Historia Filozofii
semestr I
rok akademicki 1996/97 -
FILOZOFIA ODRODZENIA I REFORMACJI
Twórcą terminu „renesans” był włoski historyk sztuki Georgio Vasari. On zastosował ten termin do opisu zjawisk kulturowych. Przedtem słowo to oznaczało duchową odnowę. W XVI w. nabrało nowego znaczenia. Początki renesansu sięgają XIV w. (Boccalio, Petrarka) aż do XVII w . Wiek XV i XVI to typowy okres odrodzenia (renesansu).
Włochy wówczas zbierały owoce wypraw krzyżowych (bliskie kontakty ze wschodem).Sytuacja gospodarcza Włoch była dobra zwłaszcza po kryzysie Francji po wojnie stuletniej. Upada Uniwersytet Paryski w XV w. Następuje rozkwit uniwersytetów w Padwie i Bolonii. Oprócz Włoch życie uniwersyteckie rozkwita w Pradze, Krakowie (w Europie wsch.). Prócz uniwersytetów ośrodkami naukowymi były także akademie (nie było funkcji dydaktycznej) - Florencja, Akademia Rzymska skupiona wokół Bessariona (metropolita). Nauka miała charakter elitarny. Druk stworzył szanse rozpowszechniania wiedzy (II poł. XVI w.).
Sytuacja Kościoła była niedobra (kryzys - schizma zachodnia). Sobór w Konstancji w 1445 r. uzdrowił tę sytuację, ale w poł. XV w. znowu doszło do rozłamu i kryzysu. Rozwijał się koncyliaryzm (wyższość Soboru). Przyczyniło się to do zmniejszenia się wpływu Kościoła na kulturę. Sytuacja skomplikowała się po wystąpieniu Lutra. Nastąpiło osłabienie instytucji Kościoła, ale dyskusje toczyły się w kręgach Kościoła. Tropiono sprzeczności między prawem kanonicznym a Biblią, ale nie podważano podstaw światopoglądu chrześcijańskiego. Wszystkie dysputy szły ku udoskonalenie chrześcijaństwa. Reformy wszelkie były wprowadzane w życie. Italia pozostawała często na etapie teoretycznym, Europa zach. była praktyczno - reformatorska (Niemcy). Występowały jednak liczne powiązania między innymi w postaci Erazma z Rotterdamu. Odrodzenie podjęło problem godności człowieka przeciwstawiając się średniowiecznemu poglądowi o zepsuciu natury ludzkiej (bardziej zaznaczało się to w Italii). W reformacji podkreślano godność jednostki ludzkiej ale i podkreślano piętno grzechu pierworodnego. Ostrze reformacji było zwrócone przeciw Kościołowi jako pośrednikowi między Bogiem a ludźmi. Myślano o zależności Boga i ludzi (w Italii przejawiało się w panteizmie, w reformacji w zależności losu ludzkiego od Boga, Jego łaski). Człowiek renesansu jest wyrazicielem wszechświata, przyrody o Boga. Renesans umniejsza rolę Kościoła. Podkreślano aktywistyczne ujęcie godności ludzkiej (jego twórczość, pracę). Człowiek renesansu jest postrzegany bardziej indywidualnie niż w średniowieczu.
Człowiek nie tyle był panem przyrody, co elementem przyrody. Przyrodą kierują potężne siły, człowiek musi się włączyć w prawa tych sił, musi się do nich dostosować a nie nad nimi panować. (Stąd astrologia, alchemia...). Ten styl myślenia stworzył liczne dzieła z zakresu filozofii przyrody. Powoli w XVI w. zaczęła sobie torować drogę nowożytna nauka. W centrum zainteresowania renesansu stał człowiek. Zakwestionowano wartość scholastycznej filozofii, która nie wyróżniała człowieka, jego swoistości. Scholastyka schodzi na margines kultury.
Inny termin związany z renesansem to humanizm. Pochodzi od określenia studia humanitas, które obejmowały gramatykę, retorykę, historię, poetykę i pouczenie moralne - etyka. W XIV w. upowszechnił się pogląd, że studia te stanowią podstawę wiedzy o człowieku. W XV w. humaniści - uczeni uprawiający studia humanitas. W literaturze naukowej „humanizm” nie jest jednoznaczny. Niektórzy łączą to z odkryciem kultury starożytnej, inni rozumieją to przez ruch utrwalający wartości ludzkie. Wydaje się jednak, że „humanizm” to ruch intelektualny oparty na wiedzy filozoficznej, który wypracował filozofię praktyczną. W opozycji do scholastyki ta wiedza traktuje człowieka odpowiedzialnego za swą działalność w życiu społecznym.
Za inicjatora humanizmu uważa się Petrarkę (zmarł w 1374 r.). Jego hasło, by filozofia pouczała człowieka jak należy żyć. Powinna pomóc odnaleźć własne człowieczeństwo na drodze autorefleksji.
Zrodziło się więc dążenie do zmiany stylu wypowiedzi. Jako wzorzec Petrarka wskazał literaturę antyczną. W czasie wypraw do Bizancjum jeden z humanistów odnalazł manuskrypty Platona. We Florencji powstała Akademia Platońska (Salutati). Mistrzem metody filozoficznej był Lorenzo Valla (zm. 1457 r.).
Inni humaniści: Monetti, Broni, Alberti. Dyskusja ze scholastyką toczyła się na poziomie stylistyki. Scholastyka opierała się na abstrakcji a humaniści wyrzekli się tego, woleli przymiotniki, czasowniki. Chciano zbliżyć język pisemny do mowy potocznej.
Rola filozofii
Humanizm pojawił się najpierw w próbach zdyskwalifikowania scholastycznej stylistyki, która była schematyczna, abstrakcyjna. Humaniści wracają do języka barwnego - język ma wyrażać duszę.(Według Petrarki).
Humaniści wypracowali historio - filozoficzną metodę tekstów starożytnych podkreślając dystans historyczny. Odrzucali praktykę potwierdzania swoich poglądów autorami starożytnymi. Język był ważnym instrumentem poznania spraw ludzkich - miał służyć uchwyceniu ludzkich przeżyć i postaw wobec świata. Przestał istnieć spór o powszechniki - nowa odnosi się do psychiki i środowiska społecznego. Ujmowali mowę jako środek do więzi międzyludzkiej. Humaniści traktowali filozofię jako badania ludzkiej świadomości.
Poglądy na człowieka
Filozofia ma służyć poznaniu człowieka i pouczać o zasadach szlachetnego postępowania. Stąd humaniści głosili wyższość działania nad poznaniem. W człowieku jest prymat woli nad intelektem. Zdaniem Valli ludzkie przeznaczenie wynika z indywidualnego, psychicznego charakteru jednostki. Stwórca charakteru jest Bóg, ale Bóg nie działa bezpośrednio. /Detrminizm psychologiczny/. W ramach psychicznych uwarunkowań jednostka posiada wiele możliwości postępowania. Stąd podkreśla samowiedzę jako warunek jego postępowania. Samowiedzę zdobywa się stopniowo w toku działania. Humaniści mówią, że właściwym zadaniem człowieka jest najpierw działać, potem poznawać. Monetti rozumie działanie jako pracę fizyczną, dzięki której powstaje cywilizacja. Działanie humaniści wciągali na wszelką twórczość. Człowiek równa się twórca kultury, sztuki, cywilizacji. Humaniści odwoływali się do wspólnoty obywatelskiej (społeczeństwo). Szanując prawa jednostka uszlachetnia siebie. Miejscem działania człowieka jest rozumne, praworządne państwo. /Humanizm obywatelski to poznawanie prawa/.
Dyskusję wyższości prawa nad medycyną rozpoczął Petrarka mówiąc, że medycyna jest kluczem do poznania człowieka. Salutati głosił wyższość prawa nad medycyną, bo prawo i kulturę człowiek sam stworzył a przyrodę nie. Humanizm odznacza się uznaniem prymatu wartości moralnych i społecznych nad poznaniem i biologią.
Wzorce życia ludzkiego
Punktem wyjścia jest przeciwstawienie życiu kontemplacyjnemu życia aktywnego. Renesans w aktywności szuka ludzkiej godności. Życie kontemplacyjne wiązał z ascezą, modlitwą, klasztorem, rozmyślaniem. W tym nie przejawia się istota człowieka (wg. humanistów) ale w życiu czynnym - twórczość artystyczna, cywilizacyjna, działalność społeczna i polityczna. Stąd krytyka także stoicyzmu oprócz ascezy. Chwała pracy to błogosławieństwo, rozwój człowieka. Recepcja hedonizmu starożytnego - połączenie pracy i hedonizmu. Hedonizm był odnawiany przez poemat Lucjusza „De resum natura” - odnaleziony poemat, powrót do epikureizmu. Rozprawa Valli „O rozpaczy” - w miłości upatruje wyraz ludzkiej dobroci, przyjemność jest czymś samoistnym, potwierdzeniem cielesności człowieka. Chciano pogodzić hedonizm z chrześcijaństwem - chrześcijaństwo troszczy się o zbawienie całego człowieka - duszy i ciała. Nastąpiła poprawa stosunków społecznych, stąd Alberti zaleca życie w kręgu wielkiej rodziny - pracowitej i oszczędnej (ale niezbyt ciężkiej, z wyrzeczeniami). Myśl renesansową cechowała radość życia, zachwyt nad przyrodą, twórczością człowieka.
W Polsce renesans humanistyczny znalazł się w XV w. Filip Kalinach (Włoch, zm. 1496 r.) propagował epikureizm i koncepcję życia aktywnego.
Paweł z Worczyna (1430 r.) - profesor Akademii Krakowskiej, opowiadał się za życiem aktywnym, a kontemplacja odpowiada aniołom. Główną nauką filozoficzną powinna być etyka ucząca cnót społecznych.
Jan z Ludziska, profesor Akademii Krakowskiej, mówił o znaczeniu pracy podkreślając wartość pracy fizycznej.
Adam z Bochynia „stan zakonny jest sprzeczny z ludzką naturą”.
Renesansowy platonizm
Wydaje się, że platonizm jest negacją humanizmu (poznanie świata idealnego, kontemplacja idei). Mimo to notuje się w renesansie rozwój platonizmu (ośrodek - Florencja). Najpierw interesowano się Platonem ze względu na wartości literackie. Pierwsze przekłady mamy od Bruniego, ok. 1400 r. W I poł. XV w. przekładali go uczeni greccy we Florencji. Zainteresowanie wzrosło w czasie Soboru Florenckiego. Przybył wówczas do Florencji Gemistos Plethon - Grek (zm. ok. 1450 r.), który szerzył kult Platona odczytując go przez neoplatonizm. Bronił spirytualizmu i tezy o nieśmiertelności duszy. Od niego zaczęły się renesansowe dyskusje o duszy ludzkiej i jej nieśmiertelności. Plethon jest założycielem Akademii Platońskiej we Florencji. Rozkwit platonizmu przypadł na wiek XV. Dzieła Platona weszły do obiegu intelektualnego, powstała literatura platońska - o idealnej, duchowej miłości, piękno przyrody i człowieka. Charakterystyczny był spirytualizm - duchowa więź człowieka z Bogiem. Dążność do monizmu filozoficznego.
Pierwszym przedstawicielem platonizmu renesansowego był Mikołaj z Kuzy (1401 - 1464). Nie był członkiem Akademii Platońskie, był uczestnikiem Soboru we Florencji. Mikołaj Kuzeńczyk odbył podróż do Bizancjum, gdzie poznał myśl grecką. W drodze powrotnej doznał olśnienia. Napisał „De docta ignorantia”, „O uczonej niewiedzy”. Kwestionował metody scholastyczne, uczona niewiedza to ograniczoność met. scholastycznej. Filozofia negatywna - czyli Bóg nie jest i być nie może. Reindykował poznanie mistyczne a mówił o poznaniu intelektualnym (ale nie dedukcja ale wiedza syntetyczna). Bóg jest bytem nieskończonym - jest we wszystkim co istnieje. Rzeczywistość jest w pełni doskonała. Stanął wobec problemu immanentyzmu Boga w świecie - nie zajął wyraźnego stanowiska. Mówił także o transcendencji (to jest tajemnica).
Wyróżnił szereg stopni doskonałości - stopniowe oddalanie się od Bożej jedni - emanacja światła (stopniowość bytów). Zakwestionował dychotomiczny podział świata wg Arystotelesa. Mówił o teorii zbieżności przeciwieństw (coincidentia oppositorum) - przeciwieństwa zbiegają się w rzeczach ale są względne - uzupełniają się. Jest prekursorem idealizmu niemieckiego z XIX wieku.
Antropologia
Człowiek jest mikrokosmosem. Ma boskie właściwości w pomniejszeniu. Nazywa człowieka widzialnym i stworzonym na ziemi Bogiem. W człowieku współistnieje ciało i dusza. Między ciałem i duszą istnieją mikroskopijne pośredniki, które umożliwiają komunikację ciała i duszy (zbieżność przeciwieństw). Nie ma jedni duszy i ciała. Podobieństwo do Boga to: zdolność do tworzenia sztuki, prac intelektualnych. Podkreślał niepowtarzalność jednostki ludzkiej.
Głównym przedstawicielem platonizmu renesansowego był Marsilio Ficino (1433 - 1499). Przełożył na łac. dzieła Platona i Plotyna. W teorii poznania poszedł za Platonem: wiedzę pewną zdobywa się samopoznaniem intelektualnym - to prowadzi do oglądania idei. Z analizy treści pojęć można wywieść wiedzę o świecie. Filozofię określa jako teologie pierwotną - bardziej podstawową niż Objawienie biblijne. Całą rzeczywistość rozpatruje jako emanację Boga. Bóg jest prajednym, ponad bytem, a świat w istnieniu jest zależny. Między Bogiem a światem jest „dusza świata” jako medium przekazujące aktywność Boską stworzenia.
Duszę ludzką nazywa węzłem świata łączące istnienie wieczne z istnieniami przemijającymi. Jest wieczna i połączona z ciałem. Człowiek ma godność dzięki duszy. Dusza jest zawsze aktywna. Wszelka aktywność pochodzi od duszy. Doszukuje się pośredników duszy i ciała: drobne cząsteczki. Nawiązywał do sokratejskiego intelektualizmu, zło jest skutkiem niewiedzy, wzywał do kontemplacji rzeczywistości - która prowadzi do miłości jako duchowego zachwycenia. Miłość to siła kosmiczna, więź duchowa integrującej cały świat.
Rozwijał koncepcję medycyny kosmicznej - wpływ gwiazd na zdrowie człowieka.
Innym sławnym myślicielem platonizującym był książę Giovani Pico della Mirandola (1463 - 1494). Mieszkał we Florencji, ale był na uboczu Akademii Platońskiej. Próbował uzgodnić znaczenia na gruncie filozofii. Opracował projekt światowego zjazdu filozofów. Uważał, że można ustalić wspólne stanowisko w 900 tezach. Później był pod wpływem Savonardiego. Był przeciwnikiem scholastycznej dialektyki, podkreślał znaczenie Żydowskiej kabały jako docieranie do ... przez interpretacje liczbowe. Dużą rolę odgrywała u niego magia za pomocą słów i gestów. Rozwinął spirytualistyczną ontologię - samoświadomość i wolność Boga odzwierciedlaną w człowieku.
Antropologia filozoficzna miała objaśnić godność człowieka - godność polega na wolności czyli swobodnym decydowaniu o swej naturze, zaletach i wadach. Godność polega na urabianiu swego charakteru. Najwyżej cenił kontemplację filozoficzną.
Arystotelizm renesansowy
Późne średniowiecze było pod wpływem Arystotelesa. Renesans, który odcinał się od średniowiecza nie zawsze odcinał się od Arystotelesa. Na uniwersytetach pozostaje on częściowo, a także pozostaje arystotelizm renesansowy - pojmuje świat jako przyrodę i człowieka widzi w ramach przyrody. Jest pewien uporządkowany układ zjawisk przyrodniczych. Była więc rozwijana nowa antropologia, a z drugiej strony - metodologie wiedzy w nawiązaniu do pism logicznych Arystotelesa.
Przedstawiciel: Pietro Pompomazzi (1462 - 1524) - był profesorem filozofii w Bolonii. Refleksja nad człowiekiem skupiona była wokół dyskusji o nieśmiertelności duszy. Człowiek u niego jest bytem naturalnym i zarazem podmiotem poznającym i podmiotem aktywności moralnej. Pompamazzi dochodzi do tego, że w zakresie filozofii przyrody dusza ludzka jest śmiertelna - występował przeciw separacji duszy od ciała. Tylko wiara mówi o nieśmiertelności duszy. Był przedstawicielem stanowiska dwóch prawd. /Należy przyjąć obie prawdy/. Niektórzy mówią, że był niezdecydowany. Bardzo mocno podkreślał, że człowiek jest podmiotem poznającym i powiązanie duszy z ciałem w poznaniu nie pozwalają na rozdzielenie duszy od ciała. Z drugiej strony umysł zależy od zmysłów, wznosi się ponad poznanie zmysłowe, bo jest nastawiony na poznanie ogólne. Dusza ludzka jest pod absolutnym względem śmiertelna, a pod pewnym względem nieśmiertelna. To, że umysł wznosi się na poznanie ogólne było zapowiedzią autonomii umysłu.
W dziedzinie etycznej odszedł od teologicznej kary lub nagrody po śmierci - najwyższą nagrodą jest uzyskanie szczęścia (wewnętrznej harmonii i spokoju sumienia). Etyka niezależna od religii. Starał się naturalnie wyjaśnić cuda, uzdrowienia itp. Pompamazzi jest więc naturalistą.
Innym przedstawicielem (II części arystotelizmu) był J. Zabarella (1527 - 1602). Traktował logikę jako narzędzie uzyskiwania wiedzy. Przeciwstawiał się platońskiej koncepcji logiki, która miała by mieć swój własny przedmiot (idea). Dla niego logika to metoda. /Uzyskiwania i porządkowania wiedzy - met. heurystyczna/. Wprowadził więc problem metody wiedzy. Należy reflektować nad poznaniem ludzkim.
Filozofia polityczna renesansu
Chodzi głównie o określenie wartości, które realizuje państwo, o pokazanie sensu państwa. Jaki jest stosunek jednostka - państwo.
Główny przedstawiciel Nicolo Machiarelli (1469 - 1527). Działał głównie we Florencji (urzędnik). Musiał opuścić po powrocie Medyceuszów - poświęcił się pisaniu - „Książę”. Rozwijał teorię państwa praworządnego (opartego na powszechnym prawie). Nie dopuszcza do uprzywilejowania żądnej grupy społecznej. Realizują to republiki, ale czasem może to sprawować władca, stosując przemoc. Ustroje są tu względne, najważniejsza zasada praworządności. Przeciwstawił się jednemu modelowi państwa. Ugruntowanie potrzeby praworządności tkwi w naturze ludzkiej - człowiek z natury jest skłonny do złego, natura ludzka jest aspołeczna. Złe skłonności można ograniczyć i stworzyć warunki, by się nie ujawniały. Rolą państwa jest zapewnienie współpracy między jednostkami i nakłanianie do poświęceń dla celów ogólnych. Ludzie muszą nabrać świadomości obywatelskiej. W wypadku zagrożenia państwa ze strony aspołecznych dążeń, można naruszyć moralność, stosować przymus, łamać zasady moralne ze strony władcy. Podporządkowuje moralność polityce. Także religie podporządkowuje państwu. Działalność polityczna jednostki jest uwarunkowana z jednej strony tzw. fortuną (wpływ niebios, układ gwiazd - daje możliwość działania, nie zmusza), z drugiej strony - dyspozycja psychiczna zwana virtu - dzielność (dążność do sukcesu). W polityce skutki osiągają jednostki dzielne. Pozwala na postępowanie niemoralne - tylko w wypadkach wyjątkowych dla utrzymania praworządności (lub budowania).
Inny przedstawiciel, Francuz, Jean Bodin (1530 - 1596). Krytykował Machiavelliego, za pochwałę tyrani, za przeciwstawienie moralności - państwu. Bodin zajął się suwerennością władzy. Władza suwerenna to rozkazywanie, które ma granicę w prawie Boskim i prawie naturalnym. Władza jest suwerenna sama z siebie. Władca nie jest wykonawcą prawd tradycyjnych, zwyczajowych. Może dobrowolnie zmieniać prawa, jest poza praworządnością. „Państwo rządzi się przez rozkazywanie i posłuch” - teoria władzy absolutnej. Ta teoria podbudowuje monarchię absolutną.
Filozofia życia
Chodzi o wypracowanie sztuki życia, które zapewni szlachetne postępowanie jednostki i harmonijne życie społeczne. Przedstawiciele są spoza Italii w wieku XVI.
1. Erazm z Rotterdamu (1463 - 1536). Był długo formalnie zakonnikiem, żył jednak poza, później otrzymał zwolnienie ze ślubów zakonnych. Przygotował przekład Nowego Testamentu, podróżował, studiował w Paryżu. Uważał, że powszechna literatura Pisma św. stanowi sposób dobrego życia. (Wtedy było to zakazane). Napisał „Pochwałę głupoty” - dedykował Tomaszowi Morowi. Jest to satyra na spory filozofów, bezużyteczne dysputy filozoficzne. Napisał też „Podręcznik żołnierza Chrystusowego” do wszystkich chrześcijan. Wysunął on ideę nowej filozofii, którą nazwał filozofia Chrystusa - osobowy wzór cnót (a nie etyka). Próbował syntetyzować renesansowy humanizm z chrześcijańską moralnością, która musi być wolna od średniowiecznych przepisów i ascezy. Moralność przeciwstawiał praktykom religijnym, obrzędom. /Zbliżał się do protestantyzmu, choć nie był nim/. Prawdziwie wierzący jest ten, kto postępuje dobrze, moralnie, a nie według przepisów, obrzędów. Pisał podręczniki moralności. Wiedza (jak u Sokratesa) daje postępowanie moralne. Erazm sprowadził chrześcijaństwo do zbioru zasad moralnych. W człowieku są: rozum i uczucia (namiętności). Erazm stanął po stronie uczuć. Gdy panowała natura był wiek złoty, teraz ludzie są skrępowani przez naukę... Najszczęśliwsi są ci, którzy nie mieli styku z nauką.
Krytyka cywilizacji. Z drugiej strony mówił, że trzeba wiedzieć, co jest cnotą. Naturę więc trzeba uzupełnić nauką. Głosił ideał władcy rozumnego, przeciwstawnemu tyranowi. Duch musi panować nad ciałem. Są więc dwie wizje człowieka. Nie przystąpił nigdy do Lutra, ale też nie był przeciw. Zachował neutrealność. Przeciwstawił się Lutrowi w sprawie wolnej woli, także o łasce inaczej myślał. W ostatnich latach chciał kompromisu luteranizmu i ortodoksji: „O miłej zgodzie w Kościele”.
Filozofia renesansowa nie dała żadnych systemów, raczej dawała modele życia, pewne wskazówki etyczne etc.
2. Tomasz More (Morus 1478 - 1535). Zaprzyjaźniony z Erazmem, pracował w dyplomacji - podróżował. Napisał w czasie podróży „Utopię” - ukazała się w 1516 r. po łacinie. Został kanclerzem Henryka VIII; za odmowę uznania króla głową Kościoła był uwięziony i ścięty - został świętym. „Utopia” - to relacja portugalskiego żeglarza, który wylądował na nieznanej wyspie - Utopii. Podaje krytyce ustroje w Europie, mówi o nierówności społeczeństwa (przez posiadanie własności - egolitaryzm) - bogaci i biedni. Najwyższą zasadą powinien być równomierny podział dóbr i jednakowa dostępność. Jest on więc zaliczany do socjalistów utopijnych. Egalitaryzm rozciąga na kulturę (powszechność nauki, twórczości artystycznej). Ceni on wiedzę przyrodniczą pozwalającą na prognozy i filologiczną (udostępnia lit. starożytną). Ogranicza scholastykę i dialektykę. Ten egalitaryzm odniósł do religii. Wystąpił przeciwko ateizmowi, a zwłaszcza negacji nieśmiertelności duszy. Głosił równouprawnienie wszystkich religii. Odciął się od stoickiego ideału życia, wypełniając hasło „życia wg natury” treściami epikurejskimi (tzw. błogie zadowolenie, radość życia). Nadał hedonizmowi sankcję religijną - radość ziemską wiązał z radością wieczną.
3. Michael Montaigne (1533 - 1592), Francuz, napisał eseje „Próby”.
Włączył się w nurt sceptycyzmu poznawczego - przekonanie o braku pewnego kryterium prawdy. Odnosił się do systemów dedukcyjnych (przyjęcia żelaznych zasad) i kwestionował pewność wiedzy z doświadczenia zmysłowego. Tezę o istnieniu Boga uważał za najbardziej prawdopodobną. Systemy filozoficzne traktował równo. Starał się zapewnić człowiekowi wewnętrzny spokój przez nieangażowanie się w spory światopoglądowe, teologiczne i filozoficzne. Za najwyższe dobro uważał ataraksję tzn. powstrzymywanie się od sądu. Wiedza i rozum są źródłem niedoli, powodują niepewność a nawet prowadzą do obłędu i rozpaczy. Gwarancją szczęścia i dobroci są potrzeby naturalne. Podkreślał naturalne odczucia, byle zachować umiarkowanie. Postulował akceptowanie wszystkich obyczajów i praw, które zapewniają bezpieczeństwo (trzymać się obyczajów).
Renesansowa filozofia przyrody
Pod koniec XV wieku nastąpił zwrot od refleksji humanistycznej ku filozofii przyrody (szczególnie we Włoszech). Za bezpłodne zaczęto uważać dociekanie filologiczne, a zaczęto skłaniać się ku osiągnięciom cywilizacyjnym.
Najwybitniejsi to: Bernardo Telesio, Francesco Patrizzi, a zwłaszcza Thomaso Campanella i Giordano Bruno. Ta filozofia przyrody (nowa) podważała nie tylko średniowiecze, ale i Platona i Arystotelesa. Odcięto się na rzecz bezpośrednich opisów przyrody i badań. Metodom książkowym przeciwstawia się żywioły sensualizmu. Doświadczenie obejmuje wrażliwość czuciową i wyobraźnię oprócz spostrzeżenia. Dzięki wrażliwości można dotrzeć do głównych zasad rządzących przyrodą. Przyroda jest całością dynamiczną. Jest jednością, którą przenika jednolity czynnik (najczęściej duchowy oraz światło) jako dusza świata. Głosi się panpsychizm - wrażliwość zmysłowa jest własnością całej przyrody. Człowieka sytuuje się w przyrodzie, który powinien oddziaływać na przyrodę pod warunkiem jej znajomości. Człowiek może operować „magią naturalną”, której skuteczność opiera się nie tylko na wiedzy na wiedzy o przyrodzie ale i na powiązaniu człowieka ze światem przyrody. Także to wiązano z astrologią. Paracelsus (1493 - 1541) był filozofem przyrody związany z magią.
Bernardino Telesio - wróg arystotelizmu, abstrakcji przeciwstawiał opis przyrody dzięki zmysłowi; głosił panpsychizm.
Ruch to zmiana spontaniczna. Podkreślał przeciwieństwa w przyrodzie - siły zimna i ciepła. Przygotował renesansowy panteizm (przez zasadę immanencji ruchu). Odszedł od dualizmu duszy i ciała. Dusza to wrażliwość ciała. Obok duszy jako wrażliwości zmysłowej jest w człowieku nieśmiertelne, indywidualne boskie tchnienie.
Francesco Patrizzi - nawoływał do zerwania z arystotelizmem, ale chciał powrotu do patrystyki i ksiąg okultystycznych przypisywanych Hermesowi Trzykroć Wielkiemu (Hermes Trismegistos - kapłan egipski z II/III w.).
Był sensualistą, ale podkreślał widzenie (wzrok). W aktach widzenia ukazuje się wielobarwność i piękno świata. Widzenie związane jest ze światłem, które ogarnia całą przyrodę (światło to pierwiastek życia i dynamiki). Zdaniem Patrizziego człowieka z przyrodą zespala swoisty panpsychizm ufundowany na „duszy świata”, która przenika cała przyrodę, także człowieka. Wrócił do hylozoizmu ze starożytności (przyroda to organizm żywy). Przyroda jest żywą całością. Człowiek oddziałowuje na przyrodę dzięki pokrewieństwu przez praktyki magiczne. /Nie ma więc naukowości w sensualizmie, ale też magia/.
Tomasz Campanella - w wieku 14 lat wstąpił do dominikanów. Mając 20 lat zaczął głosić potrzebę nowej filozofii przyrody (za Telesim). Miał kłopoty z inkwizycją, do tego doszły spiski przeciw wojskom hiszpańskim we Włoszech *27 lat w więzieniu w Neapolu *napisał „Miasto Słońca” - utopijne idee oraz „Ateismus triumfatus” czyli „Ateizm zwyciężony”. Po uwolnieniu 5 lat żył we Francji i tam zmarł. Krytykował metody arystotelizmu. Opowiadał się za sensualizmem (czuciowe poznawanie przyrody) - „mądrość intuicyjna” - odczuwanie przyrody całą wrażliwością ciała. Z odczytania przyrody uzyskuje się najpełniejszą wiedzę o Bogu - dociera się do Boga. Zaczyna to przybierać charakter panteizmu (Bóg mieści się w przyrodzie, wszechświecie). Człowiek jest składnikiem wszechświata - podlega wpływom gwiazd (nie jest to wpływ bezwzględny).Jest wyższy od zwierząt przez zdolność poznawania sił rządzących światem. Duże znaczenie ma magia naturalna. życie ludzkie kształtuje się przez uwarunkowania przyrodnicze jak i przez indywidualne decyzje. W „Mieście Słońca” ukazał wizję utopijną - podróżnik w mieście. Głosił tam prymat społeczeństwa nad jednostką, celów społecznych nad egoizmem. Przezwyciężenie egoizmu przez usunięcie więzi rodzinnych i własności prywatnej. Wspólna własność i wspólnota kobiet. Władzę polityczną mają filozofowie - głosił więc pewien elitaryzm (za Platonem). Decyduje o wszystkim elita intelektualna. Wspólna własność zlikwiduje nędzę i luksus. Rozwinął ideę komunizmu konsumpcyjnego i produkcyjnego odwołując się do idei umiłowania wspólnoty i emocjonalnej integracji.
Giordano Bruno (1548 - 1600). Główną intencją było zbudowanie monistycznej autologii i aktywistycznej teorii człowieka. Monizm panteistyczny - usiłował uzasadnić. Wstąpił do zakonu mając 14 lat. Nowicjat u Dominikanów, święcenia kapłańskie. W czasie studiów już był oskarżony o sprzyjanie arianizmowi (uciekł z klasztoru i rozpoczął 16-letni okres tułaczki). Zakończył jako prof. Sorbony i tam rozpoczął polemikę z arystotelizmem - musiał Francję. W Anglii napisał większość swych dzieł, broniąc m.in. Kopernika (który nie palił), znalazł się w Niemczech, wrócił do Włoch - był uwięziony i po 7 latach został skazany i spalony na placu Campo del Fiori.
Głosił monizm i starał się go uzasadnić. Nawiązywał do Hermesa Trzykroć Wielkiego - i filozofii renesansu. Ważną rolę odegrał heliocentryzm Kopernika - odczytywał tę teorię jako wizje rzeczywistości. Uważał heliocentryzm za teorie opisującą wszechświat zgodnie z hermetyzmem - polemizował z kard. Robertem Pelargino. Uznał jednak, że układ słoneczny jest fragmentem wszechświata, nie centrum - twierdzenie o istnieniu wielu układów planetarnych. wszystkie ciała niebieskie poruszają się wg takich samych praw. Głosił nieskończoność wszechświata (czasową i przestrzenną). Wszechświat jest całością - jeden, nie powstaje i jest nieruchomy. /Wewnątrz może być ruch/. Zakwestionował rozróżnienie realne stwórcy i świata. Bóg jest aspektem wszechświata - panteizm. We wszechświecie brak centrum, nie ma hierarchicznej budowy świata. W świecie istnieje wieczna materia (tworzywo) i swoisty impuls, wywołujący zmiany (czynnik duchowy, ale wewnętrzny wszechświata). Zmieniają się bowiem sposoby istnienia składników wszechświata. Te zmiany są cykliczne. Odrzucił tezę o zewnętrznym motorze zmian. Źródłem zmian jest dusza świata - duchowa energia immanentna światu przenikająca wszystkie jego składniki. Dusza o charakterze intelektu - gwarantuje porządek we wszechświecie. materia i dusza świata występuje we wszystkich składnikach /nie jest więc materialistą/. Uważa, że w świecie istnieją 2 skondensowania duszy świata: Bóg i umysł ludzki - te kondensacje nazwał monadami. Są one monadami, jeśli osiągają kontemplacyjne poznanie zasad wszechświata. Warunkiem aktywności człowieka jest intelektualne poznanie zasad wszechświata. Zasadniczo przysługuje to jednostkom wyjątkowym. Takie jednostki dokonują wynalazku (konieczna jest kontemplacja metafizyczna). Działanie na przyrodę jest przez tzw. magię naturalną. Myśli Bruna odżyły w XIX wieku idealizmie niemieckim.
Filozofia XVII wieku - NOWOŻYTNOŚĆ
Renesans był okresem przejściowym, załamał myślenie średniowieczne, wygasił je, a nie wniósł niczego nowego.
Cechy filozofii nowożytnej (inaczej filozofia wielkich systemów metafizycznych):
A. Chciała wypracować uniwersalną metodę wiedzy, która zapewniałaby poznanie niepowątpiewalne (do wiedzy pewnej i uniwersalnej: filozoficznej i nauk przyrodniczych). Wiedza oparta na fundamentach niepowątpiewalnych i gwarantowana przez dobrą metodę wiedzy.
B. Za podstawowy autorytet poznawczy uznała rozum ludzki (FIL. RACJONALNA), odchodzi od wiedzy z objawienia, także od doświadczenia zmysłowego jako źródła wiedzy. W odróżnieniu od późniejszego oświecenia nie była antyreligijna (wiele było dowodów na istnienie Boga). W nurcie nauk przyrodniczych doceniała doświadczenie zmysłowe, ale jako filozofia była sceptyczna wobec doświadczenia zmysłowego.
C. Fil. nowożytna stawiała w centrum pytania teoriopoznawcze (średniowiecze - metafizyczne). Ta łączyła metafizykę z teorią poznania. Był to wiek równowagi. Rozpoczęła teorią poznania cały wielki nurt uzasadniania wiedzy, poznania. Pytanie o pomost między podmiotem a przedmiotem.
D. W dziedzinie antropologii fil. na czoło wysunął się problem psychofizyczny (stosunek duszy do ciała, myślenia do działania, myślenia do fizjologii człowieka). Zajęto się też stosunkiem wolności człowieka do uwarunkowań pochodzących z ciała lub środowiska naturalnego. Człowiek jawił się jako podmiot samodzielny myślenia i działania.
E. Zajęto się szeroko podstawami państwa i prawa. Wprowadzono pojęcia umowy społecznej, rozróżniono stan natury i stan społeczny, znaturalizowano tzw. prawo natury.
F. Szeroko zajęto się rolą religii w państwie (zaczęto ją traktować instrumentalnie, przypisując rolę moralną) - stanowisko dominujące, ale np. Pascal uważał, że religia to środek, centrum życia ludzkiego.
G. W odróżnieniu od renesansowej wizji przyrody ożywionej jako organizmu, pojawił się obraz przyrody jako wielkiego mechanizmu, który podlega działaniom cywilizacyjnym. (Różnica między człowiekiem a przyrodą to rozumność, oddzielenie człowieka od przyrody (mechaniczność)). Akcentowano nieskończoność przestrzenną wszechświata. Stąd podstawowa cecha jaką jest rozciągłość.
Akcentowano poznawczy stosunek człowieka do przyrody i jego wysiłek cywilizacyjny w stosunku do przyrody. przewija się naturalizm, który zdominuje dopiero oświecenie.
Odmienne tendencje reprezentują Pascal i Vico.
René Descartes (Kartezjusz, 1594 - 1650). Ojciec filozofii nowożytnej. Ukończył Kolegium Jezuickie w la Flesch gdzie zainteresowała go matematyka i zniechęcił się do scholastyki. Był w armii holenderskiej (cały czas zajmował się naukowymi sprawami). Nawiązał kontakt z naukowcami. Odnosił sukcesy w dowodach matematycznych. Kiedy był w armii w okolicach Ulm uświadomił sobie możliwość jedności wszystkich nauk opartych na jedności umysłu ludzkiego i jednej metodzie, której wzorcem jest matematyka. Wrócił do Paryża, pisał książki, po kilku latach przeniósł się do Holandii (na 20 lat). W 1637 r. opublikował swą pierwszą książkę (geometr. - fizykalną) poprzedzoną sławną „Rozprawą o metodzie”. Ta rozprawa jest pierwszym dziełem filozofii nowożytnej. Ma ona przełomowe znaczenie. Rozpoczął się wpływ tzw. kartezjanizmu. W 1640 r. ukazały się „Medytacje o pierwszej filozofii” - najważniejsze dzieło. To dzieło posłał do wybitnych naukowców, filozofów, prosząc o uwagi. Obszerniejsze są zarzuty i uwagi do tego dzieła. Jest mianowicie 7 głównych zarzutów. Wydał w związku z tym nowe dzieło -”Zasady filozofii”. W 1649 r. ukazała się książka, która rozważała zagadnienie uczuć i morału pt: „Namiętności duszy”. Powstała w wyniku korespondencji z księżniczką Elżbietą. W tym roku przyjął zaproszenie szwedzkiej królowej Krystyny, wyjechał do Szwecji i w 1650 r. zmarł na przeziębienie!
I. Racjonalizm metodologiczny
Kartezjusz był przekonany, że tylko rozum ludzki zapewnia wiedzę usystematyzowaną i uzasadnioną. Stąd nakreślił uniwersalny model wiedzy i metodę poznania wzorowaną na matematyce. Podstawową własnością poznania jest analiza, czyli wyodrębnienie prostych składników. Jest to dzieło intuicji racjonalnej (jasnego, bezpośredniego widzenia przez rozum). w bezpośrednim akcie intelektualnym uzyskuje się wiedze oczywistą na podstawie definicji przedmiotów lub treści nazwy formuje się w system aksjomatów. Tę intuicję należy uzupełnić dedukcją, która pozwala na odkrycie zależności między prostymi składnikami. Elumeracja polega na refleksji nad wiedzą (tworzoną przez intuicję i dedukcję) - porządkowanie. Ideałem wiedzy był system dedukcyjny, kontrolowany przez rozum (elumerację).
Kartezjusz chciał tak zbudować jeden system wiedzy. porównał do drzewa, którego pniem była intuicja.
II. Racjonalizm teoriopoznawczy
W centrum filozofii było szukanie podstaw metody poznania, szukanie niepowątpiewalnego punktu wyjścia, Kartezjusz ten punkt znalazł w rozumie. Szukał więc pomostu między świadomością a rzeczywistością. To szczególnie wyróżnia Dekarta. Najpierw zajął się wartością poznawczą doświadczenia zmysłowego i w tej sprawie był sceptykiem - nie można budować poznania na tych spostrzeżeniach, bo cechy zmysłowe przedmiotów są zmienne, nie można odróżnić snu od jawy na podstawie samych doznań zmysłowych, nie można wykluczyć, że wyobrażenia zmysłowe pochodzą od złośliwego demona. podstaw poznania trzeba szukać gdzieś indziej. Dla Kartezjusza kryterium jest w oczywistości sądu - oczywisty jest sąd „cogito ergo sum” - „Myślę więc jestem”. Ten sąd jest oczywisty według pewnego rozumowania. Z pewnością stwierdzam, że wątpię (dane mi są moje przeżycia). Wątpienie jest częścią myślenia. Jeżeli wątpię to myślę - a zatem jestem, istnieję jako podmiot moich przeżyć, myślenia. Główną cechą - „ja” poznającego jest myślenie. Jestem jako substancja myśląca i tą substancje poznaje jako podmiot myślenia. ten podmiot jest źródłem i fundamentem wiedzy pewnej. Pojawia się więc świadomość jako fundament filozofii, wiedzy. Odtąd świadomość na zawsze jest związana z człowiekiem i filozofią. Analiza świadomości posłużyła najpierw w dowodzeniu istnienia Boga. (Nowożytna wersja dowodu ontologicznego) - dowodzenie istnienia Boga z treści pojęcia istoty najdoskonalszej. Istnienie jest doskonałością i musi mieścić się w treści pojęcia istoty najdoskonalszej - zatem Bogu przysługuje cecha istnienia, jako istocie najdoskonalszej. Kartezjusz uzupełnia ten dowód argumentem, że pojęcie istoty najdoskonalszej jest wrodzone, a każda idea wrodzona jest jasna i oczywista. Pojęcie takiej istoty najdoskonalszej nie może pochodzić od człowieka, jako istoty niedoskonałej, więc może pochodzić tylko od Boga. Istota najdoskonalsza jest przyczyną wrodzonej idei istoty najdoskonalszej.
Odwraca on więc kierunek myślenia tomisty - on zaczyna od „ja” i dochodzi do Boga. Później udowadnia istnienie świata.
Trzecim krokiem jest dowodzenie istnienia świata. Bóg, którego istnienie jest pewne, jest gwarancją prawdziwości mojego przekonania o istnieniu świata. Bóg jako stwórca natury, nie chce nas zwodzić w tak podstawowym przekonaniu. Nie może być zwodzicielem. Przekonanie o istnieniu świata nie jest złudzeniem.
Bóg Bóg
ja świat ja świat
tomizm Dekart
III. Dualizm psychofizyczny człowieka
W człowieku występują dwie substancje: świadomość - substancja myśląca i ciało - substancja rozciągła. Ciało należy do przyrody, zachowuje się jak mechanizm - zachodzące zmiany polegają na przemieszczaniu się cząsteczek. Uznawał zasadę bezwładności i zasadę stałości ruchu. Odrzucił próżnię w przyrodzie - wszędzie są cząsteczki. Wystarczy jeden boski impuls, by wszystko wprowadzić w nieustanne wirowanie. Organizm biologiczny jest także maszyną (np. obieg krwi, pompa - serce). Rozwinął koncepcję tchnień życiowych, które wywołują ruchy członków ciała. Odcina się więc od życia organicznego. Dusza przestaje być motorem życia. Jaki stosunek zachodzi między „ja - myślącym” a maszyną cielesną? Istnieją one przyczynowo niezależnie od siebie, a jednak trzeba, by myśl kierowała aktywnością ciała. Dusza nie daje ciału ruchu. Między chęciami (decyzjami) a działaniem, rolę pomostu spełnia szyszynka mózgowa, która odbiera impulsy z duszy (świadomości) i wprawia w ruch tchnienie życiowe /i odwrotnie z ciała do duszy/. Zasadniczo człowiek „rozpadł się”. Człowiek jest luźnym zespołem anioła i zwierzęcia. Przestał być bytem jednolitym i specyficznym.
IV. Wolność woli
Kartezjusz mocno akcentował rolę woli i wolności w życiu ludzkim. Związał ją z wiedzą. Z decyzjami w sprawie prawdziwości stwierdzeń za którymi nie przemawia przekonywująca racja. Wolność przejawia się w aktach dotyczących wiedzy. Decyzje przybliżające do intelektualnej prawdy - przybliżają do dobra. Kartezjusz jest zwolennikiem intelektualizmu moralnego. Sprowadza się to do uzyskania oczywistego poznania intelektualnego. Przeciwnościami są namiętności, które powodują poruszenia cielesne. Tchnienia życiowe były źródłem namiętności. Dusza daje ciału ruch i ciepło. Szyszynka mózgowa odbiera impulsy z duszy (chcenia) i wprawia w ruch tchnienia życiowe wywołując namiętności i działania fizyczne.
Życie moralne człowieka związane jest ściśle z przyjętymi poglądami. Prawdziwość twierdzeń zależy od decyzji podejmowanych przez wolę. Wola ma stopniowo doprowadzić wiedzę do oczywistości. Proces dochodzenia do prawdy zależy więc od decyzji woli, która w ten sposób przybliża się do dobra. Doskonalenie moralne sprowadza się do uzyskania oczywistego poznania intelektualnego.
SPUŚCIZNA SZKOŁY KARTEZJAŃSKIEJ - SYSTEMY POKARTEZJAŃSKIE (METAFIZYCZNE)
Okazjonalizm
Okazjonalizm przeniósł problem ludzkiego działania związanego z dualizmem psychofizycznym na płaszczyzne stosunku ludzkiej wolności i sprawstwa do wszechmocy Boga.
Zapowiedzi okazjonalizmu są u Johanesa Clanberga (1622 - 1655), który zapoznał się z systemem Kartezjańskim na Uniwersytecie w Leidzie. Uważał, że filozofia powinna być uprawiana w formie systemu dedukcyjnego. Z definicji Boga jako substancji nieskończonej należy wywieść byt rozciągły i duszę. Ta dedukcja miała ukazać całkowitą zależność ciał i duszy od Boga. Clanberg głosił tzw. aktualizm czyli tezę o bezpośredniej zależności każdego zdarzenia od Boga.
Inni myśliciele starali się relację duszy i ciała ująć jako pewien rodzaj palareli.
Główni przedstawiciele okazjonalizmu: Arnold Geulincx /żeląk/ (1624 - 1669) oraz Nicola Malebranche (1638 - 1715).
Działali niezależnie od siebie, obaj nawiązali do Kartezjusza. Geulincx był profesorem w Leidzie, Malebranche był oratorianem w Paryżu. Obaj także korzystali z tradycji augustiańskiej (zwłaszcza z kier. protestanckiego).
Odróżniali tzw. prawdziwą przyczynowość od przyczynowości naturalnej. Prawdziwa przyczynowość to sprawstwo, czyli zdolność do powodowania zmian w realnej rzeczywistości. Przyczynowość naturalna polega na zachodzeniu w przyrodzie stałego następstwa zjawisk lub ich współwystępowania. Problem sprawstwa został pojęty uniwersalnie. Pierwszym komponentem sprawstwa jest konieczna skuteczność przyczyny (logiczna konieczność wywoływania skutków). Drugi komponent to, że podmiot sprawy musi mięć świadomość całego przebiegu działania powodującego określony skutek (stąd wyklucza się całą przyrodę poza człowiekiem). Podmiotem sprawczym nie może być ciało. Także wola ludzka wg nich nie ma zdolności sprawczej (bo ludzie nie wiedzą jak uruchomić swe tchnienia życiowe). Psychika ludzka jest pozbawiona mocy sprawczej. sprawca naszych działań jest poza ciałem i duszą. Bóg jest sprawcą wszelkich zmian fizycznych i psychicznych, bo tylko on posiada pewną wiedzę o mechanizmach działania ludzkiego.
W świecie istnieją realne następstwa (np. czasowe, współwystępowania). Bóg bowiem nie narusza praw, które sam ustanowił. Ale nie ma takiej konieczności postępowania. Malebranche podkreślał, że tzw. przyczyny naturalne można nazwać okazjami dla Boga w tym sensie, że są one zewnętrznymi przejawami sprawczej działalności Boga. W świecie istnieje porządek ustanowiony przez Boga, ale ten porządek tkwi w decyzjach Boga, który nie zmienia ustawionego porządku (poznanie nie tkwi w przyrodzie).
Koncepcja człowieka
Jak wyróżnić porządek między wolą a fizycznymi czynami? Zdaniem Clauberga ruchy ciała dają duszy okazję do wydobycia zawartych w niej przeżyć (ale nie wywołują one przeżyć). Jest korelacja chęci i czynności (bo ciało porusza się bez nakazu woli np. bicie serca).
W dojrzałym okazjonaliźmie podkreśla się korelację chęci i czynności oraz bierność duszy w wywoływaniu decyzji i idei (porównanie do 2 zegarów wskazujących tą samą godzinę - nie wpływają na siebie). Malebranche uważał, że Bóg działa bezpośrednio na duszę i ciało - równocześnie jest więc chęć poruszenia i sam ruch. Oba zjawiska zależą od sprawczej woli Boga. Ramię poruszamy gdy chcemy, jest to tylko przyczyna naturalna, następstwo czasu, nie jest to przyczyna prawdziwa. Jest więc swoisty paraleizm chęci i czynności. Jedno zjawisko sprawione przez Boga daje sposobność do wywoływania innych. Jest więc to fatalistyczne przekonanie o zależności jednostki od Boga. Wolność woli jest złudzeniem. To Bóg ustanawia porządek, Bóg decyduje o efektach. (Jak pasażer na statku - on chce iść na zachód, ale statek płynie na wschód - człowiek nic nie zdziała - Geulincx.
Malebranche uważał, że wolność człowieka przejawia się jedynie w możności wstrzymania lub udzielenia pozwolenia na działanie sprawcy (zgodę lub niezgodę na porządek świata). Akceptacja Bożego porządku przejawia się w uwalnianiu się jednostki od namiętności i podporządkowaniu się rozumowi. Podporządkowanie się rozumowi, to zgoda na to, co się dzieje.
Teoria poznania
Byli przekonani o wartości poznania naukowego. Kluczową role odgrywa tu idea (czy idee). One są warunkiem także spostrzeżeń zmysłowych. Są one bezpośrednim przedmiotem poznania ( nie wiadomo czy cos im odpowiada w rzeczywistości). Nasz umysł jest związany z myślami w Bogu (jak iluminizm św. Augustyna). Człowiek jest biernym przekazicielem idei Boskich. Poznanie jest uzależnione od działania Boga.
MONIZM BARUCHA SPINOZY
Baruch Spinoza (1632 - 1677). Źródła jego filozofii to kartezjanizm i judaizm. Uchodził za krytyka Starego Testamentu. Uważał, że Biblia to źródło pouczeń moralnych. Nie jest ona źródłem wiedzy.
Żył w Niderlandach, w wieku 24 lat wyklęty przez gminę żydowską Amsterdam, bo był uczniem wolnomyślicielem - tak poznał filozofię Kartezjusza. Przeniósł się w okolice Leidy - szlifował szkło (porzucił handel). Opublikował wykład myśli Kartezjusza pt.: „Zasady filozofii Decartes'a”. Na dzieł to zwrócił uwagę Leibnitz, z którym to się Spinoza spotkał. Napisał wielką krytyczną analizę Starego Testamentu „Traktat teologiczno - filozoficzny”. Pracował samotnie. Pod koniec życia przeniósł się do Hagi, gdzie skupił wąskie grono uczniów (kółko spinozjańskie) - tam powstała „Etyka” - wydana po śmierci. Zmarł na gruźlicę.
Objawienie i rozum
Bronił autonomii myślenia (rozum) w opozycji do okazjonalizmu i religijnego objawienia (przede wszystkim). Podjął krytykę objawienia, jako wiedzy opartej na autorytetach i złudzeniach zmysłowych. W S. T. tropił wszystko, co pochodziło ze zmysłowej wyobraźni autorów ksiąg świętych. Wyobraźnia jest wg. niego głównym źródłem błędów. Krytykował szczególnie proroctwa Utożsamiał wręcz objawienie z wyobraźnią. Objawienie ma tylko wartość moralną. W Piśmie Świętym nie można znaleźć wiedzy o naturze ani o Bogu. Właściwą etykę trzeba budować na wiedzy o rzeczywistości. Ze względu na słabość umysłu można moralność wprowadzać przez Pismo Święte. Jedynym rodzajem rzetelnego poznania jest poznanie rozumowe, mające dwie formy :
- rozumienie dedukcyjne, oparte o determinizm,
- wiedza intuicyjna, w której poznaje się istotę rzeczy i ujmuje się ją w definicji, a wiedza wywodzi się z treści definicji.
Kryterium prawdy to oczywistość intelektualna prostych pojęć, które trzeba poddać analizie - ideałem jest matematyka, geometria.
Monizm metafizyczny
Spinoza uchodzi za czołowego monistę - istnieje tylko substancja, obejmuje całą rzeczywistość. Poza substancją nie istnieje żadna odrębna przyczyna, bo w definicji substancji powiedziano, że jest ona racją sama z siebie. Jedna substancja ma nieskończoną ilość atrybutów. Umysł ludzki zdolny jest poznać tylko dwa: rozciągłość i myślenie. Istnienie należy do istoty substancji. Utożsamił Boga z tą jedyną substancją - panteizm. „Deus sibe natura” - Bóg czyli natura. Substancja jest absolutem, wszystko jest Bogiem. Neguje istnienie Boga transcendentnego, immanentnego Boga w świecie: immanencja absolutna = Bóg ogarnia całą rzeczywistość. Panteizm był konsekwencją monizmu. Jak wyjaśnić wielkość. zjawisk ? W substancji trzeba wyróżnić modi (modyfikacje, aspekty). Te modusy są skończone (substancja jest nieskończona). Cechami są atrybuty. Każdemu modusowi przysługują rozciągłość i myślenie, chodzi prawdopodobnie o poznawalność rzeczy co jest poznawalne.
Antropologia
Odrzucił pomysł o wzajemnym oddziaływaniu duszy i ciała. O szyszynce mózgowej. Cała wiedza duszy, to wiedza o ciele. Człowieka tworzy zjednoczenie duszy z ciałem jako świadomości z uświadomionym przedmiotem. Tym niemniej podkreśla autonomię rozumu ludzkiego. Pogląd ten to pararelizm psychofizyczny skoro dusza i ciało są tylko pewnymi atrybutami jednej substancji. Zachodzi tożsamość przebiegu myślenia i związku przyczynowego w świecie. Tak jak myślenie jest dedukcyjne - od racji do następstwa, tak realne czyny są przejściem od przyczyn do skutków. Skrajny determinizm panuje w świecie - skutki są nieuchronne. Świat to system dedukcyjny (panuje skrajny determinizm). W działaniu wszystko dzieje się z konieczności natury - Bóg nie sprawia cudów i nie kieruje się żadnymi celami. Teologia (celowość) w świecie jest urojeniem. Przyroda nie ma żadnego celu. Działalności ludzkiej nie można rozpatrywać pod względem moralności. Złudzeniem jest przekonanie o wolnej woli. Ludzie uświadamiają sobie chęci, ale u podstaw chęci jest deterministyczny popęd samozachowawczy. Jest to dążność do potwierdzenia siebie w istnieniu. Ten popęd Spinoza nazywa istotą człowieka, która wyznacza jego działalność. Podkreśla on stoicką ideę panowania rozumu nad afektami - rozum odczytuje prawidłowość natury. Wiedza pozwala na afirmację własnej natury. Tak zwane efekty moralne to odczucia szczęścia i radości życia. Jest więc u niego pewna dwuznaczność.
Filozofia polityczna Spinozy
Podkreślał, że obok prawa naturalnego, istnieje prawo stanowione, które przybiera postać umowy społecznej. Ludzie zawierają tę umowę, dążą do współpracy i pomocy wzajemnej. Preferował ustrój demokratyczny i uważał, że ten ustrój pozwala utrzymać ludzi w granicach rozumu i chronić przed niedorzecznymi zarządzeniami. Powinna być w kraju elita intelektualna - rządząca. Przyznawał władzy politycznej prawo do kontroli instytucji religijnych - nominacji, itd. Opowiadał się za tolerancją w stosunku do wierzeń religijnych. To przymus prowadzi do konfliktów wyznaniowych. Ta tolerancja musi być związana z respektem obywateli dla prawa rozumnego. Łączenie więc tolerancji z praworządnością.
Leibniz
G. W. Leibnitz (1646 - 1716). Od dzieciństwa studiował myślicieli, filozofów (od 16 lat). Po dwóch latach już napisał pierwsze dzieło. Studiował prawo. W Paryżu spotkał Kartezjan, był w Londynie i rozpoczął krytykę kartezjanizmu. Większą część życia spędził w Hanowerze jako dyplomata, prowadził korespondencję z wieloma filozofami. W 1700 roku założył w Berlinie Towarzystwo Naukowe. Polemizował z filozofią oświecenia (z angielskim empiryzmem), w wyniku dyskusji z Zofią Karoliną - królową powstały słynne dzieła tzw. „Teodycea” w 1710 roku i „Monadologia” - zasady filozofii. Jego rad zasięgał Car Piotr Wielki. Pod koniec życia Leibniz'a książe Hanoweru został królem Anglii i zostawił Leibniz'a, który do śmierci był bibliotekarzem. Był on prekursorem logiki matematycznej i metafizycznej.
Poglądy metafizyczne Leibniz'a
Głosił powszechny dynamizm. Głęboka rzeczywistość składała się z punktów metafizycznych o charakterze duchowym, nieprzestrzennych zwanych monadani - substancji prostych, niepodzielnych, źródło wewnętrznych, immanentnych przemian. Wszelkie rzeczy są zespołami monad. Najlepszym przykładem monady jest dusza ludzka wyznaczająca wszelkie przemiany psychiczne i wewnętrzne osoby ludzkie. Nie są przestrzenne ani fizyczne. W sobie mają źródło wszelkiej zmiany. Monad jest nieskończona ilość. Nie mogą na siebie oddziaływać
„Monady nie mają okien”. S --> [Author:BD] ą spontaniczne. Każdą cechuje percepcja, często percepcja jest nieuświadomiona, dopiero te wyższe monady posiadają samoświadomość. Jest to kontynuacja renesansowego panpsychizmu. Monada jest dynamiczna, czyli wytwarza spontanicznie zmiany, ekspresję duchowej energii. Rodzaj percepcji decyduje o indywidualności monady. Wszystkie razem tworzą system harmoniczny (harmonie wprzód ustanowione) przez Boga - porównuje z zespołem zegarów, które pokazują ten sam czas (nie działając na siebie i są zgodne). Ta harmonia stanowi hierarchiczny porządek. Każda monada posiada właściwe dla siebie miejsce. Jest „drabina” monad - na szczycie jest najdostojniejsza - Bóg. Głosił teorię powszechnego metafizycznego optymizmu. W swojej „Teodycei” uzasadniał dobroć Boga jako stwórcy świata. W świecie istnieje zło to prawda, ale Bóg dopuszcza zło, bo bez zła świat byłby gorszy. Pewna niedoskonałość jest konieczna w części by całość była doskonała. Bóg dopuścił zło, by uzyskać większe dobro (felix culpa). Uważał, że usunięcie wszelkiego zła jest niemożliwe, bo ze złem świat jest doskonały. Bóg jako istota najlepsza i największa musiała stworzyć świat najlepszy. Już wiek XVIII dostarczył wielu krytyk tego optymistycznego spojrzenia m.in. Didero i Wolter. Didero zawarł zarzuty przeciw „Teodycei” w dwóch powiastkach „Kandydzie” i „Poemacie o zburzeniu Lizbony” (w połowie XVIII wieku było trzęsienie ziemi i Lizbona była zburzona). Są one wielką krytyką filozofii Leibniz'a. Często łączono tę krytykę z krytyką nauki o opatrzności Bożej.
Teoria wiedzy
Leibniz odróżniał dwie płaszczyzny wiedzy - naukową od filozoficznej. Był wielkim naukowcem i uważał, że nauka kieruje się zasadą ścisłego determinizmu (poszukuje związków mechanicznych w środowisku). Cała rzeczywistość jest w tym świetle zdeterminowana przez przyczyny. Z punktu widzenia filozofii jest pytanie o rację istnienia wszelkich rzeczy czy istnienia tego, a nie czegoś innego. Tu nie ma bezpośredniej przyczyny. Wszystko co praktyczne jest realizacją pewnych możliwości. Dlatego jest akurat ta możliwość realizowana. Odróżnił Leibniz konieczność fizyczną i metafizyczną która zawiera rację realizacji i pewnych możliwości. Odpowiedź na to pytanie dlaczego ? polega głównie na podaniu racji dostatecznej - tzn. pokazaniu danego zjawiska czy rzeczy w uniwersalnym porządku wszechświata. Dana rzecz jest konieczna dla harmonii świata. Nauka posiada swoją granicę, bo nie potrafi ukazać sensu ani celu istnienia rzeczy. To może pokazać tylko filozofia.
Podzielił on twierdzenia prawdziwe na trzy rodzaje:
- prawdę pierwotną - nie wymagają uzasadnienia zdania identyczne - prawdy pochodne - wszystkie inne prawdy . Dzieli się je na w zależności od sposobu w jaki dają się sprowadzić do pierwotnych:
- konieczne sprawdzone zasadą niesprzeczności
- przypadkowe
Dotyczą one tylko możliwości. Z monady można wynieść różne możliwości, które są logicznie niesprzeczne. Prawdy faktyczne muszą wziąć pod uwagę cały kontekst świata, bo faktyczność ich wystąpienia związana jest ze współmożliwością ich wystąpienia z innymi rzeczami (ich udziałem w harmonii świata). Umysł ludzi jest ograniczony - nie może objąć całości harmonii świata. Stąd prawdy nie mogą być do końca uzasadnione. Muszą być oparte na racji dostatecznej (celowość i odpowiedzialność). Leibniz jest klasykiem zasady racji dostatecznej.
Metafizyka materialistyczna
Związana jest z Tomaszem Hobbes'em {Hobs}. Stworzył on pewien system. Urodził się w 1588 roku w rodzinie wiejskiego pastora. Studiował w Oxfordzie. Później pracował na dworach arystokracji. Znał kartezjanizm, galileizm, naukę Kopernika, Kepplera, inspirował się teorią wiedzy Beconia. Emigrował na jedenaście lat do Francji gdzie napisał „O obywatelu” i „Lewiatan”. Wrócił do Anglii za Kromuela. Wykończył swój system filozofii, za życia nakreślił cały system filozofii. Ostatnie lata to studia matematyczne i filologiczne. Zmarł w 1679 roku.
Koncepcja filozofii
Filozofia dzieli się na filozofię przyrody i filozofię społeczną. Filozofia przyrody jest poprzedzająca, pierwsza. Walczył ze scholastycznym zajmowaniem się istotą, podziałem bytów materialnych i duchowych. Podstawą filozofii są ciała. Głosił materialistyczną ontologię. Wszechświat to agregat ciała. Każde substancje to ciało. Ciało jest obiektywne i przestrzenne, zdolne do ruchu. Jest niezniszczalnym tworzywem przyrody - zmienia tylko postacie. Jest więc on monistą materialistycznym. Twierdzenia o bytach duchowych są fikcjami. Pochodzi to z nadużyć języka. W przyrodzie nie ma próżni. Rozwinął koncepcję eteru, który wypełnia przestrzeń. Ciała mają różne wielkości. Ma holistyczną teorię rzeczywistości - całościową. Wszelkie zmiany są mechaniczne - materializm mechaniczny. Bardzo mocno podkreśla rolę mowy, języka w filozofii. Rozwijał krytykę języka , z którego rodzą się fałszywe filozofie. Człowiek hipostazuje formy językowe i desygnaty traktuje jako realne przedmioty. W wiedzy wyeksponował związki przyczynowe. Trwałe uwarunkowania zjawisk to wyższa wiedza nad wiedzą historyczną, która polega na opisie zjawisk i posługuje się pamięcią. Skuteczność działania zależy od poznania przyczyn, ale nie na drodze indukcji, ale dedukcji - należy zacząć od możliwych przyczyn zjawisk i hipotetycznego ustalenia przyczyn. Formą weryfikacji wiedzy jest logiczna poprawność rozumowania. Opowiada się za tzw. racjonalizmem metodologicznym.
Filozofia polityczna
Opiera się na jego antropologii. Naturę człowieka kierują dwie dążności, potrzeby - przyrodniczy popęd samozachowawczy i rozumowe dążenie do własnego bezpieczeństwa. Hobbes zakwestionował istnienie duszy - myślenie to czynność substancji cielesnej; uwarunkowania psychiki przez ciało. Swoistość gatunku ludzkiego upatrywał w posługiwaniu się mową i utworzeniu państwa. Mowę pojmował konwencjonalnie jako zbiór nazw ustanowionych swobodną decyzją ludzi w słowotwórstwie człowiek wyzwala się od przyrody - wykracza poza przyrodę. Podkreślał rolę mowy w poznaniu, przechowywaniu, przekazywaniu wiedzy. Śledził wpływ mowy na powstawanie wiedzy fałszywej - tworzenie tzw. hipostaz z określeń językowych - człowiek posługując się pojęciami ogólnymi uważa, że mają odniesienie - byty w rzeczywistości. To prowadzi do iluzji itp.
Popęd samozachowawczy tworzy tzw. ”stan natury”. Człowiek dąży do „zagarnięcia” wszystkiego, do nieograniczonego zaspokajania chęci (popędu) posiadania. To powoduje, że ludzie stają się wobec siebie agresywni (Homo homini lupus). W „stanie natury” prowadzi to do anarchii i agresji - wojna wszystkich przeciw wszystkim. Skutkiem jest stałe zagrożenie życia jednostek. Stąd nie rozwija się pracowitość, cywilizacja. Krańcem jest wyizolowanie jednostek. Wyrazem „stan natury” jest wojna domowa. Stąd rozum dyktuje dbałość o własne bezpieczeństwo i ustanowienie pokojowych warunków między ludźmi. Rozwinięciem tego jest tzw. „prawo naturalne”. Prawo naturalne poleca np. wypełnianie zawartych umów, równość, przebaczenie, życzliwość, sprawiedliwość. Niezbędnym warunkiem realizacji prawa natury jest silna władza państwowa (nie wystarczy ludziom sam rozum). Powstaje zobowiązanie wszystkich jednostek do przestrzegania nakazów władzy politycznej. Stąd pozycja władcy musi być nienaruszalna. Władza polityczna musi być niezależna od obywateli. Władza ma prawo decydować o kulcie religijnym (jakie poglądy są niebezpieczne), musi mieć władzę nad doktrynami religijnymi, bo tolerancja sprzyja rozwijaniu się buntowniczych reakcji. Państwo ma prawo ograniczyć wolność naturalną jednostki w imię bezpieczeństwa. Istnieje wolność wyboru zawodu, mieszkania. Idealnym ustrojem politycznym jest silna monarchia, wnikliwie krytykował demokrację. W demokracji jest możliwość działania demagogów, mnożenie praw i norm. Zagrożone jest bezpieczeństwo jednostek, sprzyja ona podziałowi obywateli. Krytyka ta jest bardzo ważnym elementem spuścizny po Hobbes'a.
Nauka i filozofia naukowa
Powstawały filozofie przyrodymistycyzujące, panteizujące. Podkreślano „wyczuwanie” przyrody, filozofowie ci byli związani z magią, alchemią. Teraz: rozwój nauki aż do usamodzielnienia się nauki od filozofii.
1. Filozofia naukowa i refleksja filozoficzna nad naukami.
Ta filozofia nawiązywała do filozofii średniowiecznej Jana Burigona (XIV w.) - prekursor nowożytnej filozofii nauki. Odrzucił on fizykę arystotelesowską. Wprowadził koncepcję impetu, który porusza wszystko wewnętrznie. W XV w. fizyka Burigona miała licznych zwolenników. W Akademii Krakowskiej podkreślano znaczenie przyrody opartej na stosunkach ilościowych...
Duże znaczenie miał prof. Hesse - związane z pitagoreizmem. Wiązano więc filozofię przyrody z matematyką. Birugozniam dostarczył przesłanek do badania ruchu ciał niebieskich w ramach matematyki. Empiryzm ujmowały matematycznie (jest to więc inna filozofia przyrody).
W kulturze włoskiej (XV - XVI w.) jest też już nowoczesna postawa naukowa w pismach Leonarda da Vinci (1452 - 1519). Jego poglądy były niepublikowane stąd nie wywarły wielkiego wpływu powstanie nauki nowożytnej. Upatrywał on wiedzę w doświadczeniu, którego wyniki można zmierzyć i obliczyć. Źródłem była działalność praktyczna nie filozofia. podkreślał cel praktyczny wiedzy. Ugruntował naukę w matematyce (budował maszyny wojenne, opracował technikę lotu). Uważał, że malarstwo może uzupełnić matematyczne poznanie naukowe.
Za twórcę nowożytnego przyrodoznastwa uważa się Galileusza (1564 - 1642) - Galileo Galilei. Był profesorem matematyki w Pizie i Padwie. Odkrył fundamentalne prawa w fizyce (prawo spadania ciał). Wystąpił w obronie heliocentryzmu „Dialog o 2 najważniejszych Układach świata - Ptolemeuszowym i Kopernikańskim”. Przeciwstawił się fizyce Arystotelesa. Odwrócił się od celościowego (teologicznego) tłumaczenia zjawisk przyrody. Ruch to odległość w czasie...? Matematyczne wzory pozwalają na ścisłą wiedzę przyrodniczą. Ważne są ilościowe relacje. Usiłował zredukować jakości zmysłowe ciał do cech geometrycznych i ruchu cząsteczek. Wzywał do eksperymentu i opisu matematycznego. Podkreślał praktyczny cel nauki.
Ważnym jest Francis Bacon (ale nie Roger!) (1561 - 1626). Pochodził z wybitnej rodziny. Studiował w Cambridge - odrzucił tam arystotelizm. Wiele podróżował - zapoznał się z literatura renesansową. Sławne są jego „Eseje”. Za Jakuba I Bacon cieszył się wieloma względami. W 1620 r. publikacje „Instauratio magna” - „Wielka Odnowa” - tylko kilka rozdziałów - najważniejszy Novum Organum - chciał to wprowadzić w miejsce Organonu Arystotelesa. Po śmierci jego ukazała się „Nowa Atlantyda” - utopia. Podkreślał cel nauki - praktyczny. Wiązał naukę z techniką. Obce mu było matematyczne przyrodoznawstwo. Poprzez technikę ma człowiek pozycje „pana przyrody” - wraca do raju dzięki rozwinięciu techniki. Nadał technice najwyższą wartość humanistyczną. Rozumiał też znaczenie badań teoretycznych. Traktował technikę i naukę teoretyczną jako części komplementarne. Kwestionował poznawczą wartość sylogizmów. Przeciwstawił fizyce sylogistycznej powolną metodę indukcyjną związaną z eksperymentami. Celem wiedzy naukowej jest uchwycenie formy w bytach materialnych. Forma jednak to struktura rzeczy, która wyznacza właściwości zmysłowe. Modelem nauki jest badanie struktury rzeczy warunkujące ich właściwości zmysłowe. Znajomość form otwiera możliwość eksperymentalnych kombinacji dla tworzenia rzeczy o pożądanych właściwościach zmysłowych. Kluczem do zrozumienia świata fizykalnego jest dotarcie do ukrytych struktur rzeczy. Metoda badania składa się z 2 części: negatywnej - oczyszczającej umysł ze złudzeń i konstrukcyjnej - indukcja eliminacyjna. Część negatywna to krytyka iluzji poznawczej - śledził iluzje czyli tzw. idole - złudne wyobrażenia (idoli nie da się całkowicie wyeliminować bo płyną z umysłu ludzkiego). Oceniał umysł ludzki znacznie niżej niż w renesansie. Zapoczątkował krytyczną analizę umysłu ludzkiego. Podał teorię i klasyfikacje idoli: idole plemienia, jaskini, rynku i teatru. Plemienne mają źródło w uniwersalnych skłonnościach umysłu ludzkiego np. poszukiwanie idealnego porządku we świecie (np. planety po kołach), myślenie celościowe, antropormofizacja przyrody. Jaskini - pochodzą z indywidualnych nastawień człowieka (stronniczość, relatywność przy obserwacji) związane z właściwościami jednostki. Rynku - pochodzą z mowy - pojawiają się nazwy (chyba rzeczy) wadliwe oraz niejasne - rodzi to nierealne hipostazy przedmiotów. Teatru - płyną z fałszywego filozofowania - z postaw filozoficznych np. racjonalizmu czystego, empiryzmu, fil. teologicznej.
Metoda pozytywna związana jest z opracowaniem nowej odmiany indukcji - indukcji eliminacyjnej, Bardzo mocno podkreśla, że do pewnych tez ogólnych trzeba dojść stopniowo, przejście musi być metodyczne. Przez indukcję eliminacyjną docieramy do istoty rzeczy.
Bacon jest klasykiem rozumowań indukcyjnych - należy do empirystów (od doświadczenia przez rozumowanie). Należy do przedstawicieli teorii podwójnej prawdy (można przyjąć dwóch równoległych, sprzecznych prawd - naukowej i religijnej). Konflikt ten jest niezmiernie rzadki, bo wiara i nauka mają różne przedmioty badania. Twierdził, że wiedza przyrodnicza potwierdza wiarę. Kwestionował ateizm - przyczyny są w zgorszeniu (np. złym postępowaniu kleru, rozłamów). Zarys idealnego państwa w „W Nowej Atlantydzie” . Na czele państwa - naukowcy. Jako pierwszy podał program zbiorowej pracy naukowej. Bacon był optymistą co do wiedzy, jej rozwoju. Wiązał ten rozwój z wynalazkami.
Izaak Newton (1642 - 1727)
Był wielkim naukowcem (prawa ciążenia, różniczki, prawa ruchu). Był profesorem w Cambrige. Przewodniczył Angielskiej Akademii Naukowej Royal Society.
Miał nowy stosunek nauki i filozofii. Realizował w nauce program Galileusza (na doświadczeniu i matematyce). W „Principia matematica” nauka ścisła stała się faktem. Przyrodoznawstwo stanęło najbliżej filozofii. Zbudował naukę niezależnie od filozofii. Na czoło wiedzy wysunął nauki przyrodnicze. Filozofię należy uprawiać w związku z naukami. Przedmiotem nauki są zjawiska, celem - prawa, czyli związki między zjawiskami. Wyłączył tu poszukiwanie transcendentalnych przyczyn. Wyprowadzał z nauki wnioski filozoficzne, sformułował pojęcie absolutnej przestrzeni, czasu i ruchu. Przestrzeń absolutna jest natury duchowej - jest organem Boga, przez który Bóg jest wszędzie obecny. W przyrodoznawstwie szukał dowodu istnienia Boga. Odciął się od celowości (jest maszyną i dlatego musi być dziełem istoty myślącej) - tzw. argument fizyko - teologiczny na istnienie Boga.
Blaise Pascal (1623 - 1662)
W pierwszym okresie oddawał się działalności naukowej matematyka i fizyka. Odkrył ciśnienie atmosferyczne, możliwość próżni, maszyna do liczenia. Dystansował się od kartezjanizmu i zdawał sobie sprawę z różnic jego myśli i swojej. Ceni myśl dedukcyjno - geometryczną. Potem zaczyna zwracać się ku myśli religijnej - odpowiedź na jansemizm, który miał główny ośrodek w Port - Royal koło Paryża.
Biskup K. Jansen (1585 - 1638) napisał wielkie teologiczne dzieło „Augustinus”, wydane w Loranium w 1640 r. Ta publikacja wywołała dyskusję teologiczną między jezuitami i środowiskiem z Port - Royal. Bp Jansen zaatakował poglądy hiszpańskiego jezuity L. Molin (1535 - 1601), które zbliżały się do pelagianizmu - pomniejszały rolę łaski Bożej kładąc ciężar w życiu człowieka na jego wolę i spełnianie zewnętrznych uczynków pobożności. Jansen odwołał się do św. Augustyna i uwypuklił jedyną rolę łaski w życiu człowieka. Jezuici zaatakowali tę książkę i domagali się potępienia, najpierw przez Sorbonę potem przez Stolicę Apostolską. W wieku XVII wplutł się jeszcze w to wszystko spór Kościoła z protestantyzmem, jezuici i jansenizm zaczęli umieszczać z luteranizmem, kalwinizm. W 1653 r. Stolica Apostolska potępiła 5 tez jansenistycznych w bulli „Cum occasione”. Te 5 tez nie były wprost cytatami z książki Jansena. Uznawano, że ich nie było w „Augustinus”. W to zaczęła się włączać władza polityczna. Jezuici byli na dworach królewskich. Doprowadzono do zniszczenia ośrodka w Port - Royal.
5 tez:
1. Niektóre Boże przykazania są niemożliwe do spełnienia dla ludzi sprawiedliwych przy siłach, które aktualnie mają, albowiem brakuje im łaski, która umożliwiałaby im pełnienie tych przykazań.
2. W stanie natury upadłej nigdy nie można oprzeć się na łasce wewnętrznej (łaska neguje wolność - trzeba czynić dobro).
Janseniści głosili bardzo surową moralność, która nie może być zawieszona w żadnej sytuacji.
Obrońcami jansonizmu byli sławni logicy: Nicole i Arnauld, dramaturg Racine. W kręgu jansenistów powstał podręcznik logiki Arnolda i Nicola.
Pascal pod koniec życia zamieszkał blisko Port - Royal i napisał tam „Myśli” - zebrane przez uczniów.
W 1709 r. nastąpiło rozproszenie zakonu w Port - Royal, a 2 lata później zniszczono klasztor.
Dziedzictwo jansenizmu przetrwało w surowej katolickiej moralności, prowadziło trochę do skrupulanctwa. Kładziono naciski na ciężar seksualizmu w życiu człowieka.
Nędza człowieka wg Pascala
Zepsucie natury ludzkiej. Dla ukazania tej nędzy Pascal wykazał poglądy sceptyków - niezgodność do uzyskania wiedzy pewnej - poznanie niedoskonałe, tylko fragmentaryczne. Nie można odkryć ostatecznej podstawy tego co istnieje. Mimo, że w człowieku jest dążność do szukania ostatecznej racji. Podkreślał, że moralność jest poddawana zrelatywizowaniu. Dokonał przeglądu zmienności zasad moralnych. Możliwość umoralniania budzi obłudę, człowiek często jest kłamstwem i obłudą. Dostrzegał względną wartość moralności opartej na psychologii, opinii publicznej, która dominuje w życiu. To jest wyrazem nędzy człowieka - jego natury i umysłu.
Uważał, że sprawy człowieka są ważniejsze od poznania przyrody. Dlatego poza owym relatywizmem poznawczym wiedzy potocznej i naukowej dostrzegał tzw. wiedzę serca, która ma racje własne. Człowiek wyczuwa Boga i Boski porządek. Wiedza serca pozwala odnieść ludzkie czyny do idei miłości jako normy absolutnej. Za tą ideą miłości ukrywa się Bóg. Dzięki wiedzy serca ma pewność o istnieniu absolutnego porządku wartości. Z jednej strony człowiek poznaje siebie, swoją nędzę i ograniczenia i to jest jego wielkość.
„Człowiek jest tylko trzciną... ale trzciną myślącą” (Pascal). Mimo to człowiek jest zdolny do dobra dzięki wiedzy serca. Tę samowiedzę przynosi chrześcijaństwo - religia jest gwarantem istnienia absolutnego systemu wartości.
Co do istnienia Boga argumenty teoretyczne nie są wystarczające, ale człowiek powinien dokonać pewnego zakładu. Przekonanie o istnieniu Boga gwarantuje uzyskanie wszystkiego (czyli zbawienia wiecznego). Niewiele się traci, jeśli ten wybór jest nietrafny (tylko pewne przyjemności). Nie wierząc w Boga zyskuje się niewiele, a traci całą wieczność. Bóg Pascala jest osobą. Związał Pascal problem Boga z życiem człowieka i systemem wartości. Człowiek jest rozpięty między poczuciem wielkości swej i nędzy. Między przeświadczeniem o istnieniu Boga i systemu wartości, a świadomością niemożności rozszyfrowania tego w pełni. Życie ma charakter heroiczny.
Libertynizm XVII wieczny
W myśli nowożytnej można znaleźć prąd, który z jednej strony zachowuje dystans wobec sporów wyznaniowych i chce uwolnić się od wszelkich autorytetów religijnych. Pragnie nieskrępowanie dociekać tajemnic przyrody i zapewnić sobie swobodę obyczajów. Drwi z religii, scholastyki. Demaskuje poglądy wiary i fakty z życia Kościoła. Nie ma ścisłego środowiska, ale działano w salonach literackich. Pisano nowinki naukowe, krytykę Kościoła, są pomostem między renesansem a oświeceniem. Koncentrują dzieła Sekstusa Empiryka. Byli niechętni do systemów filozoficznych, dystansowali się od metafizyki nowożytnej. Racjonalizmowi przeciwstawiali sensualizm. Dualizmowi duszy i ciała - panpsychizm, głosili fizykę korpuskularną - zbliżali się ku Fr. Bacon'owi. Za reprezentatywne dzieło uważa się „Słownik historyczno - krytyczny” Piotra Bayle'a, (1695 - 97). Słownik szydzący w imię rozumu z poglądów religijnych. Nie propagował żadnej doktryny, ale głosił tolerancję wobec jednostek szlachetnych i podawał rodzaj naukowej encyklopedii.
Przedstawiciele: Cirano de Bergerac, Bernard Fontenelle, Piere Bayle. Jedyną większą filozofią jest filozofia Piotra Gassendiego (1592 - 1655) - był duchownym katolickim, ale własną filozofię rozwinął pod wpływem środowiska Libertyńskiego. Sformułował atomistyczną filozofię przyrody, studiował epikureizm. Zrehabilitował Epikura w chrześcijaństwie. Dyskutował z Decartesem, sformułował obszerne zarzuty do kartezjanizmu. Jego pisma były zapomniane do XX wieku. Głosił sceptycyzm metodologiczny i sensualizm i w końcu sformułował regułę 2 kryteriów prawdy: doświadczenia zmysłowego i rozumowania. Nigdy samo jedno nie jest obiektywne. Wystąpił przeciwko dociekaniom o ukrytych substancjach - istnieje tylko powierzchnia zjawisk fizycznych, istnieją tylko fizykalne przyczyny - nie ma ukrytych istot, substancji.
Kwestionował wiedzę zrodzoną - cała wiedza pochodzi od zmysłów. Psychikę ludzką poznaje się droga obserwacji ludzkich zachowań (a nie samowiedzy).
Kwestionował ontologiczny dowód na istnienie Boga, także konieczność stałego przyczynowania ze strony Boga (polemika z okazjonalizmem).
Jest odnowicielem epikureizmu - atomistyczna budowa przyrody. Przyrodę pojmował jako zbiór atomów o cechach geometrycznych, ale są różnice jakościowe między atomami. Głosił determinizm. Bliski był panpsychizmowi - wrażliwość całej przyrody. Związek rozumu z ciałem, co podważało autonomię rozumu. Usiłował dostosować epikureizm do światopoglądu chrześcijańskiego - odrzucił wieczność atomów, nieskończoną ilość. Twórcą atomów jest Bóg. Przekonanie o istnieniu Boga - z harmonii i ładu świata. Ostrożny był w prawie przyjemności jako kryterium moralności. Przyjemność nie jest czysto zmysłowa. To poczucie harmonii jednostki z otaczającym światem. Jest to skutek życia umiarkowanego.
Inspirował Newtona. Wbrew Gorendiemu etyka epikurejska przygotowała etykę francuskiego oświecenia, opartą na przyjemności.
Szczęść Boże wszystkim uczącym się…
Autorzy
sobota, 11 stycznia 1997 r.
Historia Filozofii
1
- 2 -