Liturgika - Eucharystia
Stary Testament i Nowy Testament a Eucharystia
Opisy Ostatniej Wieczerzy są interpretacją wydarzeń. Dlatego trzeba sięgnąć do dziejów działalności apostolskiej. W początkach chrześcijaństwa dostrzegamy różnice między gminami żydowskimi a chrześcijańskimi. Żydzi świętowali szabat w sobotę, a chrześcijanie spotykali się pierwszego dnia tygodnia, a więc w niedzielę. Żydzi obchodzili paschę 14 Nisan. Mimo, że wydarzenia paschy miały miejsce dawno temu, to przez obchody paschy Żydzi przeżywali na nowo to wydarzenie. Ważny jest baranek, którego zabijano tylko w świątyni. Oddzielano krew od mięsa, krew wylewano na ołtarz całopalenia. Paschę należało spożyć w Jerozolimie. Józef Flawiusz opisuje w 65 r. po Chr., że zabijano w świątyni nawet 200 baranków. Krew spływała do potoku Cedron. Mięso zabierano do domu, gdzie je pieczono i przygotowywano do spożycia. Tekst z Łk, idźcie przygotować paschę, właśnie mówi o przygotowaniu baranka do spożycia. Ewangeliści podają kolejną ważną rzecz, że po odśpiewaniu hymnu wyszli do Ogrodu Oliwnego.
Wj 6,1-14 - o spożyciu paschy
Pwt 16,1-8 - uzupełnienie wiadomości o obchodach paschy.
Ceremoniał paschy zgadza się z opisem paschy jaki spożywali uczniowie z Jezusem. Trzeci kielich to kielich błogosławieństwa, po nim odmawiano Psalm 115. Chrystus zachowuje przepisy paschy, ale odchodzi od starej tradycji. Jezus mówi o spożywaniu krwi. Dla żydów było to niezrozumiałe, a nawet heretyckie. Nie było mowy o spożywaniu krwi w czasie paschy. Najstarszym tekstem o Eucharystii jest 1 Kor. Inny teksty o Eucharystii: Łk 22,19-20. Najstarszy przepis pochodzi od św. Pawła. Paweł jest świadkiem Tradycji, a więc przekazuje nam opis jaki już się rozwinął. Kolejna trudność to ta, że św. Jan nie wspomina o obchodach paschy mimo, że dość obszernie opisuje ostatnie godziny życia Jezusa. Pozostałe opisy Pawła i u trzech synoptyków są w języku greckim, a nie jak się wydaje, że Jezus wypowiadał słowa przeistoczenia w języku aramejskim. Trzy opisy synoptyczne także się różnią się od siebie. Spośród tekstów ST na szczególną uwagę zasługuje Wj 6, Pwt 16 oraz Iz 50 (sługa Jahwe).
1 Kor 10,14nn, J 6, Hbr 4 - teksty z NT o Eucharystii.
Na tle wielu ofiar Starego Przymierza ofiara na krzyżu jest niepowtarzalna i złożona raz na zawsze. Jezus umiera raz na zawsze. Mówi się, że Msza św. jest powtórzeniem bezkrwawym tej jednej ofiary.
Pochodzenie i znaczenie dwóch postaci eucharystycznych. Z tekstów biblijnych wynika, że Eucharystia była pod dwiema postaciami Chleba i Wina. Pan Jezus powiedział: To czyńcie na Moją pamiątkę. Oznacza to, że nie możemy niczego pominąć: muszą być te same słowa i gesty, ale i to samo co znajdowało się na stole podczas wieczerzy. Ważnym elementem był baranek paschalny. Nie było ofiary bez uczty, ani uczty bez ofiary. Widzimy więc ścisły związek między ucztą, a ofiarą. Ofiara dokonywała się w świątyni, a uczta w domu prywatnym. Krew oznacza życie. Życie należy do Boga i to On decyduje o życiu i o śmierci. Na ołtarzu całopalnym była wylewana krew. Był jeszcze zwyczaj kropienia krwią ludzi. Było to obmycie z win.
Baranek musiał być pozbawiony krwi. Dlatego tak starannie przygotowywano go. Akt ofiarowania dokonywał się w momencie zupełnego rozdzielenia krwi od mięsa. Jezus ofiarowując Ciało i Krew swoją nawiązuje do ofiary paschalnej. Jezus jak baranek zostaje złożony w ofierze. Jest to więc przykład starotestamentalnego pojmowania ofiary.
Eucharystia jest więc ofiarą i ucztą. Nie można ich rozdzielić od siebie, ani przejaskrawiać ich, bo dochodzi do błędów. W ciągu wieków dochodziło do przejaskrawiania jednego z aspektów Eucharystii. Musi być równowaga między ofiarą, a ucztą. Wspólnota uczniów rozumie nowość spożywanej paschy przez działanie Ducha Świętego. Eucharystia jest miejscem uprzywilejowanym działania Ducha Świętego.
Aspekty i wymiary Eucharystii
W NT występują różne określenia na Eucharystię:
Uczta Pańska - Chrystus Pan jest gospodarzem uczty. Chrystus jako gospodarz daje nam siebie jako pokarm.
Uczta dziękczynienia - każda pascha była dziękczynieniem w wymiarze narodu i osobistym. Składano dzięki za stworzenie, za zawarte przymierze, za wyzwolenie i wyprowadzenie z Egiptu oraz za wszystkie dzieła Boże. Podobnie chrześcijanie składali dzięki Bogu za dar stworzenia, odkupienia i wszystkie dary, łaski, które Bóg rozlewa na każdego osobiście. Aspekt dziękowania Bogu jest tak silny, że nazwa całej liturgii brzmi Eucharystia tzn. dziękczynienie. J 11,41-42 - sam Jezus składa dziękczynienie Ojcu.
Uczta wspólnoty - wolą Chrystusa jest, aby Eucharystia odbywała się we wspólnocie. Każdy we wspólnocie wchodzi w relację z Chrystusem przez przyjęcie Jego Ciała. Tym sam pogłębia więź ze wspólnotą. Apostołowie gromadzili się razem na Eucharystii. Dlatego mówimy, że Eucharystia buduje wspólnotę.
Uczta ofiarna - jest to aspekt paschalny uczty. W czasie Eucharystii spożywamy Ofiarę paschalną. W czasie uczty Pan Jezus pokazuje Ofiarę, w której jest oddzielone Ciało od Krwi. W czasie Eucharystii jest składany Chrystus w ofierze.
Uczta zbawienia - Chrystus nie wylał Krwi Swojej dla siebie, ale uczynił to dla nas. Ten kto spożywa Jego Ciało i Krew pije uczestniczy w ofierze i należy do grona zbawionych.
Uczta pielgrzymów - Ofiara Nowego Przymierza będzie sprawowana aż do przyjścia Pana Jezusa (1 Kor 11,16). Wspólnota Kościoła jest w drodze do spotkania się z Bogiem. Uczestnicy Eucharystii uczestniczą już w zbawieniu, ale oczekują pełnego zrealizowania go. Eucharystia przygotowuje nas do pełnego spotkania z Panem.
Z tekstów NT dowiadujemy się również o czasie sprawowania Eucharystii. Pismo św. przekazuje nam, że Eucharystię na początku sprawowano pierwszego dnia tygodnia czyli w niedzielę wg rachuby czasu żydowskiego. Szabat to siódmy dzień tygodnia czyli sobota. Niedziela nie jest przeciwieństwem szabatu. To nie Apostołowie ustalili ten dzień, aby odróżnić się od Żydów, ale sam Chrystus ustalił ten dzień. Oznacza to, że nie czwartek jest kluczowym dniem kiedy to sam Chrystus ustanowił pamiątkę Eucharystii. Wieczerza Pańska ma swoje dopełnienie i zwieńczenie właśnie w dzień zmartwychwstania. Co ciekawe to właśnie w czwartek zaczęto najpóźniej sprawować Eucharystię ponieważ ten dzień kojarzono ze zdradą.
KL 16 - niedziela jest najstarszym i pierwszym dniem świątecznym.
Dla Ojców Kościoła Eucharystia jest centrum życia i jego źródłem. Jest podstawą życia. Św. Augustyn mówił: karmię was tym czym żyję.
Wiek II jest czasem kiedy rozwija się myśl filozoficzno-teologiczna. Dotychczas głoszenie Ewangelii ograniczało się do kerygmatu. Eucharystia była sercem życia Kościoła. Głoszono kerygmat, a centrum kerygmatu była Eucharystia.
Dwie ważne prawdy wyłaniające się z nauki Ojców:
wiara w realną obecność Jezusa Chrystusa;
prawdziwa ofiara Jezusa Chrystusa w Eucharystii.
Szczególnie zasłynął tu św. Ignacy Antiocheński. Realna obecność Boga wynika z doświadczenia. Nie trzeba było o tym mówić, dlatego nie pojawił się żaden traktat na temat Eucharystii. Dopiero św. Justyn w II wieku opisuje Eucharystię, aby odpowiedzieć na plotki i zarzuty. Również Pliniusz Młodszy pisał do cesarza Trajana, aby mu wyjaśnić znaczenie Eucharystii. W katakumbach na grobach z tamtych czasów znajdziemy wiele pięknych symboli Eucharystii.
Nasuwa się drugi wniosek na temat Eucharystii, że jest ona centrum życia chrześcijańskiego. Kolejny wniosek to aspekt dziękczynny, który znajdujemy w Didache (Didache nauka dwunastu apostołów D. Pietrzykowski ) dziele z I w. napisanym w Syrii.
Św. Justyn pisze o charakterze dziękczynnym do senatu rzymskiego. Składamy dzięki Bogu za dzieło stworzenia oraz za wyzwolenie z grzechu.
W Eucharystii oczekujemy wypełnienia się zbawienia. Dzień Eucharystii jest również dniem wylania Ducha Świętego czyli rozpoczyna się dzieło nowego stworzenia. Eucharystia jest sakramentem eschatologicznym. Spożywamy Ciało Pana nie ku śmierci, ale ku życiu.
Doświadczenie Eucharystii daje siłę do dawania świadectwa. W Eucharystii mogli uczestniczyć tylko ochrzczeni. Polikarp ze Smarny dziękuje Bogu, że może mieć udział w kielichu Jezusa czyli w męczeństwie. Eucharystia daje siłę i moc duchową do męczeństwa na wzór pierwszego i prawdziwego męczeństwa Jezusa.
W Eucharystii dokonuje się jedność Kościoła. Dlatego w czasie Eucharystii pamiętano i wspominano ubogich potrzebujących. Troszczono się o więźniów, a nawet pogan. Didache mówi o zjednoczeniu ludzi z czterech stron świata. Eucharystia jednoczy wszystkich ludzi.
W III w. zaczęto wchodzić na wyższy poziom refleksji. Można powiedzieć, że osiąga pewien stopień naukowy. Musiano usystematyzować doktrynę chrześcijańską, aby odpowiadać na polemikę filozofów pogańskich. Szczególny wkład w doktrynę wnieśli Ojcowie Wschodni.
Symbol - z gr. symbolon, sym balein - łączyć razem; dla greckich Ojców symbol był realnym znakiem dotyczącym realnej rzeczywistości. Mógł odnosić się do rzeczywistości materialnej lub duchowej. Symbol to nie znak rzeczywistości. W symbolu jest zawarta rzeczywistość.
Symbolon tu Christu - symbol Chrystusa w Eucharystii czyli realna obecność Chrystusa w Eucharystii. Dopiero w XI w. zakwestionowano realną obecność Jezusa w Eucharystii przez złe zrozumienie pojęcia symbolu.
Gospodarzem na Eucharystii jest Chrystus. Oprócz tego jest On obecny w kapłanie i ludzie zgromadzonym na uczcie.
Anamneza - z gr. anamnesis dosł. wspomnienie uobecniające; zbawienie dokonało się w konkretnym czasie i miejscu. Dzięki anamnezie dzieło zbawcze dokonuje się w czasie każdej Eucharystii. Tak jak misterium zbawienia zaistniało realnie w historii. Każda liturgia ma charakter anamnestyczny. Dzięki Duchowi Świętemu przez słowa i gesty dzieło zbawcze uobecnia się w sposób realny, rzeczywisty. Również Izraelici wierzyli, że w czasie obchodów Paschy wydarzenia, które historycznie zdarzyły się wcześniej dotyczą również ich.
Dokumenty Kościoła mówią również o tym, że uczestnictwo w Eucharystii daje nam przedsmak uczestnictwa w przyszłej chwale.
Wśród Ojców Zachodnich w III w. dominuje nurt platoński. Pojawia się również nurt duszpastersko-etyczny. Chodziło o to by nauczanie i przepowiadanie wpływało na życie codzienne chrześcijan. Ważne było świadectwo, a szczególnie w czasie prześladowań. Wiara miała znajdować swoje odzwierciedlenie w życiu codziennym chrześcijan.
Św. Cyprian - biskup Kartaginy
Dla Ojców Wschodu sprawowanie każdej Eucharystii było uobecnieniem misterium. Dla nich był to pewien ciąg, który trwa. Ojcowie zachodni oddzielali każdą Eucharystię i twierdzili, że każda Eucharystia jest nową ofiarą. Św. Cyprian twierdził, że na każdej Eucharystii ofiara składana jest na nowo, ale jest to ta sama ofiara, którą złożył Jezus Chrystus z siebie na krzyżu. Czyli jest to ta sama ofiara, ale składana na nowo. Pojęcie więc Eucharystii na Wschodzie i Zachodzie nie różni się, ale różny jest sposób dochodzenia do tej prawdy.
Obraz, symbol, figura - na wschodzie uważano, że odkrywa on pewną rzeczywistość. Na zachodzie twierdzono, że zakrywa on prawdę i przysłania on rzeczywistość.
Św. Ambroży
Łączy się z nim nauka o przemianie metabolicznej. Ambroży stara się powiedzieć co następuje w czasie Eucharystii. W czasie Mszy św. natura chleba i wina zostaje przemieniona w Ciało i Krew Chrystusa. Ambroży podobnie jak Cyprian pojmował obraz. Obraz, który kryje rzeczywistość; nie odsłania jej, ale ją zakrywa.
Św. Augustyn
Z nim wiąże się eklezjologia Eucharystii. Eucharystia jest urzeczywistnieniem się Kościoła. Dla Augustyna Kościół jest Ciałem mistycznym, a w czasie Eucharystii dokonuje się przeistoczenie darów ofiarnych w Ciało i Krew Chrystusa. Eucharystia dokonuje się zawsze we wspólnocie. Również zbawienie dokonuje się we wspólnocie. Eucharystia jest uobecnieniem Chrystusa oraz jest uobecnieniem Kościoła. Uobecnienie dokonuje się przez spożycie Ciała i Krwi i zawsze w łączności z braćmi i siostrami.
Dla Augustyna odbicie, obraz, figura jest realnym symbolem realnej rzeczywistości. W sakramencie jest ukryta rzeczywistość niematerialna, niewidzialna, istniejąca w sferze ducha. Natomiast udział w sakramentalnym znaku daje udział w rzeczywistości chociaż jest ona niewidzialna.
Eucharystia w czasach Apostolskich
Źródłem są Ewangelie, listy św. Pawła, Dzieje Apostolskie. Szczególnie cenne informacje przekazuje nam Łukasz w Dziejach Apostolskich.
Chrześcijan charakteryzuje trwanie w nauce apostołów, we wspólnocie z braćmi (koinonia), w łamaniu chleba (uczestnictwo w liturgii). Trzy cechy, które charakteryzują wspólnotę chrześcijańską. Apostołowie nawiązują do wieczernika i czynią to co im polecił Chrystus. W czasie wieczerzy jest chleb i wino, są także słowa przekazane przez Jezusa. Uczta jest sprawowana we wspólnocie przez Apostoła, albo przez jego przedstawiciela (starszy - presbiteros). Odbywało się to w atmosferze modlitwy. Składa się z uczty i odczytywania słowa. Na początku spotykano się w niedzielę. Mimo, że jest mowa o codziennym gromadzeniu się, to tylko w niedzielę sprawowano Eucharystię. Uczestniczyli w niej tylko ochrzczeni. Sprawowano ją w domach. Kiedy liczba uczniów się zwiększyła to zaczęto budować specjalne domy, w których się spotykano na Eucharystii.
Należy wyróżnić środowisko syryjsko-palestyńskie, które posiada Didache oraz konstytucje. Kiedy Kościół zaczął się rozszerzać i dotarł, aż do Rzymu tam również powstaje ośrodek chrześcijański. Znaczące postacie to Justyn i Hipolit. Bardzo ważnym ośrodkiem jest Egipt, a zwłaszcza Aleksandria. Kolejne środowisko to syryjsko-antiocheńskie, a szczególnie Antiochia. Środowisko północno-afrykańskie to Cyprian, Augustyn i Tertulian oraz w Mediolanie - Ambroży.
Cennym źródłem poza chrześcijańskim jest List Pliniusza Młodszego do Trajana. Pliniusz był prokonsulem, wielkorządcą Bitynii. Napisał list w roku 112. Twierdził, że chrześcijanie gromadzą się w godzinach rannych w określone dni i śpiewają pieśni ku czci Chrystusa - Boga. Przy tym spożywają posiłek. Obecnie sprawowana liturgia Eucharystyczna jest rozwinięciem liturgii wieczernika.
Różnorodność tekstów o Eucharystii w NT wskazuje na niezależność tradycji w kształtowaniu liturgii. Największy wpływ na liturgię eucharystyczną wywarła paschalna liturgia domowa. Ta liturgia domowa była i wieczerzą, i opowieścią. Skoro wieczerza paschalna była wspomnieniem, dlatego jej spora część to anamneza. Dziękczynienie ma również wielkie znaczenie, natomiast aspekt ofiarniczy wyraża się w wylaniu krwi baranka. W całej tej wieczerzy dostrzegamy aspekt mesjański oraz eschatologiczny. Każda wieczerza oraz wieczerza paschalna rozpoczynała się od umycia rąk. W czasie Paschy było to symboliczne umycie rąk. Następnie przewodniczący wlewał trochę wody do wina, odmawiał błogosławieństwo. Był to tzw. pierwszy kielich. Później spożywano baranka, przaśne chleby i gorzkie zioła (na pamiątkę niedoli). Po tym spożyciu następowała opowieść tzw. Haggada paschalna, tłumacząca sens świętowania. Później śpiewano tzw. mały Hallen (Ps 112 i 113). Zalewano tzw. drugi kielich. Teraz następowała właściwa uczta, spożywano łamane chleby, zapalano świece. Po posiłku błogosławiono trzeci kielich słowami: dzięki składamy Panu, Bogu naszemu…. Spożywano kielich i śpiewano dalszą część Ps 113, aż do Ps 117. Spożywano czwarty kielich i po nim śpiewano duży Hallen (Ps 135).
Drugim obrzędem były obrzędy synagogi. Synagoga oznacza zgromadzenie, wspólnotę. Były to domy modlitwy i czytania Słowa Bożego. Synagogi znajdowały się przy większych skupiskach ludzi. Był to prostokątny budynek. Najważniejsze miejsce w synagodze to przechowywanie zwojów Pisma św. oraz miejsce odczytywania (bima). Po odczytaniu Pisma św. odśpiewywano Szema Izrael, a później było 18 błogosławieństw. Po odczycie Pisma św. następował komentarz w formie homilii. Niewątpliwie obrzęd ten zapoczątkował pierwszą część liturgii eucharystycznej tzw. liturgię katechumenów - dzisiaj zwana liturgią słowa.
Didache
Jest to tekst grecki. Tytuł bierze od pierwszych słów dzieła. Potocznie nazywana Nauką dwunastu apostołów. Napisana pod koniec I w. lub pocz. II. Zawiera 16 rozdziałów. Jest podzielona na 3 części. Mówi o Eucharystii, a także o dziękczynieniu po Eucharystii. Tekst znany z manuskryptu.
Apologia św. Justyna
Św. Justyn urodził się około 100 roku w Palestynie w rodzinie pogańskiej. Poznał różne szkoły filozoficzne. W wieku 33 lat przyjął chrzest. W Rzymie założył własną szkołę filozoficzną. Oskarżony przez celnika Prescensa skazany na śmierć przez prefekta Rustyka. Zginął w roku 187 (Arek tak twierdzi, data [nie]pewna - przyp. red.). Apologia wykazuje bezpodstawność zarzutów ateizmu i braku moralności przez chrześcijan. Charakteryzuje również sprawowaną Eucharystię w II w. Eucharystia składa się dwóch części: czytanie Słowa Bożego oraz Eucharystia. Na czele liturgii staje przewodniczący kapłan. Uczestniczą w niej diakoni oraz wierni. Po czytaniu następuje dziękczynienie, które formułuje kapłan i trwa ile tylko może. Oznacza to pewne improwizację. Odczytywane są teksty ST, Ewangelii oraz listy apostolskie. Eucharystia znajduje przedłużenie w diakonii.
Przebieg Eucharystii:
Czytanie Pisma św.
Homilia celebransa.
Modlitwa powszechna.
Przed liturgią ofiary następuje pocałunek pokoju.
Przyniesienie chleba i wina do ołtarza.
Długie dziękczynienie.
Wybrani przyjmują komunię św.
Diakoni zanoszą komunię św. nieobecnym.
Hipolit Rzymski - Tradicio Apostolicam (Tradycja Apostolska 215 r.)
Hipolit był kapłanem rzymskim. W tym czasie w liturgii, polityce oraz w handlu używany był j. grecki. Język łaciński używany był w wyższych warstwach społecznych. Dzieło Hipolita zachowało się tylko w j. łacińskim, chociaż spisane zostało w j. greckim. Jest to modlitwa znana nam doskonale, gdyż są to słowa II ME. Modlitwa, którą napisał Hipolit była propozycją dla kapłanów oraz biskupów. Jak wiadomo modlitwa była na początku improwizowana jednak nie wszyscy mieli taki charyzmat. Dlatego ta modlitwa nie była kanonem, ale propozycją. Części, które można wyróżnić w dziele Hipolita:
na początku znajduje się dziękczynienie (nasza prefacja) za dzieło stworzenia i odkupienia;
drugi etap to opis ustanowienia eucharystii;
trzeci to anamneza i złożenie ofiary;
czwarty element to epikleza czyli prośba o zesłanie Ducha Świętego;
kolejny element to doksologia, która ma charakter eklezjalny;
na końcu wypowiedziane „Amen” na znak afirmacji, potwierdzenia.
U Hipolita brak jest tekstu Święty, Święty… Jego modlitwa ma charakter chrystologiczny oraz trynitarny. IV - VI (miejscami VII) w. - złoty wiek rozwoju liturgii. Jest to okres ponicejski. Pojawiają się nowe ośrodki liturgiczne oprócz Rzymu będzie to Jerozolima, Antiochia, Aleksandria , Konstantynopol. Celebracja w wielkich kościołach, bazylikach przy licznej obecności wiernych potrzebne były formularze spisane. Improwizacja możliwa była w małej wspólnocie w domus ecclesiae. Tworzą się typy liturgii (rodziny):
syryjski;
aleksandryjski;
rzymski;
galijski;
antiocheński.
Anafora - modlitwa eucharystyczna (nazwa używana szczególnie na wschodzie).
Cechy charakterystyczne anafory wschodniej:
Świadomość wielkości Boga np. Boże wielki, Boże niewypowiedziany.
Podziw wobec wielkości a zarazem bliskość Boga. Teologia apofatyczna - wyrażając Boga mówi się raczej kim Bóg nie jest niż kim Bóg jest.
Uwielbienie Boga za całe dzieło zbawcze. Silny motyw dziękczynienia skupia się na dwóch dziełach: odkupienia i stworzenia.
Modlitwy mają charakter trynitarny. Do Ojca przez Syna w Duchu Świętym. Zarazem ma charakter chrystocentryczny, gdyż centrum jest dzieło zbawcze Jezusa.
Cała modlitwa ma charakter epikletyczny. Dwa typy epiklezy: konsekracyjna i wspólnotowa.
Doksologia czyli uwielbienie Boga za Jego czyny. Doksologia jest wynikiem anamnezy i epiklezy.
ME są często katechezami. Dla nas przykładem jest IV ME. Ta modlitwa oddaje mentalność wschodnią. Prawdy wiary żyją w modlitwie.
Wizja Kościoła. Eucharystia w swojej formie występującej przemienia Kościół, całe stworzenie i prowadzi je do Ojca.
Niegodność człowieka wobec wielkości Boga. Podkreślenie grzeszności i małości człowieka.
Anafory typu aleksandryjskiego:
anafora Św. Marka;
anafora Debalyzeh;
anafora Cyryla Aleksandryjskiego;
anafora Grzegorz i Bazylego;
anafora Serapiona (w Euchologionie).
Euchologion - grecka księga liturgiczna. Połączenie Mszału i Rytuału. Odnaleziona na górze Atmos w 1894 roku przez Mitrewskiego.
Anafora Serapiona - Seropion był biskupem Tmuis po raz pierwszy odnajdujemy tu tris hagion czyli Święty, Święty… w pierwotnej formie bez błogosławiony, który przybywa… Spotykamy tu dwie epiklezy rozdzielone co jest rzadkością w anaforach wschodnich.
Anafora z Debalizeh - jest to monastyr odnaleziony w VII w. , a przypisuje się tekst autorowi żyjącemu w III w. ukazany jest silny związek ośrodka aleksandryjskiego z rzymskim. Tu również epiklezę mamy przed słowami ustanowienia Eucharystii. Jest również antyfona: głosimy śmierć Twoją Panie bez oczekujemy Twego przyjścia w chwale.
Msza Klementyńska - z Konstytucji Apostolskiej z 380 r. powstałej w Syrii albo w Konstantynopolu. Konstytucja podzielona jest na rozdziały. W 7 rozdziale odnajdujemy anaforę Klementyńską. W rozdz. 8 zawarty jest przebieg Mszy Św. i zatytułowany jest liturgią Klementyńską. W tamtych czasach modlitwy podpisywano swoim albo jakimś znanym imieniem. Klemens był trzecim z kolei papieżem.
Części w liturgii klementyńskiej:
Msza katechumenów (dziś liturgia Słowa);
Msza wiernych (liturgia eucharystyczna).
W anaforze Klementyńskiej najpierw następuje dialog, później jest prefacja, trishagion, anamneza, słowa ustanowienia Eucharystii, anamneza, epikleza, modlitwa litanijna, doksologia. Niezwykle rozbudowane modlitwy anamnestyczne co wskazuje na podobieństwo z modlitwami żydowskimi. W słowach ustanowienia pojawiają się słowa: To czyńcie na moją pamiątkę. Anafora Klementyńska jest bardzo dojrzałą formą modlitwy eucharystycznej.
Na wschodzie modlitwę eucharystyczną całą traktowali jako epikletyczną, a nie jak na zachodzie szukano momentu przeistoczenia.
Anafora Addai Imariego - anafora Kościoła chaldejskiego (dziś Iran, Liban). Addai Imari są to apostołowie, misjonarze tamtych ziem. Jest zbudowana na modlitwach starotestamentalnych. Niektórzy twierdzą, że powstała w II w. zaraz po Didache. Mogła to być schrystianizowana modlitwa, którą modlili się Żydzi. Podobnie jak Didache nie posiada ona słów Jezusa w czasie ustanowienia Eucharystii. Tłumaczy się to tym, że były one tak oczywiste, że nie zapisywano ich (podobnie jak św. Jan Apostoł nie zapisał tych słów, gdyż były tak oczywiste dla chrześcijan). Składa się ona w większości z dziękczynienia. Dopiero pod koniec następuje wezwanie do Ducha Świętego czyli epikleza.
Rozprzestrzenienie tradycji: Jerozolima → Antiochia i Aleksandria. Po wybudowaniu Konstantynopola przez cesarza Konstantyna rodzi się liturgia bizantyjska jest ona mieszanką wszystkich tradycji wschodnich. Najsłynniejsze anafory bizantyjskie:
św. Jana Chryzostoma - Jan Chryzostom był arcybiskupem Konstantynopola i przerobił anaforę syryjską 12 apostołów. Modlitwa eucharystyczna w Kościołach tradycji bizantyjskiej są oparte na anaforze św. Jana Chryzostoma.
św. Bazylego Wielkiego - Bazyli Wielki być może sam jest autorem tej anafory. Została ona wprowadzona w IV w. do Konstantynopola przez Grzegorza V. Jest ona klasycznym przykładem wspaniałości języka greckiego. Jest odmawiana bardzo rzadko, bo tylko 10 razy w ciągu roku.
Oprócz Rzymu, Afryka Północna jest takim centrum rozwoju liturgii. Później pojawił się Islam i chrześcijanie musieli opuścić te tereny.
Afryka (struktura Eucharystii):
Lectio i evangelio - były odczytywane teksty Pisma św.
Później następowała homilia i modlitwa litanijna (nasza dzisiejsza modlitwa wiernych).
Modlitwa biskupa na zakończenie modlitwa litanijnej.
Pocałunek pokoju.
Przyniesienie darów: wody i wina. Św. Cyprian tłumaczył połączenie wody i wina naszym udziałem w ofierze Chrystusa. Kropla wody symbolizowała naszą ofiarę.
Składano różne dary dla ubogich.
Modlitwa eucharystyczna, dialog przed prefacją, prefacja, słowa ustanowienia, epikleza, doksologia zakończona Amen.
Łamanie chleba. Rozpoczynało się od modlitwy Ojcze nasz. Podawano Ciało Chrystusa na rękę. Św. Augustyn wspomina, że Eucharystię sprawowano nie tylko w niedzielę, ale i w dni powszednie. Błogosławieństwa udzielano przed komunią św.
Rzym:
Od III w. Mszę św. sprawowano w j. łacińskim. Sprawowano wówczas Msze św. w j. greckim.
Do najstarszych tekstów źródłowych należy zaliczyć: Kanon Rzymski, część czytań i modlitw, prefacje.
Punkty Mszy św. były takie same w Rzymie, jak w Afryce. Różnica jest jedna: błogosławieństwo udzielano na końcu Mszy św.
390 r. św. Ambroży spisuje Kanon Rzymski. Wielu historyków twierdzi, że nie jest on jego autorem, ale po prostu spisał go. Znajduje się w dziele o nazwie De sacramentis. Kanon Rzymski jest starą modlitwą eucharystyczną. Była bardzo popularna w Rzymie.
Były różne słowa wypowiadane w czasie udzielania komunii św. w różnych tradycjach. W Rzymie - jak podaje św. Ambroży - było mówione Ciało Chrystusa.
W VI i VII w. powstało wiele ksiąg: sakramentarze, rytuały. Prototypem Mszału jest sakramentarz z Werony. Posiadał on 147 modlitwy eucharystycznych i ponad 267 prefacji.
Sakramentarz Gelazjański z VII w. Najbardziej znany to sakramentarz gregoriański związany z Grzegorzem Wielkim. Miał wiele redakcji. Najsłynniejszy to sakramentarz Hadrianum od imienia papieża Hadriana I, który przekazał sakramentarz gregoriański Karolowi Wielkiemu, a on wprowadził ryt rzymski do swojego cesarstwa.
Schemat Mszy św. z tamtych czasów (VII w.):
Antyfona na wejście
Kyrie eleison
Gloria
Kolekta
I czytanie
Graduał
Ewangelia
Śpiew
Modlitwa nad darami
Dialog
Prefacja
Sanctus
Kanon
Pater noster
Embolizm
Pax Domini
Agnus Dei
Obrzędy Komunii
We Francji liturgię rzymską wprowadził Alkuin. Wzbogacał on liturgię rzymską dodatkami liturgii gallikańskiej.
Ordo Romanus z VII w. Księga, która opisywała porządek i przebieg liturgii (ordo - porządek). Dla nas interesujący jest Ordo Romanus pierwszy (z VII w.) Jest tam opisana uroczysta Msza św. Wielkanocna. W tym czasie mamy już dojrzałą formę Kanonu Rzymskiego. Przez wieki była ona wzbogacana. Najstarsza warstwa Kanonu pochodzi z IV w., a druga kształtowała się od V do VII wieku. Modlitwa ta ma uroczysty styl. Od IV do VII w. mamy do czynienia ze złotym wiekiem liturgii.
Następny etap rozwoju liturgii to średniowiecze:
wczesne średniowiecze (do X w.);
późne średniowiecze ( klasyczne od XI do XII w.);
schyłek średniowiecza (od XIV do XV w.).
We wczesnym średniowieczu rozpowszechnia się liturgia rzymska szczególnie za sprawą Karolingów. Rozwija się też liturgia we wsiach, powstają wiejskie parafie. Duży wpływ na rozwój liturgii mieli Benedyktyni. W całej Europie mieli ok. 1500 klasztorów. Całe dziedzictwo Europy przetrwało dzięki nim. Przepisywali różne księgi. Niektórych ksiąg nie ma oryginałów, ale zachowały się kopie przepisane przez mnichów. Dlatego św. Benedykt jest patronem Europy.
W wieku XIII zakonnicy (szczególnie nowe zakony: franciszkanie, dominikanie, karmelici, augustianie) idą do ludzi, wędrują, prowadzą misje. Przy klasztorach i katedrach były szkoły. Z nich wywodzą się pierwsze uniwersytety. W tym czasie coraz więcej narodów przyjmuje chrześcijaństwo np. Polska. W okresie średniowiecza liturgia rzymska spotyka się z liturgią galijską. Dochodzi do połączenia tych liturgii. Przykładem może być pontyfikał z X w. Trafił on również do Rzymu. W liturgii rzymskiej nie było modlitw odmawianych cicho. W liturgii galijskiej były takie modlitwy. Nazwano je później apologiami. Te modlitwy to np. modlitwy podczas ubierania poszczególnych części stroju liturgicznego. Z tych cicho odmawianych modlitw wyłonił się akt pokutny, błogosławieństwo diakona, modlitwa po Ewangelii, modlitwa przed złożeniem darów, modlitwa w czasie zalania kielicha, modlitwa przed komunią, którą odmawia celebrans. Istniały jeszcze inne modlitwy, których obecnie się nie używa np. przed nałożeniem kadzidła, przed błogosławieństwem.
Kolejnym elementem liturgii galijskiej to prefacje i sekwencje (znane nam dziś na Wielkanoc i Zesłanie Ducha Świętego). Znanym autorem sekwencji jest Rother Balbulus. W średniowieczu było ok. 500 znanych sekwencji. Reforma trydencka pozostawiła tylko 5. Po Vaticanum II pozostały tylko 2. Do Kyrie i Gloria zaczęto dodawać tzw. tropy. Są to słowa, które rozwijają daną myśl związaną z tajemnicą dnia. Dzisiejsza 3 forma aktu pokuty jest właśnie pozostałością po tych tropach. Tak samo było z hymnem Gloria, szczególnie w święta Maryjne. Dopiero Mszał Trydencki zlikwidował tropy w Gloria.
Secreta - odmawianie modlitwy po cichu, stąd nazwa tej modlitwy. Z czasem zaczęto także Kanon odmawiać po cichu.
Do XIII w. udzielano również komunii pod dwiema postaciami. Powodem były względy praktyczne, a także coraz częściej komunię św. udzielano poza Mszą św. Z czasem ołtarz przesuwał się w głąb prezbiterium
Msze prywatne, cechują liturgię średniowiecza (XIII w.) Wiąże się to z różnego rodzaju fundacjami i bractwami. Również zakonnicy, którzy przyjmowali święcenia. Wcześniej wszyscy byli braćmi, a tylko jeden lub dwóch było kapłanami. Zaczęły pojawiać się ołtarze w bocznych kaplicach, szczególnie w zakonach (klasztorach). Była jedna Msza św. konwentualna, a reszta była prywatna. Negatywnym aspektem tego jest wyłączenie ludu z uczestnictwa pełnego w Eucharystii. Msza odprawiana była po łacinie, po cichu. Dlatego zaczęto interpretować Msze św. jako alegoryczno - mistyczną. W czasie Eucharystii lud rozpoczynał się modlić po swojemu, rozmyślać na temat życia Pana Jesusa. Twórcą tej interpretacji był Alkuin oraz Amalary z Metzu. Przygotowano wiele medytacji i rozważań, które odmawiano w czasie Mszy św.
Rozwój kultu eucharystycznego. Rozpoczął się w wyniku błędu Berengariusza z Tur. Zakwestionował realność Chrystusa w Eucharystii. Dla niego symbol to jakiś znak, a nie rzeczywistość tak jak dla Ojców Kościoła. Odpowiedzią na błąd był rozwój kultu eucharystycznego. Wprowadzono podniesienie Hostii i Kielicha, wprowadzona przyklęknięcie przed Najświętszymi postaciami. Stąd zrodziło się pragnienie adoracji Sakramentu w monstrancji. Tabernakulum umieszczono w środku prezbiterium i zapalono lampkę wieczną . Liczne procesje wraz z procesją Bożego Ciała. Ustanowienie procesji Bożego Ciała odbyło się w roku 1264. Rozpoczął się zwyczaj odprawiania Eucharystii z wystawieniem Najświętszego Sakramentu. Zwyczaj ten był obecny, aż do Vaticanum II.
W teologii na pierwszy plan wysunął się aspekt realności Chrystusa w Chlebie i Winie.
W średniowieczu podjęto starania o reformę w liturgii w czasie Soboru Trydenckiego (1545-1563). Ustalono Msze św. która była nie naruszona przez 400 lat. Uproszczono i ujednolicono liturgię. Stworzono taki monolit. Nazwano ten okres rubrycystycznym. Usunięto zwyczaje, które się zrodziły zwłaszcza w klasztorach, zlikwidowano Msze wotywne, które się zrodziły i namnożyły. Pozostawiono najważniejsze. Zwrócono uwagę na homilię w czasie Mszy św. Dowartościowano komunię św. Nie doprowadzono jednak do bardziej zrozumiałego i pełnego uczestnictwa ludu. Msza św. była dziełem duchowieństwa. Są plusy tej reformy, mimo, że była ostra i radykalna to ustrzegła przed zagubieniem i indywidualizmem. Tradycja pierwszych wieków przetrwała i nie została skażona
Z czasem w wieku XIX i XX pojawia się rok liturgiczny, aby na nowo pokazać ważność liturgii w życiu chrześcijan. Wprowadzono mszalik dwujęzyczny, aby liturgia była bardziej zrozumiała. Reforma liturgiczna zachęcała do przyjmowania komunii. Św. Pius X był zwolennikiem częstej oraz wczesnej komunii św.
Liturgia galijska posiada rozbudowany obrzęd konsekracji kościoła (obrzędy podobne do chrztu) Liturgia rzymska przejęła ten obrzęd i zachowuje go do dziś.
Mszał Pawła VI z 1970 r. powstał po reformie Soboru Watykańskiego II. Wcześniej używany był Mszał Piusa V od Soboru Trydenckiego.
Po co są reformy? Mają zawsze charakter pastoralny. Kościół pragnie, aby liturgia była lepiej przeżywana, bardziej zrozumiała.
Nowy Mszał posiada więcej Modlitw Eucharystycznych. Jest to nawiązanie do starożytności, kiedy tych modlitw było mnóstwo. Drugą cechą Mszału jest wielość prefacji.
Cechy nowego Mszału Rzymskiego:
wielość Modlitw Eucharystycznych;
wielość prefacji;
przywrócenie modlitwy powszechnej;
reforma lekcjonarza (cykl niedzielny A, B, C i tygodniowy rok I i II );
przywrócenie możliwości koncelebry;
możliwość przyjmowania komunii pod dwiema postaciami;
wprowadzenie języków ojczystych;
aktywny udział wiernych w liturgii, np. lektorzy, schola.
Kościół z mądrością i troską ewangeliczną wydobywa ze swojego skarbca i to co stare i to co nowe. Dzieje liturgii mszalnej to historia odpowiedzi na słowa Jezusa: To czyńcie na moją pamiątkę.
Nowy Mszał (po Vaticanum II) jest Mszałem starszym pod względem tekstów od Mszału trydenckiego. Sobór Watykański II sięga do najstarszych tradycji (np. czasy Karola Wielkiego - złoty wiek liturgii).
Modlitwy eucharystyczne w nowym Mszale
Kanon Rzymski
Walorem tego Kanonu jest starożytność, powaga liturgii zachodu. Jego treść i powstanie datuje się na IV-VI w. Ambroży w sakramentarzu podaje jego treść. Od wieku VII staje się jedyną modlitwą eucharystyczną na zachodzie. Walorem Kanonu jest możliwość łączenia go z prefacjami różnymi. Kanon nie jest związany z jedną prefacją. Kanon często zawiera prośby, aby Bóg przyjął dary przyniesione i wrócił je nam jako przemienione w Ciało i Krew Chrystusa. Kanon posiada również walor stylistyczny: zawiera inspirację biblijną oraz zawiera inspirację rzymskich retorów. W tłumaczeniach ten walor tracimy. Ostatnim walorem jest względnie krótkość w porównaniu z anaforami hiszpańskimi, galijskimi, wschodnimi. Pokazuje zwięzłość języka i stylu rzymskiego.
Kanon posiada brak przejrzystości i prostoty. Symetryczność i kunszt budowy jest widoczny dopiero przy analizie i badaniu tekstu. Słuchacz nie dostrzega tego, a o to chodzi w pełnym uczestnictwie. Często pojawiają się konkluzje: Per Christum Dominum nostrum. Amen. Brak zespolenia i jedności. Nieprzejrzysty jest również zestaw modlitw wstawienniczych. Trudność sanowi również wykaz (wspomnienie) świętych. Osoby te są związane z Kościołem lokalnym czyli rzymskim. Powstaje pytanie, dlaczego akurat ci święci. Wykaz ten wydaje się być formułą zamkniętą. Kolejny minus to wielość modlitw epikletycznych, a brak wyraźnej wzmianki o Duchu Świętym. W Kanonie nie widać historii zbawienia, są tylko pewne elementy rozszczepione. Nie ma spójności. Pewnym wzorem są anafory wschodnie.
Nowe modlitwy eucharystyczne
Kanon powinno się zachować z ewentualnymi drobnymi zmianami ze względu na jego historię. Propozycją jest wprowadzenie nowych modlitw eucharystycznych zbliżonych do ideału.
Postulaty czyli plusy i minusy Kanonu stały się przedmiotem Consilium czyli Rady do spraw Reformy Liturgicznej Vaticanum II. Rada zachowała pełny Kanon bez zmian ze względu na historyczność a przygotowała nowe anafory. Na synodzie biskupów w 1967 r. biskupi głosowali za wprowadzeniem 3 nowych modlitw eucharystycznych. Ostatecznie w 1968 r. opublikowano 3 nowe modlitwy eucharystyczne. Pierwsze wydanie posoborowe zawierało więc 4 modlitwy eucharystyczne: Kanon i trzy modlitwy nowe. Dopiero później wprowadzono 5 modlitwę eucharystyczną. Synod w Szwajcarii zaproponował nową modlitwę. W 1974 r. Kongregacja przygotowała 2 modlitwy eucharystyczne o pojednaniu. Również wtedy dołączono 3 modlitwy eucharystyczne z udziałem dzieci. Te wszystkie modlitwy wprowadzono na 3 lata, na okres próby. W 1977 r. znowu przedłużono na 3 lata okresu próby, a po roku 1980 zezwolono na stałe wprowadzenie tych modlitw. Mszał w Polsce powstał w roku 1986. Dzięki temu byliśmy jednym z pierwszych krajów, który miał wszystkie modlitwy eucharystyczne w Mszale. Obecnie mamy 10 modlitw eucharystycznych.
Struktura Modlitw Eucharystycznych
Wszystkie modlitwy mają prostą strukturę i we wszystkich modlitwach jest ona zachowana. Pierwszy element to dziękczynienie czyli prefacja. Rozpoczynają się od dialogu. Ogólnie prefacja jest dziękczynieniem za całe zbawienie lub za aspekt tego dzieła (zależnie od okresu liturgicznego).
II Modlitwa Eucharystyczna ma własną prefację, ale może być ona zamiennie używana. IV ME ma własną prefację dlatego jej użycie jest ograniczone w dni kiedy jest prefacja własna np. święta, uroczystości, wspomnienia. V ME posiada cztery prefacje do wyboru (A, B, C, D) i związane z poszczególnymi prefacjami modlitwy wstawiennicze. ME o tajemnicy pojednania chociaż mają prefacje własne to można je zamieniać na prefacje o tematyce pokuty i pojednania.
Drugi element anafor to aklamacja Święty Święty… Śpiewa się ją lub recytuje. Jest ona modlitwa ludu. Powierzanie jej chórom polifonicznym mija się z celem. Jest to śpiew, w którym Lud Boży łączy się z aniołami i świętymi w niebie.
Schemat modlitwy eucharystycznej (każdej):
dialog przed prefacją i prefacja;
Święty Święty…;
przejście z aklamacji Święty do epiklezy;
epikleza konsekracyjna;
słowa ustanowienia i konsekracji;
aklamacja anamnetyczna;
anamneza i ofiarowanie;
epikleza komunijna;
modlitwy wstawiennicze i wymienienie świętych;
doksologia i aklamacja Amen kończąca modlitwę eucharystyczną.
Tylko Kanon Rzymski posiada nieco inną strukturę
Teologia Modlitw Eucharystycznych
IV ME posiada chyba najwięcej treści biblijnych. Mimo to, wszystkie modlitwy eucharystyczne przekazują pewne treści teologiczne. Zawarte są treści o stworzeniu świata, a szczególne miejsce w stworzeniach zajmuje człowiek. Człowiek wielbi Boga w imieniu całego stworzenia. Jest ustami całego stworzenia (szczególnie IV ME). Modlitwy zwracają uwagę na piękno stworzonego świata oraz na harmonię i spójność świata. Wychwalają miłość, dobroć i mądrość Boga.
Kolejnym tematem jest Przymierze z Boga z ludźmi (IV ME). Wspominane są przymierza zawarte w ST. Wszystkie jednako one zmierzają do zawarcia Nowego Przymierza (wyraźnie w I ME o tajemnicy pojednania).
ME wspomina działalność proroków. Prorocy mają wzbudzić oczekiwanie na zbawienie. Bóg przemawia do ludu posługując się prorokami (Hbr 1,1).
Kolejny temat to posłanie na świat Syna Bożego. Jest to szczyt miłości Boga do człowieka (IV ME, II ME o tajemnicy pojednania).
Tematem kolejnym są czyny i nauczanie Jezusa. Wiele wątków na ten temat możemy znaleźć w IV ME i V ME oraz ME w Mszy z udziałem dzieci.
Temat, którego nie mogłoby zabraknąć to męka, śmierć, zmartwychwstanie i uwielbienie Chrystusa. Tematu tego nie może zabraknąć w każdej ME. On to, gdy dobrowolnie wydał się na mękę (II ME - ciągle słyszymy te słowa ). Dzieło zbawcze jest Nowym Przymierzem Boga z ludźmi. Szczególnie o dziele zbawczym mówią I i II ME o tajemnicy pojednania.
Kolejnym tematem jest zesłanie Ducha Świętego. Jest to dar dla wierzących. Duch Święty aktualizuje czyn zbawczy Chrystusa. W każdej epiklezie jest On przyzywany. Duch Święty jest tym, który gromadzi Lud Boży (np. V ME).
W modlitwach wstawienniczych wyeksponowany jest Kościół święty. Kościół jest odpowiedzialny za sprawowanie liturgii. Modlimy się o jedność począwszy od Papieża, biskupów, prezbiterów, czasem diakonów oraz wszystkich wierzących. O tematyce Kościoła i jego zadaniach najpełniej mówi V ME.
Zasada doboru ME: Kanon Rzymski można stosować zawsze. Praktyka jest taka, że używa się go w uroczystości, święta, święta Apostołów, świętych, którzy są wspomniani w ME oraz w niedziele. I i II ME o tajemnicy pojednania może być używana z innymi prefacjami, ale muszą mieć charakter pokutny, pojednania, o miłosierdziu (więcej o doborze ME w OWMR 365).
Msza św. - ofiara i uczta ofiarna
Msza św. jest sercem życia Kościoła. Patrząc na historię dostrzegamy, że eucharystia stanowi centrum pobożności chrześcijańskiej. Msza św. jest to jedno misterium zbawcze, choć składa się z wielu elementów.
Konstytucja LG stwierdza, że Eucharystia składa się z 2 zasadniczych części: liturgii słowa i eucharystii. Konstytucja Liturgiczna (KL 56) mówi, że dwie części, z których składa się Msza św. stanowi jeden akt kultu. Skoro tak się dzieje, to musimy dostrzec wewnętrzny związek między ofiarą i ucztą oraz jedność w liturgii słowa i eucharystii.
Jedność Eucharystii wyraził sam Jezus w czasie ostatniej wieczerzy. Chrystus w swój własny czyn zbawczy włączył Kościół, kiedy powiedział: To czyńcie na Moją pamiątkę.
Benedyktyn Oto Casel podjął się ukazania związku ofiary Chrystusa z ofiarą Kościoła. Odwołuje się do hellenistycznego pojęcia misterium. Misterium zbawienia zrealizowane w postaci historycznego czynu Chrystusa czyli misterium paschalne uobecnia się w kultycznym działaniu Kościoła. Zbawczy czyn realizuje się w istocie w sakramentalnych znakach chleba i wina. Tę relację starają się wyjaśnić również inni teologowie, np. szwajcarski teolog Balthassar. Nawiązuje on do Ostatniej Wieczerzy, w czasie której Kościół został włączony w dzieło zbawienia. Ofiara najpierw dokonuje się przez Chrystusa, a dopiero potem w Kościele. Kościół mocą Chrystusa ma kroczyć Jego drogą przez posłuszeństwo wiary. Najpierw musi być wspólnota bycia z Chrystusem - obraz umycia nóg. Trzeba się oddać Bogu by pójść na wzór Chrystusa za Jego wolą.
W ramach Ruchu Liturgicznego trwała dyskusja jaki charakter ma Msza św. Zastanawiano się ja było od początku. Kontekst ofiary paschalnej ST wskazuje na jedność ofiary i uczty. Pascha żydowska posiadała te dwa aspekty - ofiary i uczty. Nie ma ofiary bez uczty oraz uczty bez ofiary. Dlatego najstarszą formą chrześcijańską nie była uczta, ale ofiara eucharystyczna, czyli dziękczynna. Posiadała charakter anamnetyczny czyli uobecniający. Św. Ignacy odnosi termin eucharystia do ofiary Mszy św. Eucharystia zawiera w sobie te dwa aspekty: uczty i ofiary.
KL 37 - Chrystus podczas Ostatniej Wieczerzy ustanowił eucharystyczną ofiarę Ciała i Krwi czyli w niej utrwalił Swego krzyża i przekazał pamiątkę Swej męki i zmartwychwstania w uczcie paschalnej.
Udział w ofierze eucharystycznej dokonuje się przez przyjęcie Ciała Pańskiego. Patrząc na historię liturgii możemy dostrzec, że liturgia słowa była jakby obrzędem wstępnym. Miało to swoje uzasadnienie, że podkreślano znaczenie liturgii eucharystycznej. Jednak rola Słowa Bożego była zbyt ograniczona. KL wyraźnie mówi, że liturgia słowa i liturgia eucharystyczna stanowi jeden akt kultu. Liturgia słowa jest tak ważna, ponieważ jest tam słowo Boga, które opowiada o Jego dziełach. Ponad to zawiera hymny, modlitwy, aklamacje.
KL 7 - Chrystus jest obecny w swoim słowie. Przemawia On więc, naucza i w Jego słowie dokonuje nasze uświęcenie. Im owocniejsze jest spotkanie z Chrystusem w Jego słowie, tym owocniejsze jest spotkanie z Chrystusem w Jego sakramencie.
Słowo przepowiadane w czasie liturgii słowa staje się Ciałem w liturgii eucharystii. Słowo powraca do nas w liturgii eucharystycznej. Słowo cały czas żyje. Jest niejako echem, które pojawia się w liturgii eucharystycznej. Dziś tyle lat po reformie soborowej uczestnicy Eucharystii dobrze rozumieją znaczenie liturgii słowa. Należy zachęcać, aby wierni sięgali wcześniej do Pisma św. zanim usłyszą słowo na Eucharystii.
Poszczególne części Mszy św.
Obrzędy wstępne
Mają nas przygotować i wprowadzić w liturgię. Mamy stworzyć wspólnotę z innymi. Jest to przygotowanie do słuchania słowa Bożego i sprawowania Eucharystii. Ważne jest, aby nie spóźniać się na Eucharystię, ale przyjść odpowiednio wcześniej, by w ciszy przygotować się do Mszy św.
Eucharystia rozpoczyna się od procesji na wejście. Jest to symbol tego, że jesteśmy w drodze. W niedziele i uroczystości wejścia procesyjne powinny być długie. Procesja ma swój porządek: kadzielnica, świece i pomiędzy nimi krzyż, usługujący, wnoszący ewangeliarz, celebransi oraz przewodniczący. Procesja mówi o wkroczeniu Chrystusa. Chrystusa symbolizuje krzyż, świece (jako światłość), wnoszony ewangeliarz (obecność w słowie Bożym), Przez kadzielnicę oddajemy cześć Chrystusowi. Wreszcie celebrans uobecnia Chrystusa, jest Jego narzędziem.
W czasie procesji śpiewana jest pieśń. Pieśń wykonywana przez wszystkich obecnych ma za zadanie zjednoczyć ludzi i stworzyć wspólnotę. Śpiew na wejście w liturgii łacińskiej był określany jako introit. Pieśń powinna być dostosowana do okresu liturgicznego. Może to być również śpiewana antyfona zaczerpnięta z Mszału Rzymskiego (najczęściej jest to fragment z Pisma św.).
Po procesji następuje pozdrowienie ołtarza. Cześć ołtarzowi, który symbolizuje Chrystusa oddawana jest podwójnie: przez głęboki skłon oraz przez pocałunek (osculorium). Później następuje okadzenie ołtarza. Ma ono korzenie już w judaizmie. W ST okadzano ołtarz przed złożeniem ofiary. Okadzenie ołtarza jest uwielbieniem Chrystusa. Okadzenie jest również symbolem naszej modlitwy, która wznosi się do Boga.
Następnie celebrans kieruje się na miejsce przewodniczenia. Ma ono uwydatniać przewodzenie przez celebransa. Następuje znak krzyża, który w tym miejscu przypomina nam o sakramencie chrztu w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. Kolejną rzeczą, o której przypomina nam znak krzyża jest uczestnictwo w kapłańskim posłannictwie Chrystusa.
Pozdrowienia. Pozdrowienie dłuższe zaczerpnięte jest z 2 Kor Miłość Boga Ojca… Jest to wymiar trynitarny rozpoczętej celebracji. Pozdrowienie wyraża również zjednoczenie z Bogiem. Słysząc te słowa doświadczamy prawdy, że uczestnictwo w Eucharystii prowadzi nas do uczestnictwa w życiu wewnętrznym Trójcy. Jest to cel Eucharystii.
Ga 1,3; Ef 1,2; 1 Kor 1,3 - Łaska wam i pokój od Pana Jezusa Chrystusa.
Ap 1,4 - Łaska wam i pokój od Tego, który jest, i który był, i który przychodzi. Jest tu zawarte odwołanie do Wj 3,14. Pozdrowienie to wyraża nawiązanie czasowe. Bóg jest obecny zawsze.
1 Tes 5,28; 2 Tes 3,18 - Łaska wam od Pana, Jezusa Chrystusa.
Najkrótszy zwrot to Pan z wami. Nie tylko używany na początku, ale i w trakcie Eucharystii. Spotykamy go na kartach Biblii (np. Rut 2,4; Sdz 6,12; Łk 1,28; 2 Tes 3,16). To pozdrowienie ma charakter chrystologiczny. Panem jest Chrystus. Gdzie dwaj, albo trzej są w imię Moje, tam Ja jestem pośród nich (Mt 18,20). Opieramy się więc na zapewnieniu samego Chrystusa o Jego obecności.
Na wszystkie te pozdrowienia odpowiadamy: I z duchem twoim. Możemy to rozumieć zgodnie z tradycją semicką, gdzie była to zwyczajna opowiedz na pozdrowienie oznaczająca i z tobą. W sensie teologicznym kapłan wspierany jest mocą Ducha Świętego.
1 Kor 12,3 - Nikt nie może bez pomocy Ducha Świętego powiedzieć „Panem jest Bóg”.
Duch człowieka jest w posiadaniu Ducha Bożego. Daje natchnienie do modlitwy, abyśmy byli jednego ducha (por. 1 Kor 6,17). Uczestnicy Eucharystii nie mogą być podzieleni. Wypowiedź I z duchem twoim można określić Niech Pan będzie z tobą, który jesteś napełniony Duchem Świętym. Wynika to z sakramentu święceń. Możemy stwierdzić, że zgromadzenie modli się za celebransa, by obecność Chrystusa umacniała go w łasce stanu, mocą działającego Ducha Świętego. Baltazar Fischer (teolog) mówił, że jest to najkrótsza modlitwa za kapłana.
Akt pokuty. Jest poprzedzony wprowadzeniem. Powinna to być krótka formuła. W tym wprowadzeniu należy ukazać myśl liturgii dnia lub okresu. Następnie należy uwzględnić motyw zgromadzenie, np. niedzielne, okolicznościowe. Dalej podajemy intencję. Można również podać bardzo krótką, zasadniczą treść liturgii słowa. Wypowiedź powinna być komunikatywna, przystosowana do zgromadzenia i powinna być przygotowana.
Ostatni element we wprowadzeniu to zachęta, wezwanie do aktu pokuty. W Mszale Rzymskim są trzy form wprowadzenia do aktu pokuty. Są one pomocą dla celebransa, gdyż można przygotować własne. Formuły te mają zawierać świadomość grzechu, wzbudzenie żalu i prośbę o przebaczenie. Po tym wprowadzeniu potrzebna jest chwila ciszy, która jest obowiązkiem.
W Mszale Rzymskim są podane cztery formy aktu pokuty. Najczęściej używana jest formuła spowiedzi powszechnej. Jest to przyznanie się do naszych grzechów. Czynimy to wobec wspólnoty, a następnie prosimy Boga o przebaczenie i szukamy wstawiennictwa Maryi, Aniołów i świętych, a także wspólnoty. W słowie zgrzeszyłem wypowiedzianym wobec wspólnoty, wyraża się prawda teologiczna, że nie tylko skrzywdziłem Boga swoim grzechem, ale również Kościół.
Druga formuła jest bardzo krótka w formie aklamacji.
Trzecia formuła składa się z trzech wezwań i kończy się słowami zmiłuj się nad nami. Mszał podaje 11 formuł. Celebrans może wymyślić swoje, ale powinny być wcześniej spisane.
Czwartą formą aktu pokuty jest aspersja czyli pokropienie wiernych wodą święconą.
Po tych formach aktu pokuty następuje modlitwa celebransa, która jest prośbą o przebaczenie (nie jest to rozgrzeszenie). Należy wspomnieć, że Eucharystia gładzi grzechy powszednie.
Po akcie pokuty (lub w czasie aktu pokuty w przypadku formuły 3) pojawia się aklamacja Panie zmiłuj się nad nami. Jest to wezwanie do Chrystusa. Jest to prośba o miłosierdzie. W NT w bardzo wielu miejscach znajdujemy dosłownie te same słowa. Panie zmiłuj się nad nami pochodzi z gr. (wg wykładowcy z łac. ??? - przyp. red.) Kyrie eleison. Wywodzi się jeszcze z przed chrześcijaństwa. Poganie tak witali dzień. Również po zwycięstwie ludność krzyczała tę formułę licząc na łaskę władcy. W chrześcijaństwie to wezwanie jest związane z krótką litanią i pochodzi z kultury wschodniej. Aklamację tę zawsze interpretowano chrystologicznie. W ciągu wieków do wezwania Kyrie eleison komponowano melodie gregoriańskie. Stąd wywodzą się tropy (z gr. tropos - linia melodyczna). Są to rozwinięcia tekstu. Tropy były tak znane, że poszczególne zbiory melodii części stałych Mszy św. nazywano od tych tropów. Panie zmiłuj się nad nami są słowami uwielbienia Chrystusa, a nie przedłużenie aktu pokuty. Od Kyrie jest przejście do Gloria.
Chwała na wysokości Bogu. Jest to jeden z najstarszych hymnów chrześcijańskich. Jest to niejako psalm ułożony w oparciu o Biblię. W III w. znany był na zachodzie, a powstał na wschodzie. Nie można go usuwać ani zastępować inną pieśnią. Hymn powinien być zawsze śpiewany. Recytowanie jest zupełnym wyjątkiem (muszą być konkretne powody, dla których się recytuje ten hymn). Być może hymn Gloria był modlitwą poranną. Znamy tekst tego hymnu z Konstytucji Apostolskich z Syrii z roku 380. Hymn ten jest nacechowany wieloma odniesieniami do Biblii. Sakramentarz gregoriański rezerwuje ten hymn tylko dla celebracji z udziałem biskupa. Dopiero od XIV w. (?) hymn ten był wykonywany również bez udziału biskupa. Obecnie jest wykonywany w niedziele, uroczystości i święta za wyjątkiem okresu Adwentu i Wielkiego Postu. Gloria ma charakter teocentryczny i chrystocentryczny. W zasadniczej części tekstu mamy użyte błagania i uwielbienia skierowane do Chrystusa. Jest to rodzaj najstarszej formy litanii, która się zachowała. Hymn kończy się formułą trynitarną skierowaną do Osób Bożych. Hymn ten może być wykorzystany do modlitwy osobistej poza liturgią.
Kolekta. Tak nazywamy modlitwę po Gloria. Kapłan rozpoczyna od wezwania: Módlmy się. Wszyscy stoją przez chwilę w milczeniu, aby uświadomić sobie, że stoją w obecności Bożej, i aby przedstawić swoje prośby. Jest to moment kulminacyjny obrzędów wstępnych i je kończy. Jest to pierwsza oficjalna modlitwa celebransa, który w imieniu wszystkich zanosi modlitwę do Boga. Kolekta jest zebraniem wszystkich próśb, intencji i zaniesieniem ich do Boga. W j. łac. czasownik colegere oznacza zbierać, łączyć. Czasem kolektą nazywamy również zbiórkę pieniędzy w czasie Mszy św.
Struktura kolekty:
wezwanie módlmy się (łac. oremus) - zaproszenie, zachęta do przedstawienia w ciszy swych próśb i intencji;
cisza - moment, kiedy w modlitwie osobistej przedstawiamy Bogu naszą intencję. Celebrans nie może w tym momencie wypowiadać głośno intencji. Czyni to tak jak wszyscy w ciszy. Cisza obowiązuje wszystkich;
prośba (zwana oracją) - rozpoczyna się od wezwania Boga, np. Wszechmogący Boże. Następuje bardzo krótka i ogólna prośba;
zakończenie modlitwy - zawsze kierujemy modlitwę do Jezusa Chrystusa. On jest pośrednikiem. Wypowiadamy dłuższe zakończenie (trzy możliwe zakończenia);
aklamacja Amen - wspólnota potwierdza modlitwę. Przez to słowo wspólnota potwierdza, że jest to ich prośba.
Kolekta łączy wspólnotę oraz przygotowuje do dobrego przeżycia Eucharystii.
Pozostałe części Mszy św. nie zostały omówione na wykładach…
Ks. dr Andrzej Krzystek - Liturgika (Eucharystia)
12