Literatura:

Strelau - Psychologia różnic indywidualnych

Strelau - Psychologia temperamentu

Nęcka - Inteligencja. Geneza, struktura, funkcje.

Matczak - Diagnoza intelektu

WYKŁAD I

26 II - Wprowadzenie do psychologii różnic indywidualnych. Determinanty różnic indywidualnych w zakresie temperamentu i inteligencji. Podstawy genetyki zachowania.

Pojęcie różnic indywidualnych

The science of psychology studies people at three levels of focus captured by the well-known quote: “Every man is in certain respects (a) like all other men, (b) like some other men, (c) like no other man" (Murray, H.A. & C. Kluckhohn, 1953).

Psychologia zajmuje się 3 poziomami zachowania ludzkiego:

1. każdy człowiek jest podobny jak inni ludzie;

2. każdy człowiek jest różny jak inni ludzie;

3. każdy człowiek jest wyjątkowy.

Różnice indywidualne (międzyosobnicze) to zjawisko polegające na tym, że jednostki należące do tej samej populacji różnią się między sobą pod względem porównywalnych charakterystyk fizycznych i psychicznych.

Przedmiot psychologii różnic indywidualnych

• Stałe różnice między ludźmi w zakresie:

- zdolności (inteligencja, zdolności specjalne);

- osobowości (w tym temperament);

- style funkcjonowania jednostki (style radzenia sobie ze stresem,

style poznawcze).

• Determinanty różnic indywidualnych

• Metody pomiaru różnic indywidualnych (różnice zdolności, osobowości, jak mierzy się temperament, czy inteligencję).

Różnice inter- i intraindywidualne - pewne cechy zachowania zmieniają się pod względem czasu (starzejemy się). W zależności od sytuacji pewne charakterystyki działają z różnym nasileniem.

Kategorie służące do opisu różnic indywidualnych:

→ Cecha

Niezmienna dyspozycja albo względnie stała tendencja do określonych zachowań w powtarzalnych sytuacjach adekwatnych do tych zachowań.

→ Wymiar

Pojęcie służące podkreśleniu, że jednostki zajmują określone miejsca na osi reprezentującej nasilenie danej cechy i że możliwe jest jej zmierzenie

→ Czynnik

Wyodrębniona w rezultacie analizy czynnikowej zmienna skorelowana ze zmiennymi eksperymentalnymi i wyjaśniająca część zależności statystycznych pomiędzy tymi zmiennymi (te dane dadzą się wyjaśnić wspólną zmienną)

→ Styl

Sposób przebiegu procesu, czynności albo działania.

Pojęcie cechy w ujęciu Gordona Allporta

→ cecha to „struktura neuropsychiczne mająca zdolność dostarczania wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania i ukierunkowania równoważnych (spójnych znaczeniowo) form zachowania adaptacyjnego.” (Allport, 1937, s. 295)

W tym ujęciu ważna jest spójność cech międzysytuacyjnych

Krytyka Waltera Mischela dotycząca pojęcia cechy

Brak dowodów na spójność międzysytuacyjną bądź czasową cech (oprócz zdolności).

Za spójność zachowania w większości odpowiadają warunki środowiska, nie wewnętrzne dyspozycje.

Cechy są tylko i wyłącznie pewnymi kategoriami opisowymi, za pomocą których ludzie opisują i upraszczają rzeczywistość, nie odzwierciedlają istnienia wewnętrznych cech.

Krytyka Mischela

→ Badania Hartshorne i May (1928) - studia nad uczciwością dzieci. Stwierdzili małą zgodność pomiędzy zachowaniami dzieci w różnych sytuacjach. Uczciwość w dużym stopniu zależy od sytuacji.

→ Badanie Office of Strategic Services (1948) - próba identyfikacji osób, które mogłyby być dobrymi szpiegami. Muszą sobie radzić i pracować w warunkach dużego stresu.

→ Badania Seymoura Epsteina (1979) - dostarczyły dowodów na spójność międzysytuacyjną i międzyczasową cechy.

Podsumowanie debaty osoba vs sytuacja

- zachowanie jest funkcją sytuacji i właściwych dla jednostki cech osobowości i intelektu;

- istnieją różnice indywidualne w spójności zachowań.

Dowody na spójność lub zmienność w zachowaniu zależą od 5 zmiennych:

1. kto jest badany;

2. gdzie odbywa się badanie;

3. jakie są badane cechy (temperament i inteligencja duża spójność);

4. jakie są używane metody pomiaru;

5. czy pomiary zostały zagregowane (czy pojedynczy pomiar, czy wielokrotny jakiegoś zachowania).

Pojęcie cechy uwzględniające krytykę Waltera Mischela:

Cecha - jest to względnie stała i swoista dla jednostki uogólniona tendencja do zachowywania się lub reagowania w określony sposób wyrażająca się w różnych, a zarazem spójnych z tą tendencją sytuacjach.

→ Status cechy

- Cecha ma status pewnych konstruktów hipotetycznych (nie jesteśmy w stanie powiedzieć czym są cechy).

- Cechy nie istnieją, odnoszą się do pewnego rodzaju zachowań.

- Może być mierzona pośrednio (przedmiotem pomiaru może być zachowanie).

- Pomiar jest modyfikowany przez aktualną sytuację, np. różne bodźce, czy też instrukcje - np. STAI - lęk jako stan i lęk jako cecha.

- Pomiar stanów jest modyfikowany przez nadawane przez jednostkę znaczenie.

- Cecha nie może być utożsamiana z neuropsychicznymi czy biopsychicznymi…

Pojęcie stanu i cechy.

STAN

- warunki krótkotrwałe

- przejawia się w sposób ciągły

- konkretny

- zależy od sytuacji

- ma charakter zdarzenia

- współwarunkowany przez cechę

- może być zaobserwowany

- może być mierzony bezpośrednio

CECHA

- warunki długotrwałe

- ujawnia się w odpowiedzi na bodziec lub

w określonych sytuacjach (tendencja)

- abstrakcyjny

- zależy od osób

- ma charakter dyspozycji

- przejawia się w stanach

- nie może być zaobserwowana

- może być mierzona pośrednio

→ Pojęcie typu wg Williama Sterna (1871 - 1938)

- Typ - „dominująca dyspozycja psychiczna bądź psychofizyczna, która przysługuje dającej się wyróżnić na jej podstawie grupie ludzi, przy czym jednak grupy tej nie można jednoznacznie i wszechstronnie oddzielić od innych grup”.

Introwertycy Ambiwertycy Ekstrawertycy

Dwa różne typy ludzi (na dwóch biegunach)

Typologia Hipokratesa - Galena w ujęciu „szufladkowym”, wymiarowym

Choleryk Melancholik

Sangwinik Flegmatyk

I. Kant 1798

Silne emocje

Choleryk Melancholik

Sangwinik Flegmatyk

Słabe emocje

Charakterystyki specyficzne dla kategorii typu (Strelau)

- Typ stanowi kategorię klasyfikacyjną;

- Typ stoi na pograniczu tego, co ogólne i indywidualne;

- Pojęcie typu obejmuje względnie stałe cechy psychiczne,

fizjologiczne, bądź anatomiczne;

- Granice między typami są płynne;

- Pojęcie typu obejmuje przede wszystkim cechy, czy zespół cech

dominujących.

DETERMINANTY RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH

Badania źródeł różnic indywidualnych

- Poznawaniem przyczyn zmienności populacyjnej zajmuje się genetyka zachowania - dyscyplina naukowa na pograniczu nauk biologicznych (genetyka molekularna) i behawioralnych (psychologia).

Przedmiot genetyki zachowania

- poznawanie przyczyn zmienności populacji;

- ustalanie wkładu czynników genetycznych w ogólną zmienność zachowania w określonej populacji;

- ustalenie wkładu czynników środowiskowych w zmienność zachowania w danej populacji;

- identyfikacja genów związanych z różnicami indywidualnymi w zachowaniu.

Ogólne założenia genetyki zachowania:

- jednostki w populacji różnią się zarówno z przyczyn genetycznych, jak i środowiskowych;

- zmienność w zakresie większości cech lub zachowań wynika z wpływów poligonowych (różnice indywidualne są uwarunkowane działaniem wielu genów niekiedy różnie umiejscowionych w chromosomach). Podejście to jest uzasadnione przede wszystkim w odniesieniu do cech lub zachowań, których wyniki pomiaru mają rozkład normalny.

Genetyka zachowania jako narzędzie dostarczające informacji o czynnikach determinujących różnice indywidualne w zachowaniu

- GZ jako argument na rzecz roli czynnika biologicznego leżącego u podstaw mierzonych cech;

- GZ pozwala na określenie udziału specyficznych składników genetycznych w determinowaniu różnic indywidualnych;

- GZ dostarcza jeden z najsilniejszych dowodów na rzecz roli środowiska w determinowaniu różnic indywidualnych;

- GZ pozwala na ilościową ocenę wkładu genotypu i środowiska w fenotypową wariancję mierzonego zachowania.

Dwa punkty widzenia na genetykę zachowania

- popularne ujęcie - determinizm genetyczny - geny

determinują wszystko (błędne podejście)

(geny → zachowanie)

- interakcja pomiędzy czynnikami genetycznymi a czynnikami

środowiskowymi

(geny wchodzą w interakcje także między sobą)

(geny + środowisko → ośrodkowy układ nerwowy

→ zachowanie).

Ojcowie genetyki zachowania

- Sir Francis Galton

- Autor pytania „Natura czy wychowanie?”

- Badania nad dziedzicznością geniuszu (XIX w. - Hereditory

Genius)

- przebadał ok. 1000 osób, które uznał za wybitne (np. politycy,

wojskowi, artyści, poeci, pisarze, uczeni), prześledził ich

rodziny kilka pokoleń wstecz - często wśród krewnych

znajdowały się wybitne osoby.

- geniusz w dużej mierze zależy od dziedziczności;

- twórca eugeniki - nauki, która miała „wyhodować” lepszych

ludzi.

- Gregor Mendel - czeski zakonnik

- badania nad potomstwem krzyżówek różnych odmian grochu

- I prawo - prawo czystości gamet - dziedziczność zależna jest

od tzw. zawiązków dziedziczności, które tkwią w każdym

dorosłym organizmie (każdy ma 2),a gamety połowę tych

zawiązków.

- II prawo - prawo niezależności segregacji cech - cechy nie

zależą od siebie.

- Charles Darwin (krewny Galtona).

- przed 1890 - środowisko determinuje

- 1920 - w USA rozwój behawioryzmu - środowisko determinuje

- 1950 - pierwsze nieśmiałe próby odrodzenia GZ

- 1960 - kontratak środowiska (teorie przywiązania matki i dziecka)

- 1980 - geny determinują

Połowa lat 80. - koniec dyskusji, pytanie - w jakim stopniu geny,

a w jakim środowisko determinują zachowanie.

Dobór rodziców

GE oraz G x E

(GE - korelacja genu i środowiska;

G x E - interakcja genu i

środowiska)

→ Genetyczny czynnik addytywny

- odnosi się do procesu dziedziczenia, przekazu genów z pokolenia rodziców do pokolenia potomstwa (bezpośrednio)

- dziecko od każdego z rodziców otrzymuje 50% własnych genów

→ Genetyczne czynniki nieaddytywne

- odnoszą się do zjawiska interakcji (wzajemnego oddziaływania na siebie) alleli genów w chromosomach organizmu potomnego

- interakcja alleli o tym samym umiejscowieniu w chromosomie - dominacja

- interakcja alleli o różnym umiejscowieniu - epistaza

- wpływ nie jest wspólny dla osób spokrewnionych genetycznie (wyjątek: bliźnięta monozygotyczne)

→ Dobór rodziców

- zjawisko polegające na dobieraniu się rodziców w oparciu o kryterium genetycznie uwarunkowanych cech

- dobór: - celowy/tendencyjny

- losowy/przypadkowy

- dobór celowy opiera się na podobieństwie albo przeciwieństwie cech (tzw. dobór komplementarny)

→ Epigeneza (wpływ na ekspresję, sposób ujawniania się genów)

- metylacja - grupa metylowa (CH₃) przyłącza się do jednej z zasad azotowych budujących DNA - cytozyny co hamuje transkrypcję i powoduje trwałe wyłączenie ekspresji genów.

- modyfikacja histonów

- wpływy epigenetyczne prawdopodobnie powodują różnice także pomiędzy bliźniętami monozygotycznymi.

→ Środowisko wspólne

- zespół składników opisujących środowisko danej rodziny biologicznej lub adopcyjnej

- składniki te obejmują:

- status społeczno - ekonomiczny (SSE);

- otoczenie fizyczne (wyposażenie mieszkania);

- liczbę członków rodziny zamieszkujących razem;

- tradycje rodzinne;

- klimat rodzinny;

- osobowość poszczególnych członków;

- rodzaj ich wzajemnych relacji (szczególnie rodzeństwo)

- sposób wychowania dzieci.

Poziomy:

SSE

↓

Warunki materialne

↓

Klimat rodzinny

↓

Zachowania członków rodziny

↓

Wzajemny wpływ członków rodziny

↓

Wychowanie dzieci

→ Środowisko specyficzne

- zasób indywidualnych, niepowtarzalnych doświadczeń środowiskowych danej osoby;

- tworzy się w wyniku specyficznych dla tej osoby interakcji i korelacji jej genotypu i środowiska w rodzinie i poza nią.

Składniki:

- kolejność urodzenia się dziecka;

- losowe zdarzenia i przeżycia (np. choroby, urazy pre- i postnatalne, rozdzielenie dzieci);

- wyniki interakcji pomiędzy rodzeństwem, dziećmi i rodzicami, pomiędzy pozostałymi członkami rodziny;

- czynniki pozarodzinne - skład grup rówieśniczych, rodzaj i wynik interakcji z rówieśnikami, nauczycielami i innymi osobami spoza rodziny, wpływ telewizji;

- u osób starszych: doświadczenia nabyte w pracy, ekonomiczne i psychologiczne warunki życia, nagłe zachorowania i urazy, rodzaj relacji z innymi ludźmi.

Kto potrzebuje rodziców?

- Judith Rich Harris w książce „Geny czy wychowanie? Co wyrośnie z naszych dzieci i dlaczego?” sugeruje, że za dużą część wariancji w przypadku wpływu środowiska specyficznego na osobowość odpowiadają rówieśnicy.

Metody badawcze GZ

- genetyka ilościowa - badania zmienności międzyosobniczej (różnice fenotypowe)

- genetyka molekularna - badanie czynników determinujących rozwój wewnątrzosobniczy (struktura DNA, mechanizmy regulacji ekspresji genów, poznawanie znaczenia genów)

Badania bliźniąt (genetyka ilościowa)

- porównywanie fenotypowych różnic wewnątrz par monozygotycznych (MZ) i dizygotycznych (DZ)

- bliźnięta MZ są genetycznie jednakowe

- bliźnięta DZ posiadają średnio połowę wspólnych genów

- MZ - różnice to efekt działania środowiska

- DZ - różnice to wpływy zarówno genów jak i środowiska

Badania rodzinne

- porównanie podobieństwa fenotypowego członków rodzin biologicznych (badanymi są rodzice i ich dzieci oraz rodzeństwo biologiczne)

- badania obejmują duże próby złożone z osób o różnym stopniu pokrewieństwa.

Badania adopcyjne

- próby badawcze - rodzice adopcyjni i ich adoptowane dzieci oraz rodzeństwo biologiczne i adoptowane wychowywane razem

- pozwala wyraźnie oddzielić wpływy genetyczne od środowiska rodzinnego.

Odziedziczalność - jaki procent zmienności fenotypowej da się wyjaśnić wpływem czynników genetycznych

- szerokie rozumienie pojęcia:

h_B² = v_G : v_P

procent zmienności fenotypowej wyjaśniona czynnikami genetycznymi (addytywnymi, nieaddytywnymi oraz efektem epigenetycznym)

- wąskie rozumienie pojęcia:

h_A² = v_A : v_P

bezpośredni wpływ genów - wpływ czynników addytywnych.

Interakcja i korelacja genotypu i środowiska

• Interakcja genotypu i środowiska - część wariancji przypisywanej interakcji pomiędzy różnymi genotypami i różnymi warunkami środowiskowymi.

Schizofrenia - interakcja genotyp - środowisko

Caspi i in., 2005 - COMT x używanie marihuany, badanie podłużne

- Korelacja genotypu i środowiska - specyficzna ekspozycja ludzi na bodźce środowiskowe (poszukiwanie środowiska odpowiadającego zdeterminowanym genetycznie cechom jednostki)

- pasywna - przekazowi genetycznemu towarzyszy stworzenie warunków środowiskowych sprzyjających rozwojowi cech, które są uwarunkowane przekazanymi genami;

- reaktywna - dziecko podlega wpływom środowiskowym wynikającym z reakcji ludzi na jego zachowanie;

• aktywna - wybór przez dziecko warunków środowiskowych odpowiadających jego genotypowi.

Wykrywanie genów związanych z zachowaniem - strategie badawcze

• Podejście OGOD (one gene - one disorder)

• Podejście QTL (quantitative trait loci)

- QTL (Loci cech ilościowych - Quantitative Trait Loci) - równoległe poszukiwanie i identyfikowanie genów związanych z określonym zachowaniem w różnych miejscach genotypu (?)

Identyfikowanie genów związanych z zachowaniem

- cechy zachowania - złożone cechy ilościowe;

- poszukiwanie genów związanych z zachowaniem -

2 grupy metod:

1. Analiza sprzężeń (linkage analysis)

2. Badania asocjacyjne (association study)

- Badania asocjacyjne

- asocjacja (powiązanie) - współwystępowanie allelu

umiejscowionego w konkretnym locus (miejsce, jakie gen zajmuje w chromosomie) z badaną cechą powyżej poziomu oczekiwanego jako przypadkowy;

- badania na poziomie populacyjnym lub przy zastosowaniu schematów rodzinnych.

- w populacji - 2 strategie:

1. porównywanie osób, u których występuje badana cecha (choroba) z osobami, u których ona nie występuje pod względem częstości genotypowych bądź allelicznych.

2. osoby o różnych genotypach porównywane pod względem wyników osiąganych na różnych wymiarach zachowania

-badanie Turakulova i in. (2004) - gen receptora adrenergicznego (polimorfizm STR - 17-29 powtórzeń CAG) a osobowość (EPQ-R)

Szybkie zmiany emocji

Powolne zmiany emocji

Genetyczne

Addytywne

Nieaddytywne

Efekt epigenetyczny

Środowiskowe

Wspólne

Specyficzne

3

3

---