Dr hab. Dorota Zdunkiewicz-Jedynak

Przekształcenia jakościowe w polskim słownictwie: zmiany znaczenia wyrazów dawniej i we współczesnej polszczyźnie; neutralizacja nacechowania stylistycznego i ekspresywnego w słownictwie współczesnego języka polskiego. Przekształcenia ilościowe w polskim słownictwie; wyrazy wychodzące z użycia.

1. Zmiany zasobu leksykalnego mają charakter ilościowy lub jakościowy.

Zmiany ilościowe dotyczą zmiany liczby słów w poszczególnych okresach rozwoju, chodzi o wychodzenie z użycia pewnych wyrazów i pojawianie się nowych (neologizmy, neofrazeologizmy)

Zmiany jakościowe dotyczą:

• kręgów tematycznych słownictwa i jego zróżnicowania funkcjonalnego wynikającego z kształtowania się odmian i stylów polszczyzny

• życia wyrazów(wyrazy przestarzałe i archaizmy)

• mechanizmów zmian znaczeniowych

• wpływów obcych w zakresie słownictwa.

2. Zmiany ilościowe

Zasób leksykalny polszczyzny w najwcześniejszej fazie rozwoju (X-XI w.) zawierał ok. 2000 jednostek

( wyrazy rodzime, odziedziczone z jęz. prasłowiańskiego) i nieliczne zapożyczenia. Przeważały wówczas rzeczowniki i utworzone od nich przymiotniki, około 100 wyrazów pełniło funkcje gramatyczne (spójniki, przyimki).

Z. Klemensiewicz przyjmuje , że pod kon. XV w. polskie słownictwo obejmowało ok. 15.ooo jednostek. Obecnie słownik minimum, zawierający słownictwo podstawowe, pozwalające na codzienne porozumiewanie się zawiera 3.000- 5.000 wyrazów i frazeologizmów.

W okresie średniopolskim (XVI-XVIII w.) - na podstawie słowników G. Knapskiego i S. Lindego można określić liczbę słów. W pierwszym - 40.000, w drugim - 60.000 wyrazów. Można założyć ok. 50.000. W okresie średniopolskim zasób leksykalny potroił się. Związane jest to z potęgowaniem się roli języka ogólnonarodowego.

W okresie nowopolskim ( 1722-1939) oraz w polszczyźnie współczesnej - tendencje wzrostowe jeszcze wyraźniejsze. Przyjmuje się , że w okresie trzydziestolecia PRL powstało ok. 30 tys. jednostek jęz. ogólnego, nie licząc środowiskowych terminów itp. Słownik Doroszewskiego - 125.000 jednostek. W ciągu XIX i XX w. zasób leksykalny znów się potroił w porównaniu z okresem średniopolskim.

Kręgi tematyczne

Najstarszy zasób polszczyzny obejmowała przede wszystkim słownictwo podstawowe, dotyczące spraw codziennych:

• Życie wewnętrzne: duch, czucie, wola, wiara, miłość, wstyd, żal

• Życie religijne i moralne: bies, Bóg, grzech, prawda, wina, kara, cud, mara

• Podstawy poglądu na świat: życie, śmierć, czas

• Właściwości człowieka: starość, młodość, dobry, zły, głupi, leń, miły, srogi

• Budowa ciała: głowa, łeb, noga, oko, uch, kark, ramię

• Cechy fizyczne: chudy, tłusty, łysy, zdrów, biały, czarny

• Życie rodzinne: ojciec, matka, stryj, wuj, siostra, brat

• Organizacja społeczna: wojewoda, sejm, ksiądz 'władca'

• Gospodarstwo: izba, obora, rola, pasterz, radło, sierpie, żyto, pszenica, proso

• Ukształtowanie powierzchni, flora: góra, dół, brzeg, pole, jaskinia, morze, rzeka, jezioro, bagno, błoto, buk, grab, topola, cis, jodła, sosna, jabłoń

• Fauna: niedźwiedź, wilk, lis, jeleń, zając, bocian, dzięcioł, wrona, komar, mucha, chrząszcz

• Kruszce i kopaliny: sól, siarka, glina, skała, żelazo, ołów, srebro,

W okresie staropolskim - kilka grup ważnych:

• Nazwy urzędów: czestnik (cześnik), podkomorzy, sędzia, kanclerz, włodarz, miecznik, chorąży, stolnik, podstoli, krajczy, kuchmistrz, podczaszy

• Nazwy urzędów miejskich: wójt, ławnik, rajca, burmistrz

• Nazwy stopni pokrewieństwa: : snecha-sneszka `synowa', zełwa-zołwa-zołwica `siostra męża' jątrew-jątrewka ` żona brata męża', cieść-teść `ojciec żony', szurza `brat żony' naciot-pociot `mąż ciotki'

• Nazwy danin i podatków: opole, łanowe, podymne, poradlne, pogłowne, czynsz,

• Nazwy miar i wag: korzec, kwarta, garniec, stągiew, antał, centar, łokieć, piędź, stopa, staje, sążeń (miara długości)

Początki kształtowania się zawodowych odmian języka i słownictwa specjalistycznego ( terminologii chrześcijańskiej - zrąb około 70 wyrazów: piekło, ksiądz, anioł, ewangelia, kolęda, kościół; prawniczej : zakon, rota, pobór, posag, wiano, zastaw, najem, dzierżawa, dług, swar, wyrok, zajazd; terminologii górniczej : żupa, urobek, góra, dobywać; budowlanej : samborza' wieżyczka z bramą', trzem `sień', chyża `chata, chłodnica `altana')

Okres średniopolski

Tendencja do kształtowania się zawodowych odmian polszczyzny:

terminologia prawnicza: apelacja, dekret, cyrograf, testament, przywilej, mandat, hipoteka, prokurator, konfiskata, kwit (gł.zapożyczenia łac.)

początki kodyfikowania polskiej terminologii gramatycznej: imię `rzeczownik', słowo `czasownik', spadek mianujący `mianownik', spadek oskarżający `biernik', spadek wzywający `wołacz', spadek dawający `celownik', deklinacja, koniugacja

słownictwo myśliwskie: sokolnik, potrzask sidło (nazwy pomocników myśliwskich, pułapek, cech psów myśliwskich)

słownictwo górnicze i kuźnicze: kowalno `kowadło', szyb, mina `kopalnia', minarz `górnik'.

W okresie średniopolskim słownictwo jest już tak obfite, że zaczyna się specjalizować, umożliwiając komunikację w wielu dziedzinach, nie tylko w podstawowych sytuacjach komunikacyjnych. W tym czasie wyodrębniają się podstawy stylów: potocznego, retorycznego, naukowego, artystycznego, którym podporządkowane są wyspecjalizowane funkcjonalnie wyrazy i zw. frazeologiczne.

W każdej z epok część z zasobu leksykalnego wychodziła z użycia. Obliczenia słownictwa staropolskiego dokonane przez Z. Klemensiewicza pozwalają stwierdzić, że ze słownictwa staropolskiego jedynie 60% przetrwało przez w XVI i XVII, 40 % wyszła z użycia w I poł. XVI w., np.: Brońca 'obrońca', browarz `piwowar', rucho 'odzież', roba `niewolnica', otrok `mężczyzna', woźba `wożenie'.

Proces wychodzenia z użycia części słownictwa nasilił się na przeł. XVI/XVII w. i w XVIII w. ma miejsce w związku ze zmianami kulturowymi - przełomem renesansowo-barokowym i początkiem Oświecenia. Wychodzą wtedy z użycia np.: jałownik, naśmiewca `szyderca', żec `palić', godzinnik `zegar', wilować'szaleć.

W XIX w. zaniknęły m.in.: acan, abecadlnik `elementarz', adwersarz, ambaje `mrzonki', kłamny, truchleć `słabnąć', hałaburda'awanturnik', jowialista'humorysta'.

3. Zmiany jakościowe

Przyczyny zmian znaczenia wyrazów:

• Historyczne: zmiany w materialnej jakości desygnatu, ale ciągłość nazwy zostaje zachowana: wóz - dawniej wyraz odnosił się do pojazdu drewnianego na czterech kołach, ciągniętego przez konie - stopniowo nazwa rozszerzona na auta

Zmiany są odbiciem stanu świadomości , ustabilizowania ocen i sądów. Postęp medycyny i oświaty sanitarnej zdecydowały o usunięciu znaczenia `zaraza' właściwego kiedyś wyrazowi powietrze' . Spalanie rozumiano dawniej jako niszczenie w płomieniach, dziś za istotę tego procesu uznaje się utlenianie (nowy zakres - spalaniem nazywa się utlenianie wewnątrz organizmu).

• Językowe: zmiany fonetyczne, morfologiczne lub składniowe

ciżba - w XV w. postać ciszczba ( wyraz motywowany przez cisnąć) `ścisk, tłok' dziś `wielka liczba ludzi (rzadziej przedmiotów), tłum, gromada'

podobieństwo brzmienia wyrazów megiera i hetera - spowodowało upodobnienie znaczenia tych wyrazów

leksykalizacja - zatarcie wyrazistości budowy słowotwórczej:

bielizna : Słońce wzniosło się na niebie, zalało bieliznę pola blaskiem olśniewającym (Dygasiński). Ona sama w środku nad ptactwem się wzosi, sama biała i w długą bieliznę ubrana (Mickiewicz)

namiot `to, co namiotano (narzucono), np. zasłona, baldachim''prowizoryczne mieszkanie z materiału'

wydma `to, co wydęte', np., „wydmy żaglów” `piasek wydęty wiatrem'

• Społeczne: wiążą się z zapożyczeniami wewnętrznymi, tj. z przenikaniem wyrazów z gwar środowiskowych do leksyki ogólnonarodowej i odwrotnie

chałtura - gw. aktorska `sztuka teatralna stojąca na niskim poziomie, ponadplanowa, z której zysk idzie dla reżysera, aktora, wykonawców' w j. ogól. 'dodatkowa praca, podjęta dla zarobku szybkiego i łatwego, często wykonywana niedbale'

rozpylacz - j. ogól. `przyrząd do rozpylania cieczy lub zawiesin' w gw. konsp.partyzanckiej `pistolet maszynowy'

• Psychologiczne: wyrażają się w poszukiwaniu ekspresywności, tabu i w eufemizmach

klępa ` samica łosia' 'kobieta ociężała, niezgrabna, niechlujna'

4. Typy zmian znaczeniowych . Klasyfikacja Hermanna Paula - 1880:

• Specjalizacja (zawężenie znaczenia):

maciora (por. macierz, macierzysty ) - XV w. `matka' „ Proście boga wy miłe i porządne maciory, by wam nad dziatkami nie były takie pozory”

zboże - do XVI I `dobytek, majątek, bogactwo' „Przyjął Jan Święty w Stróżą swoję i w pospólstwo swego zboża „ (XVI w. )

zaćma - dawniej `zaciemnienie'

złodziej `złoczyńca' 'ten, który kradnie'

Ukraina `kres, terytorium przygraniczne''nazwa własna'

pątnik `podróżnik ` dziś: podróżnik wędrujący do miejsc świętych'

wiekuisty wieczysty -wiekowy-wieczny - jeszcze u Lindego synonimy: wieczny = wieczysty, wiekuisty, bez końca trwający dziś: wiekuisty ogr. do pojęć religijnych (światłość wiekuista, żywot wiekuisty), wieczysty w j. prawn. (księgi wieczyste, wieczysty zapis, wieczysta dzierżawa), wieczny - zn. ogól. 'nieograniczony w czasie, trwający bez końca i początku', wiekowy `taki, który przeżył wiele lat'repartycja funkcji znaczeniowych

pochwa do XVIII w. synonim poszwapotem repartycja funkcji znaczeniowych

• Generalizacja (uogólnienie, rozszerzenie znaczenia)

W zmianach tego typu odzwierciedla się proces doskonalenia władz poznawczych człowieka, rozwój myślenia abstrakcyjnego. Nasilenie takich zmian przypada w polszczyźnie na w XVI, kiedy to na podłożu nazw konkretnych odnoszących się do realiów codziennych, bytowych powstają dziedziny słownictwa abstrakcyjnego - leksyka społeczna, filozoficzna, terminy naukowe

ojczyzna - `spadek po ojcu, dobra materialne, zwłaszcza ziemia''kraj ojców'

wytyczna `dziesięcina wytyczana w polu' 'wskazówka'

wpływ `wpływający płyn''oddziaływanie'

rżysko - `miejsce, gdzie była reż, czyli żyto''nie zaorane pole po zebranym zbożu, ściernisko'

miednica - `miska wykonana z miedzi''każda miska także plastikowa'

robota `praca niewolnicza' 'praca wszelkiego rodzaju'

Szczególnym typem generalizacji są eponimy - przekształcenie nazwy własnej w pospolitą:

Vincez Priessnitz (1799-1851) - twórca nowoczesnego wodolecznictwa, wynalazca urządzenia do kąpieli natryskowej

Candid Jaccuzi (1902-1986) - wynalazca urządzenia montowanego w basenie lub w wannie dzięki któremu woda tworzy wiry i bąbelki

Wijhelm Conrad Roentgen (1845-1923) - odkrywca promieni X

Giovanni Casanova (1725-1798) - wenecjanin, pisarz, libertyn, poszukiwacz przygód, znany uwodziciel

Samuel Colt (1814-1851) - założyciel fabryki broni palnej, w której produkowano broń z bębnem obracającym się mechanicznie

Sylwester Graham (1794-1851) - amerykański prekursor zdrowego trybu życia i żywienia, propagator diety złożonej z chleba pieczonego w domu z surowego ziarna, owoców i jarzyn

Charles Lynch (1736-1796) -plantator ze stanu Wirginia, w czasie rewolucji amerykańskiej przewodniczył nielegalnemu sadowi, powołanemu przez patriotów w celu karania lojalistów

• Przesunięcie (inaczej: przeniesienie) znaczenia ( w tym metaforyzacje i metonimizacje) - znaczenie wyrazu „przesuwa się” z jednego przedmiotu na drugi , np. występujący w sąsiedztwie, z czynności na wykonawcę, narzędzie lub wytwór itp.

list - dawniej `liść drzewa'

ul -`dziura, wydrążenie''wydrążony pień z osadzonymi pszczołami', w XVI w. `wrzód „'noga ulów pełna”

od wyrazu ul - zdrobniała forma ulica `otwór, przejście', 'wąwóz, droga''wydzielony pas w ) mieście, składający się z jezdni, przeznaczonej dla ruchu kołowego, i chodników dla pieszego'

guz `narośl' ` zapięcie'

flejtuch `opatrunek z szarpi, kładziony z maścią na ranę szczególnie ropiejącą' 'osoba niechlujna'

strzelba „Z dział strzelba długo trwała” (XVI w.) konkretyzacja znaczeniowa

rzeźba” Okrutna tedy stała się rzeźba w onej gęstwinie” (XVII w. ) konkretyzacja znaczeniowa

przesunięcia substytucyjne - zastosowanie tej samej nazwy przedmiotu, które się stopniowo przeobrażają w związku z postępem cywilizacji

pociąg w I poł. XIX w - ciągnięty przez konie, dziś o napędzie parowym lub elektrycznym.

Przesunięcia i specjalizacje zwiększają zasób elementów nominatywnych języka.

5. Karol Jaberg 1903- dwie nowe klasy przeobrażeń semantycznych - melioracja i degradacja

• Melioryzacja (polepszenie) treści i/lub wartości stylistyczno-emocjonalnej - wyraz przechodzi z niższego pola semantycznego do wyższego, czemu może towarzyszyć polepszenie nacechowania stylistycznego

kobieta - daw. wyraz o znaczeniu obelżywym `ladacznica' (por. etymologia: kobe - `chlew')

kałuża - daw. wyraz o wyraźnym związku z kałem

• Pejoratywizacja (degradacja, pogorszenie) treści i/lub wartości stylistyczno-emocjonalnej - wyraz ulega degradacji z pola wyższego do niższego, czemu może towarzyszyć pogorszenie nacechowania styl.

wariat (od łac. variare `różnić się, być innym') dziś: `człowiek upośledzony umysłowo, niedorozwinięty, pozbawiony inteligencji'

idiota (od gr. idiotes `osoba prywatna, nie mieszająca się do spraw publicznych, odcięta od świata, nie mający więzi z innymi ludźmi' dziś: `człowiek upośledzony umysłowo, niedorozwinięty, pozbawiony inteligencji'

gęba - daw. `usta, twarz' bez nacechowania stylistycznego

epistoła - daw. `list' bez nacechowania stylistycznego

dziewka - XVI w. `córka, młoda dziewczyna' „Nie do takiej łożnice, moja dziewko droga, miała cię mać uboga doprowadzić” (Kochanowski) XVIII w. `służąca''kobieta lekkich obyczajów'

dupa - daw. `dziura, wydrążenie, dziupla' eufemizm do XVIIIw. wulgaryzmu rzyć `pośladek, tyłek'

kutas - jeszcze w I poł .XX w. podst. znaczenie `ozdoba z nici i jedwabiu, wełny, sznurka w kształcie pędzla': „Podniesiona kurtyna z materii w białe i różowe pasy ze złotą frędzla podczepiona jest pośrodku i w prześwitach na złotych sznurach z kutasami” dziś wulgaryzm 'członek męski'

Zmiany nacechowania jednostek leksykalnych następują podobnie jak przekształcenia semantyczne, od początku istnienia języka, różne jednak może być ich tempo. Dawniej proces - stopniowy.

Przykład: przesiadka - 1951 r. kwestionowany przez W. Doroszewskiego, w latach 70 - w słowniku poprawnej polszczyzny - z kwalifikatorem pot., w NSPP - bez kwalifikatora.

Dziś wystarczy parę lat, aby jednostka o rodowodzie środowiskowym upowszechniła się w języku potocznym, a dalej została uznana za stosowną także w wypowiedziach publicznych. Leksyka używana dotąd w potocznej polszczyźnie kontaktów nieoficjalnych awansuje do rangi środka komunikacji publicznej.

przekręt - `malwersacja, nadużycie finansowe, oszustwo' : „Jedna i druga strona oskarża się o przekręty i łamanie prawa przy okazji przekazywania działek w wieczysta dzierżawę” ( dla autora - dziennikarza przekręt sytuuje się na tym samym poziomie stylistycznym, co łamanie prawa)

Taka nobilitacja wyrazu nie jest dziś zjawiskiem odosobnionym, jednostkowym. Proces neutralizacji jednostek nacechowanych nabiera charakteru masowego. Podlegają mu całe kategorie wyrazów, np. formacje słowotwórcze będące wynikiem uniwerbizacji : -ówka.

Jeszcze niedawno wyraźna różnica stylistyczna między konstrukcjami typu: zawodówka, wieczorówka, zerówka, podstawówka a szkoła zawodowa, szkoła wieczorowa, klasa zerowa, szkoła podstawowa.

Dziś ten typ formacji - staje się neutralnym składnikiem wypowiedzi publicznych: prasowych, urzędowych: „Terminy ferii zimowych dla podstawówek będą w tym roku inne niż dla szkół ponadpodstawowych”

Analogicznie nazwy gałęzi przemysłu: zbrojeniówka, drogówka, budżetówka. Początkowo ujmowane w cudzysłów - wkrótce cudzysłów zniknął - przejaw zadomawiania się struktur w rejestrze neutralnym polszczyzny.

Elementy potoczne przekazują treść w sposób skondensowany - wygodny środek komunikacji publicznej.

komórka - pot. odpowiednik nazwy wyrazowej telefon komórkowy - dziś: „Osoby posiadające komórki proszone są o ich wyłączenie na czas trwania spektaklu”

szefowa - „szefowa resortu sprawiedliwości Hanna Suchocka”, „szefowa Polskiej Akcji Humanitarnej Janina Ochojska”

Proces neutralizacji stylistycznej

Wyraz funkcjonujący w polszczyźnie pot. lub przejęty z odmiany środowiskowej okazuje się przydatny w komunikacji wzrost frekwencji w tekstach ( rola mediów, zdominowanych przez ludzi młodych, wychowanych w kręgu oddziaływania kultury masowej, której językiem jest odmiana potoczna)nacechowanie słabnie i zanikazneutralizowany wyraz pojawia się w kontekstach niepotocznychutrwala się w roli neutralnego składnika polszczyzny.

6. Znaczenie realne-etymologiczne, realne- strukturalne, pierwotne-wtórne

ZNACZENIE REALNE (to spośród znaczeń leksykalnych, które dany wyraz ma współcześnie i które jest dobrze utrwalone w języku oraz odznacza się dużą frekwencją w tekstach) ZNACZENIE ETMOLOGICZNE

ZNACZENIE REALNE ZNACZENIE STRUKTURALNE ( znaczenie, które wynika z budowy morfologicznej wyrazu (por. piwo piwnica, miedź miednica).

ZNACZENIE PIERWOTNE (znaczenie wyrazu, które pojawia się w języku wraz z pojawieniem się wyrazu, które funkcjonowało początkowo jako znaczenie podstawowe, z czasem jednak zostało wyparte lub uległo modyfikacji, por. dup - `dziura, otwór')ZNACZENIE WTÓRNE -perspektywa diachroniczna

Kolaboracja - zn. etymologiczne `współpraca' Zn. realne `współpraca z wrogiem'

Opieszały - zn. etymologiczne `ten, który spieszył, stracił konia'zn. realne `ktoś ociągający się z wykonaniem czegoś'

Gniew - zn. etymologiczne `coś, co jest zgniłe, zgnilizna'zn. realne `gwałtowna reakcja na coś przykrego'

7. Wyrazy polskie wychodzące z użycia w ciągu ostatnich 100 lat

1. Wyrazy, które zachowują swoje tradycyjne znaczenie, ale zmieniły postać fonetyczną lub fleksyjną: hipokondryk, harbuz, komplement, kondel, karuzel, jendyczeć się

2. Wyrazy, które zachowują tradycyjną formę, ale maja inne znaczenie: kumać się dziś pejoratyw. `bratać się', daw. neutral.'stawać się czyimś kumem przez trzymanie dziecka do chrztu',

3. Wyrazy, których pewne formy są przestarzałe, inne zachowują żywotność: jarzmić (żywotne ujarzmić), krój (przestarzałe zn. `model, styl' -por. krój strof Kochanowskiego), kolej (przestarz. Zn. koleina - por. droga polna pokryta kolejami), jaszczur (przestarz. zn. `pryszczyca' - por. Woły mi się na jaszczur pochorowały).

4. Wyrazy, które całkowicie wyszły z użycia: hazardowny, infirmerka `kobieta pielęgnująca chorych'.

Eliminacja wyrazów nie musi być procesem kompleksowym, obejmującym cała rodzinę słowotwórczą.

• Często przymiotnik wychodzi z użycia, choć motywujący go rzeczownik zachowuje żywotność:

interes interesowy, hakhaczysty,

• Przestarzałość rzeczownika kaleta nie stanowi przeszkody dla żywotności serii: kaletnik, kaletniczy

• Zanikł hańbiciel, ale żywotne są: hańba, hańbić, haniebny .

• Zanik grupowy: hamer `piec hutniczy', hamerniczy, hamernia, hamernik; krotochwila, krotochwilny, krotochwilnik; kuban `łapówka' - kubaniarz, kubaniarski; koncept - koncepciarz, koncepciarski, koncepcista

Zamierające ciągi grupują wyrazy pochodzenia obcego- zapożyczenia są bardziej podatne na zmiany prowadzące do zaniku żywotności, mniej ustabilizowane w zasobie leksykalnym. Wyraźnie na przykład cofa się słownictwo intelektualne pochodzenia łacińskiego: indulgencja, impozycja, impostura, inwitacja, imaginować sobie, konsyderacja, , memmoracja, jurydyczny.

Na przeobrażenia leksykalne wpływają realia - ubytki ilustrują:

• zmienność przedmiotów z najbliższego otoczenia: prochowiec, pepegi, kabat, kolaska;

• ewolucję norm obyczajowych i etycznych: jałmużnica, jawnogrzesznik, heteryzm,

• ewolucję stosunków społecznych, zawodów, specjalności: praczka, krowiarz

Tendencja do likwidacji przerostów formalnych nie mających uzasadnienia funkcjonalnego lub stanowiących zagrożenie dla sprawności i precyzji komunikacji językowej:

• zmiana pożyczek na swojskie odpowiedniki: jurydyczny/prawniczy, industrialny/przemysłowy

• uprzywilejowanie struktur opartych na modelu bardziej typowym, powszechniejszym, np. zwyciężają formacje przymiotnikowe z -owy w miejsce tych z -ny: hazardowny/hazardowy, kolędowy/kolędny, kąpielowy/kąpielny, hurtowy/hurtowny, krysztalny/kryształowy

• dążność do precyzji nawet kosztem rozbudowania formy - usuwane czasowniki o schemacie znaczeniowym `być kim': kapelanować, matkować, klaunować, hurtować

• eliminacja struktur homonimicznych: hrabstwo `hrabia z żoną' i `obszar należący do hrabiego'

W historii języka proces przyrostu słownictwa był szybszy niż wypadania wyrazów istniejących. Po II wojnie światowej zmiany były rewolucyjne.

• Na mocy zarządzeń z dnia na dzień zginęły nazwy: dziedziczka, ordynat, zarządca, dzierżawca, fabrykant, foryś, lokaj, bona.

• Z nomenklatury zawodowej wyszły: subiekt, domokrążca, jatki, ordynacje, latyfundia, sklepy bławatne.

• Odchodziło słownictwo związane z życiem ziemiaństwa, np. nazwy pojazdów (wolant, kocz, brek), spotkań i gier towarzyskich(wist, raut, fajf), przedmiotami i pomieszczeniami świadczącymi o statusie użytkowników (gotowalnia, buduar, bawialnia, otomana, szezlong, lornion, peniuar, puzderko, pugilares, szlafmyca).

• Upaństwowienie szkolnictwa, zmiany w systemie oświaty spowodowały zmiany w nazewnictwie odnoszącym się do tej dziedziny życia: pensja, pensjonarka, ochronka, freblówka, pedel.

• Zniknęły materiały, a razem z nimi ich nazwy: fular, barchan, fildekos, perlon, kremplina, bistor.

• Wyszły nazwy pokrewieństwa: synowiec, wujenka, świekr, świekra.

• Tylko w literaturze można spotkać się z wyrazami: gilza, zbytnika, subiekcja, ekskursja, biusthalter, szansonistka, szwaczka, żurnalista.

Wśród wyrazów wychodzących z użycia dominują rzeczowniki, ale można znaleźć przykłady przymiotników i czasowników: sumitować się, ochędożyć, turbować się, łaziebny, krotochwilny, chutliwy.

Zmiany w kulturze, spadek czytelnictwa, rosnąca rola telewizji powoduje, że nie można mówić o równowadze między warstwą wychodzącą z użycia a neologizmami. W biolekcie ludzi młodych neologizmy stanowią znaczną część leksyki.

8. Przykłady wyrazów nowych - ostatnie 20 lat

admin, alkomat, auditing, baner, bankomat, billing, biopaliwo, bonus, catering, deadline, grant, glan, klikać, lajt, link, logo, mobbing, mop, netykieta, niszczarka, papamobile, Przytulanka, ratrak, real, recycling, sajgonka, siding, spam, stringi, surwiwal, tabloid, tipsy, ubogacić, uniseks, walentynka, weganin, wok, zapping, zdrapka, zoom

Bardzo dużo rzeczowników nazw- związanych z praca lub stanowiskiem w świecie wirtualnym( admin, webmaster, moderator),związanych z działalnością niezarobkową, hobbystyczną (blogowicz/bloger, spamer, flamer `osoba pisząca na forach w sposób obraźliwy' , flooder `osoba zasypująca forum niepotrzebnymi wiadomościami', czatownik, dzieci neostrady, forumowicz), związanych z działalnością nielegalną (haker), związanych z cechami psychicznymi związanymi z posługiwaniem się siecią (geek, nerd -`mol sieciowy'), noob `nowicjusz w Sieci, uciążliwy dla innych'

Wyrazy potoczne:

cienias, ćpun, detoks, drag, dresiarz, japiszon, kablówka, kibol, kumaty, lamer, luzacki, padaka, pałer, paker, ściema, upierdliwy, wtopa, zajebisty, ziomal, szmateks

Literatura

• Buttler D., Rozwój semantyczny wyrazów polskich, Warszawa 1978

• Buttler D., Wyrazy polskie wychodzące z obiegu w ciągu ostatnich 100 lat, w: Procesy rozwojowe w językach słowiańskich, red. J. Zieniukowa, Warszawa 1992

• Dubisz S., Rozwój zasobu leksykalnego polszczyzny, w: Nauka o języku dla polonistów, red. S. Dubisz, Warszawa 2002

• Satkiewicz H., Neutralizacja nacechowania stylistycznego i ekspresywnego w słownictwie współczesnej polszczyzny, w: Słownictwo współczesnej polszczyzny w okresie przemian, red. J. Mazur, Lublin 2000

• Smółkowa T., Wyrazy wychodzące z użycia w okresie ostatnich lat, Polonica I (1975)

11

Dr hab. Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Słownictwo XX/XXI w., Wykład III

---