EKONOMIKA PRZESTRZENNA I OCHRONA ŚRODOWISKA

Antoni Sobczak (Kier. Katedry matematyki, statystyki i informatyki)

Literatura:

R. Domański. Przestrzenna transformacja Gospodarki. Wyd.Nauk. PWN. W-wa 1977

A. Sobczak. Prace z gospodarki przestrzennej. Zeszyty naukowe AE w P-niu nr 14 P-ń 2001

A. Bernaciak, W.M. Gaczek. Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska. Wyd.AE w P-niu MDnr 99 P-ń 2001

A. Sobczak. Wybrane strategie rozwoju miast. Zesz.Nauk.AE w P-niu seria1 zeszyt nr 273 P-ń 1999

A. Budnikowski. Ochrona środowiska jako problem globalny PWE W-wa 1998

Informacja przestrzenna w gospodarce regionalnej IgiK w W-wie. W-wa 1999

Podstawy gospodarczej polityki miasta. Studium Poznania. Cz. II. Biuletyn KPKZ PAN zesz. nr187 W-wa 1999

T. Polityka przestrzennego zagospodarowania kraju

1. Wprowadzenie

13.10.2001

Polityka przestrzennego zagospodarowania kraju (ppzk) to polityka państwa w dziedzinie przestrzennego zagospodarowania kraju w perspektywie najbliższych kilku lat. Obowiązek opracowania koncepcji ppzk wynika z ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym.

Formuły koncepcji ppzk :

• podmiotem jest polityka państwa zmierzająca do takiego oddziaływania na zagospodarowanie kraju, by było ono współzależne z priorytetami jego rozwoju,

• Podmiotem jest rząd,

• Odbiorcy - wszystkie podmioty publiczne i prywatne,

• Nie ma bezpośredniego podporządkowania polityki przestrzennej samorządów lokalnych polityce przestrzennej rządu. Zachodzą tu relacje negocjacyjne

Koncepcja ppzk - w trybie pracy nad ogólną strategią rozwoju kraju, sytuuje to opracowanie w sferze planowania strategicznego. Koncepcja ppzk nie pełni funkcji nadrzędnych planu przestrzennego zagospodarowania wyznaczającego fizyczne rozmieszczenie inwestycji publicznych. Dostarcza natomiast przesłanek do sporządzania programów (przez samorządy lokalne) zawierających zadania rządowe.

• Koncepcja ppzk powstała w Rządowym Centrum Studiów Strategicznych. Jest to pierwszy w Polsce dokument obejmujący syntetycznie całość zagadnień związanych z zagospodarowaniem przestrzennym kraju. Dokument ten przyjął Sejm RP 17.11.2000 r.

Koncepcja nie obejmuje strategii lokalnych.

• Władza zdecentralizowana od 1990 r. (oraz od 1999 r.) - Rządowa i Samorządowa,

• Gmina ⇒powiat ⇒ województwo ⇒ Centralne władze.

Dokument jest przyjęty przez Sejm ale nie ma prawa stanowiącego

„Kupiec Poznański”, „Obornicka”.

Uwarunkowania, cele i kierunki ppzk

2.1. Uwarunkowania

1. Wynikające z globalnych i europejskich wyzwań rozwoju

• rozwój cywilizacji informacyjnej (ludzie, ich kwalifikacje, postawy i sposób organizowania stają się współcześnie główną siłą motoryczną rozwoju; dotychczasowe rozmieszczenie surowców i majątku produkcyjnego odgrywa coraz to mniejszą rolę w przekształceniach przestrzennego zagospodarowania poszczególnych krajów),

• globalizacja gospodarki (zwrot na konkurencyjność polskiej przestrzeni w systemie europejskim i światowym),

• ekorozwój (ekologiczne uwarunkowanie i kryteria przestrzennego zagospodarowania kraju),

• demokracja (funkcjonowanie otwartego społeczeństwa obywatelskiego i decentralizacji zarządzania państwem),

• integracja Polski z Unią Europejską

2. Wynikające z czynników o znaczeniu europejskim i ogólnokrajowym.

• zwrotnikowe położenie Polski (wspólne interesy ale i możliwość wystąpienia konfliktów),

• historyczne ukształtowanie struktury przestrzennej kraju (dysproporcje w poziomie zagospodarowania),

• walory środowiska przyrodniczego (przestrzeganie zasad rozwoju zrównoważonego),

• przesłanki demograficzne (przyrost zasobów pracy, niska mobilność przestrzenna, bezrobocie, konieczność restrukturyzacji kształcenia).

2.2. Cele polityki przestrzennego zagospodarowania kraju.

1. Cele ppzk wynikają z konieczności dynamizacji rozwoju Polski przez kształtowanie takiej przestrzeni, która byłaby:

• Otwarta na Europę i Świat,

• Efektywna, innowacyjna i konkurencyjna,

• Czysta ekologicznie,

• Zdecentralizowana politycznie.

2. Założeniem ppzk jest równoważenie rozwoju umożliwiające stopniową likwidację istniejących dysproporcji i osiągnięcia europejskich standardów życia społeczeństwa. Ten cel główny przekłada się na szereg celów szczegółowych.

• Kształtowanie mechanizmów generujących efektywny ekonomicznie rozwój społeczno - gospodarczy

• Ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczego

• Ochrona dziedzictwa kulturowego (polska tradycja i tożsamość narodowa, tzw. Wartości),

• Utrwalenie bezpieczeństwa państwa (obrona kraju, zagrożenia terrorystyczne),

• Dbałość o ład przestrzenny (ład przestrzenny jest zwornikiem spinającym system strategicznych celów ppzk).

14.10.2001

2.3. Kierunki przyspieszenia społeczno - gospodarczego rozwoju Polski

• europejski krajowy system infrastruktury technicznej (autostrady, kolej, porty morskie i lotnicze, systemy energetyczne, gospodarka wodna,

• wzrost znaczenia metropolii stołecznej,

• szybki rozwój biegunów (ośrodków) rozwoju społ. - gosp. o znaczeniu europejskim (tzw. europolie), które w procesie konkurencji europejskiej mogą tworzyć coraz to silniejsze węzły przedsiębiorczości i innowacji oddziałujące na Polskę (dziś mają na to miano szansę - Warszawa, Poznań, Kraków i Trójmiasto; w dalszej perspektywie - Szczecin, Wrocław, Łódź, Katowice, Lublin, Białystok, Rzeszów, a także biopolarna aglomeracja Bydgoszcz - Toruń),

• wzrost znaczenia ponadregionalnych i regionalnych ośrodków równoważenia rozwoju (m.in. Olsztyn /uniwersytet Warmińsko- Mazurski, Koszalin /czeka na zatwierdzenie przez prezydenta nowego województwa, Elbląg),

• wykreowanie stref i ośrodków gospodarki turystycznej,

• zwiększenie dbałości o ochronę i kształtowanie środowiska przyrodniczego.

2.4.Główne kierunki ppzk:

Ppzk realizuje politykę rozwoju społ. - gosp i powinna dążyć do:

1. Dynamizacji polskiej przestrzeni w europejskim systemie konkurencji, innowacyjności i efektyeności przez kształtowanie warunków przestrzennych,

• tworzących lokalne, regionalne i europejskie systemy innowacji umożliwiające podmiotom gospodarczym aktywne wejście do gry konkurencyjnej w systemie gospodarki globalnej,

• ułatwiających dostępność polskich i zagranicznych podmiotów gospodarczych do systemów infrastruktury technicznej i społecznej (tzw. struktura okołobiznesowao) standardach europejskich,

• stymulujących współpracę międzynarodową gmin i regionów w europejskim systemie gospodarowania,

• umożliwiających zagospodarowanie w oparciu o popyt międzynarodowy krajowej przestrzeni turystycznej i rekreacyjnej.

2. Ekologizacji przestrzennego zagospodarowania kraju przez:

• promowanie ekorozwoju,

• uwzględnianie kryteriów ekologicznych w kreowaniu przekształceń przestrzennych,

• aktywną ochronę zasobów unikatowych (np. niektóre parki narodowe).

3. Restrukturyzacji zdeformowanych (w wyniku rozwoju historycznego) ogniw struktury przestrzennej (Górnośląski Okręg Przemysłowy i południowo - wschodni obszar Polski),

4. Wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich przez:

• modernizację i restrukturyzację gospodarki żywnościowej,

• ekologicznie uwarunkowany rozwój gospodarki wodnej i leśnej,

• rozwój agroturystyki,

• nowe inwestycje infrastruktury technicznej i społecznej.

3 Narzędzia przestrzennego zagospodarowania kraju

3.1. Ustawodawstwo - Podstawą systemu zagospodarowania przestrzennego jest ustawa z dnia 07-07-1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. nr 89, poz. 415, wraz z późniejszymi zmianami). Z dniem 01-01-1999 r. weszła w życie ustawa o zmianie ustawy z dnia 24-07-1998 r. określająca kompetencje organów administracji publicznej w związku z reformą ustrojową państwa, mająca istotny wpływ na procedury zagospodarowania przestrzennego. Zgodnie ze zmianami wprowadzonymi przytoczoną ustawą procedura postępowania od 01-01-1999 r. jest następująca

Na szczeblu krajowym są opracowane :

• Koncepcja PPZK,

• Okresowe raporty o stanie zagospodarowania kraju,

• Programy zawierające zadania rządowe służące realizacji, celów publicznych, sporządzane przez ministrów i przez centralne organy administracji państwowej.

Na szczeblu wojewódzkim są uchwalane przez sejmiki województwa następujące dokumenty planistyczne :

• strategia rozwoju województwa,

• plan zagospodarowania przestrzennego województwa,

• wieloletnie programy wojewódzkie.

Wymienione programy wojewódzkie powinny być spójne z KoncepcjąPPZK oraz z planami zagospodarowania przestrzennego sąsiednich województw.

UWAGA

PLAN ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO WOJEWÓDZTWA ANI ŻADEN Z INNYCH WYMIENIONYCH WYŻEJ DOKUMENTÓW NIE SĄ AKTAMI PRAWA MIEJSCOWEGO I NIE NARUSZAJĄ UPRAWNIEŃ GMIN.

Na szczeblu powiatu organy powiatowe mogą prowadzić, w granicach swojej właściwości rzeczowej, analizy i studia z zakresu zagospodarowania przestrzennego, odnoszące się do obszaru powiatu i zagadnień jego rozwoju.

Na szczeblu gmin opracowywane są dwa dokumenty:

• Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy,

• Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (dla całej gminy lub dla jej części). Do planów miejscowych dołącza się prognozę skutków wpływu ustaleń planu na środowisko przyrodnicze, sporządzoną przez biegłego z listy resortu właściwego dla ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa.

Ekon. Przestrz. I ochr. Środowiska

27-28_10_2001

Spośród wszystkich wymienionych dokumentów planistycznych tylko miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego stanowi prawo miejscowe.

Istotnym elementem procedury są negocjacje pomiędzy władzami województwa i gminy na temat sposobu uwzględnienia ponadlokalnych zadań rządowych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego.

3.2.

Instrumenty Gospodarcze:

Do najważniejszych instrumentów gospodarczych mających istotny wpływ na gospodarkę przestrzenną należą:

1. Cena : Np. dla ustalenia wartości gruntów rolnych jest to cena kwintala żyta, publikowana regularnie przez Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej.

2. Usługi inwestycyjne : Są one pośrednią pomocą publiczną umożliwiającą realizację procesów restrukturyzacji i modernizacji, ukierunkowaną zwłaszcza na podniesienie konkurencyjności polskiego przemysłu. Z punktu widzenia gospodarki przestrzennej są one istotną zachętą dla inwestorów, którzy występują jako wnioskodawcy o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, a także jako inicjatorzy i sponsorzy miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

3. Podatki od nieruchomości : Są to podatki lokalne (gminne), pobierane od budynków i gruntów (stawka w złotych od m² powierzchni) oraz budowli (stawka w procentach od wartości). Wysokość stawek tego podatku określa rada gminy - z tym, że nie może on przekroczyć kwot określonych w ustawie. Zwolnienie od podatku od nieruchomości podlegają m.in. grunty, budowle i budynki położone na terenach Specjalnych Stref Ekonomicznych. Strefy te powstały w oparciu o ustawę z dnia 20 października 1994 r. Każda z nich była ustanowiona oddzielnym rozporządzeniem Rady Ministrów. Tworzono je na okres 20 lat. Istnienie Specjalnych Stref Ekonomicznych pozostaje w tej chwili w sprzeczności z prawodawstwem Unii Europejskiej. Los ich jest zatem bardzo niepewny.

3.3. Inwestycje publiczne:

Wymienione w punkcie 3.1. programy zawierające zadania rządowe służące realizacji celów publicznych, praktycznie rzecz biorąc, jeszcze nie funkcjonują. W tej sytuacji najważniejszym wykazem inwestycji publicznych są wieloletnie inwestycje gospodarcze, których zestawienie jest publikowane jako załącznik nr 6 do corocznej ustawy budżetowej.

Chodzi tu o wszystkie zadania inwestycyjne realizowane z udziałem środków budżetowych lub z udziałem kredytu bankowego z poręczeniem rządowym.

Są to przede wszystkim inwestycje w sferze infrastruktury technicznej i społecznej. Inwestycje wieloletnie istotnie wpływają na kształtowanie przestrzeni w Polsce. Reforma ustrojowa w administracji publicznej gruntownie zmieniła strukturę tych inwestycji. W jej wyniku większość z nich realizowana jest na szczeblu wojewódzkim lub powiatowym.

W dziedzinie inwestycji publicznych instytucje rządowe preferują koncepcję zawierania z władzami samorządowymi kontraktów regionalnych w celu współfinansowania z budżetu państwa określonych przedsięwzięć inwestycyjnych prowadzonych przez samorządy.

4. Instrumentacja Systemowa.

4.1. Instrumenty polityki przestrzennej:

Do najważniejszych instrumentów polityki przestrzennej państwa należą:

• środki prawne i struktury organizacyjne ( tworzą podstawę systematycznego funkcjonowania aktywnej polityki państwa w kształtowaniu polskiej przestrzeni intergrowanej z przestrzenią europejską),

• środki nakazowo - zakazowe ( spełniają jedynie normatywną funkcję regulującą zagospodarowanie przestrzeni),

• środki ekonomiczne ( stymulują realizację pożądanych społecznie rozwiązań),

• uspołecznienie procesów podejmowania decyzji ( narzędzie rzeczywistej kontroli i partycypacji społecznej),

• nauka ( tworzy teoretyczne, poznawcze i metodologiczne podstawy funkcjonowania systemu racjonalnego kształtowania przestrzeni).

4.2. Rola polityki przestrzennej w kształtowaniu rozwoju kraju

Z doświadczeń zagranicznych wynika, że polityka sytuuje się w sferze długookresowego planowania strategicznego naszego kraju. Planowanie przestrzenne jest głównym narzędziem informacji, koordynacji, negocjacji, promocji i edukacji w ciągłym procesie kształtowania i realizacji polityki przestrzennej państwa. Niepewna i ograniczona przewidywalność rozwoju złożonej rzeczywistości początku XXI wieku nasuwa konieczność nieustannej analizy i oceny:

• procesów nieuchronnych (integracja Polski z Unią Europejską, dalsza transformacja gospodarki w kierunku gospodarki rynkowej, wzrost znaczenia mechanizmów rynkowych jako regulatorów rozwoju),

• procesów prawdopodobnych ( szybkość i zakres integracji Polski z Unią Europejską, przełamanie recesji, osiągnięcie trendów trwale progresywnych),

• celów strategicznych ( kreujących porządaneprocesy społeczno - ekonomiczne).

Wszechstronny rozwój kraju oraz sprostanie nowym wyzwaniom XXI wieku wymagają monitorowania, diagnozowania, prognozowania, planowania i nowoczesnego zarządzania wszystkimi dziedzinami życia społeczno - gospodarczego kraju.

W ramach długofalowego planowania strategicznego funkcjonują:

• cela strategiczne ( istotne makroproporcje strukturalne i dynamika rozwoju społeczno - gospodarczego),

• Koncepcja polityki zagospodarowania przestrzennego i rozwoju regionalnego ( uwzględniają obiektywnie funkcjonujące mechanizmy rozwoju struktur przestrzennych),

• Diagnozy i programy ekologicznych i kulturowych uwarunkowań i skutków rozwoju społeczno - gospodarczego).

5. Przestrzenne wymiary Gospodarki.

5.1.Przestrzenne zróżnicowanie popytu i podaży

Na dłuższą metę podaż dóbr i usług (działalność gospodarcza) są możliwe tylko wtedy, gdy istnieje na nie popyt. Popyt jest więc stymulatorem procesów rozwojowych. Pobudza przedsiębiorstwa do wytwarzania dóbr i usług. Jego elastyczność (dochodowa) reguluje skalę działalności gospodarczej przedsiębiorstw, rozszerza ją lub zawęża. Przedsiębiorstwa dążą w swej działalności do maksymalizacji zysku, to znaczy osiągnięcia jak największej nadwyżki przychodów nad kosztami (rys.2.1.).

Popyt na dobra i usługi konsumpcyjne zależy od dochodów ludności, zaś popyt na środki produkcji uwarunkowany jest dochodami oraz skłonnością do inwestowania samych przedsiębiorstw. Im większe dochody tym większy popyt i na odwrót. Funkcja popytu względem dochodu jest więc funkcją rosnącą a jej elastyczność jest dodatnia.

y = f(x) Δ - zmienna, przyrost (dodatni lub ujemny) x - argument

Δy

Δx

różne funkcje dodatnie

lim ( Δy/y : Δx/x) lim (Δy/y • x/Δx) lim (Δy/Δx • x/y) x/y (lim Δy/Δx)

(lim Δy/Δx) = y' = pierwsza pochodna funkcji x/y• y'

Przez elastyczność funkcji rozumiemy procentowy, przybliżony przyrost funkcji wywołany przyrostem argumentu o jeden procent.

Jeżeli elastyczność jest dodatnia to mówimy, że przyrostowi argumentu towarzyszy wzrost wartości funkcji (funkcja jest rosnąca).

Jeżeli elastyczność jest malejąca tzn. że wraz ze wzrostem argumentu maleje wartość funkcji ( funkcja jest malejąca).

Popyt może być dochodowy lub cenowy

Elastyczność dochodowa popytu jest dodatnią (ze wzrostem dochodu wzrasta popyt).

Elastyczność cenowa popytu jest na ogół ujemna (ze wzrostem cen maleje popyt).

Jeżeli elastyczność jest zerowa tzn. że funkcja popytu nie jest elastyczna ani na dochód, ani na cenę.

Elastyczność podaży

Na ogół jest tak, że popyt jest funkcją dochodu tzn. wydajemy więcej , gdy mamy większe dochody. Więc rzadko kiedy rozpatruje się podaż względem dochodu - normalna ekonomiczna zależność występuje wtedy, gdy podaż jest funkcją ceny. Gdy cena na dane dobro rośnie podaż na to dobro również rośnie.

Funkcja podaży względem ceny ma zatem elastyczność dodatnią i jest rosnąca.

O ile procent spadnie popyt gdy cena wzrośnie o jeden procent.

Wpływ zmian popytu na intensywność użytkowania gruntów. Rysunek pokazuje jak użytkownik gruntu ustalałby stopień intensywności użytkowania (nakłady i produkcję z akra) by uzyskać największą nadwyżkę przychodów nad kosztami.

TC - krzywa obrazująca całkowity koszt produkcji na jednym akrze,

L, M, N - przychody z produkcji przy różnym poziomie cen netto. Przy najwyższej cenie, która może być osiągnięta najprawdopodobniej w pobliżu rynku zbytu, użytkownik osiągnie przychód 0L. Największa nadwyżka wynosi BC przy produkcji równej 0A. Przy produkcji bardziej oddalonej od rynku przychody wynoszą 0M. Pokrywają wtedy koszty tylko przy produkcji równej 0E.

Przy poziomie produkcji niższym lub wyższym nie pokrywają kosztów. Niedobór powiększa się przy przychodach 0N.

Produkcja dóbr i usług odbywa się zawsze w jakiejś przestrzeni, są także dobra i usługi, których wytwarzanie lub dostarczanie odbywa się w każdym regionie, ale są i takie dobra i usługi (np. wydobycie rzadkich minerałów albo produkcja unikatowych wyrobów) wymagające szczególnych okoliczności, które mają miejsce tylko w niektórych regionach. Zbyt na te towary i usługi jest przestrzennie ograniczony, gdyż zasadnicze znaczenie mają tu koszty transportu. Przekroczenie pewnej granicy (krytycznej) powoduje, że dalszy transport jest nieopłacalny i zaopatrzenie określonego regionu w te dobra i usługi może w ogóle nie występować.

Dla ekonomiki przestrzennej bardzo ważne jest zatem czy zaopatrzenie w dobra i usługi odbywa się na rynku lokalnym, z innych regionów, z importu czy wreszcie w ogóle nie występuje (nie ma miejsca).

W gospodarce rynkowej jedynym kryterium dla przedsiębiorcy (przedsiębiorstwa, przedsiębiorczości) w sferze działalności gospodarczej jest uzyskanie zysku, w tym jego maksymalizacja. Wyjątek istnieje w sferze gospodarki komunalnej przy zaspokajaniu masowych potrzeb mieszkańców (zaopatrzenie w wodę, oczyszczanie miasta, komunikacja publiczna) gdzie przedsiębiorstwa mogą funkcjonować w sferze non profit (bez zysku).

11.11.2001

5.2. Przestrzenne zróżnicowanie cen

W gospodarce rynkowej cena tego samego dobra nie musi być jednakowa w przestrzeni. Jeśli rynki zbytu są przestrzennie oddalone, a lokalne krzywe popytu i podaży przecinają się na jednym rynku przy cenie wyższej niż na innych, to wyższa cena może się utrzymać tak długo, jak długo producentom działającym na innych rynkach nie będzie się opłacało powiększanie swej produkcji i przesyłanie jej na rynki o wyższej cenie, albo konsumentom nie będzie się opłacało nabywanie tego dobra gdzie indziej. Ceny danego towaru na rynku zależą m.in. od kosztów transportu. Jeżeli jednak poziom cen na dwóch rynkach różnią się bardziej niż jednostkowe koszty transportu, a handel jest całkowicie wolny, to towary te będą przepływać z rynku o niższej cenie do rynku o cenie wyższej, aż do osiągnięcia ceny równowagi. W warunkach występowania kosztów transportu i znacznego regionalnego zróżnicowania cen ostateczna równowaga przestrzenna, to jest równowaga między popytem i podażą w regionach, będzie charakteryzować się zmniejszającymi się międzyregionalnymi różnicami cen. Kształtowanie się cen produkcji jest sednem teorii lokalizacji, gdyż określa ono wielkość i kształt obszarów rynkowych poszczególnych przedsiębiorstw, a przez to ich rozmieszczenie i gęstość. Gdy przedsiębiorstwo obniża ceny produkcji (na przykład pod wpływem wzrostu wielkości produkcji) to zwiększa się jego obszar rynkowy. Istnieje także działanie odwrotne. Zwiększony rynek umożliwia wzrost skali produkcji i dalszą obniżkę cen. W ramach rozszerzających się obszarów rynkowych na ogół maleje liczba przedsiębiorstw niezbędnych do zaspokajania popytu. Wraz z tym zmienia się przestrzenny układ produkcji.

5.3. Przestrzenne zróżnicowanie warunków naturalnych.

Wyróżnia się dwa rodzaje zasobów naturalnych :

• zlokalizowane - występują tylko w pewnych miejscach,

• powszechnie występujące - tzw. ubikwitety, dostępne wszędzie i nie wywierające bezpośredniego wpływu na lokalizację produkcji.

W przeciwieństwie do tzw. surowców czystych wchodzących w całości w skład produktu końcowego (np. włókno bawełny), największy wpływ na lokalizację produkcji wywierają tzw. surowce zlokalizowane tracące na wadze (np. buraki cukrowe). Siłę przyciągania przez nie przemysłu przetwórczego wyraża tzw. indeks materiałowy, określający stosunek wagi wszystkich surowców zlokalizowanych zużywanych w produkcji do wagi produktu końcowego. Im jest wyższy tym większa siła przyciągania, tym bardziej przemysł przetwórczy dąży do źródeł surowcowych.

O przemyśle przetwórczym, którego lokalizacja jest zdeterminowana przez występowanie surowców mówimy, że wskazuje orientację surowcową. Gdy natomiast determinantą lokalizacyjną jest rynek zbytu, to mówimy o orientacji rynkowej.

Lokalizacyjne oddziaływanie surowców na produkcję zamienia się wraz ze zmianą popytu i technologii. Kompleks surowcowy dostępny danemu regionowi kształtuje jego strukturę przestrzenną. Może ona mieć cech znacznej, ale nigdy do końca pewnej, trwałości w czasie (np. Górny Śląsk, rejon Konina, Wałbrzych).

Silny wpływ na układ przestrzenny wielu krajów rozwiniętych wywołały przemysł stalowy i paliw. Układ ten zmieniał się w czasie. Przemysł stalowy przesuwał się do nowych złóż rudy żelaza a tradycyjne źródła energii (węgiel kamienny) zastępowane zasobami bardziej wydajnymi i tańszymi w transporcie (elektryczność, gaz, ropa naftowa).

UWAGA

Środowisko przyrodnicze nie może być traktowane przez gospodarkę tylko jako źródło zasobów, stanowi bowiem wartość samą w sobie, niezbędną dla przetrwania społeczeństw i gatunku ludzkiego.

25.11.2001

5.4. Przestrzenne zróżnicowanie kosztów produkcji

Produkcja polega na łączeniu i przetwarzaniu czynników produkcji. Tradycyjna teoria produkcji uwzględniała trzy czynniki ziemię, kapitał i pracę. Nowsze teorie dołączają do niej wiedzę techniczną i organizacyjną. Dostępność i koszty pozyskiwania poszczególnych czynników są przestrzenie zmienne, różnicując rozmieszczenie produkcji.

5.4.1. Kapitał

Każda działalność gospodarcza wymaga odpowiedniego kapitału. Ze względu na wymagania kapitałowe działalności gospodarcze możemy podzielić na następujące grupy :

• działalności pracochłonne (obejmujące usługi, handel, finanse, ubezpieczenia itp.),

• działalności kapitałochłonne (budownictwo, górnictwo, przemysł przetwórczy).

Dostępność kapitału jest zróżnicowana regionalnie. W niektórych regionach akumulacja kapitału w dłuższym czasie doprowadziła do powstania zasobów, które przekraczają miejscowe zapotrzebowanie i tworzą niewykorzystane nadwyżki. Są jednak regiony, które nie mają wolnych zasobów kapitałowych wykazują natomiast dogodne warunki do inwestowania.

Instrumentem regulującym międzyregionalne przepływy kapitału jest stopa procentowa. Kapitał przepływa z regionów nadwyżkowych do regionów deficytowych, aż do wyrównania się regionalnych stóp procentowych.

Kapitał nie jest jednakowo mobilny. Kapitał zainwestowany ze znacznym udziałem nieruchomości nie jest mobilny. Dość swobodnie natomiast przepływa kapitał finansowy. Ta niedoskonała mobilność kapitału sprawia, że jego cena tzn. stopa procentowa, a zatem i koszty jego pozyskania przez przedsiębiorstwa są przestrzennie zmienne. Mobilność kapitału prowadzi do niwelowania nierównomiernego rozwoju regionów.

5.4.2. Praca

Mimo mechanizacji i automatyzacji produkcji, koszt czynnika pracy wciąż stanowi wysoki odsetek kosztów produkcji. Zależy on przede wszystkim od rodzaju działalności. W przemysłach, w których udział kosztów pracy w kosztach produkcji jest wysoki, lub które wymagają pracy o szczególnych kwalifikacjach, przestrzenna zmienność podaży rąk do pracy wywiera silny wpływ na lokalizację działalności gospodarczej. Koszty pracy zależą od wysokości płac i wydajności pracowników. Płace mogą się zmieniać w zależności od miejsce, czasu, gałęzi produkcji. Zmieniają się najczęściej (ale nie wyłącznie) w zależności od popytu i podaży. Mechanizm ten jest korygowany przez takie czynniki jak działalność związków zawodowych, ustawodawstwo pracy, uciążliwość dojazdów do pracy.

Zarówno popyt jak i podaż pracy są przestrzennie zróżnicowane. Kształtują się odmiennie na obszarach wiejskich i miejskich oraz przy różnych rodzajach pracy.

• wykwalifikowani ⇔ niewykwalifikowani,

• Mężczyźni ⇔ kobiety,

• Produkcyjna ⇔ nieprodukcyjna.

Lokalne i regionalne nierównoważenie podaży i popytu na pracę o różnych właściwościach powoduje utzrumanie się przestrzennego zróżnicowania płac.

Płace nie są jedyną determinantą kosztów pracy. Dla przedsiębiorstw ważne jest nie tyle to ile płacą, lecz to, co z tej płacy uzyskują, to jest wydajność pracy.

Wydajność pracy zależy od wielu czynników, które można ująć w dwie grupy :

Do pierwszej należą czynniki określone jako postawa wobec pracy (płynność kadr, absencja, niechęć do zmian organizacyjnych i tak dalej).

Do drugiej stopień zorganizowania świata pracy zwłaszcza siła i aktywność związków zawodowych.

Poszczególne miasta i regiony mogą być bardziej niż inne atrakcyjne nie tylko ze względu na różnice w kosztach pracy, ale także ze względu na różnice w podaży pracy. Dla przemysłu, a także usług szczególnie atrakcyjne są następujące rodzaje obszarów :

• obszary wyspecjalizowane przemysłowo oferujące zasoby pracy przygotowane do wyspecjalizowanych czynności,

• wielkie metropolie, oferujące większe zasoby siły roboczej, więcej talentów, więcej pomysłów i większą innowacyjność.

Niezależnie od dostosowywanych ruchów migracyjnych, utrzymuje się przestrzennie zróżnicowanie podaży pracy i kosztów pracy, a w konsekwencji zróżnicowanie atrakcyjności różnych miast i regionów dla lokalizacyjnej działalności gospodarczej.

5.4.3. Wiedza techniczna.

Wiedza techniczna jest kumulowana w dwojaki sposób: przez wynalazki i innowacje. Wynalazek polega na opracowaniu nowych procesów i technik produkcyjnych wzbogacających istniejące zasoby wiedzy technicznej. Innowacja oznacza przyswajanie nowych procesów i technik, ich przełożenie na nowe, rzeczywiste procesy produkcyjne.

Rozróżnia się wynalazki autonomiczne (spontaniczne) i indukowane. Pierwsze są oryginalnymi przyczynkami do istniejących zasobów wiedzy, generowanymi przez twórcze umysły w dłuższym okresie w sposób losowy, natomiast drugie są owocem wysiłku specjalistów o wysokich kwalifikacjach zorganizowanych w zespoły wyposażone w odpowiednie środki w celu stworzenia nowej wiedzy technicznej. Współcześnie przeważa ten drugi rodzaj wynalazczości.

Nie sposób zmierzyć znaczenia wiedzy technicznej jako czynnika produkcji. Wszystkie dziedziny produkcji wymagają pewnej technologii, tak jak wymagają pracy i kapitału. Wymagania te są jednak różne. Ich przybliżoną miarą są nakłady na badania i rozwój ponoszone w poszczególnych dziedzinach. Są one najwyższe w przemyśle elektronicznym, lotniczym i aparatury naukowej, natomiast najniższe w przemyśle spożywczym, odzieżowym i drzewnym. W Stanach Zjednoczonych udział nakładów na badania i rozwój waha się od około 23% w przemyśle lotniczym i rakietowym, do 0,3% w przemyśle spożywczym.

Wiedza techniczna podobnie jak praca i kapitał, ma charakter zlokalizowanego czynnika produkcji. Skupia się przede wszystkim w dużych aglomeracjach i węzłach kontaktów gospodarczych, organizacyjnych, technicznych i naukowych.

5.5. Korzyści skali i aglomeracji.

Koszty zależą nie tylko od przestrzennej zmienności czynników produkcji. Zmieniają się one także w zależności od skali produkcji. Skala sama w sobie nie jest czynnikiem przestrzennym, ma jednak różne implikacje przestrzenne. Koszty produkcji zmniejszają się wraz ze wzrostem skali, jednakże do pewnego poziomu optymalnego, po przekroczeniu którego następuje ponowny wzrost kosztów. Optymalne rozmiary produkcji i przedsiębiorstw są wielkością zmienną. Nie ma jednego optimum. Zmienia się ono z czasem. W Stanach Zjednoczonych 90% wszystkich przedsiębiorstw przemysłowych zatrudnia mniej niż 100 pracowników.

Te małe i średnie przedsiębiorstwa zatrudniają w prawdzie tylko ok. 25% ogółu pracowników przemysłowych i wytwarzają około 20% wartości dodanej, mają jednak ze względu na swoją liczebność duże znaczenie lokalizacyjne, oddziałują na rozmieszczenie produkcji, tworzą podstawy egzystencji małych i średnich miast.

Jest wiele powodów istnienia małych i średnich przedsiębiorstw. Zróżnicowanie przedsiębiorstw według wielkości zależy przede wszystkim od rodzaju produkcji (działalności i dostępności kapitału).

Do uruchomienia produkcji samochodów potrzebne są wielkie kapitały, ale wiele gałęzi przemysłu spożywczego, art. gospodarstwa domowego, galanterii, a przede wszystkim usług można prowadzić przy zaangażowaniu małych kapitałów. Podstawą istnienia małych i średnich przedsiębiorstw może być także wyspecjalizowana produkcja krótkoseryjna. W ostatnich latach małe i średnie przedsiębiorstwa okazały się szczególnie efektywne we wdrażaniu nowych technologii, które mogą wykorzystać we własnym zakresie, powiększając swoje rozmiary, bądź sprzedać innym przedsiębiorstwom.

Oprócz korzyści skali, będących wynikiem wewnętrznego wzrostu przedsiębiorstw występują też zewnętrzne korzyści skali. Wiążą się one z korzyściami aglomeracji. Przedsiębiorstwo uzyskuje je dzięki przestrzennym i funkcjonalnym rozwiązaniom ze skupiskami innych przedsiębiorstw, a także ludności i organizacji. Korzyści aglomeracji występują w dwojakiej formie; jako korzyści lokalizacji oraz korzyści urbanizacji. Korzyści lokalizacji wynikają ze skupienia na niewielkim obszarze wielu przedsiębiorstw w tej samej lub pokrewnej dziedzinie gospodarki. Początkowe korzyści lokalizacji mogą z czasem zniknąć, jednakże powstałe dzięki nim struktury gospodarcze mogą tworzyć wystarczające warunki do dalszego rozwoju danego obszaru. Korzyści urbanizacji wynikają z powiązań pomiędzy różnymi dziedzinami gospodarki oraz między nimi a gospodarką lokalną miasta.

Polegają na:

1. Udogodnieniach transportowych i redukcji kosztów transportu.

2. Istnieniu zróżnicowanego i zasobnego rynku pracy.

3. Możliwości korzystania z infrastruktury technicznej i społecznej stworzonej już przez gospodarkę lokalną.

4. Istnieniu w wielkich miastach ośrodków badawczo - rozwojowych.

Korzyści aglomeracji, podobnie jak korzyści skali wzrastają wraz z wielkością miasta, ale tylko do pewnego stopnia. Po jego przekroczeniu zaczynają pojawiać się niekorzyści aglomeracji. Ich przejawami są:

• brak terenów budowlanych i rekreacyjnych,

• wysokie koszty pracy,

• niewydolny transport miejski ( np. w Poznaniu podczas imprez targowych),

• przeciążenie urządzeń infrastruktury technicznej i społecznej,

• pogarszająca się jakość środowiska.

W Stanach Zjednoczonych od początku lat 70 - tych ubiegłego wieku udział wielkich metropolii w ogólnej liczbie ludności kraju zaczął się obniżać. Wzrasta natomiast udział obszarów niemetropolitalnych, zwłaszcza miast średniej wielkości. Podobna tendencja występuje w krajach Europy Zachodniej. W krajach mniej rozwiniętych - zwłaszcza w krajach trzeciego świata. Wielkie aglomeracje miejskie wykazują nadal tendencje rosnącą. Utrzymuję się dominująca pozycja miasta największego (zwykle stolicy).

Koszty i przychody z jednego akra

TC

L

M

100

200

300

400

RYS. 2.1.

N

0

B

C

D

H

J

N

N

N

Produkcja z akra

---