POTOP

Główne wydarzenia

W 1654 r. Chmielnicki poddaje się Rosji, co staje się przyczyną wojny polsko-rosyjskiej - dwie potężne armie rosyjskie wkraczają w tym roku na Litwę i Białoruś. O tej wojnie wspomina Sienkiewicz nazywając ją, ze względu na cenzurę carską, wojną z Septentrionami, z Chowańskim itp.

Herakliusz Billewicz, przedstawiciel możnego rodu żmudzkiego, w testamencie przekazał cały majątek wnuczce Aleksandrze, oddając ja pod opiekę szlachty laudańskiej i wyznaczając na męża Andrzeja Kmicica, któremu też zapisał wieś Lubicz. Styczeń 1655 r.

Prezentacja i konkury Kmicica w Wodoktach (młodzi pałają odwzajemnioną miłością), pobyt w Lubiczu (pijatyki i rozpusta, dewastacja starożytnego dworku)

1. Zemsta na Butrymach (kompani Kmicica sprowokowali konflikt w karczmie i zostali wybici przez okoliczną szlachtę. Kmicic w odwecie morduje mieszkańców Wołomontowicz i pali ich domy. Oleńka ukrywa go przed Butrymami, ale już bezpiecznego wypędza zrywając zaręczyny)

2. Porwanie Oleńki przez Kmicica, oświadczyny Wołodyjowskiego (Wołodyjowski rani w pojedynku Kmicica, ale widząc jak bardzo młodzi się kochają postanawia pomóc warchołowi w odzyskaniu dobrej reputacji).

• Wiosną 1655 r. Szwedzi pod wodzą Wittenberga napadają na Polskę. Wykorzystują okazję, że Polska toczy walki z Rosją. Pierwsze uderzenie skierowane jest na Wielkopolskę. Wojskom szwedzkim towarzyszy podkanclerzy koronny Hieronim Radziejowski (skazany na banicję za intrygowanie przeciw królowi Janowi Kazimierzowi i za warcholstwo uciekł w 1652 r. do Szwecji i z zemsty namawiał Szwedów do ataku na Polskę).

Kapitulacja pod Ujściem (wojewoda poznański Krzysztof Opaliński w towarzystwie Radziejowskiego i Wirtza przekazują królowi szwedzkiemu władzę nad Wielkopolską).

• Król Jan Kazimierz, nie zdoławszy nakłonić pospolitego ruszenia do walki z najeźdźcą, rusza w kierunku Krakowa, powierzając jego obronę Stefanowi Czarnieckiemu.

• Uczta w Kiejdanach, Kmicic stronnikiem Radziwiłła (Na Litwę dotarli Zagłoba oraz bracia Jan i Stanisław Skrzetuscy, chcą u boku wielkiego hetmana litewskiego Janusza Radziwiłła bronić kraju. W Upicie dołączył do nich Michał Wołodyjowski. W Kiejdanach przebywa już Oleńka, której towarzyszy stryj, Tomasz Billewicz. Kmicic widząc w Radziwille obrońcę kraju składa mu przysięgę wierności) (cytat 1, cytat 2, cytat 3)

• Odbicie przez Zagłobę eskortowanych oficerów (omamiony przez hetmana Kmicic staje po stronie zdrajcy, zaś pozostali oficerowie zostają aresztowani i skazani na śmierć. Kmicic błaga dla nich o łaskę i hetman zapewnia go, iż zostaną internowani w Birżach. Eskortuje ich Roch Kowalski. Spryt i przebiegłość Zagłoby ratują im życie - komendant miasta miał ich rozstrzelać) (cytat 1, cytat 2).

• Ocalenie skazanego na rozstrzelanie Kmicica (rycerz próbuje zmusić Billewiczów do wyjazdu do Kiejdan, Wołodyjowski ratuje Oleńkę, ale nakazuje rozstrzelanie Kmicica jako zdrajcy. Życie ratuje mu Zagłoba, który z przejętych listów wiedział o wstawiennictwie pana Andrzeja) (cytat)

• Kmicic u Bogusława Radziwiłła (pobyt w Pilwiszkach uświadamia Kmicicowi przewrotność Radziwiłłów (cytat), próbuje porwać Bogusława, ale sam ranny ledwie uchodzi śmierci) (cytat)

• Przełom duchowy Kmicica (Kmicic ukrywa się w lesie w chacie smolarzy będącej teraz własnością Kiemliczów, opiekuje się nim Soroka):

• przybiera nazwisko Babinicz (cytat),

• wysyła listy do Janusza Radziwiłła, wypowiadając mu służbę (cytat)(bracia w zamian puszczą pogłoskę, jakoby to Kmicic postanowił porwać króla i oddać go w ręce Szwedów) i do Wołodyjowskiego, ostrzegając przed zdradą Radziwiłłów (cytat 1),

• postanawia wyruszyć na Śląsk do króla Jana Kazimierza.

• Ostrzeżenie przez Kmicica ojców paulinów (Kmicic podsłuchał prowadzoną w języku niemieckim rozmowę pomiędzy dowódcą wojsk szwedzkich Wrzeszczowiczem a baronem Lisola o zamiarze zajęcia Częstochowy i ograbienia Jasnej Góry. Zdobyte informacje przekazuje przeorowi klasztoru, księdzu Kordeckiemu (cytat 1, cytat 2.

• Obrona Jasnej Góry, Babinicz:

• 8 listopada pod mury klasztoru przybywają wojska szwedzkie pod dowództwem Wrzeszeczowicza, który na próżno próbuje skłonić zakonników do otwarcia bram, (cytat)

• 18 listopada docierają Szwedzi dowodzeni przez Millera, kolejne ich szturmy nie przynoszą rezultatów (cytat),

• Babinicz wykazuje się ogromnym męstwem, dzielnością i zmysłem dowódczym czym zdobywa przychylność księdza Kordeckiego (cytat),

• jeden z posłów ostrzega obrońców przed ściąganymi z Krakowa działami burzącymi (cytat),

• Kmicic pod osłoną nocy wysadza kolumbrynę prochem (cytat 1, cytat 2), ale dostaje się do niewoli. Tu zdrajca Kuklinowski torturuje więźnia (cytat), ale ten przy pomocy braci Kiemliczów uchodzi cało (cytat),

• 25 grudnia Szwedzi przypuszczają ostatni szturm (cytat) i odchodzą spod murów. Przeor, przekonany o śmierci Kmicica, ujawnia jego prawdziwe nazwisko (cytat).

• Spotkanie Kmicica z Janem Kazimierzem (cytat), powrót króla do kraju (król nieufnie podchodzi do opowieści Babinicza, rusza jednak do kraju (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4). Babinicz ciężko ranny w bitwie, w której króla od szwedzkiej niewoli bronią górale, wyznaje swe prawdziwe nazwisko) (cytat).

• Śmierć Janusza Radziwiłła w Tykocinie (oblężony przez wojsk Sapiehy, pod jego dowództwem walczą Wołodyjowski i Zagłoba, hetman umiera 31 grudnia) (cytat).

• Kmicic, z rozkazu króla, na czele oddziału Tatarów, których chan przysłał na pomoc Rzeczypospolitej (cytat 1, cytat 2).

• Ocalenie Anusi Borzobohatej (Zamojski, upatrzywszy sobie Anusię Borzobohatą, dwórkę księżnej Wiśniowieckiej, każe odwieść dziewczynę do Zamościa, ale planuje odbicie dwórki. Kmicic uniemożliwia spisek i odwozi Anusię do Białej (cytat), skąd zostaje odesłana do Grodna. W drodze porywa ją jednak Bogusław Radziwiłł i osadza razem z Oleńką w Taurogach).

• Bitwa pod Sokółka, uratowanie Soroki przez Kmicica (Sakowicz podstępnie chwyta Sorokę i skazuje na śmierć przez nabicie na pal. Kmicic na próżno błaga o uwolnienie przyjaciela, wówczas zbuntowane oddziały radziwiłłowskie atakują Bogusława) (cytat 1, cytat 2, cytat 3).

• Armia szwedzka w klinie Wisły i Sanu (cytat). Armia szwedzka w Jarosławiu (cytat)

• Bitwa pod Warką (cytat), zdobycie Warszawy (cytat 1, cytat 2, cytat 3), Prostki (Czarniecki uniemożliwia wojskom szwedzkim dotarcie do obozu króla Karola Gustawa).

• Oleńka u Bogusława w Taurogach (zakochany magnat na próżno stara się o względy Oleńki, zaś po jego wyjeździe na wojnę z Sapiehą - pan Sakowicz próbuje swe plany miłosne zrealizować w stosunku do Anusi) (cytat 1, cytat 2).

• Walki podjazdowe Kmicica skierowane przede wszystkim przeciw wojskom znienawidzonego Bogusława Radziwiłła (Kmicic zwycięża magnata w pojedynku, ale wypuszcza go wolno obawiając się o życie Oleńki) (cytat).

• Ucieczka Oleńki i Anusi do Wołmontowicz (panny przy pomocy stryja Oleńki, p. Tomasza Billewicza - dowodzi zbrojnym oddziałem na Żmudzi - umykają z Taurogów).

• Ocalenie Wołmontowicz przez Kmicica (Sakowicz poszukując oddziału pana Tomasza przechwytuje list (cytat) i atakuje Wołmontowicze (cytat). Wieś ocala Kmicic. Kiedy jednak ma zamiar powrócić i spotkać z ukochaną, otrzymuje rozkaz wyruszenia na południe Polski, na wojnę z Rakoczym) (cytat).

• Ranny Kmicic w Lubiczu (Oleńka zamierza wstąpić do klasztoru, przypadkowo spotyka ciężko rannego w wojnie węgierskiej 1657 r. Kmicica. Może przebaczyć umierającemu, ale nie chce znać żywego) (cytat).

• Rehabilitacja Andrzeja Kmicica (podczas mszy w Upicie ksiądz odczytuje list królewski przywieziony przez Wołodyjowskiego, w którym monarcha rehabilituje Kmicica. Oleńka (prosi ukochanego o wybaczenie) (cytat).

Problematyka

Druk utworu trwał prawie dwa lata (1884 - 1886), jednocześnie w krakowskim "Czasie", warszawskim "Słowie", wielkopolskim "Dzienniku Poznańskim". W ten sposób wszystkie trzy zabory poznawały równocześnie nową powieść. Książkowe wydanie "Potopu" wyszło w sześciu tomach w październiku 1886 r.

Kompozycja powieści

Wydarzenia przedstawione w powieści obejmują lata 1655 - 1656, co uwypukla charakter informacyjno-poznawczy utworu i scala kompozycyjnie.

Owo skondensowanie urealnia opisywane wydarzenia i nadaje im odpowiednie tempo.

Motywem naczelnym jest podróż - wędrówka głównego bohatera, co umożliwia wprowadzenie różnorodnych wydarzeń historycznych i znacznie poszerza panoramę społeczną powieści.

Czynnikiem spajającym fabułę są dwa, przeplatają się wzajemnie i powiązane wątki:

• historyczno-polityczny: przebieg najazdu szwedzkiego oraz dokonujący się w związku z nim rozkład moralny społeczeństwa polskiego i stopniowe jego odradzanie

• romansowy, oparty na strukturze trójkąta: polski oficer, Kmicic, kocha kobietę, Oleńkę, którą porywa konkurent, Bogusław Radziwiłł. Ponadto na przeszkodzie młodym stają trudności wynikające z różnic charakterów obojga oraz z powikłań politycznych.

Powieść rozpoczyna się od spraw romansowych, a więc stopniowego pogarszania się dobrych zrazu stosunków między Kmicicem a Oleńką oraz jej opiekunami - szlachta laudańską. Kmicic jest już nawet bliski całkowitego upadku moralnego, ale w ostatniej chwili ratuje go wejście w służbę Janusza Radziwiłła. Jest to pierwszy punkt zwrotny w jego dziejach.

Nieco później zawiązuje się wątek historyczno-polityczny.

Odtąd oba wątki rozwijają się równolegle, upadek moralny Kmicica zbiega się z upadkiem moralnym ogółu obywateli.

Potem rozpocznie się poprawa bohatera i całego narodu, a pod koniec powieści zejdzie się odrodzenie i rehabilitacja Kmicica z odrodzeniem moralnym społeczeństwa polskiego.

Akcja toczy się bardzo szybko, trzyma w napięciu uwagę czytelnika dzięki wprowadzeniu do fabuły nagłych katastrof i równie zaskakującego ich rozwiązania.

Akcja prowadzona jest ściśle według scottowskich założeń: - porwania, - ucieczki, - przebrania, - pojedynki, - zawieszanie wątków w momencie największego napięcia. Tę dynamiczną budowę powieści Sienkiewicz powiązał z trzema ujęciami kompozycyjnymi: - stopniowaniem, - kontrastem, - zaskakującą niespodzianką.

Najistotniejszym walorem "Potopu" jest narracja. Mamy tu do czynienia z wielością odrębnych ujęć przy dominującej roli narratora wszechwiedzącego, któremu nieobcy jest XIX-wieczny punkt widzenia. Obok epickiego dystansu obserwujemy:

• subiektywizm (bezpośrednio wprowadzone oceny),

• stylizowane relacje kronikarskie,

• elementy szlacheckiego pamiętnika,

• spojrzenie oceniającego wydarzenia historyka.

Historia w powieści

• Pisarz bardzo dokładnie zapoznał się z czasami najazdu szwedzkiego (studiował pamiętniki, listy, kroniki, herbarze, notatki, prace historyczne); do powieści wplótł autentyczne przemówienie Zamoyskiego do zakonników jasnogórskich, oryginalne listy Janusza Radziwiłła do Bogusława;

• Z "Pamiętników" J. Ch. Paska zaczerpnął Sienkiewicz obrazy pojedynków, bójek, awantur, sceny wojenne i zwroty staropolskie, wzorując się na jego stylu i języku.

• Źródeł historycznych trzymał się bardzo wiernie i "Potop" należy pod tym względem do najlepszych dzieł historycznych.

• Główny bohater powieści Andrzej Kmicic, to postać na poły historyczna. Pasek w "Pamiętnikach" podaje, że w 1658 r. pułkownik Samuel Kmicic "żołnierz dobry", służył w wojsku litewskim pod Sapiehą, dostał się do niewoli rosyjskiej, skąd wydostał go Czarniecki. Pozostałe wydarzenia z życia bohatera (służba u Radziwiłła, udział w walce ze Szwedami, wysadzenie kolumbryny) to fikcja literacka.

Obraz społeczeństwa polskiego wieku XVII

1. Magnateria:
   Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, Hieronim Radziejowski, Opaliński

• prowadzą politykę kierując się jedynie dobrem własnego rodu,

• wydają cynicznie kraj na łup Szwedom (Ujście, Kiejdany) i przechodzą na stronę wroga dla własnych korzyści materialnych lub na skutek urazy osobistej,

• warchoły, samowolni i pyszni egoiści.



Sapieha, Lubomirski, Zamoyski

• patrioci stawiający dobro ojczyzny ponad własne interesy, nie są to jednak postacie idealne

• Szlachta:

• poddaje się pokornie obcym najeźdźcom, szybko godzi z nowym położeniem (kiedy Opaliński oznajmił o podpisaniu kapitulacji Wielkopolski, wznosi okrzyki na cześć króla szwedzkiego), płaci im podatki, słucha bez sprzeciwu rozkazów szwedzkich komendantów,

• do zdrady ojczyzny skłania ich obietnica przywilejów stanowych (np. stryj Oleńki, mówi: "Pana i pod obcym panowaniem znaleźć można),

• na Kmicicowej kompanii ciążą morderstwa, rozboje i gwałty (każdy z żołnierzy był skazywany przez sądy na utratę czci i życia, grasują bezkarnie, bo prawo i sądownictwo jest za słabe)

• butna niekarna, egoistyczna, lekkomyślna, interesowna, zaślepiona, bezmyślna politycznie i krótkowzroczna, uległa wobec magnaterii, często obojętna wobec potrzeb ojczyzny,

Wśród szlachty są jednak jednostki prawe, gotowe do poświęceń, np. Skrzetuski, który na wieść o kapitulacji Wielkopolski rwał sobie włosy z głowy.

3. Lud miejski i wiejski

• Sienkiewicz nie wprowadza do utworu bohatera chłopskiego ani mieszczańskiego. Lud występuje tu bezimiennie, ale jest chętny i gotowy do walki

• cechuje ich: patriotyzm, wierność królowi, zapał do walki,

• biorą w swoje ręce sprawę obrony przed Szwedami; ruch partyzancki obejmuje cały kraj (górale tatrzańscy ratują życie królowi; kilkunastoletni Michałko, chłopak pańszczyźniany, naprowadza na Szwedów polską chorągiew i w bitwie z nimi wykazuje się odwagą i bohaterstwem, czym wprowadzają w podziw szlachtę),

• stawiają opór, ponieważ najeźdźcy zwielokrotniają nacisk ekonomiczny i obciążają dodatkowymi pracami, wolą znosić chłostę i więzienie, a nawet śmierć, niż przyczyniać się do utwierdzania potęgi najeźdźcy,

• o ucisku ludu Sienkiewicz wspomina przelotnie, ukazując śluby lwowskie Jana Kazimierza, w których król zobowiązał się, iż po zakończeniu wojny poprawi położenie pospólstwa.

Na początku "Potopu" Sienkiewicz ukazuje upadek moralny społeczeństwa (zdradę, zaprzedanie wrogom przez klasę rządzącą, odstępowanie od władcy, apatię i rezygnację). Wrzeszczowicz (cudzoziemiec) wypowiada się o Polakach: " Jest li na świecie taki drugi kraj, gdzieby tyle nieładu i swawoli dopatrzeć można (...) Któryby w świecie naród nieprzyjacielowi do zawojowania własnej ziemi pomógł? Który by tak króla opuścił... Jeno szaleni, swawolni, źli i przedajni te ziemię zamieszkują". Później następuje punkt zwrotny - naród się podźwiga i odradza. Przy końcu utworu sami Szwedzi nie mogą nadziwić się zamianie, jaka zaszła w narodzie, który do niedawna nie stawiał żadnego oporu.

Obrazy życia obozowo-rycerskiego

• "Potop" to powieść wojenna. Na obraz życia społeczeństwa polskiego XVII w. składają się głównie fakty ukazujące życie obozowo-rycerskie, wojenne. Np. cnoty rycerskie, sposób formowania chorągwi, pospolite ruszenie, turnieje, bardzo plastyczne opisy bitew. Niewiele natomiast dowiadujemy się o stosunkach społecznych i życiu kulturalnym Polaków.

• Obraz ten uzupełniają nieliczne sceny życia domowego i obyczajowego:

• ciche życie rodzinne, - uczty i zabawy hulaszcze w dworkach szlacheckich (tu doskonała scena zbiorowa: uczta w Kiejdanach), - bójki w karczmach.

Bohaterowie

Andrzej Kmicic to typowy przedstawiciel szlachty XVII w., potomek zubożałego rodu szlacheckiego. Jego losy symbolizują los ojczyzny; jego upadkowi moralnemu sekunduje upadek narodu, a odrodzeniu - tryumf zwycięskich Polaków.

• Odważny, wesoły o bujnym temperamencie, zdolny do szlachetnych i druhów serca i do wielkiej miłości. Ma naturę awanturniczą, jest porywczy i skłonny do "bitki i wypitki", co psuje mu reputację. Wychowany w potyczkach pogranicznych nawykł do ryzyka i bezkarności. Hulaka, ceniący sobie dobrą kompanię i swawolne życie. Zachowaniem w Lubiczu, Upicie i Wołmontowiczach popada w dramatyczny konflikt z otoczeniem, traci dobre imię, Oleńkę i zaufanie przyjaciół. Porywając narzeczona staje ponownie w ostrej kolizji z prawem (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4).

• Pierwszy punkt zwrotny w jego życiu następuje w związku z otrzymaniem hetmańskich listów. Z rozkazu najwyższego dowódcy podejmując się formowania oddziału nie podlega odpowiedzialności sądowej i ma okazję zrehabilitować swoje imię (cytat).

• Oddając się pod komendę Radziwiłła składa mu przysięgę na wierność. Nie odstępuje jednak magnata, choć w oczach przyjaciół i ukochanej uchodzi za zdrajcę, ponieważ wierzy w dobre intencje hetmana. Naiwny i gorliwy, porywczy i wierny wierzy, że przyczynia się do ratowania ojczyzny (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4, cytat 5, cytat 6).

• Swoja tragiczna pomyłkę uświadamia sobie w rozmowie z Radziwiłłem w Pilwiszkach (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4). Świadomy już swego upadku postanawia zemścić się (cytat). Wpierw jednak czyni postanowienie oczyszczenia się z win poprzez służbę Polsce. Jako Babinicz: (cytat 1, cytat 2)

• ostrzega wojsk konfederackie przed niebezpieczeństwem grożącym im ze strony Radziwiłła (cytat), - ocala starostę Łuszczewskiego, - ostrzega księdza Kordeckiego (cytat), - bierze udział w obronie Jasnej Góry (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4), - broni króla w Tatrach (cytat 1, cytat 2), - walczy ze Szwedami na czele oddziału Tatarów (cytat), - ocala Wołmontowicze (cytat), - uczestniczy w wojnie z wojskami Rakoczego.

• Przemienia się w prawego, wiernego królowi i ojczyźnie bojownika o wolność swego narodu, gotowego postawić obowiązek służby dla kraju ponad głos serca.

Oleńka Billewiczówna: godna córa rodu szlacheckiego. Poważna, stateczna, dumna i energiczna panna, która potrafi zachować spokój nawet w najgorszych chwilach. Uosobienie kobiety idealnej, wzór patriotki, wiernej cnocie i ojczyźnie (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4, cytat 5, cytat 6, cytat 7).


Zagadnienia do omówienia

1. Świat wartości bohaterów "Potopu"

2. Sceny batalistyczne w "Potopie"

3. Zagłoba, przedstawiciel polskiej szlachty - jego najlepsze fortele, koncepty i dowcipy.

4. Religijność bohaterów "Potopu" - co zasługuje na aprobatę a co budzi sprzeciw.

5. Wątek romansowy w "Potopie"

---