Johann Wolfgang Goethe
CIERPIENIA MŁODEGO WERTERA
Treść powieści
Niemcy, II poł. XVIII wieku.
Młody, dość niezależny materialnie Werter przyjeżdża wiosną 1771 roku do małego miasteczka w celu załatwienia spraw spadkowych swojej matki. W dotychczasowym miejscu zamieszkania pozostawił matkę, przelotną sympatię (biedną Eleonorę) oraz przyjaciela Wilhelma.
Werter zatrzymuje się w pięknej posiadłości zaprojektowanej kiedyś przez pewnego, nieżyjącego już, hrabiego. Jest urzeczony widokiem okolicznej przyrody. Odpowiada mu samotność, która skłania go do filozoficznej zadumy nad sensem życia. Odbywa wędrówki po okolicy, trochę rysuje i czyta Homera, odrzucając inne książki:
...potrzeba mi kołysanki, a tę w pełni znalazłem w Homerze. Jakże często utulam nim do snu swą buntowniczą krew, bo nigdy nie widziałeś nic tak nierównego, tak niespokojnego jak to serce.
Werter szuka kontaktu z zamieszkującym te tereny ludem. Pewien wiejski parobek zwierza mu się ze swej wielkiej miłości do gospodyni, wdowy, u której pracuje.
Wkrótce Werter poznaje książęcego komisarza, wdowca z dziewięciorgiem dzieci, który zaprasza go do swej leśniczówki. Wybiera się tam w dniu, w którym młodzi ludzie urządzają na wsi zabawę. Tam w leśniczówce spotyka po raz pierwszy piękną Lottę karmiącą swoje młodsze rodzeństwo.
Werter bierze udział w wiejskim balu. Rodzącej się miłości do Lotty w czasie zabawy towarzyszą gwałtowne wyładowania atmosferyczne.
Lotta jest już prawie zaręczona z Albertem, chwilowo nieobecnym. Werter, ogarnięty silnym uczuciem, zaczyna bywać w domu jej ojca. Zaskarbia sobie sympatię zarówno jego, jak i jego dzieci oraz znajduje dużo życzliwości i zainteresowania ze strony Lotty, podziwiając jej urodę i łagodność charakteru. Słowem, przeżywa szczęśliwy okres swojego życia. W liście do przyjaciela pisze:
Przeżywam dni tak szczęśliwe, jakie Bóg chowa dla swych świętych, [...] tam czuję samego siebie i całe szczęście, które dane jest człowiekowi.
Jeszcze nigdy nie byłem szczęśliwszy, jeszcze nigdy moje odczuwanie natury, każdego kamyczka, każdej trawki, nie było pełniejsze i głębsze.
Po sześciu tygodniach powraca Albert i chociaż jest przyjaźnie nastawiony do młodzieńca i nie okazuje mu zazdrości, w odczuciu Wertera sytuacja ulega wkrótce zasadniczej zmianie.
Po wielu rozterkach Werter decyduje się na wyjazd z miasteczka i rozpoczyna pracę w poselstwie w innym mieście. Początkowo, chociaż to zajęcie go nuży, znajduje jakby ukojenie w licznych obowiązkach służbowych, które musi wykonywać. W myślach powraca jednakże często do tamtych dni:
...z każdym oddechem piję wspomnienie tej błogości, którą napełniały mnie tamte, nieliczne, szczęśliwe, niepowrotne dni [...] kwiaty życia są tylko złudą!
Jak wiele ich przemija, nie zostawiając śladu po sobie, jak mało ich wydaje owoc i jak mało z tych owoców dojrzewa!
Po pewnym czasie Werter dowiaduje się o zawartym już ślubie Alberta z Lottą. Wówczas uświadamia sobie, że jego uczucie do tej dziewczyny nie wygasło; ożywają wspomnienia i wzmaga się cierpienie:
Ja jej mężem! O Boże, któryś mnie stworzył, gdybyś mi był zgotował tę szczęśliwość, całe me życie byłoby ciągłą modlitwą! Nie chcę się prawować! Wybacz mi te łzy, wybacz mi moje daremne pragnienie!
Równocześnie przeżywa afront, jaki uczyniono mu w arystokratycznym domu, z którego wyproszono go ze względu na jego mieszczańskie pochodzenie. Dotknięty bardzo przykrym incydentem, podaje się do dymisji. Otrzymuje zwolnienie i opuszcza miasto. Odwiedza rodzinne strony i korzystając z zaproszenia przyjaznego mu księcia, spędza jakiś czas w jego myśliwskim zamku na wsi, ale czuje się tam źle.
Ulegając przemożnej sile uczucia, prawie po dziesięciu miesiącach od rozstania z Lottą, Werter przyjeżdża do miejscowości, gdzie mieszkają młodzi małżonkowie, aby być w sąsiedztwie ukochanej. Jej życie wygląda już teraz inaczej.
Werter często bywa u Lotty, nie mogąc wyrzec się przyjemności przebywania przy niej, lecz na próżno szuka szczęścia z poprzedniego lata. Nie potrafi opanować swego uczucia. Miłość, dotychczas przytłumiona oddaleniem i pracą, odżywa teraz ze zdwojoną siłą:
Ona czuje, co cierpię, dziś spojrzenie jej przeszyło do głębi me serce. ...koniec ze mną, nie zniosę tego dłużej! Dziś siedziałem przy niej [...] wzrok mój padł na jej obrączkę - łzy moje płynęły.
Powstaje sytuacja trudna dla wszystkich trojga, która rujnuje psychicznie Wertera i pogłębia w nim stany depresyjne. Sam stwierdza, że z trudem już zachowuje na zewnątrz pozory normalnego życia. Postanawia umrzeć, czując wokół siebie pustkę, którą próbuje sporadycznie zwalczać alkoholem. Często analizuje swoje stany psychiczne i coraz częściej pojawia się u niego pragnienie nieistnienia. W końcu cierpienie staje się dla niego nie do zniesienia:
Czuję, że widzi mnie niechętnie, życzy sobie, bym się oddalił. Od tygodnia jestem bez przytomności. Oczy moje są pełne łez.
Werter spotyka młodego Henryka, szukającego w końcu listopada kwiatów w ogrodzie, również obłąkanego z powodu nieszczęśliwej miłości do Lotty, u której ojca pracował jako pisarz. Kiedy wyznał dziewczynie swą gorącą miłość, został wydalony ze służby i z rozpaczy popadł w chorobę.
Dowiaduje się też, że znajomy parobek, zatrudniony u pewnej wdowy, objawiwszy jej zbyt gwałtownie swoje uczucia, został wyrzucony przez jej brata z pracy i później zamordował swojego następcę, który miał ją poślubić.
Werter, coraz bardziej zaabsorbowany myślą o samobójstwie, porządkuje zupełnie trzeźwo wszystkie swoje sprawy i powstrzymuje przyjazd przyjaciela Wilhelma, udając wobec wszystkich zajętego przygotowaniami do podróży. Do Wilhelma wysyła list, w którym dziękuje mu za przyjaźń i prosi go o wstawiennictwo do matki, by modliła się za swego syna oraz wybaczyła wszystkie zmartwienia, jakich jej przysporzył.
Nieproszony odwiedza Lottę i czyta sporządzony dla niej przekład fragmentu Pieśni Osjana szkockiego poety, Jamesa Macphersona (1736- -1796). Pod wpływem tej lektury, miłości i świadomości swego rychłego końca, porywa Lottę w ramiona i ta, zmuszona jego zachowaniem, wymawia mu dalsze odwiedziny.
Następnego dnia Werter pisze przejmujący, pożegnalny list do Lotty i wysyła służącego do Alberta, prosząc o pożyczenie mu pistoletów na rzekomą podróż.
Nocą, ubrany w niebieski frak i żółtą kamizelkę, strzela sobie w głowę. Jego agonia trwa dwanaście godzin. Umiera w przeddzień wigilii Bożego Narodzenia i zostaje pochowany późnym wieczorem tego samego dnia.
Problematyka
powieści J.W. Goethego Cierpienia młodego Wertera
1. Biografia
Johann Wolfgang Goethe (1749-1832), najwybitniejszy niemiecki poeta i pisarz okresu Sturm und Drang i klasyki weimarskiej, uczony, myśliciel i mąż stanu, ojciec romantyzmu.
Pochodził z bogatej rodziny mieszczańskiej. Studiował prawo w Lipsku. W 1775 r. poeta zamieszkał w Weimarze i pełnił funkcję tajnego radcy księcia sasko-weimarskiego Karola Augusta, a później prezesa izby finansów.
W latach 1791-1817 kierował teatrem weimarskim. Uczynił z miasta kulturalny i literacki ośrodek księstwa. Następnie odbył dwuletnią podróż do Włoch, gdzie bliżej zetknął się z tematyką antyczną.
Od 1794 r. przyjaźnił się i współpracował z F. Schillerem.
Pierwsza jego miłość miała na imię Małgorzata (nazwał tak bohaterkę Fausta). Inna wybranka jego serca, Charlotta Buff (która stała się pierwowzorem Lotty z powieści Cierpienia młodego Wertera), zwodziła poetę i w końcu wybrała za męża Kestnera.
Był to twórca o wszechstronnych zainteresowaniach (poezja, proza, dramat, nauki przyrodnicze), poruszający różnorodną problematykę. Jeszcze za życia uznano go za geniusza.
Jego dom i posiadłość w Weimarze stały się miejscem pielgrzymek młodych poetów z całej Europy.
Włączył się w ruch burzy i naporu, odrzucając jako jeden z pierwszych klasycystyczne zasady. Jego wczesna twórczość antyklasycystyczna i antyfeudalna jest typowa dla okresu Sturm und Drang, który odegrał w Niemczech rolę przełomu romantycznego.
Pisał wiersze liryczne, ballady, dramaty (tragedie), eposy i powieści.
Jego ważniejsze utwory:
Cierpienia młodego Wertera, Król Olch, Rybak, Elegie rzymskie, Ifigenia w Taurydzie, Egmont, Torquato Tasso, Poszukiwacz skarbów, Herman i Dorota, Faust, Z mojego życia, Zmyślenie i prawda.
Rozgłos i sławę europejską przyniosła mu powieść Cierpienia młodego Wertera.
2. Informacja o utworze
a) Powieść w formie listów
Goethe napisał swą powieść (w 1774 roku) w formie listów (czyli epistoł, stąd pojęcie powieść epistolarna), skreślonych wyłącznie przez bohatera tytułowego, skierowanych do przyjaciela Wilhelma (jedynie dwa były do Lotty i jeden do Alberta); listy uzupełnia krótką notą wydawcy oraz dłuższą narracją o ostatnich dniach bohatera, w którą wplata dokumenty w postaci listów i notatek Wertera,
w listach nie ma tradycyjnego początku i zakończenia; cechuje je subiektywizm i silne zabarwienie uczuciowe; pisane są z punktu widzenia autora, o sprawach, które go interesują i pochłaniają; nie różnią się od pamiętnika, gdyż przeznaczone są bardziej dla piszącego niż dla adresata.
jest to utwór o nieszczęśliwej miłości zakończonej samobójstwem Wertera, powieść duszy, miłosne wyznania postaci tytułowej, głęboka refleksja i zaduma nad życiem człowieka - plastyczna obserwacja życia i świata; utwór stanowi odwierciedlenie marzycielskich nastrojów ówczesnego młodego pokolenia; powieść ta zapoczątkowała modę na ten gatunek literacki.
b) Autobiograficzny charakter utworu
pobyt Goethego na praktyce aplikanckiej w sądzie w Wetzlarze,
zapoznanie się z uroczą Charlottą Buff i jej narzeczonym Kestnerem,
przyjaźń z ojcem Charlotty i gromadką jego dzieci,
wyjazd Goethego do Frankfurtu bez pożegnania (pozostawił jedynie listy do Charlotty i Kestnera) i jego depresja,
wstrząs, jakiego Goethe doznaje na wieść o samobójczej śmierci (w okresie, kiedy sam o takiej myśli) znajomego ze studiów, Jeruzalema, który odbiera sobie życie m.in. z powodu nieszczęśliwej miłości do żony kolegi; pistolety Jeruzalem pożycza od Kestnera,
wiadomość o odbytym ślubie Charlotty i Kestnera.
Goethe nie stara się więcej spotkać z Charlottą, a kiedy po czternastu latach ona sama odwiedza go jako wdowa, on okazuje jej obojętność.
3. Wnikliwy portret psychologiczny Wertera
a) Wielka, tragiczna miłość i stany uczuciowe bohatera
Werter
szlachetny, dobry, wykształcony, utalentowany artystycznie, uczuciowy, nadmiernie wrażliwy; łatwo się wzrusza, potrafi wylewać łzy niczym kobieta, skłonny do refleksji nad sobą i światem, zmienny w nastrojach, odmienny od otoczenia, niezwykły, indywidualista z bardzo dużą dozą subiektywizmu, lubiany przez wszystkich, niezrozumiany,
podatny na kobiece uroki, i sam również jest atrakcyjny dla płci pięknej; łatwo zyskuje zaufanie kobiet i jest mile widziany w ich towarzystwie,
atrakcyjność jego potęgują: umiejętność prowadzenia konwersacji, tańca, zabaw z dziećmi i nastrojenia fortepianu oraz znajomość rysunku,
cechuje go brak zamiłowania do pracy zawodowej; ma dużo wolnego czasu, oddaje się namiętnemu uczuciu jako sile najwyższej i wszechwładnej; jego szczęściu stoi na przeszkodzie fakt, że osoba, którą pokochał, nie odwzajemnia jego uczucia i przyrzekła już rękę innemu konkurentowi, a on na niej skupił swoje uczucia,
poznanie Lotty, prostej wiejskiej dziewczyny, wprawia Wertera w stan niewysłowionego szczęścia, chociaż od samego początku wie, że ona ma narzeczonego,
nie odbiera Lotty Albertowi, nie próbuje jej pozyskać dla siebie i nie walczy o nią, choć jest przekonany, że dziewczyna jest mu przychylna,
zrozumiał w końcu, dlaczego Albert chłodno go przyjmuje, a nawet zaczął odczuwać winę w stosunku do niego, ponieważ zamącił mu spokój domowy,
niechętnie podporządkowuje się drugiemu człowiekowi, nie godzi się z poglądami innych ludzi, niekiedy nietolerancyjny, protestuje przeciwko wszystkiemu, co ogranicza ludzką wolność,
zapatrzony w siebie, ma o sobie bardzo wysokie mniemanie i poczucie wyższości wobec innych,
serce dyktuje mu stosunek do samego siebie, do drugiego człowieka, do Boga i przyrody,
jego kontakt z parobkiem i spotkanie z obłąkanym Henrykiem; w nieszczęśliwej miłości parobka i w losie Henryka widzi jakby odbicie własnego losu i własnego nieszczęścia; parobka uważa nie za zbrodniarza, ale za istotę nieszczęśliwą i godną najgłębszego współczucia; ma okazję do rozważań na temat człowieka, ludzkiej natury, szczęścia i cierpienia oraz przyrody, w której szuka pociechy,
ambitny, utalentowany, pełen optymizmu i najlepszych chęci, usiłuje zrobić karierę zawodową, ale nie może znieść głupoty swego pracodawcy, jego pomysły w pracy są lekceważone; jego kariera załamuje się,
jego bunt przeciwko:
przesądom klasowym kształtującym panującą moralność i formy życia rodzinnego; społeczeństwo nie potrafi go zrozumieć, widzi w nim mieszczanina, wyklucza go z salonowego towarzystwa; talent, inteligencja i zapał nic nie znaczą wobec bariery pochodzenia,
niesprawiedliwym prawom i obowiązującemu kodeksowi moralnemu,
światu, który jest nieczuły i skonwencjonalizowany,
przeżywa dotkliwe klęski towarzyskie i uczuciowe; zostaje wyproszony z arystokratycznego salonu, a młoda baronówna uważa, że nie jest jej wart; Werter staje się obiektem kpin, przeżywa gwałtowne załamanie psychiczne, wraca na wieś do Lotty i pogrąża się w beznadziejnej miłości do niej, mimo że ta jest już szczęśliwą mężatką; jest ona dla Wertera bóstwem i bez niej wszystko dla niego jest niczym,
nękany pochłaniającym go uczuciem, ma wrażenie, że zmysły mu się mącą; nie mogąc zaspokoić osobistych pragnień, traci panowanie nad sobą i decyduje się na odejście od społeczeństwa, które napawa go wstrętem, na samobójczą śmierć, widząc w niej wyzwolenie, nie umiejąc znaleźć ani w religii, ani w filozofii ucieczki od swego cierpienia,
przyczyny jego samobójczej śmierci:
nieszczęśliwa miłość,
feudalne przesądy stanowe i niesprawiedliwe prawa,
doznanie zawodu w życiu towarzyskim i w kontemplacji natury,
chorobliwa wprost uczuciowość,
brak silnej woli i energii,
pesymizm i zniechęcenie do życia, choroba wieku,
Werter prototypem bohatera romantycznego i reprezentanta werteryzmu, który później użyczy wiele rysów byronizmowi i wzbogaci galerię typów ogólnoludzkich.
b) Werter symbolem określonej postawy życiowej, werteryzmu
werteryzm - romantyczna postawa zaczerpnięta z utworu Goethego Cierpienia młodego Wertera, charakteryzująca się pesymizmem, melancholią, poczuciem wyjątkowego osamotnienia, wyobcowania i niezrozumienia przez otoczenie oraz wielką, tragiczną miłością; synonimem takiej postawy stali się wówczas mężczyźni, którzy nie mogli zdobyć miłości wybranki swego serca,
moda na strój werterowski (niebieski frak, żółtą kamizelkę), w jakim Werter po raz pierwszy tańczył z Lottą, i na białe sukienki z różowymi kokardkami,
szerzenie się gorączki werterowskiej, moda na pewien styl bycia, odczuwania i zachowań:
patrzenie na rzeczywistość przez pryzmat poezji i marzeń,
wybujała uczuciowość,
zachwyt naturą,
protest przeciwko światu i jego konwenansom,
bunt wobec wielu dziedzin ówczesnego życia,
postawa Wertera znajduje naśladowców w całej Europie,
pojawienie się fali samobójstw z powodu nieszczęśliwej miłości, pielgrzymki do grobu Jeruzalema i miejsc opisanych w utworze,
pojawianie się na obrazkach, haftach, porcelanie postaci w strojach Wertera i Lotty; parodią typu werterowskiego jest Albin ze Ślubów panieńskich A. Fredry.
4. Pozostałe postacie utworu
Lotta
dobra, szlachetna, pogodna, lubi muzykę, taniec, lekturę, życie towarzyskie i swobodną wymianę poglądów,
dźwiga dobrowolnie przyjęty na siebie obowiązek wychowywania licznego rodzeństwa i prowadzenia domu owdowiałego ojca,
nie łamie słowa danego Albertowi i nie waha się ani na chwilę, choć mogłaby jeszcze zmienić decyzję; Albert daje jej poczucie stabilizacji, ale jej uczucie do niego zawiera pewne rysy niedoskonałości; brak między nimi głębi porozumienia, właśnie takiego, jakie istnieje między nią a Werterem,
jej serdeczny stosunek do Wertera, w którego obecności dobrze się czuje; przyjmuje jego uwielbienie, które dostarcza jej radości, i nie pozostaje niewrażliwa na jego urok,
nie ulega własnej namiętności; jest powściągliwa uczuciowo, cechuje ją umiar, poprawność, wzorowe zachowanie i niezwykle subtelnie wyczuwana granica jej zaangażowania uczuciowego,
przez długi czas pozwala Werterowi przebywać u siebie, nie potrafi lub nie chce odrzucić jego miłości i dopiero gdy jego wizyty już zbyt mącą jej szczęście małżeńskie, zdobywa się na to, by prosić go o przerwanie ich kontynuacji,
wzmaga się u niej rozterka wewnętrzna oraz skłócenie uczuć, co ostatecznie kończy się wstrząsem; na wieść o samobójstwie Wertera pada zemdlona i nie jest w stanie uczestniczyć w jego pogrzebie, ponieważ sama jest bliska śmierci.
Albert
dobry, szlachetny, wartościowy, pracowity; stale zajęty interesami, ma bardzo aktywny stosunek do życia,
darzy narzeczoną miłością niezmienną, niezachwianą, opartą na długoletniej znajomości i wzajemnym zaufaniu,
jest tolerancyjny i wyrozumiały dla Wertera i Lotty,
widzi sympatię Lotty dla Wertera, ale jest pewien jej uczucia i nie wypędza go ze swego domu, a nawet cieszy się jego uwielbieniem dla niej, sądząc, że nie może on być jego rywalem,
darzy Wertera serdeczną przyjaźnią, zachwyca go w pewnym sensie jego inność, chociaż w wielu sprawach ma odmienne zdanie, m.in. mówi mu: łatwiej jest umrzeć, niż mężnie znosić życie pełne udręki,
życiowo bardziej doświadczony od Wertera, jest od niego starszy,
w końcu jednak chłodno przyjmuje wizyty przyjaciela.
5. Problematyka społeczna w utworze
pierwsza powieść mieszczańska w Niemczech; jej bohaterowie są reprezentantami mieszczaństwa niemieckiego (Lotta, Werter, Albert),
krytyka wyniosłości i dumy arystokracji oraz jej obojętności na nędzę w kraju i niedolę ludu (w okresie pracy w poselstwie Werter ma okazję obserwowania ludzi z różnych klas społecznych),
bezsilność mieszczaństwa wobec bezprawia i przemocy panującej w kraju.
6. Ukazanie się utworu wielkim wydarzeniem literackim
powieść wywołała wrażenie, jakiego nigdy dotąd nie zanotowały kroniki w Niemczech,
serdeczny oddźwięk u czytelników; duża ilość listów do Goethego,
powieść odebrano jako utwór niezwykłej wagi, jako protest przeciwko rzeczywistości i obronę prawa jednostki do wolności i miłości,
uznano ją za dzieło nowatorskie w skali ogólnoeuropejskiej:
powstało wiele utworów muzycznych inspirowanych tą powieścią,
pojawiły się liczne naśladownictwa w wielu krajach,
przełożono utwór niemal na wszystkie języki europejskie; romantyczna historia Wertera poruszyła młodzież prawie całej Europy,
wyjątkowa pozycja, do dziś czytana; przyniosła autorowi największą sławę.