POLITECHNIKA BIAŁOSTOCKA

WYDZIAŁ BUDOWNICTWA I INŻYNIERII ŚRODOWISKA

INSTYTUT INZYNIERII I OCHRONY ŚRODOWISKA

Instrukcja do zajęć laboratoryjnych

Temat ćwiczenia: Kartografia gleb. Charakterystyka map glebowo rolniczych.

Numer ćwiczenia: 26

Laboratorium z przedmiotu:

Gleboznawstwo

KOD:                

Opracowała:

dr inż. Zofia Tyszkiewicz

2000

Instytut Inżynierii i Ochrony Środowiska

Katedra Ochrony Gleby i Powierzchni Ziemi

KOD:

Zawartość Instrukcji:

1. Wprowadzenie

2. Cel zajęć

3. Zakres i sposób wykonania ćwiczenia

4. Wymagania BHP

5. Literatura

1. Wprowadzenie

Kartografia gleb jest to dział gleboznawstwa zajmujący się sporządzaniem map glebowych na podstawie odpowiednich badań terenowych.

Mapa glebowa jest graficznym przedstawieniem zróżnicowania pokrywy glebowej na płaszczyźnie za pomocą umownych znaków graficznych z zastosowaniem prawideł przyjętych w kartografii. Podstawą do sporządzenia mapy glebowej są badania terenowe, badania laboratoryjne i prace kameralne. Mapy glebowe różnią się pod względem przeznaczenia i skali w jakiej są wykonane.

Badania kartograficzno - gleboznawcze

- wykonywanie map glebowych

Istnieje szereg metod stosowanych w badaniach kartograficzno - gleboznawczych. Zastosowanie ich uzależnione jest od podziałki mapy oraz od celu, któremu mają służyć.

W większości prac kartograficzno - gleboznawczych można wyróżnić następujące etapy:

- prace wstępne (przygotowawcze)

- prace polowe

- prace laboratoryjne

- prace kameralne

Prace wstępne (przygotowawcze) obejmują:

- zapoznanie się z celem, któremu ma służyć opracowanie,

- ustalenie zakresu badań oraz podziałki,

- ogólne zapoznanie się z terenem,

- skompletowanie podkładów topograficznych,

- zebranie i przestudiowanie istniejących danych i opracowań gleboznawczych, geologicznych, hydrologicznych,

- opracowanie kosztorysu,

- skompletowanie sprzętu terenowego,

- ustalenie składu ekipy terenowej.

Prace polowe są etapem podstawowym badań kartograficzno - gleboznawczych. W wyniku ich powstaje robocza mapa glebowa z wykreślonymi zasięgami gleb i zaznaczonymi punktami badań (odkrywkami, wierceniami). Rozmiary prac polowych zależą od podziałki w jakiej ma być wykonana mapa, obszaru objętego badaniami, celu jakiemu ma służyć opracowanie, od zróżnicowania rzeźby i pokrycia terenu, oraz od budowy geologicznej.

We wstępnej fazie prac polowych staramy się wyznaczyć orientacyjnie punkty badań szczegółowych, czyli miejsca wykonania odkrywek glebowych. W odkrywkach przeprowadzamy dokładne badania profili glebowych, ich budowy i morfologii. Na tej podstawie ustalamy genezę gleby, zaliczamy ją do odpowiedniego typu, rodzaju i gatunku oraz ustalamy wartość użytkową.

Metody w badaniach kartograficzno - glebowych

1. badania orientacyjne

2. badania marszrutowe

a. sposób równoległych przekrojów glebowych

b. sposób pętli

3. metoda punktów rozproszonych

2. metody siatki geometrycznej ( statystyczna)

3. metody siatki ruchomej

4. metoda z wykorzystaniem zdjęć lotniczych

Badania orientacyjne

Przydatne są do sporządzania map schematycznych, w podziałce mniejszej niż 1:300000 (mapy przeglądowe). Zasięgi gleb są wyznaczane orientacyjnie, a błąd liniowy ustalonych zasięgów glebowych nie powinien przekraczać 1 - 3 km.

Badania marszrutowe

Znajdują zastosowanie przy sporządzaniu map w skalach od 1:100 000 do 1 : 300 000, czyli do wykonywania map średnioskalowych. Przed przystąpieniem do marszruty należy dokładnie zapoznać się z terenem pod względem topograficznym, budowy geologicznej, roślinności itp. Następnie ustala się trasę marszu, wzdłuż której wykonuje się odkrywki glebowe. Dopuszczalny błąd liniowy przy wyznaczaniu zasięgów gleb nie może przekraczać 300 - 800 m.

Sposób równoległych przekrojów

Metoda ta polega na tym, że, na mapach topograficznych terenu przeznaczonego do badania, nanosi się linie proste równoległe, oddalone od siebie (w rzeczywistości) o 1 - 2 - 3 km (w zależności od skali mapy). Linie te są liniami marszruty. Dobrze jest, jeśli zaznaczone linie pokrywają się z drogami, granicami pól itp.

Sposób ten można zastosować do terenów równinnych o słabym zróżnicowaniu pokrywy glebowej.

Sposób ten pozwala na dość dokładne wyznaczenie granic zróżnicowania pokrywy glebowej, a następnie wyrysowania na mapę zasięgów gleb na drodze interpolacji, czy ekstrapolacji.

Sposób pętli

Polega on na tym, że teren badań dzielimy na sektory według naturalnych granic - najczęściej wzdłuż cieków wodnych.

Ustala się również bazę wypadową, z której wybieramy się na obchodzenie naszych sektorów. Przy ustalaniu tras obchodowych - stanowiących zwykle zamknięte pętle - wykorzystujemy istniejące drogi.

Sposób pętli jest jednym z najbardziej dokładnych przy sporządzaniu map średnioskalowych i wielkoskalowych dla obszarów o bogaty urzeźbieniu.

Metoda punktów rozproszonych.

Metoda ta polega na umieszczaniu punków badawczych (odkrywek i wierceń) w terenie w zależności od:

- rzeźby terenu

- roślinności

- barwy gleby

- składu mechanicznego gleby

- wilgotności gleby i itd. czyli w zależności od wszystkich cech, które wskazują na jednolitość pokrywy glebowej, czy też jej zróżnicowanie, w stosunku do obszarów przyległych.

Metoda siatki geometrycznej

Polega na wydzielaniu konturów gleb ornych, przy zastosowaniu siatki kwadratów najczęściej o bokach 50m. Na wierzchołku kwadratu wbija się palik i się go numeruje. W miejscach zaznaczonych palikami kopie się odkrywki i dokonuje wierceń. W czasie badań należy posuwać się ciągle wzdłuż boków kwadratów. Jest to metoda bardzo dokładna, ale i bardzo pracochłonna. Stosuje się ją w terenie, gdzie występuje zależność pomiędzy pokrywą glebową, a czynnikami które łatwo zaobserwować.

Metoda siatki ruchomej

Łączy w sobie elementy dwu poprzednio omawianych metod, tj. metody punktów rozproszonych i metody siatki geometrycznej.

Wyznacza się pasy o szerokości 100 lub 50 m i porusza się wzdłuż nich, obserwując cechy terenu, które mogą wskazywać na zmiany pokrywy glebowej. Wzdłuż tych pasów dokonuje się wierceń i kopie odkrywki.

Metoda z wykorzystaniem zdjęć lotniczych

Poszczególne etapy wykonywania map glebowych z zastosowaniem tej metody są następujące:

• interpretacja zdjęć lotniczych pod stereoskopem, prowadząca do wydzielenia na zdjęciach obszarów o analogicznym wyglądzie oraz wyznaczanie obiektów nie zidentyfikowanych,

• wykonanie odkrywek i wierceń (liczba uzależniona jest od skali mapy),

• wykonanie szczegółowych badań na tzw. powierzchniach próbnych (kluczowych), które muszą obejmować wszystkie gleby występujące na badanym obszarze; pozostała część terenu opracowuje się, wykorzystując prawidłowości występujące na wspomnianych powierzchniach kluczowych.

Prace laboratoryjne.

Prace te pogłębiają polowe badania pokrywy glebowej i służą do sporządzenia analitycznej dokumentacji tych badań. Obejmują one uporządkowanie i przegląd materiału z badań polowych, jak również prowadzenie analiz laboratoryjnych prób gleby.

Prace kameralne

Po zakończeniu prac polowych (terenowych) i laboratoryjnych zebrany materiał opracowuje się kameralnie. Zakres tych prac obejmuje:

- zestawienie materiałów uzyskanych w badaniach terenowych z wynikami oznaczeń laboratoryjnych,

- wykreślenie czystorysu mapy gleb, badanego obszaru,

- opracowanie tekstu do mapy glebowej,

- opracowanie map specjalnych.

PODZIAŁ MAP GLEBOWYCH

Podział map glebowych zależnie od skali

Skala decyduje nie tylko o dokładności rysunku konturów gleb, lecz przede wszystkim o stopniu dokładności wyrażenia szczegółów glebowych. Podziałka zależy od dokładności przeprowadzenia badań gleboznawczych.

- mapy małoskalowe (przeglądowe) - podziałka mniejsza od 1 : 300 000; są to przeważnie mapy w skali: 1:500 000, 1:1 000 000, 1:2 500 000. Obejmują one duże obszary, np. regiony geograficzne, kraje.

- mapy średniskalowe - skala waha się od 1:10 000 do 1:300 000 włącznie; są to mapy w skali: 1:25 000, 1:50 000, 1:100 000 i 1:300 000.

- mapy wielkoskalowe (szczegółowe) - sporządza się w skali równej i większej od 1:10 000, np. 1:5 000; 1:2 000, 1:1 000.

Podział map glebowych ze względu na przeznaczenie

- mapy ogólnoprzyrodnicze - przedstawiają rozmieszczenie gleb zależnie od działania czynników przyrodniczych i uwzględniają jednostki systematyki gleb. Mapy te są przydatne do celów szkolnych i ogólnopoznawczych określonych jednostek geograficznych lub administracyjnych. Przykładem takiej mapy może być mapa kuli ziemskiej.

- mapy glebowe specjalne (problemowe) - w zależności od treści wyróżnia się następujące mapy np.:

1. mapy glebowo - genetyczne

Przedstawiają one rozmieszczenie jednostek systematycznych gleb, takich jak: typ, rodzaj, gatunek itp.

2. mapy zasobności i potrzeb wapnowania gleb

Treścią ich są klasy zasobności w dostępne dla roślin formy K, P i Mg oraz potrzeb wapnowania

3. mapy glebowo - rolnicze

Mapy glebowo - rolnicze opracowywane są na podstawie dokumentacji gleboznawczej klasyfikacji gleb oraz specjalnych badań gleboznawczych. Wykonywane są w skali 1:5 000 i 1:25 000. Dla poszczególnych gospodarstw rolnych użyteczniejsze są mapy w skalach dużych - 1:5 000, są one bardziej czytelne i zawierają wiele szczegółów dotyczących zarówno stosunków glebowych, jak i możliwości uprawowych. Mapy glebowo-rolnicze w skalach 1:25000 są natomiast bardziej przydatne do celów planowania na szczeblu województw lub gmin. Główną ich treścią są kompleksy przydatności rolniczej gleb, są na nich zaznaczone również klasy bonitacyjne oraz niektóre jednostki systematyczne, takie jak typ i gatunek gleby. Mapy glebowo-rolnicze w skali 1:5 000 zostały wykonane dla obszaru całego kraju.

Ponieważ nie wszystkie informacje dotyczące gleby można uwzględnić na mapach (ze względu na ich przydatność i czytelność), wiele z nich przeniesiono do aneksów. Aneksy przeważnie sporządza się oddzielnie dla poszczególnych wsi lub w przypadku znacznego podobieństwa warunków glebowych - dla gmin.

Część I aneksu obejmuje charakterystykę środowiska geograficznego:

• budowę geologiczną,

• rzeźbę terenu,

• warunki wodne (hydrologiczne),

• warunki klimatyczne.

Część II aneksu zawiera:

• charakterystykę gleb (opis występujących na danym terenie typów, podtypów i rodzajów gleb, budowę profilową reprezentowanych odkrywek oraz podstawowe właściwości fizyczne i chemiczne gleb),

• charakterystykę wyróżnionych na mapie kompleksów przydatności rolniczej,

• tabelę doboru roślin uprawnych do poszczególnych kompleksów przydatności rolniczej,

• zestawienie liczbowe dotyczące:

1. powierzchni poszczególnych kompleksów przydatności rolniczej,

2. powierzchni poszczególnych klas bonitacyjnych,

3. gleb wymagających melioracji,

4. gleb zagrożonych erozją,

5. gleb w zależności od stopnia trudności uprawy mechanicznej itp.

Wykorzystanie map glebowo-rolniczych

Mapy glebowo-rolnicze w skali 1:5 000 mogą być wykorzystane przez różnych specjalistów do następujących celów:

• opracowania planów urządzeniowo-rolnych gospodarstw wielkoobszarowych,

• opracowanie programów i planów rozwoju wsi i gmin,

• doboru gatunków i odmian roślin uprawnych do lokalnych warunków klimatyczno-glebowych,

• planowanie produkcji roślinnej,

• doboru odpowiednich maszyn i urządzeń rolniczych,

• optymalizacji nawożenia i wapnowania,

• opracowania potrzeb i projektowania melioracji rolniczych,

• prac scaleniowych,

• planowania przestrzennego.

W podobnych celach, lecz dla większych jednostek administracyjnych (województwa, makroregiony), mogą być wykorzystywane mapy glebowo-rolnicze średnioskalowe 1:25 000 czy 1: 100 000.

4. inne mapy glebowe

• w zależności od zawartej w nich treści mogą nimi być np. mapy leśno - siedliskowe, czy też inne.

WYKAZ ZNAKÓW NA MAPACH GLEBOWO-ROLNICZYCH W SKALACH 1:5000 I 1:25000. LEGENDA MAPY.

Kmpleksy przydatności rolniczej gleb

1. pszenny bardzo dobry

- gleby zaliczane do tego kompleksu wyróżniają się duża miąższością poziomu próchnicznego, dobrą strukturą, korzystnymi stosunkami wodno-powietrznymi (wykazują dobre właściwości termiczne, korzystną przepuszczalność połączoną z możliwościami magazynowania wilgoci, odpowiednią przewiewność), dobrym układem dynamicznym stosunków mikrobiologicznych. Gleby te są żyzne i szybko uzyskują cechy wysokiej kultury. Są stosunkowo łatwe do uprawy. Nawożenie daje wysokie efekty. Wybitnie dobre dla rozwoju roślin warunki tych gleb umożliwiają stosowanie dość dużej tolerancji w zmianowaniu.

- do kompleksu tego zalicza się czarnoziemy, rędziny właściwe i czarnoziemne, mady oraz gleby brunatne (wytworzone z lessu i gliny zwałowej) - klasy I i II.

2. pszenny dobry

- gleby tu zaliczane przypominają na ogół gleby kompleksu poprzedniego. Zasadnicze różnice pomiędzy nimi sprowadzają się do tego, że w kompleksie drugim żyzność gleb ulega, w porównaniu z kompleksem pierwszym, pewnemu obniżeniu. Przyczyny tego mogą być następujące: mniejsza miąższość poziomu próchnicznego; silniejsze odwapnienie gleby, często połączone z silniejszym ługowaniem; słabsza strukturalność gleby; cięższy skład mechaniczny; zmniejszona przepuszczalność powietrzno-wodna; gorsze warunki termiczne; możliwość częściowego, bardzo słabego oglejenia w obrębie dolnych części profilu glebowego; w przypadku mad i niektórych innych gleb - silniejsza i bardziej długotrwała okresowa zalewność; niekiedy położenie umożliwiające powolny rozwój procesów erozyjnych; w innych przypadkach położenie utrudniające spływ wód wiosennych, co opóźnia rozpoczęcie prac polowych.

- kompleks ten tworzą czarnoziemy zdegradowane, rędziny (np. brunatne), mady. Najbardziej typowymi glebami kompleksu 2 są gleby brunatne i płowe wytworzone z glin zwałowych i utworów pyłowych wodnego pochodzenia, lub lessów słabo erodowanych. W glebach brunatnych i płowych, wytworzonych z gliny zwałowej, poziom Ap ma najczęściej skład mechaniczny piasku gliniastego mocnego i gliny lekkiej. Gleby tego kompleksu mogą też tworzyć się z iłów (gleby brunatne ciężkie i bardzo ciężkie).

3. pszenny wadliwy

- na glebach tego kompleksu plony ulegają, pod wpływem zmian pogody, znacznie większym wahaniom niż na glebach kompleksu 1 i 2. Wynika to stąd, że kompleks ten obejmuje gleby okresowo za suche. Jest to wynikiem położenia w terenie lub efektem budowy profilu. Gleby należące do tego kompleksu bądź położone są na zboczach wzniesień terenów falistych i pagórkowatych w wyniku czego łatwo ulegają procesom erozyjnym, bądź też występują na równinach ale przesychają na skutek dużej przepuszczalności podłoża.

- gleby tego kompleksu to najczęściej gleby brunatne właściwe i gleby płowe wytworzone z glin lub iłów, położonych na żwirach, piaskach, rumoszach wapiennych. Gdy węglany występują blisko powierzchni to gleby te zaliczane są do pararędzin brunatnych. Gleby te należą do klasy IVa i IVb, lecz niekiedy także do klasy IIIb.

4. żytni bardzo dobry

- w skład tego kompleksu wchodzą gleby, które pod wpływem wzrostu kultury rolnej mogą ulec przemianom kwalifikującym je do kompleksu pszennego dobrego, a nawet bardzo dobrego. W przypadku niestarannej uprawy, niewłaściwego i słabego nawożenia są one jednak typowymi glebami żytnimi. Dla wielu gleb tego kompleksu cecha charakterystyczną jest lżejszy skład mechaniczny w górnej części profilu, a cięższy w dolnej.

- do kompleksu tego należą gleby różnych typów, ale dominują gleby płowe o składzie mechanicznym w poziomach wierzchnich (Ap, Eet) piasku gliniastego lekkiego lub mocnego, zaś w poziomach głębszych (Bt, C) gliny lekkiej lub średniej. Dość często spotykane są też gleby brunatne i płowe niecałkowite, wytworzone z utworów pyłowych wodnego pochodzenia lub z lessu - na podłożach przepuszczalnych, a także lżejsze, przepuszczalne czarnoziemy na cięższych, często ilastych, podłożach. W skład tego kompleksu mogą też wchodzić rędziny i mady lekkie i średnie. Gleby tego kompleksu należą do klasy IIIb i IIIa.

5. żytni dobry

- gleby należące do tego kompleksu różnią się od gleb kompleksu poprzedniego większą „lekkością”, a co za tym idzie większą wrażliwością na susze w różnych okresach sezonu wegetacyjnego i mniejszą zawartością składników pokarmowych dla roślin.

- do najczęściej występujących w tym kompleksie gleb należą gleby płowe i brunatne, wytworzone z piasków gliniastych lekkich, całkowite lub podścielone pyłem, bądź gliną zwałową, a niekiedy iłem. W skład tego kompleksu wchodzą również czarne ziemie lekkie oraz mady lekkie i średnie, zalegające na podłożu silnie przepuszczalnym. Gleby kompleksy 5 zaliczane są z reguły do klas IVa i IVb.

6. żytni słaby

- jest to ostatni z kompleksów gleb lekkich, który jeszcze warto utrzymywać trwale w obrębie użytków rolniczych. Są to gleby lekkie, najczęściej całkowite, wytworzone głównie z piasków o małej pojemności wodnej, silnie przepuszczalne i ubogie w składniki pokarmowe. Są to gleby okresowo lub stale za suche.

- do najczęściej w tym kompleksie spotykanych należą gleby brunatne wyługowane oraz gleby rdzawe, płowe i bielicowe, wytworzone z piasków słabogliniastych, często pylastych i żwirowatych lub kamienistych, całkowitych, lub wytworzone z piasków gliniastych lekkich, płytkich na piaskach luźnych lub żwirach.. Są to najczęściej gleby klasy V, czasem IVb. Mogą też występować w tym kompleksie gleby brunatne wytworzone z glin lub pyłów, płytkie, na piaskach lub żwirach, lub gleby piaszczyste , przewarstwieone utworem pyłowym lub gliną (iłem) klasy V, rzadziej IVb. Ponadto: czarne ziemie lekkie, podścielone piaskiem luźnym, mady lekkie lub średnie, bardzo płytkie, na podłożu żwirowym lub piaszczystym - klasy IVb lub V, oraz bardzo płytkie rędziny klasy V.

7. żytni bardzo słaby

- należą do niego gleby zbyt suche i zbyt ubogie w składniki pokarmowe dla roślin, aby użytkować je rolniczo. Występują tu najuboższe gleby piaszczyste, nadające się przede wszystkim pod zalesienie.

- są to najczęściej gleby rdzawe wytworzone z piasków luźnych lub z piasków słabogliniastych na piaskach luźnych. O wiele rzadziej mogą to być gleby brunatne wytworzone z bardzo płytkich glin na żwirach lub piaskach luźnych, także gleby wytworzone z pyłu, mady bardzo lekkie piaszczyste. Wszystkie te gleby należą głównie do klasy VI, rzadziej V.

8. zbożowo-pastewny mocny

- jest to kompleks, w zakresie stosunków wilgotnościowych, przeciwstawieniem kompleksu pszennego wadliwego. Należą tu gleby nadmiernie uwilgotnione przy długotrwałych opadach i należy się liczyć z poważnym obniżeniem plonów. W ramach tego kompleksu wyróżnia się podkompleks zbożowo-pastewny mocny na glebach mineralnych i podkompleks zbożowo-pastewny mocny na glebach torfowych i murszowych.

Podkompleks zbożowo-pastewny mocny na glebach mineralnych obejmuje gleby mineralne o niektórych cechach produkcyjnych zbliżonych do gleb kompleksu pszennego dobrego lub wadliwego (z wyjątkiem stosunków wodnych). W obu przypadkach są to gleby stosunkowo ciężkie, bardziej odpowiednie pod pszenicę niż pod żyto, dające przeciętnie bardziej opłacalny plon buraków niż ziemniaków. Inne są tylko pozostałe rośliny towarzyszące wymienionym roślinom w płodozmianie. Wynika to z ryzyka straty plonów wywołaną nadmiernym uwilgotnieniem gleb w różnych okresach wegetacji.

• należą do tego kompleksu gleby różnych typów, mniej lub bardziej oglejone, a zwłaszcza gleby brunatne wytworzone z glny, czarne ziemie wytworzone z gliny, pyłu lub iłu. Są to gleby kalsy IVa i IVb, wyjątkowo także V i IIIb. Do kompleksu 8 zalicza się też mady oraz podmokłe czarnoziemy, występujące w obniżeniach terenu, a więc silnie oglejone. Bardzo typowymi glebami kompleksu 8 są gleby deluwialne właściwe i brunatne. Do tego kompleksu zalicza się też gleby torfowo-murszowe.

9. zbożowo-pastewny słaby

- kompleks ten obejmuje gleby, które mogą ulegać silnemu uwilgotnieniu, obniżającemu plony żyta i ziemniaków, ale sprzyjającemu uprawie niektórych roślin pastewnych. Z reguły są to gleby lekkie, których silne uwilgotnienie związane jest z położeniem w terenie lub nieprzepuszczalnym podłożem, a także warunkami pogodowymi. Gleby te często łączą cechę zbytniej suchości w okresach suchych, z nadmierną wilgotnością w okresach wilgotnych.

- zalicza się tu następujące gleby: czarne ziemie piaszczyste - właściwe i zdegradowane, mady lekkie i bardzo lekkie - płytkie i podmokłe, niektóre podmokłe odmiany rędzin. Ponadto: gleby murszowo-torfowe, murszowo-mineralne, mułowo-torfowe.. W kompleksie tym przeważają gleby klasy V i VI.

10. pszenny górski

- obejmuje on gleby, które w warunkach nizinnych i wyżynnych zostałyby zaliczone do kompleksów pszennych, a w terenie górskim mają takie położenie, że warunki klimatyczne nie ograniczają uprawy pszenicy. W górach kompleks ten występuje na obszarach niezbyt wysoko położonych nad poziomem morza (350 - 450 m n.p.m. lub nawet i wyżej), ale w warunkach mezo- i mikroklimatycznych, pozwalających uprawiać pszenicę.

- w kompleksie tym dominują gleby brunatne kwaśne, wytworzone z piaskowców, gleby deluwialne próchniczne i deluwialne brunatne, rędziny i pararędziny wytworzone z łupków i piaskowców marglistych.

11. zbożowy górski

- jest zespołem gleb o stosunkowo szerokich możliwościach produkcyjnych, jeśli chodzi o gamę roślin uprawnych. Można na nich uprawiać zarówno pszenicę , jak i owies. Możliwość uzyskania na glebach tego kompleksu wyższych plonów roślin wymagających jest ograniczona przez często występujący w warunkach górskich niekorzystny układ czynników meteorologicznych, a generalnie - ostrzejszy reżim klimatyczny. Jest to więc kompleks wyższych partii uprawnych terenów górzystych.

- znajdują się tu zarówno gleby brunatne i płowe (często bielicowane), wytworzone ze zwietrzeliny piaskowca, jak i bardziej szkieletowe rędziny i mady.

12. owsiano-ziemniaczany górski

- jest kompleksem, na obszarze którego jeszcze bardziej, niż w przypadku kompleksu poprzedniego, rysuje się ograniczający uprawy wpływ klimatu. Między innymi, mimo zupełnie niezłych właściwości gleb, niemożliwa jest praktycznie uprawa roślin ozimych.

- zalicza się tu płytkie gleby brunatne i rankery brunatne, gleby brunatne wyługowane. Mogą się tu pojawiać gleby bielicowe i bielice.

13. owsiano-pastewny górski

- obejmuje najwyżej położone w terenie górzystym gleby nadające się do uprawy, o czym decydują przede wszystkim względy klimatyczne. W strefach pionowych jest to ostatni kompleks uprawny, ale stojący na pograniczu opłacalności takiego zagospodarowania rolniczego.

- są to najczęściej rankery brunatne i bielicowane , płytkie gleby brunatne i gleby bielicowe, wytworzone ze zwietrzelin skał piaskowcowych lub magmowych, niekiedy płytkie rędziny górskie, a także gleby organiczno-mineralne (np. murszowo-mineralne). Gleby tego kompleksu podlegają bardzo silnej erozji wodnej.

14. gleby orne przeznaczone pod użytki zielone

- kompleks ten obejmuje silnie uwilgotnione gleby użytków rolnych, których orne użytkowanie jest niemożliwe ze względu na trudność przeprowadzenia melioracji. Do tego kompleksu należą gleby położone na zbyt stromych zboczach. Gleby te w przypadku użytkowania są intensywnie erodowane.

Oprócz kompleksów gleb ornych wyróżnia się 3 kompleksy użytków zielonych.

1z - użytki zielone bardzo dobre i dobre

- kompleks ten obejmuje najczęściej użytki zielone zaliczane najczęściej do klasy I i II. W kompleksie tym mogą występować gleby mineralne różnych typów, zapewniające najlepsze warunki rozwoju roślinności trawiastej i z rodziny motylkowych. Zasadniczą rolę w tym kompleksie odgrywają stosunki powietrzno-wodne gleby (zalewy wodami z rzeki). Przeważają tu trawy szlachetne z dużą domieszką roślin motylkowych, o wydajności 4 - 7 t/ha siana i więcej.

2z - użytki zielone średnie

• kompleks ten obejmuje użytki zielone zaliczane do klasy III i IV. Największe obszary kompleks 2z tworzy na łąkach pobagiennych, głównie na glebach torfowo-murszowych. Wydajność siana średniej jakości przeważnie wynosi 2,5 - 3 t/ha.

3z - użytki zielone słabe i bardzo słabe

- kompleks ten obejmuje użytki zielone klasy V i VI. Tworzy się na glebach przesuszanych i silnie erodowanych. Kompleks ten charakteryzuje się dużymi wahaniami wydajności siana i jego jakości. Na niektórych typach ekologicznych wydajność jest duża, ale jakość zła, na innych jest odwrotnie.

Rodzaj użytku

R - gleby orne

Ł - łąki

Ps - pastwiska

RN - gleby rolniczo nieprzydatne (nadające się pod zalesienie)

Ls - lasy

Tz - tereny zabudowane (o zwartej zabudowie)

W - wody

WN - wody nieużytki

N - nieużytki rolnicze

Klasy bonitacyjne

Dla gruntów ornych: I, II, IIIa, IIIb, IVa, IVb, V, VI, VIRz

Dla łąk i pastwisk: I, II, III, IV, V, VI

Typy i podtypy gleb

(bez znaku) - gleby o niewykształconym profilu

A - gleby bielicowe i pseudobielicowe (płowe)

B - gleby brunatne właściwe

Bw - gleby brunatne wyługowane i kwaśne

C - czarnoziemy właściwe

Cd - czarnoziemy deluwialne (namyte)

Cz - czarnoziemy zdegradowane i gleby szare

D - czarne ziemie właściwe

Dz - czarne ziemie zdegradowane i szare ziemie

G - gleby glejowe

E - gleby mułowo-torfowe i torfowo-mułowe

T - gleby torfowe i murszowo-torfowe

M - gleby murszowo-mineralne i murszowate

F - mady

R - rędziny o słabo wykształconym profilu

Rb - rędziny brunatne

Rc - rędziny próchniczne (czarnoziemne i szare)

Rd - rędziny deluwialne (namyte)

Rodzaje i gatunki gleb

(bez znaku) - gleby wytworzone ze skał osadowych luźnych (przedholoceńskich)

żp - żwiry piaszczyste

żg - żwiry gliniaste

pl - piaski luźne

ps - piaski słabo gliniaste

pgl - piaski gliniaste lekkie

pgm - piaski gliniaste mocne

gl - glina lekka

gs - glina średnia

gc - glina ciężka

płz - utwory pyłowe zwykłe

płi - utwory pyłowe ilaste

ls - gleby lessowe i lessowate lekkie i średnie (lessy i utwory lessowate zwykłe)

li - gleby lessowe i lessowate mocne (lessy i utwory lessowate mocne)

i - iły

ip - iły pylaste

Gatunki mad i osadów deluwialnych

bl - mady bardzo lekkie

l - mady lekkie

s - mady średnie

c - mady ciężkie

bc - mady bardzo ciężkie

dbl - deluwia bardzo lekkie

dl - deluwia lekkie

ds - deluwia średnie

dc - deluwia ciężkie

dbc - deluwia bardzo ciężkie

Rodzaje rędzin

(bez znaku) - rędziny węglanowe

◊ - rędziny gipsowe

Gatunki i rodzaje gleb wytworzonych ze skał masywnych

sk - gleby skaliste

sz - gleby szkieletowe

p - gleby piaszczyste

g - gleby gliniaste

pł - gleby pyłowe

i - gleby ilaste

Dalszy podział na gatunki w miarę możliwości jak w glebach wytworzonych ze skał osadowych luźnych

- gleby wytworzone ze skał krystalicznych

- gleby wytworzone ze skał osadowych o spoiwie niewęglanowym

- gleby wytworzone ze skał osadowych o spoiwie węglanowym

Rodzaje gleb torfowych i mułowo-torfowych

n - torfy niskie

v - torfy przejściowe i wysokie

mt - gleby mułowo-torfowe

tm - gleby torfowo-mulowe

Oznaczenie miąższości gleb wytworzonych ze skał masywnych

(bez znaku) - gleby głębokie (ponad 50cm)

= - gleby średniogłębokie (25 - 50cm)

_ - gleby płytkie (do 25cm)

Oznaczenie zmiany składu granulometrycznego w glebach wytworzonych ze skał osadowych luźnych

• - zmiana uziarnienia następuje do głębokości 50cm

: - zmiana uziarnienia następuje na głębokości 50 - 100cm

. : - zmiana uziarnienia następuje na głębokości 100 - 150cm

o 15 - lokalizacja i numer odkrywki

o 16 - lokalizacja i numer opisanej odkrywki, z której pobrano próbki do analiz

• - nr konturu

3,8 pow. ha

PRZYKŁADY ODCZYTYWANIA SYMBOLI Z MAP GLEBOWO-ROLNICZYCH

W SKALI 1:5 000

Każdy kontur glebowy zawiera informacje dotyczące:

- numeru konturu

- powierzchni konturu,

- typu gleby,

- klasy bonitacyjnej,

- kompleksu przydatności rolniczej,

- utworu mechanicznego z którego powstała dana gleba.

6A

pgl • pl:gl - kompleks żytni słaby (6), gleby bielicowe lub pseudobielicowe (według nowej systematyki płowe), wytworzone z piasku gliniastego lekkiego, przechodzącego na głębokości do 50cm w piasek luźny, a na głębokości 50-100cm w glinę lekką

4B

pgl • glp - kompleks żytni bardzo dobry (4), gleby brunatne właściwe, wytworzone z piasku gliniastego lekkiego, przechodzącego na głębokości do 50cm w glinę lekką

2zD

pgm • gl - użytki zielone średnie (2z), czarne ziemie właściwe wytworzone z piasku gliniastego mocnego, przechodzącego na głębokości do 50cm w glinę lekką

3zDz

ps • gs - użytki zielone słabe i bardzo słabe (3z), czarne ziemie zdegradowane i szare ziemie wytworzone z piasku słabo gliniastego przechodzącego na głębokości 50-100cm w glinę średnią

Znakowanie i jednostki klasyfikacji gleb na mapach glebowo-rolniczych w skalach 1:5000 i 1:25000 przedstawiono według instrukcji Ministerstwa Rolnictwa (Dep. Urz. Roln.) oraz IUNG, wydanej w 1965 roku.

Od 1989 roku obowiązuje nowa systematyka gleb Polski, opracowana przez Polskie Towarzystwo Gleboznawcze. Ze względu na znaczne różnice w systematyce gleb, którą wykorzystywano do wykonania map glebowych, a nowa systematyką w praktyce rolniczej mogą pojawić się trudności interpretacyjne map glebowo-rolniczych, głównie w zakresie typologii gleb (rodzaje i gatunki nie uległy zmianom). Konfrontację tych dwóch systematyk przedstawiono w tabeli poniżej.

Symbol na mapie	Typy i podtypy	Typy i podtypy wg systematyki z 1989 roku
(bez znaku)	Gleby o niewykształconym profilu	Gleby inicjalne: skaliste, luźne, ilaste lub gleby słabo wykształcone: rankery i arenosole
A	Gleby bielicowe i pseudobielicowe	Gleby bielicowe lub gleby płowe*
B	Gleby brunatne właściwe	Gleby brunatne właściwe
Bw	Gleby brunatne wyługowane i kwaśne	Gleby brunatne kwaśne lub gleby rdzawe**
C	Czarnoziemy właściwe	Czarnoziemy (niezdegradowane)
Cd	Czarnoziemy deluwialne	Czarnoziemy (niezdegradowane
Cz	Czarnoziemy zdegradowane i gleby szare	Czarnoziemy (zdegradowane)
D	Czarne ziemie	Czarne ziemie (właściwe)
Dz	Czarne ziemie zdegradowane i szare ziemie	Czarne ziemie (wyługowane lub zbrunatniałe)
G	Gleby glejowe	Gleby opadowo-glejowe lub gleby gruntowo-glejowe
F	Mady rzeczne	Mady rzeczne
E	Gleby mułowo-torfowe i torfowo-mułowe	Gleby mułowe (torfowo-mułowe)
T	Gleby torfowe i murszowo-torfowe	Gleby torfowe lub gleby murszowe (torfowo-murszowe)
M	Gleby murszowo-mineralne i murszowate	Gleby murszowate (mineralno-murszowate lub murszaste)
R	Rędziny o słabo wykształcony profilu	Redziny (inicjalne)
Rb	Rędziny brunatne	Rędziny (brunatne)
Rc	Rędziny próchniczne	Rędziny (czrnoziemne)
Rd	Rędziny deluwialne (namyte)	Rędziny (czarnoziemne)

* Gleby płowe są wytworzone na utworach zwięzłych (piaski gliniaste, gliny, utwory pyłowe), tworząc kompleksy 4. i 5., natomiast gleby bielicowe są wytworzone na piaskach luźnych lub słabo gliniastych i tworzą kompleksy 7. i 6.

** gleby rdzawe są wytworzone na piaskach luźnych lub słabo gliniastych (kompleks 7. i 6.), natomiast gleby brunatne są wytworzone na utworach zwięźlejszych (kompleks 2. - 5.).

2. Cel zajęć

Zapoznanie studentów z zagadnieniami dotyczącymi kartografii gleb, podziałem map glebowych, zasadą kartowania gleb i czytania map glebowych, ze szczególnym uwzględnieniem map glebowo-rolniczych.

3. Zakres i sposób wykonania ćwiczenia

Na mapy topograficzne należy nanieść treść mapy gleboznawczej. Na podstawie otrzymanych danych należy wyznaczyć kontury elementarnych areałów glebowych. Każdy kontur winien zawierać informacje dotyczące kompleksu przydatności rolniczej gleb, typu gleby i składu mechanicznego utworów glebowych.

Typy gleb należy wyznaczyć według legendy:

symbol	Typ gleby	barwa
A B Bk P R C D Dz F G Pt Mt M	Gleby bielicowe Gleby brunatne właściwe Gleby brunatne kwaśne Gleby płowe Gleby rdzawe Czarnoziemy Czarne ziemie właściwe Czarne ziemie zdegradowane Mady rzeczne Gleby opadowo-glejowe i gruntowo-glejowe Gleby torfowe Gleby murszowe Gleby murszowate	jasnożółty ciemny brąz jasny brąz pomarańczowy ciemnożółty bardzo ciemny brąz granat ciemnoniebieski jasnoniebieski fiolet zieleń ciemna zieleń zielononiebieski

Zasięgi gleb wyznaczyć według danych:

MAPA I

Numery punktów	Informacje o glebie
1, 6, 7, 8, 9, 26, 27, 47	Gleby brunatne Skład mechaniczny: do głębokości 70cm występuje glina lekka, poniżej glina średnia. Skała macierzysta wzbogacona w węglan wapnia.
2, 10, 16, 17, 18, 25, 28, 35, 36, 39, 46, 48, 54, 58, 59, 65, 68, 71, 72, 78	Gleby brunatne Skład mechaniczny: do głębokości 30cm piasek gliniasty lekki, poniżej piasek gliniasty mocny. Nastąpiło wymycie CaCO3, brak węglanu wapnia w całym profilu.
5, 11, 15, 19, 24, 29, 34, 40, 45, 49, 52, 53, 60, 64, 66, 73, 74, 77	Czarne ziemie Skład mechaniczny: do głębokości 40cm piasek gliniasty mocny, poniżej glina lekka. Na głębokości 50-80cm nastąpiło wzbogacenie w węglan wapnia. Na głębokości od 100cm wyraźne oglejenie utworu.
3, 13, 20, 21, 33, 41, 50, 51, 62, 75, 76	Mady rzeczne Skład mechaniczny: do głębokości 120cm dominują piaski gliniaste lekki, poniżej glina lekka. Od głębokości 50cm wyraźne oglejenie utworów.
4, 12, 14, 42, 61, 63	Gleby murszowe Mursz występuje do głębokości 80cm, poniżej znajduje się 30-to cm warstwa torfu. Piasek gliniasty lekki występuje od głębokości 120cm.
22, 23, 30, 31, 32, 43, 44	Gleby torfowe Torf występuje do głębokości 120cm, poniżej piasek gliniasty lekki.
37, 38, 55, 56, 57, 67, 69, 70, 79, 80, 81, 82	Gleby bielicowe Skład mechaniczny: do głębokości 30cm występuje piasek słabogliniasty, poniżej piasek luźny.

MAPA II

Numery punktów	Informacje o glebie
19,41	Gleby rdzawe Skład mechaniczny: do głębokości 20cm piasek słabogliniasty, poniżej piasek luźny.
1,2, 18,20, 21, 22, 37, 38, 39, 40, 42, 43, 56, 57, 58	Gleby brunatne Skład mechaniczny: do głębokości 60cm piasek gliniasty lekki, poniżej piasek gliniasty mocny. W całym profilu brak węglanu wapnia.
3, 8, 13, 17, 23, 27, 30, 31, 36, 44, 47, 51, 55	Czarne ziemie Skład mechaniczny: do głębokości 100cm piasek gliniasty mocny, poniżej glina lekka. Na głębokości 40-70cm wytrącenia węglanu wapnia. W dolnych partiach profilu wyraźne oglejenie.
9, 12, 28, 29, 48, 49, 50	Gleby brunatne Skład mechaniczny: do głębokości 120cm glina średnia, poniżej glina ciężka. W poziomie C wyraźne wytrącenia CaCO3.
10, 11	Gleby płowe Skład mechaniczny: do głębokości 30cm piasek gliniasty mocny, poniżej glina średnia.
4, 5, 6, 16, 45	Gleby torfowe Torf występuje do głębokości 90cm, poniżej piasek luźny.
7, 14, 15, 24, 25, 26, 32, 33, 34, 35, 46, 52, 53, 54,	Gleby murszowe Mursz występuje do głębokości 70cm, poniżej 20cm torfu, który leży na piasku luźnym.

MAPA III

Numery punktów	Informacje o glebie
49, 52, 88, 88a, 115, 115a	Gleby rdzawe Skład mechaniczny: do głębokości 40cm występuje piasek słabogliniasty, poniżej piasek luźny.
1, 2, 3, 6, 7, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 38, 39, 40, 72, 93, 107, 108, 113, 128	Gleby brunatne Skład mechaniczny: do głębokości 80cm występuje glina średnia, poniżej glina ciężka. W skale macierzystej obecność konkrecji węglanowych i niekonkrecyjnych wytrąceń związków żelaza.
70, 71, 89, 90, 91, 92, 109, 110, 111, 112, 129, 130	Gleby płowe Skład mechaniczny: do głębokości 50cm występuje glina średnia pylasta, poniżej glina ciężka. Widoczne w profilu smugi związków żelaza na plus trzecim stopniu utlenienia.
13, 26a, 32, 36, 45, 48, 56, 57, 58, 59, 60, 74, 81, 82, 86, 95, 116, 125	Czarne ziemie Skład mechaniczny: do głębokości 90cm piasek gliniasty mocny, poniżej glina lekka. Utwór macierzysty wzbogacony w węglan wapnia. Dolne partie profilu glebowego z wyraźnymi cechami oglejenia.
4, 5, 8, 9, 10, 14, 15, 16, 17, 24, 25, 26, 37, 41, 42, 43, 44, 50, 51, 53, 68, 69, 73, 87, 94, 106, 114, 126, 127	Gleby brunatne Skład mechaniczny: do głębokości 40cm piasek gliniasty lekki, poniżej piasek gliniasty mocny. Nastąpiło wymycie związków wapnia (brak CaCO3 w całym profilu).
84, 85, 96, 97, 104	Gleby torfowe Do głębokości 70cm występuje torf, poniżej piasek gliniasty mocny pylasty.
12, 27, 35, 46, 55, 67, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 75, 78, 79, 80, 100, 101, 105, 117, 118, 120, 123, 124	Gleby murszowe Mursz występuje do głębokości 45cm, poniżej znajduje się 20cm torfu, który leży na piasku gliniastym mocnym pylastym.
11, 28, 29, 30, 31, 34, 47, 54, 66, 76, 77, 83, 98, 99, 102, 103, 119, 121, 122	Mady Cały profil glebowy zbudowany z piasków gliniastych mocnych i lekkich.

Do każdej pracy należy dołączyć opis, który powinien zawierać informacje dotyczące:

- opisu terenu, należy podać jak położony jest omawiany obszar w stosunku do rzeki i krótko określić jego rzeźbę,

- podać, które z typy gleb przeważają na analizowanym obszarze i procentowo określić powierzchnię jaką zajmują,

- dokładnie scharakteryzować położenie gleb w zależności od rzeźby terenu (zauważyć jakie gleby leżą w pobliżu rzeki a jakie na wzniesieniach). Zwrócić uwagę na uwilgotnienie tych gleb.

4. Wymagania BHP

• odzież ochronna typu fartuch

• ćwiczenie wykonywać jedynie w obecności osoby prowadzącej zajęcia

5. Literatura

Białousz St. Skłodowski P., 1996. Ćwiczenia z gleboznawstwa i ochrony gruntów. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej. Warszawa.

Dobrzański i in., 1995. Gleboznawstwo. PWRiL. Warszawa.

Drzymała St. i in., 1985. Analiza i klasyfikacja gleb. Skrypty Akademii Rolniczej w Poznaniu. Poznań.

Mocek A. i in., 1997. Geneza, analiza i klasyfikacja gleb. Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu. Poznań.

Strzemski M., i inni, 1973. Przydatność rolnicza gleb Polski. PWRiL. Warszawa.

Systematyka gleb Polski. 1989. Roczniki Gleboznawcze. T.14, nr 3/4

Turski R. i in., 1982. Gleboznawstwo. Zajęcia praktyczne dla studentów wydziałów ogrodniczych. Wydawnictwo Akademii Rolniczej. Lublin.

Uggla H., 1983. Gleboznawstwo rolnicze. PWN. Warszawa.

Witek T., 1973. Mapy glebowo-rolnicze oraz kierunki ich wykorzystania. IUNG. Puławy.

5

---