ustroju pracy najemnej, oraz jak przeciwdziałać dalszemu narastaniu tych niesprawiedliwości i powstawaniu nowych szkód

Geneza polityki społecznej i jej krótki rys historyczny.
Początkowo problem niedostatku dotyczył tylko robotników, później jego zasięg rozszerzył się na inne grupy społeczne. Problemy w społeczeństwie nie pojawiły się z dnia na dzień istniały zawsze, ale uważano je za coś naturalnego i normalnego. Wraz z rozwojem gospodarczym i intelektualnym społeczeństwa zauważono ubóstwo i potrzeby człowieka. Aby poprawić sytuację najuboższych, dotychczasowy sposób funkcjonowania społeczeństwa starano się zmieniać za pomocą nowych rozwiązań prawnych.
Pierwsze w Europie reformy wprowadzono w 1601 roku w Anglii - „ Prawo Ubogich” (Poor Law), w którym rozróżniono żebraków na zdolnych do pracy i niezdolnych do pracy z powodu wieku lub kalectwa. Zdolni do pracy włóczędzy mieli być zmuszeni do pracy a za starców i kaleki odpowiadały władze lokalne. Żebranie zdolnych do pracy było zabronione. W roku 1530 nastąpiła likwidacja klasztorów, co spowodowało zamarcie działalności dobroczynnej Kościoła katolickiego. Wprowadzono obowiązkowe podatki na ubogich a ich niepłacenie mogło być karane więzieniem. Przestępstwem stała się również odmowa pracy zaproponowanej przez „nadzorcę ubogich”. Organizowano pracę i naukę różnych rzemiosł dla dzieci z biednych rodzin. Jednostką odpowiedzialną za pomoc dla ubogich były parafie, które zobowiązano do dostarczenia materiałów i narzędzi do pracy. Parafie miały też obowiązek budowania domów pracy przypominających więzienia (do 1777 roku było ich już ok. 2000 w Anglii i Walii). Pracujący w tych domach ludzie musieli nosić opaski identyfikacyjne na prawym ramieniu. W 1795 postanowiono pomagać także robotnikom z niskimi zarobkami a wysokość świadczeń uzależniono od ceny chleba i liczby dzieci. Nad całym systemem miała czuwać Tajna Rada, której raporty przesyłali sędziowie pokoju. Sędziowie pokoju sprawdzali działalność nadzorców ubogich. Z upływem czasu zaczęło pojawiać się niezadowolenie ze starego systemu spowodowane ciągłym wzrostem podatków na ubogich, dochodziło też do buntów samych ubogich i ataków na domy pracy. W 1834 roku wprowadzono New Poor Law, które miało na celu zdyscyplinowanie siły roboczej w dobie rewolucji przemysłowej. Ustawa ta zmniejszyła odpowiedzialność lokalną za opiekę nad najuboższymi i ograniczyła pomoc tylko do domów pracy (likwidacja wszelkich świadczeń dla ubogich z poza domów pracy). Warunki życia w domach pracy były bardzo złe, minimalne wyżywienie i rozdzielanie rodzin.
Powołano Rady Strażników, które miały pilnować, aby podatki na ubogich były niskie. Ważną rolę w pomocy dla ubogich odgrywało Towarzystwo Organizacji i Dobroczynności (1869). Powstałe wtedy teorie miały duży wpływ na kształtowanie się późniejszej polityki państwa. W 1946 roku wprowadzono ubezpieczenia społeczne finansowane z podatków i składek, 1948 - ustawa o pomocy społecznej, 1944 - ustawa o oświacie i obowiązek uczęszczania do państwowych szkół, 1947 - ustawa o ochronie zdrowia dostępnej dla wszystkich i finansowanej z budżetu.
Mówiąc o historii polityki społecznej nie możemy pominąć reform Bismarcka w Niemczech. Wkroczenie państwa w stosunki społeczne objawiło się poprzez wprowadzenie ubezpieczeń społecznych. Za narodziny polityki ubezpieczeniowej uznaje się odczytanie w 1881 roku przez kanclerza Niemiec Otto von Bismarcka orędzia Cesarza Wilhelma I dotyczącego prawa do opieki ze strony państwa dla niezdolnych do pracy. Uważano, że gospodarka powinna być na tyle efektywna, aby możliwe było wypłacanie rent i emerytur. Unikać należy bezrobocia i inflacji a państwo powinno stworzyć takie warunki by każdy obywatel miał możliwość edukacji. W1883 roku uchwalono ubezpieczenia chorobowe. Ubezpieczenie obowiązkowe obejmowało wszystkich robotników i urzędników przemysłowych z wyjątkiem zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie (włączeni zostali w 1911 roku) od 16 lat z zarobkami rocznymi poniżej 2000 marek. Składkę płacił w 2/3 zatrudniony a w 1/3 pracodawca. Instytucją tego ubezpieczenia były kasy chorych np. przemysłowe budowlane, górnicze. W gminach, w których mieszkało i pracowało przynajmniej 100 osób miały powstać lokalne kasy chorych. Świadczenia podstawowe obejmowały bezpłatne porady lekarskie, opiekę szpitalną w razie ciężkiej choroby, leki, opłacanie zasiłku chorobowego oraz pomoc dla kobiet do trzech tygodni po urodzeniu dziecka. W 1884 roku wprowadzono ubezpieczenia wypadkowe. Ubezpieczenie obowiązkowe zastąpiło odpowiedzialność zatrudniającego i początkowo objęło kopalnie, stocznie, fabryki, kamieniołomy, budownictwo i przemysł kominiarski. Świadczenia te obejmowały robotników i urzędników zatrudnionych w tych dziedzinach przemysłu z zarobkami niższymi niż 2000 marek/rok. W razie śmierci ubezpieczonego wypłacano zasiłek pogrzebowy i rentę rodzinną; w razie utraty części dochodu z powodu następstw powypadkowych wypłacano rentę w wysokości uzależnionej od stopnia utraconego dochodu, pokrywano też koszty leczenia; w razie trwałej niezdolności do pracy wypłacano rentę inwalidzką w wysokości 2/3 zarobków ubezpieczonego. Składkę płacił pracodawca, której wysokość była uzależniona od wielkości zakładu i ryzyka wypadku. W 1889 roku ustanowiono ubezpieczenia emerytalne i rentowe, które podobnie jak ubezpieczenia chorobowe i wypadkowe były obowiązkowe dla wszystkich robotników powyżej 16 roku życia i niektórych kategorii pracowników umysłowych o dochodach rocznych poniżej 2000 marek. Składki płacono w równych częściach przez ubezpieczonego i zatrudniającego a gdyby wartość tych składek nie wystarczyła na świadczenia państwo zobowiązuje się je dofinansować. W ramach tego ubezpieczenia znajdują się dwa rodzaje świadczeń: renta inwalidzka (stopień utraty zdolności do pracy wynosi minimum 2/3,a staż pracy nie mniejszy niż 200 tygodni) i renta starcza (wiek 70 lat i staż pracy 25 lat).
W USA początkowo dominowały rozwiązania typu Poor Law. Pierwszym świadczeniem innego rodzaju były świadczenia dla kombatantów wojny secesyjnej. W 1920 roku wprowadzono system emerytur dla pracowników służb publicznych a niektóre duże przedsiębiorstwa wprowadziły prywatne systemy emerytalne. W roku 1935 uchwalono ustawę o zabezpieczeniu społecznym, obejmowała ona m.in. dotacje dla stanów na pomoc dla ludzi starszych i dzieci pozbawionych opieki rodzinnej; dotacje na odszkodowania z tytułu bezrobocia; dotacje dla matek i dzieci; dotacje na nowe programy ochrony zdrowia i pomoc dla niewidomych.
Wraz z upływem czasu, następował proces integracji polityki społecznej w skali międzynarodowej, aż do jej upowszechnienia w Europie wraz z powstaniem EWG. W 1961 roku powstała Europejska Karta Społeczna, która do dziś jest w Europie zbiorem podstawowych zasad polityki społecznej.

Interdyscyplinarność PS

(Interdyscyplinarność - korzystanie z dorobku innych nauk)

Polityka społeczna wyłoniła się z ekonomii w II połowie XIX w. - "córka ekonomii", miała realizować poprawę warunków życiowych najsłabszych grup społecznych.
Występują zależności pomiędzy polityką społeczną a polityką ekonomiczną (gospodarczą), (następuje sprzężenie zwrotne) - polityka ekonomiczna dostarcza określonych środków dzielonych przez PS, które przyczyniają się do rozwoju gospodarczego (np. kursy dla bezrobotnych).
Polityka społeczna powiązana jest również z innymi dziedzinami naukowymi i wykorzystuje uzyskane wiadomości z tych nauk, tzn.:
Powiązania:

1. ze statystyką [analiza zjawisk w oparciu o dane statystyczne i przy pomocy statystycznych interpretacji],

2. z historią [w ramach PS poszukuje się pewnych prawidłowości, sięga się do historii aby poznać istniejące rozwiązania],

3. z aksjologią - nauka o wartościach [wartościowanie rzeczywistości społecznej, równość, sprawiedliwość społ.],

4. z socjologią [wykorzystywanie technik badań],

5. z demografią [uzyskiwanie pierwotnych danych ze społeczności].

Teorie polityki społecznej chyba

Przykłady: teorie społeczeństwa sieciowego, społeczeństwa opartego na wiedzy, społeczeństwa bez polityki czy postpolitycznego, społeczeństwa postmaterialistycznego, społeczeństwa wielokulturowego, społeczeństwa zatomizowanego, społeczeństwa obywatelskiego, społeczeństwa konsumpcyjnego czy zmakdonaldyzowanego; teorie końca kapitalizmu (w kierunku kooperacyjnego systemu gospodarczego) i różnorodności kapitalizmu, teoria rozwoju gospodarczego z uwzględnieniem znaczenia kultury, teoria rynku pracy i jego segmentacji, teoria przedsiębiorczości, nowy instytucjonalizm w ekonomii; teorie rządzenia w warunkach władzy rozproszonej (governance), nowego zarządzania publicznego, obywatelstwa; teoria u podstaw studiów kulturowych (polityka kulturowa i polityka kulturalna), teoria hegemonii ideologicznej i sztucznego konsensusu; teorie nowoczesności np. płynnej i sfragmentaryzowanej. Teorie normatywne: teoria neoliberalna (m.in. Friedman, Hayek, Nozick) z libertariańskimi odnogami, teoria neolewicowa (m.in. Foucault, Habermas, Fraser), odnowienie teorii emancypacyjnych i antyopresyjnych w stosunku do grup nie tylko klasowych (np. kobiety, niepełnosprawni, imigranci), teoria sprawiedliwości i liberalizmu politycznego (Rawls), teoria komunitariańska (m.in. Etzoni, Putnam, Taylor), teoria praw człowieka. Tu także charakterystyczne zwroty, np. zwrot kulturowy, zwrot lingwistyczny, zwrot argumentatywny w naukach społecznych i politycznych.

2. RYNEK PRACY.
Rynek pracy tworzony jest przez następujące podstawowe elementy:
● zasoby kapitału ludzkiego i jego wykorzystanie (z punktu widzeni grup wiekowych, wykształcenia, kategorii zdrowotnych),
● podział pracowników wg pracujących w poszczególnych sektorach gospodarki narodowej (wielkość zatrudnienia w poszczególnych sektorach gospodarki narodowej),
● wielkość i strukura bezrobocia.
Rynek pracy jest bardzo ważny, gdyż pełni dwie zasadnicze funkcje w gospodarce. Dla ludzi występujących z podażą pracy stwarza on możliwość otrzymania dochodów, a dla firm zgłaszających popyt na pracę jest on źródłem tego podstawowego czynnika wytwórczego. Płace otrzymywane ze sprzedaży pracy stanowią źródło utrzymania dla ogromnej większości ludzi. Inne dochody, jak na przykład renty dla właścicieli ziemi czy odsetki dla właścicieli kapitału, odgrywają znacznie mniejszą rolę. Nie ma jednego rynku pracy, lecz jest ich tyle, ile zawodów czy rodzajów wykonywanych prac.

Polityka rynku pracy (zatrudnienia)

Polityka zatrudnienia to oddziaływanie państwa na rynek pracy pod kątem potrzeb gospodarki kraju, ułatwiające gospodarowanie zasobami pracy w podmiotach gospodarczych, podejmowanie indywidualnych decyzji zatrudnionych oraz ochronę tych, którzy nie mogą być uczestnikami gry rynkowej.

Polityka zatrudnienia we współczesnych gospodarkach rynkowych oznacza całokształt środków i działań państwa, skierowanych na maksymalizację poziomu zatrudnienia i uniknięcia bezrobocia lub jego zwalczanie. Wiodącym celem przyjmuje się realizację pełnego zatrudnienia.

Instrumenty polityki zatrudnienia.
W działalności państwa na rynku pracy można wyodrębnić część "pasywną' mającą na celu łagodzenie ekonomicznych skutków bezrobocia dla doświadczających go osób oraz część "aktywną", której zadaniem jest zmniejszenie liczby bezrobotnych.

Najważniejszą formę pomocy dla bezrobotnych w ramach pasywnej polityki państwa stanowią :

- zasiłki dla bezrobotnych, są one jednocześnie dużym obciążeniem dla finansów państwa i należy podkreślić że nie wszyscy bezrobotni otrzymują zasiłki dla bezrobotnych ponieważ ogromna większość to osoby bez prawa do zasiłku. Takie osoby znajdują się na niższym poziomie w drabinie hierarchii społecznej, stając się potencjalnymi klientami pomocy społecznej. Zasiłki te pełnią dwie funkcje: dochodową , polegającą na zapewnieniu bezrobotnemu środków utrzymania, oraz motywacyjną która polega na ustaleniu takiej wysokości zasiłku, aby jego poziom mobilizował do możliwie szybkiego znalezienia zatrudnienia.
ponadto do instrumentów polityki pasywnej zaliczamy:
- wcześniejsze emerytury są one wykorzystywane do sterowania wielkością i strukturą podaży siły roboczej. W okresie dużego bezrobocia obniża się wymaganą granicę wieku emerytalnego oraz wprowadza się korzystne zasady naliczania świadczeń by obniżyć podaż pracy. W tym celu można również zniechęcać emerytów do kontynuacji zatrudnienia np. zawieszenie emerytury na czas wykonywania pracy.
- zatrudnienie w niepełnym wymiarze godzin (pół etatu) jest formą zatrudnienia, która opiera się na takiej organizacji stanowiska pracy aby mogło być ono obsadzone przez dwóch lub więcej pracowników (korzystają z tego głównie kobiety, studenci itd.)
- skracanie czasu pracy realizuje się na drodze skracania dziennej (tygodniowej lub rocznej) normy czasu pracy, ograniczania godzin nadliczbowych, wydłużania urlopów itd.
- ustawodawstwo chroniące własny rynek pracy przed cudzoziemcami
- przepisy emigracyjne (porozumienia międzynarodowe w sprawie transferu siły roboczej).

Aktywna polityka państwa na rynku pracy opiera się na wykorzystaniu odpowiednich instrumentów mających na celu zmniejszenie rozmiarów bezrobocia. Obejmuje ona wzrost popytu na siłę roboczą, obniżenie rozmiarów podaży siły roboczej oraz poprawę funkcjonowania rynku pracy.

Do instrumentów  aktywnej polityki zatrudnienia zaliczamy:

1)    Selektywne programy zatrudnienia w sektorze państwowym.
Programy te służą aktywizacji zawodowej w gałęziach gospodarki państwowej charakteryzujących się wysoką stopą bezrobocia. Forma ta ma swój wyraz głównie w robotach publicznych. Pojecie to oznacza prace organizowane i finansowane przez państwo lub samorząd terytorialny w celu produkcyjnego zatrudnienia bezrobotnych. Są to głównie prace służące poprawie lokalnej infrastruktury lub usług komunalnych np. budowa i naprawa dróg i mostów, regulacja rzek, zalesianie itd. Zapewniają one bezrobotnym czasowe zatrudnienie, eliminując w ten sposób ich bezczynność i zwiększając ich szanse na uzyskanie stałej pracy.

2)  Subwencjonowanie płac i zatrudnienia
Ma ono na  celu utrzymanie albo zwiększenie dotychczasowego poziomu zatrudnienia w przedsiębiorstwach prywatnych. W razie silnej presji inflacyjnej, państwo subwencjonuje części kosztów płacowych przedsiębiorstw prywatnych w celu skłonienia ich do utrzymania lub zwiększenia dotychczasowego zatrudnienia.
Subwencje płacowe mogą przybierać formy:
a)    bezpośrednią polegającą na pokrywaniu przez pewien czas całości lub części płac nowo zatrudnionych.
b)    mogą przybrać postać ulgi podatkowej proporcjonalnej do liczby nowo przyjętych pracowników.

3)    Popieranie przedsiębiorczości indywidualnej.
Polega ono na tworzeniu warunków sprzyjających prowadzeniu działalności gospodarczej różnego typu.
Formy i sposoby pobudzania inicjatywy prywatnej są różnorodne. Zaliczamy do nich:
-   system zasiłków celowych na zakładanie własnych firm,
-   tworzenie tzw. wolnych stref gospodarczych albo stref aktywności gospodarczej. Określane tym mianem są obszary kraju, w których obowiązują pewne rodzaje ulg podatkowych.

-   tworzenie oraz rozwój małych i średnich przedsiębiorstw.
Wśród form pomocy wyróżniamy: ułatwienia finansowe, dostęp do informacji, pomoc w szkoleniach kadry, udzielanie kredytów, przyznawanie ulg podatkowych, gwarantowanie zamówień rządowych, rozwijanie inicjatyw lokalnych, tworzenie "odpowiedniego klimatu" ochrony przed bankructwem.

4)    Kursy przekwalifikowania lub doskonalenia zawodowego.
Przybierają one najczęściej dwie postacie. Pierwsza to państwowe programy zdobywania i doskonalenia kwalifikacji, organizowane dla bezrobotnych lub zatrudnionych. Inną formą jest częściowe finansowanie przez państwo przekwalifikowania pracowników zatrudnionych w przedsiębiorstwach.

5)    Instrumenty równoważenia rynków pracy w układzie regionalnym.
Państwo stosuje tu instrumenty zwiększające mobilność terytorialną zarówno siły roboczej, jak i kapitału rzeczowego. Przedsiębiorca inwestując w pożądanym przez państwo regionie może uzyskać np. Korzystną pożyczkę lub zwolnienie z podatków , natomiast pracownik może otrzymać np. zwrot kosztów podróży, środki na pokrycie kosztów przeprowadzki, zapomogę na zagospodarowanie itp.

Formy przeciwdziałania bezrobociu

Działania państwa:
• upusty w podatkach dla pracodawców uruchamiających nowe stanowiska pracy;
• uznanie całości lub części obowiązkowej składki na ZUS jako podatku od wartości dodanej pracy (zrównanie pracy z innymi towarami);
• stworzenie systemu bardziej elastycznego kształcenia;
• ograniczenie biurokracji związanej z otwieraniem nowych firm;
• wspieranie drobnych i średnich przedsiębiorstw;
• polityka proexportowa państwa prowadząca do zwiększenia produkcji i zatrudnienia;
• zwolnienia z płatności VAT przy eksporcie;
• skracanie czasu pracy;

Działania samorządów (w zależności od możliwości):
• przyciąganie kapitału (głównie zagranicznego), ale bez popadania w skrajność i liczenia na cud wielkich inwestorów z Zachodu;
• stawianie na drobne i średnie przedsiębiorstwa oraz współpraca z lokalnymi przedsiębiorcami;
• stwarzanie dogodnych warunków do rozwoju firm (głównie drobnych) na swoim terenie;
• mądre korzystanie z unijnych dotacji (np. z fundacji PHARE);
• walka z odpływem ludzi na Zachód powinna przybrać w konkretnym wymiarze: to nie robotnicy powinni wyjeżdżać do Niemiec, tylko zakłady pracy z udziałem niemieckiego kapitału powinny instalować się w Polsce;
• uruchomienie robót publicznych;
• poprawa przepływu informacji między biurami pośrednictwa pracy, a poszukującymi pracy;
• szkolenia zawodowe organizowane i finansowane przez państwo lub władze samorządowe, stwarzające szanse bezrobotnym zdobywania doskonalenia bądź zmiany posiadanych kwalifikacji.
Natomiast działania bezrobotnych muszą być bardziej elastyczne, powinni chętniej korzystać z kursów kwalifikacyjnych, uczyć się nowego zawodu, dzisiaj nie ma już pracy dla osób niewykwalifikowanych.

Można wyróżnić następujące rodzaje bezrobocia z punktu widzenia jego przyczyn:
☺technologiczne- wynika z wprowadzenia substytucyjnego i technologicznego postępu technicznego, z powstania nowych gałęzi, utraty pracy w dotychczasowych zawodach. Przy czym utrata prac może być kompensowana w nowych gałęziach. Bezrobocie tego rodzaju powstaje na skutek zmian struktury przemysłowej gospodarki, prowadzącej do utraty pracy przez ludzi posiadających zawody wykorzystywane w zanikających gałęziach przemysłu. Bezrobocie to obejmuje następujące grupy społeczne i sytuacje społeczne:
- ludzi z zawodami niepotrzebnymi,
- bezrobotnych tworzących naturalne zaplecze potencjalnego zatrudnienia,
- gdy, w określonych regionach kraju lub gałęziach występuje zastój gospodarczy i napływające nowe roczniki absolwentów szkół w wieku produkcyjnym i nie mogą znaleźć zatrudnienia.
☺sezonowe- dotyczy pewnych dziedzin, których produkcja uzależniona jest od warunków pogodowych, klimatycznych, jak rolnictwo, częściowo przemysł budowlany..
☺koniunkturalne- wynika z procesu koniunkturalnego załamania i depresji. Bezrobocie to powstaje na skutek spadku zagregowanego popytu w gospodarce.
☺strukturalne- mamy z nim do czynienia wtedy, gdy zachodzi niedostosowanie kwalifikacji siły roboczej do potrzeb gospodarki. Jego występowanie wiąże się nie tylko z niewłaściwą polityką w zakresie kształcenia pracowników, ale również ze zmianami strukturalnymi zachodzącymi w gospodarce. Jako przykład tego typu bezrobocia, którego rozmiary są stosunkowo rozległe w ostatnich latach, można przytoczyć rosnącą liczbę osób bez pracy, które wcześniej zatrudnione były w metalurgii i przemyśle tekstylnym. Gałęzie te w większości krajów poddawane są restrukturyzacji, w efekcie której część pracowników traci zatrudnienie. Młodsi robotnicy mogą zmienić zawód, korzystając ze specjalnych szkoleń, organizowanych przez specjalistyczne instytucje lub same przedsiębiorstwa (powiększają oni bezrobocie frykcyjne), ale starsi pracownicy mają zwykle ograniczone możliwości zdobycia nowych kwalifikacji i oni najczęściej są ofiarami bezrobocia strukturalnego.
☺frykcyjne- występuje w każdym właściwie dynamicznym społeczeństwie. Tworzą je osoby pozbawione pracy tylko w krótkim okresie, co związane jest najczęściej ze zmianą miejsca pracy lub zawodu. Gospodarkach, które nieustannie zmieniają swoją strukturę jego występowanie jest nieuniknione.
☺ukryte- może występować zarówno w przemyśle, jak i w rolnictwie. W przemyśle mamy z nim do czynienia wtedy, gdy część pracowników zatrudniona jest w niepełnym wymiarze czasu pracy (nie z własnej woli) lub na niewłaściwych stanowiskach, gdzie ich kwalifikacje są tylko w niewielkim stopniu wykorzystane. Znacznie częściej bezrobocie ukryte występuje w rolnictwie wtedy, gdy zbyt duża liczba osób utrzymuje się z jednego gospodarstwa rolnego.
☺dobrowolne-występuje, gdy poszukujący pracy podejmie jąjedynie przy wyższym poziomie płac realnych niż aktualnie oferowany. Bezrobocie takie liczone jest od granicy bezrobocia naturalnego do granicy występujących zasobów siły roboczej. Bezrobocie takie spowodowane jest tym, że pewna część pracowników poszukujących zatrudnienia nie akceptuje poziomu płacy realnej. Pracownicy ci gotowi są podjąć pracę przy wyższej płacy realnej, a pracodawcy zatrudniliby przy niższej płacy realnej (czyli część pracowników z wyboru jest bezrobotna).
☺przymusowe- poszukujący pracy nie może jej uzyskać, mimo że przy danym poziomie płac realnych chciałby ją podjąć. Według nowej ekonomii klasycznej związane jest z istnieniem ustawowej płacy minimalnej i działalnością związków zawodowych. Płaca jest rozmyślnie ustalona na poziomie powyżej poziomu równowagi.

Przyczyny bezrobocia

Do najczęstszych przyczyn bezrobocia należą:

• likwidacja niektórych gałęzi przemysłu np. górnictwa

• zmniejszenie popytu na konkretne dobra czy usługi

• ograniczenie produkcji

• brak informacji o miejscach pracy

• brak mobilności

• przeniesienie zakładów do innego rejonu

• niedostosowanie do potrzeb rynku wykształcenia pracowników

• zmiany w technologii

• wysokie obciążenia fiskalne

Migracja, emigracja, imigracja - wędrówka ludności mająca na celu zmianę miejsca pobytu. Przemieszczanie się ludności jest całkowicie naturalnym zjawiskiem i występowało we wszystkich czasach. Nasilenie się migracji może nastąpić m.in. z przyczyn złej sytuacji gospodarczej w miejscu zamieszkania (migracje ekonomiczne) lub sytuacji politycznej nieodpowiadającej migrującym (migracje polityczne).

Osobnym zjawiskiem są migracje ze wsi do miast.

Migracja - jest to stała lub czasowa zmiana miejsca pobytu.

Przyczyny migracji:

• ekonomiczne - zmiana miejsca pobytu ze względu na chęć poprawienia warunków życiowych.

• pozaekonomiczne:

• polityczne - migracja w wyniku wojny, ucisku władz, zmian granic politycznych, powstania nowego państwa;

• religijne - migracja z powodu prześladowań religijnych;

• społeczne - migracja ze względu na chęć zmiany środowiska społecznego;

• rodzinne - zmiana miejsca zamieszkania na skutek łączenia rodzin, zawierania małżeństw;

• inne - np. migracje na skutek klęsk żywiołowych.

Rodzaje migracji:

• ze względu na długość trwania:

• migracje stałe;

• migracje okresowe.

• Ze względu na kierunek:

• zewnętrzne (odbywające się poza granice kraju);

• wewnętrzne (w obrębie kraju).

• ze względu na czynnik decydujący:

• przymusowe;

• dobrowolne.

Podstawowe pojęcia:

• emigrant - człowiek opuszczający dotychczasowe miejsce pobytu;

• imigrant - człowiek przybywający w nowe miejsce pobytu;

• reemigrant - człowiek powracający z emigracji;

• repatriant - człowiek powracający do ojczystego kraju, np. po zmianie granic politycznych lub z wygnania.

Teorie migracji

Wśród najpopularniejszych teorii ekono-

-micznych opisujących migracje, w tym również

migracje na rynku pracy, można wymienić

następujące koncepcje:

- teoria neoklasyczna (neoclassical economic

theory) - pracownicy migrują tam,

gdzie jest wyższa płaca, czyli gdzie otrzymają

najwyższy zwrot z kapitału ludzkiego

(human capital) i jest to dla nich po

prostu najbardziej opłacalne,

- nowa ekonomia migracji (new economics

of migration) - decyzje o migracjach są

podejmowane przez grupy, nie przez jednostki

grupa (rodzina) chce zredukować

ryzyko i wysyła jednego członka, żeby

mieć dochody z kilku źródeł, zmniejszając

tym samym wpływ gwałtownych

zmian na rynku poprzez dywersyfikację

sposobów utrzymania,

- dualna teoria rynku pracy (dual labour

market theory) - miejscowi pracownicy

nie chcą podejmować pewnych prac

(niski prestiż, niskie wynagrodzenie itp.)

- firmy chcą i muszą zatrudniać imigrantów

z innych regionów, dzięki czemu migracje

na rynku są napędzane nie tylko

przez stronę podażową (pracowników),

ale także przez stronę popytową (pracodawców),

- teoria systemów światowych (world-

-systems theory) - nie model, a raczej

opis przepływu strumieni kapitałowych,

rzeczowych i ludzkich, pokazujący drenaż

małych ekonomii przez ekspansję

kapitalizmu. Teoria ta obejmuje nie tylko

tzw. „drenaż mózgów”, ale dotyczy także

rynku kapitałowego (Stalker 2000).

Teorie te nie wyczerpują możliwych wyjaśnień

dla zjawiska migracji, ale stanowią

punkt wyjścia do tworzenia wyjaśnień dla

pewnych prawidłowości zaobserwowanych

w Polsce. Wśród innych teorii można takżewspomnieć o teorii integracji.

Przyczyny migracji:

- o charakterze ekonomicznym i zaliczamy do nich:

• brak zatrudnienia w kraju macierzystym

• niewystarczający dochód

• brak możliwości samorealizacji

• chęć poprawy swojej sytuacji materialnej

- o charakterze politycznym

• prześladowania za przekonania polityczne ( prześladowania ideologiczne )

- o charakterze religijnym

• odmienność wyznania (obecnie maja mniejsze znaczenie)

- na tle rasowym

Teraz migracje formalnie są przede wszystkim z przyczyn politycznych. Rzeczywiście s ą to przyczyny ekonomiczne.

Migracje siły politycznej wywołują określone skutki ekonomiczne.

W kraju macierzystym do negatywnych skutków migracji zaliczamy:

• utratę wykształconych ludzi, co powoduje powstanie kosztów bezpośrednich, ale i pośrednich (koszty korzyści jakie mogliby dać gospodarce). Jest je trudno oszacować.

• „likwidują” swoje dotychczasowe życie i kapitał i wywożą za granicą

• pogłębianie niedoboru siły roboczej na rynku prac

Korzyści:

• zmniejszenie nadwyżki na rynku pracy, a konsekwencją jest wzrost kosztów zatrudnienia

• spadek bezrobocia, zmniejsza się presja na rynku pracy

• migracje okresowe- powracają z kapitałem i zdobytą wiedzą

• ze strony stałych emigrantów napływ kapitału do rodziny pozostawionej w kraju

Kraj do którego napływają ludzie migrujący odnosi

- korzyści

• pozyskują ludzi wykształconych; państwo do którego napływają imigranci nie poniosło żadnych kosztów związanych z ich wykształceniem, koszty te poniósł kraj macierzysty imigranta

• przypływ wiedzy i technologii do kraju emigranckiego, np. USA gdzie emigranci to bardzo duży procent

• likwidacja sektorowych, niszowych niedoborów na rynku pracy. Migracje pozwalają na równoważenie rynku pracy

- negatywne skutki

• jeśli ludzie migrują do kraju w którym jest bezrobocie, to powiększają to zjawisko

• kraj przyjmujący emigrantów ponosi koszty na tworzenie obozów, wypłatę zasiłków, organizacje kursów i szkoleń dla emigrantów

• ponosi również pewne skutki społeczne

• powoduje wzrost napięć społecznych i niechęci do emigrantów

• coraz popularniejsze staja się poglądy nacjonalistyczne

• wywoływanie konfliktów miedzy ludnością rodzimą a emigrantami

• wywołują znaczne problemy o charakterze społecznym jak patologie np. wzrost przestępczości, ale również inne niekorzystne zjawiska. Spowodowane to jest tym, że ludzie migrują nie tylko w poszukiwaniu pracy, ale również i tacy którzy w rodzimym kraju maja problemy z prawem. W kraju do którego emigrowali też nie mogą znaleźć pracy dlatego budują organizacje przestępcze

Ruchy migracyjne siły roboczej nie mają teraz już tak dużego znaczenia. Inaczej było w XVIII, XIX i na początku XX wieku.

Charakterystyczne cechy ruchów migracyjnych:

• jednokierunkowy przepływ ludzi z Europy do Ameryki Północnej i Południowej (XVIII) w późniejszych latach do Australii, Nowej Zelandii, RPA

• w wieku XIX silne migracje z Azji Wschodniej do USA (były to głównie migracje z Chin)

• w wieku XX fale migracyjne zmieniły swój kierunek. Teraz migrowali głównie ludzie z najbiedniejszych państw Azji i Europy do Europy Zachodniej i USA. Główną przyczyną migracji była sytuacja finansowa ludności

Specyficzne cechy fal migracyjnych:

• migracje żydów do powstającego Izraela

• przymusowe migracje związane z przesuwaniem granic

• lata 50 i 60- specyficzne migracje z kolonii do metropolii, dodatkowo pojawiły się migracje z rodzimych kolonii

• lata 70 i 80 fale migracji o podłożu politycznym do USA i Europy zach.

Polska staje się coraz bardziej atrakcyjnym krajem do osiedlania się emigrantów. Obecnie emigracje zostały ograniczone. Dopuszczalne są jedynie migracje o charakterze politycznym , rasowym czy religijnym.

USA powstało z emigrantów dlatego ich przepisy w tej dziedzinie są nieco łagodniejsze niż w Europie. Chociaż przez pewien czas przeprowadzali je w sposób selektywny (wybierali tylko tych, którzy byli potrzebni gospodarce USA). Obecnie odbywa się to na zasadzie losowanie „zielonych kart”.

Za najważniejsze ruchy migracyjne w dziejach Polski należy wymienić:

- rok 1795 po utracie niepodległości (liczne prześladowania Polaków)

- rok 1830, 1848, 1863 (daty powstań narodowych- represje powstańców)

- lata dwudziestolecia międzywojennego (migracje ludzi za chlebem na skutek zastoju w sektorze przemysłu i znacznego przeludnienia na polskiej wsi, głównie do Francji, Brazylii, Izraela; według danych wyemigrowało wówczas około 1,5 mln ludzi)

- lata II wojny światowej (emigracje ludzi do Wielkiej Brytanii, Francji — głównych skupisk Polonii podczas wojny; miały również miejsce masowe deportacje do ZSRR; wyemigrowało około 2,2 mln ludzi)

- lata 1945 do 1970 masowe migracje ludności pochodzenia żydowskiego  do Izraela i USA, (łącznie wyjechało około 150 tys. Żydów)

- lata 60-te i 70-te XX wieku przypadają na emigrację z przyczyn ekonomicznych, tzw. emigracja za chlebem, przede wszystkim do USA, Niemiec, Kanady)

- lata 80-te XX wieku (migracje o charakterze politycznym i ekonomicznym; duża fala wyjazdów wiązała się z wprowadzeniem stanu wojennego w Polsce, a  wszyscy opozycjoniści uciekali przed internowaniem; główny kierunek emigrantów to przede wszystkim USA, Australia, Niemcy, Francja, Kanada, Włochy, Szwecja, Belgia, Holandia, Szwajcaria, Austria)

- fala migracji po wstąpieniu Polski do struktur Unii Europejskiej (po roku 2004, otwarły się zachodnie rynki pracy. Ludzie wyjeżdżali zwłaszcza do Irlandii i Wielkiej Brytanii. Szacuje się, że nasz Krak opuściło około 2 mln Polaków).Ostatnia fala migracji to przede wszystkim odpływ ludzi młodych i wykształconych, kuszonych lepszymi warunkami życia i zarobkami. Wyjechali też specjaliści w określonym fachu, na przykład kierowcy, pracownicy budowlani, mechanicy, stąd w Polsce zwolniły się miejsca pracy w niektórych branżach i spadło bezrobocie. Na chwilę obecną obserwujemy jednak falę powrotów emigrantów do Polski (zjawisko reemigracji), na co wpłynęły: wzrost kosztów życia w zachodnich krajach, brak pracy, kryzy w gospodarce światowej, tęsknota za domem w Polsce.

 

Powołujac sie na badanie CBOS z listopada 2006 r.13, najczestszymi kierunkami

migracji Polaków sa (wg kolejnosci): Wielka Brytania, Niemcy, Irlandia, Włochy, Holandia, Hiszpania, Austria, Norwegia, Szwecja, Francja. Według tych badan, od 2005 roku wyraznie wzrosła atrakcyjnosc Wielkiej Brytanii. Niemal połowa badanych deklaruje, 6e ktos z ich najbliższej rodziny wyjechał do pracy do jednego z panstw członkowskich UE - badani najczesciej wskazywali Wielka Brytanie (45%) oraz Niemcy (21%).

---