JĘZYKOZNAWSTWO PRZEDNAUKOWE, NARODZINY JĘZYKOZNAWSTWA NAUKOWEGO
Trzy etapy rozwoju językoznawstwa:
* przednaukowe (od starożytności do XVIII),
* naukowe przedteoretyczne (XIX do 1916),
* naukowe teoretyczne (od 1916)
ETAP I - IV p.n.e., związane z językiem kultu religijnego, sanskryt - język ukształtowany w sposób doskonały, został opisany. Napisane nim były księgi wedyjskie zawierające hymny do boga Sziwy (miały już 1200 lat). Początkowo przekazywane ustnie - recytowane z pamięci, hymny spisywali Rsi. Hymny jako modlitwy, powstały 4 zbiory hymnów wedyjskich - wierszy, melodii, formuł ofiarnych, zaklęć magicznych. Do zbiorów komentarze o działaniu wed na boga. Należało je recytować w sposób wzorowy.
Panini pierwszy zaczął badać ten język, stworzył jego pierwszą gramatykę, ośmioksiąg - gramatyka, systematyzacja całej dotychczasowej wiedzy o gramatyce, 68 poprzedników Paniniego.
I - terminy gramatyczne , II - wyrazy złożone i system przypadków, III - derywacja - rdzenie, IV - V - przyrostki wtóre, VI - VII - akcent i alternacja wokaliczna, VIII - składnia
Arystoteles - twórca klasycznej gramatyki europejskiej, jego domena była składnia, wyodrębnił kategorie ontologiczne (substancja (rzeczownik), zmiana, egzystencja, jakość (przymiotnik), ilość, relacja (czasownik), Podzielił wyrazy na rzeczowniki (onoma) i czasowniki (rema). Skupiał się na orzeczeniu. Stworzył logikę. Rzeczywistość, myślenie i język - logika pośredniczy między tymi trzema elementami.
Platon - istnieje korelacja między rozumem a strukturą języka, pojęcie wyrazu - materialny kształt idei, a w idei leży początek wiedzy o świecie, pojęcie rzeczownika (to, o czym się coś stwierdza) i czasownika (to, co się stwierdza).
Średniowiecze - nawiązuje do Arystotelesa, semantyka logiczna, zwłaszcza dotycząca 8 części mowy i podstawowych kategorii, spór filozoficzny o uniwersalia (pojęcia różnią się pewnymi szczegółami, pojęcia konkretne i ogólne). Istniał nurt propagujący powstawanie języków narodowych, Dante zabiegał o stworzenie jednego języka literackiego - włoskiego.
punkty zwrotne: odkrycie sanskrytu, teoria ewolucji Darwina, badania kultur pierwotnych języków mówionych, psychologizm
HUMBOLDTYZM - językoznawstwo naukowe przedteoretyczne
Wilhelm von Humboldt - badał kulturę pierwotną na wyspie Jawie, język kawi, ważny aspekt opisu języka to synchronia, język określał jako zjawisko dynamiczne i nazywał go energią. Głosił, że statyka w języku jest pozorna. Historię języka i sam język należy bezwzględnie rozpatrywać z historią kultury danego narodu. Silna więź języka z myśleniem (między językiem a mentalnością narodu) → teoria wewnętrznej formy. Każda społeczność ma inny obraz świata utrwalony w języku.
„Język jest swoistą emanacją ducha danego narodu, zewnętrznym wyrazem formy wewnętrznej” Humboldt - teorie przekazał w 1820 w Berlinie
JĘZYKOZNAWSTWO HISTORYCZNO-PORÓWNAWCZE (KOMPARATYSTYKA)
Narodziny językoznawstwa jako dziedziny wiedzy.
Franz Bopp w 1816 po odkryciu sanskrytu opublikował materiał języka sanskryckiego porównany z językami europejskimi. WNIOSEK: Języki europejskie mają wspólne cechy z sanskrytem.
Jakub Grimm napisał głośną gramatykę niemiecką, porównał języki germańskie: gocki, holenderski, angielski, języki skandynawskie, niemiecki.
Języki romańskie - Friedrich Diez „Gramatyka porównawcza języków romańskich”
języki słowiańskie - Jeřy Dąbrowski, Wostkokov, Franio Miglošič
NATURALIZM
Język to twór ewolucji.
August Schlicher - teoria drzewa genealogicznego: język - żywy, niezależny organizm biologiczny; język - rodzi się, żyje, daje życie innemu, regularnie się rozprzestrzenia; główne typy języków: rdzeniowe (chiński itp.), aglutynacyjne (węgierski), fleksyjne (polski).
Johannes Schmidt - uczeń Schlichera, nie zgodził się z sądem o rozprzestrzenianiu języka, dużo nieregularności, innowacje rozchodzą się jak fale wodne (teoria falowa).
PSYCHOLOGIZM
Steinthal - teoria asocjacjonistyczna (skojarzeniowa), język funkcjonuje na zasadzie skojarzeń.
Wundt - teoria apercepcjonistyczna, język taką ma postać w naszym umyśle, jaką dyktują nam zmysły
KAZAŃSKA SZKOŁA POLSKIEJ LINGWISTYKI
stworzona przez Baudouina de Courtenay'a i jego ucznia Kruszewskiego, lata '70-'80 XIX wieku, uściślanie metod badawczych, kierowanie się ku metodom badawczym matematycznym, uznawali za konieczne stosowanie matematyki i logiki do badan nad językiem.
Rozgraniczenie między statycznym a dynamicznym aspektem języka, taki sam podział dotyczy praw języka.
Badaniem praw równowagi języka zajmuje się statyka, zaś badaniem praw jego ruchów, praw historycznego posuwania się języka - dynamika
prawa dynamiczne - rozwój; prawa statyczne - synchronia
Pierwsze rozgraniczenie języka - abstrakcyjny kompleks elementów i mówienia - konkretna indywidualna realizacja tego abstrakcyjnego kompleksu składników (jeszcze przed de Saussure'em)
Język - spoisty system składający się z różnych mniejszych elementów
koncepcja fonemu jako jednostki dyferencyjnej tj, rozróżniającej znaczenia dwóch elementów, jak p i b → prać i brać, p i b pomagają odróżnić słowa, których pozostała część jest identyczna. Fonem należy do języka nie mowy. Fonemy to jednostki abstrakcyjne składające się tylko z tych cech, które posiadają własności różnicujące. Fonem dzieli się na kinema (akustyczno-fizjologiczne cechy) i akusyma (akustyczne cechy).
MŁODOGRAMATYCY - SZKOŁA LIPSKA
skupienie się na badaniach diachronicznych języka, August Leskien w Lipsku, językoznawstwo ma mieć charakter nauki ścisłej tak jak nauki przyrodnicze. Nie dla aspektów kulturowych w rozwoju języka; nie dla językoznawstwa teoretycznego. badania szczegółowe, empiryczne. Język to zjawisko przyrody podlegające prawom rozwoju. Sformułowali tezę o bezwyjątkowości praw głosowych - jeśli w jakimś języku lub dialekcie zachodzi zmiana fonetyczna, to zachodzi ona u wszystkich użytkowników tego języka lub dialektu i we wszystkich wyrazach, w których występują warunki do takiej zmiany. Sformułowali także teorię analogii - formy językowe zmieniają się w sposób nieumotywowany fonetycznie, poprzez podobieństwo do innych form.
Dzięki ich badaniom odkryto rodziny językowe i pokrewieństwo między nimi.
NARODZINY STRUKTURALIZMU EUROPEJSKIEGO
Ferdinand de Saussure - należał go szkoły genewskiej (twórca?), 1857-1913, odkrył kontynuant praindoeuropejski, 1877 - podroż do Lipska (szkoła młododramatyków 1875-1916), 1878-1879 - Berlin, 1878 - rozprawa o systemie samogłoskowym w języku praindoeuropejski, 1883 - genitiv absolutum w sanskrycie - praca doktorska, 1883 - Paryż - poznaje tam tworcę szkoły kazańskiej, do 1906 - w Paryżu, potem Genewa, cykle wykładów 1906-1907, 1908-1909, 1910-1911, 1916 - kurs językoznawstwa ogólnego.
Teoria de Saussure'a - dychotomiczna (opozycyjna) - język system, język - mówienie, związki syntagmatyczna - zw. paradygmatyczne, znak językowy, język jest zjawiskiem społecznym, istnieje jako zespół norm społecznie obowiązujących, dzięki czemu możliwe jest porozumienie się, zespół tych norm jest stały, pozwala na rozumienie wypowiedzi nidgy nie słyszanych i na ich reprodukcję. Służebna rola języka wobec społeczności.
La langue - abstrakcyjny system elementów, stosunków zachodzących między tymi elementami
la parole - konkretyzacja la langue
diachronia - synchronia
Język jest strukturą funkcjonującą w danej epoce (synchronii) a jednocześnie powstającą w czasie (diachronii).
zw. syntagmatyczny (szeregują elementy języka w wypowiedzi i decydują o ich połączeniu w jednostki bardziej złożone) - zw. paradygmatyczny (zachodzą między elementami systemu (języka) np. Janek śpi, on śpi - między Janek i on jest zw. paradyg., bo oba wyrazy pełnią taką samą funkcję w zdaniu i łączą się z tymi samymi elementami) - łączy elementy w pamięciowym szeregu potencjalnym, in absentia
znak językowy - język jest systemem elementów wyrażających pojęcie, tj. posiadających znaczenie, które nazywamy znakami językowymi. Znak ma charakter dychotomiczny.
Element znaczony, pojęcie, obraz abstrakcyjny, signife ↔ element znaczący, obraz akustyczny signifiant.
nierozerwalny związek między znaczącym a znaczonym, relacja arbitralna lub konwencjonalna
rozdzielił językoznawstwo na diachroniczne (język się zmienia) i synchroniczne (język istnieje w danej chwili).
Podstawy dla szkoły praskiej i glossematyki!
PRASKA SZKOŁA STRUKTURALNA (1926-1939) jako przedstawicielka językoznawstwa funkcjonalnego: zajmowali się morfologią, fonologią, składnią, funkcją estetyczną języka, w ich pojęciu język jest systemem funkcjonalnym - jego elementy maja do spełnienia pewną rolę, prymarność synchronii,
Powstała po ustaleniach grupy osób. Przedstawiciele: Mathesius, Havranek, Makarovsky, Trubecki, Karewski, Jakobson, van Wijk, Vogt, Martinet
Czechy w tym czasie odzyskały niepodległość po 600 latach niewoli. Wcześniej znajdowały się w monarchii austro-węgierskiej. Pierwszy nowy prezydent - Masaryk postanowił odbudować w swoim państwie kulturę i naukę, zaniedbaną w czasie I wojny światowej.
1917 - rewolucja październikowa przyczyniła się do fali emigracji ludności z Rosji do Czech. Na skutek przedsiębiorczości wielu naukowców znalazło na nowym terenie swój azyl. Praga stopniowo stawała się tzw. Małym Paryżem, w którym wiele dziedzin nauki, w tym językoznawstwo, mogło się rozwijać.
1939 - wybuch II WŚ
1938 - Trubecki umiera
1941 - emigracja Jakobsona do USA
Szkoła czerpała inspiracje z teorii de Saussure'a, nazywa się teorią funkcjonalną (szkoła funkcjonalna). Uczestnicy odbywali regularnie spotkania ( co najmniej 1xtydzień)
1928 - I zjazd językoznawców w Hadze. Od tego momentu Koło rozpoczyna ofensywę na teren międzynarodowy wspólnie ze szkołą genewską występują z programem
TEZY PRZEDSTAWIONE PODCZAS ZJAZDU:
język - jest systemem funkcjonalnym, co wynika z jego charakteru konwencjonalnego i potrzeby komunikacji społecznej. Każdy element języka pełni określoną funkcję, dlatego język ma cel; pierwszeństwo ma opis synchroniczny nad diachronicznym;
Według F. De S, synchronia ma charakter statyczny. Szkoła praska zauważyła tu dynamikę → język nigdy nie jest bez ruchu (dowodem są np. archaizmy)
Bez sensu jest tylko opisywać elementy, które już były, lepiej odnaleźć w tym opisie pewną systematykę.
Dźwięk - należy odróżnić dźwięk jako element fizyczny od dźwięku jako elementu systemu funkcjonalnego (językowego). Odróżnili więc fonetykę od fonologii, która ustala inwentarz fonemów i ich zasady łączliwości w tekście. Zjawiska fonologiczne mogą być nacechowane funkcją morfologiczną (alternacje).
Funkcje językowe - odróżnili język mówiony od pisanego, które nie mogą być zjawiskami identycznymi, bo pełnią różne funkcje
Jeden język nigdy nie istnieje w jednej postaci, ponieważ ma odmiany funkcjonalne: język standardowy - pełni funkcję komunikacyjną; język zawodowy - funkcja praktyczno-zawodowa; język naukowy - funkcja teoretyczno-zawodowa, język artystyczny - funkcja estetyczna
Osiągnięcia szkoły:
Trubecki - wprowadzenie definicji fonemu i teorii opozycji fonologicznych (klasyfikacje wariantów fonemu)
wyodrębnili morfologię
Jakobson - próba opisu kategorii gramatycznych
Mathesius - rozwinięcie teorii aktualnego rozczłonkowania zdania (zdanie dzieli się na temat i remat)
Havranek i Jakobson stworzyli podstawy funkcjonalnej stylistyki
Podkreślali kulturoznawczą funkcję języka ogólnego
Od schematu Jakobsona rozpoczyna się polemika na temat istoty funkcji znaku językowego ( w PL spory zakończyła profesor Grzegorczykowa)
Schemat komunikacyjny:
kontekst (f.poznawcza)
Nadawca (f. emotywna) → kumunikat (funkcja poetycka) ← odbiorca ( f. konatywna)
kontakt (f.fatyczna)
kod(f.metajęzykowa)
Pojęcie ligi językowej: grupa języków, które wskutek długotrwałego użycia przez ich społeczności, wytworzyła szereg wspólnych cech w strukturze gramatycznej.
Język polski należy do grupy rokytnickiej (razem z ukraińskim, litewskim, białoruskim i kaszubskim)
Wspólne cechy języków należących do tej samej grupy: akcent ruchomy (oprócz pl). Brak dyftongów pochodzenia rodzimego, rozbudowany system spółgłosek szczelinowych, liczne wymiany samogłoskowe i spółgłoskowe, rozbudowana fleksja rzeczownika (z zachowaniem anachronicznych).
Fonologia w szkole praskiej - I def. Fonemu (Trubecki) - niepodzielny dalej element fonologiczny, II def. (Jakobson) - zespół współwystępujących cech dźwiękowych, które używane są w danym języku dla odróżnienia wyrazów o różnym znaczeniu, III def. (Trubecki) - najmniejszy człon opozycji fonologicznych, II i III def. Funkcjonują do dziś.
Opozycja fonologiczna: różnica fonetyczna o funkcji dystynktywnej (tzn. służy do odróżnienia znaczenia jednostek językowych).
Każdy fonem posiada 5 cech - jeżeli jedna z nich zmieniamy na inną, będzie inny fonem
Wprowadzili opozycję: nacechowany - nienacechowany
Występuje kilka rodzajów opozycji fonologicznych (jednowymiarowe - wielowymiarowe; izolowane - proporcjonalne, prymarne-gradualne-ekwipolentne)
Jakobson stwierdził obecność opozycji fonologicznych w każdym języku ( w pl tylko głoski sonorne nie tworzą par)
Warianty fonemu → fonemy zachowują 5 podstawowych cech tylko w opozycji neutralnej, ale w kontekście (innym otoczeniu) mogą się zmienić: np. fonem d (twardy, ustny, dźwięczny, przedniojęzykowy, zwartowybuchowy => moda - zachowuje wszystkie cechy, dževo i diabeł - warianty poboczne
3. SZKOŁA KOPENHASKA - GLOSSEMATYKA - STRUKTURALIZM FORMALISTYCZNY
Czołowy przedstawiciel i twórca : Hjemslev, który określił teorię od gr. glossa (język) i mathe (nauka) → glossematyka, a więc nauka o języku
Hjemslev studiował w Pradze i Paryżu. W 1937 wrócił do Kopenhagi, gdzie objął katedrę językoznawstwa porównawczego i wspólnie z Broëndalem założył kopenhaskie koło językoznawcze.
Szkoła powstała pod wpływem formalistów (formalizm - skupiał się na badaniu czystej formy - struktury, całkowicie oderwanej i niezależnej od substancji).
Założenia:
język jest formą,a nie substancją,
językoznawstwa jako nauka powinno być celem samym w sobie, a nie środkiem do celu
lingwistyka powinna opisywać język w ogóle, niezależnie od miejsca, czasu oraz języki poszczególne jako realizacje jednostkowe mowy ludzkiej
językoznawstwo ma badać strukturze języka bez uciekania się do sfer pozajęzykowych
1943 - prolegomena do teorii języka - w książce włożył swoją teorię językoznawczą (1953 -pl)
metoda formalna - przejawia się w dedukcji, tzn. przejściu w analizie od klasy zjawisk do ich poszczególnych jednostek, a nie odwrotnie
Teoria języka jest poprawna tylko wtedy, gdy opiera się na zasadzie empirii, tzn. gdy opis spełnia 3 warunki: a) jest wolny od sprzeczności, b) jest wyczerpujący, c) jest możliwie najprostszy (gdy istnieją 2 teorie spełniające dwa pierwsze warunki, o tym, która jest lepsza rozstrzyga trzeci)
Teoria języka powinna przewidywać wszystko to, co może wystąpić w danym języku oraz każdym innym
2 funcje teorii języka - albo-albo (dysjunkcja logiczna) - funkcja obowiązuje w systemie, np. jeść, być spokojnym, czytać, to, trzeba, mogą spełniać w składni funkcję predykatywną (orzeczenie) lub: tańczyć, Piotr, tym,sam, on - podmiot; - koniunkcja logiczna - zawsze zachodzi w tekście (zarówno - jak i ). A więc relacja paradygmatyczna (wyrazy zastępują się) z syntagmatyczną (składanie wyrażeń).
Teoria dotyczy pewnego obrazu języka:
PŁASZCZYZNA WYRAŻANIA PŁASZCZYZNA TREŚCI
SUBSTANCJA FORMA SUBSTANCJA FORMA
samogłoski nosowe czas (prz, prze, ter) czas, rodzaj
wymawiane są asynch. j.fr -2prze, 2 przy
(rezonans nosowy nie j.ang - czas jest kategorią jest równoczesny z składniową ustnym)
uoaei,y pl
uai arabski
inna forma pomimo że
substancja jest ta sama
dźwięki języka psychiczny obraz substancji psychiczny obraz otaczająca nas
wyobrażenia otaczającej nas rzeczyw. rzeczywistość
Sawicka: Treść - sama żywa rzeczywistość; wyrażenie - wszelkie środki, za pomocą których komunikuje się coś o rzeczywistości, czyli treści
Substancja treści - żywa rzeczywistość sama w sobie (elementy świata); substancja wyrażenia - fizyczna, dźwięczna strona języka
Forma treści - psychiczny obraz substancji treści,
Forma wyrażenia - psychiczny obraz substancji wyrażenia
Hjemslev widzi znak językowy jako zestawienie funkcji wewnętrznych, które się na niego składają i funkcji zewnętrznych, które go łączą z innymi elementami paradygmatu. Ilość znaków w języku jest nieograniczona, ponieważ można budować ciągle coraz to inne znaki złożone. Ograniczeniem jest jednak ilość figur, które są częściami składowymi znaków. Definicja znaku jako systemu figur odróżnia od języka te wszystkie systemy komunikacyjne, które operują znakami niepodzielnymi.
Cenem - figura płaszczyzny wyrażania (zastąpiła w glossematyce fonem - kojarzonym dźwiękiem, czyli substancją), bez względu na to czy realizowana jest w postaci dźwięków, liter, znaków alfabetu Braille'a, to jednostka znaczeniowo pusta.
Płaszczyzna treści też ma figury, które budują jednostki większe. no. Suka - 4 figury płaszczyzny wyrażania, a dwie - płaszczyzny treści (pies + rodzaj żeński)
Badają formy wyrażania i formy treści i stosunki między nimi zachodzące.
KURYŁOWICZ 1895 strukturalista, indoeuropeista, teoretyk języka
izomorfizm - paralelizm jaki istnieje między kompleksami fonicznymi (sylaba) na płaszczyźnie wyrażania, a kompleksami semantycznymi (zdanie) na płaszczyźnie treści. Sylaba i zdanie składaja się z 3 podstawowych członów. Sylaba - spółgłoskowe grupy: nagłosowa i wygłosowa i ośrodek sylabiczny; Zdanie - podmiot, orzeczeni, dopełnienie. Gr. wygłosowa i ośrodek sylabiczny - część konstytutywna sylaby (w niej ważniejszy jest ośrodek), nagłos - akcesoryczna (niekonieczna). Zdanie - akcesoryczna - podmiot, gr. konstytutywna - gr. orzeczenia (czasownik konstytuuje, podmiot jest akcesoryczny)
analogia językowa - proces dążący do przywrócenia równowagi w systemie języka: 1. morfem złożony zastępuje morfem prosty, jeśli ten ostatni jest jego częścią składową; 2. Proces analogi przebiega od formy fundującej do fundowanej - stosunek tych form wynika z ich zakresu użycia; 3. Struktura składająca się z członu konstytutywnego i członu pobocznego (akcesorycznego) jest podstawą dla struktury zredukowanej do członu konstytutywnego; 4. W przypadku morfologicznego zróżnicowania form, forma nowa odpowiada funkcji prymarnej (fundującej), forma stara - funkcji sekundarnej (fundowanej); 5. Aby przywrócić opozycję o charakterze podstawowym, język rezygnuje z opozycji marginalnych; 6 - szerzenie się innowacji
Przypadek - to relacja syntaktyczna lub semantyczna wyrażana przez odpowiednią formę fleksyjną lub połączenie przyimka z rzeczownikiem, jest to kategoria ustalana w oparciu o stosunki wewnątrz zdania lub też stosunki między dwoma pokrewnymi zdaniami. Obejmuje:
przypadki gramatyczne: ich prymarną funkcją jest funkcja syntaktyczna, sekundarną - semantyczna, M,B,D → wyrażają określoną funkcję składniową. M nadrzędny B, MiB można przekształcić w D. M w D → Dsubiektywny, B w D →Dobiektywny M → D ← B
przypadki konkretne - N,Msc,C - adwerbialna funkcja semantyczna, odpowiadają na pytanie skąd? Z kim? Gdzie? , sekundarna funkcja to funkcja syntaktyczna - te przypadki są rządzone przez semantycznie określone czasowniki np. kierować samochodem
LINGWISTYKA EUROPEJSKA
5.1. SZKOŁA LONDYŃSKA (KONTEKSTUALIŚCI) 1934-1970
orientaliści i afrykaniści (sanskryt, sudański, turecki, arabskie)
powstała pod wpływem Bronisława Malinowskiego1884-1942 (etnolog, antropolog, socjolog) 1914-1918 - badanie Trobriandów, używali języka jako narzędzia, słowo w funkcji zdania, formuły
Teoria kontekstu sytuacyjnego:
Język jest rodzajem czynności społecznej
Wypowiedzi są tworzone i rozumiane nie jako oderwane i niezależne wydarzenia, ale ściśle w kontekście sytuacyjnym tj. w otoczeniu ludzkim, kulturalnym, historycznym i fizycznym
Znaczeni należy pojmować nie jako stosunek wyrazy do desygnatu, ale jako funkcję wypowiedzi w kontekście, w którym ta wypowiedź występuje
Znaczenia wyrazów i zdań nie mają charakteru uniwersalnego, lecz są uwarunkowane kulturą danej wspólnoty językowej.
Prymarną jednostką języka jest zdanie nie wyraz.
Malinowski katedra antropologii społecznej (1927) w Londynie, instytut kultur i języków w Londynie (1938), potem Yale, instytut w NY
John Ruperth Firth: 1890-1960
1944-1956-aktywność
przejął teorie Malinowskiego i odniósł ją do języków europejskich
kontekst sytuacyjny to zbiór abstrakcyjnych kategorii: relewantne (istotne) cechy osób i osobowości uczestników, relewantne przedmioty, rezultat czynności werbalnej i niewerbalnej
Te kategorie można wskazać w każdej sytuacji komunikacyjnej
Wyróżnił inne konteksty: szerszy (kulturowy) i węższy (fonologiczny, morfologiczny, leksykalny, składniowy, kolokacyjny [ łączliwość wyrazów uwarunkowana leksykalnie])
Wyraz - komponent zdań
Poszukując połączeń łączliwych semantycznie lub utrwalonych (miękki, wygodny, przepastny fotel, ale nie gruby czy wysoki)
dowodzić (ustabilizowana grupa ludzi)-kierować(jednostka zawodowa, administracyjna
M.A.K. Halliday - gramatyka systemowa szkoły londyńskiej
Język złożony z kilku płaszczyzn:
substancji - materialny aspekt języka, graficzna i dźwiękowa strona języka
formy - gramatyka i słownik - wewnętrzna struktura języka
kontekst - stosunek formy do cechy sytuacji zewnętrznej (pozajęzykowej)
Językoznawstwo (wg Halliday'a) zajmuje się tylko formą i kontekstem. Substancja to materialna część języka - graficzna i foniczna.
Substancją zajmuje się fonetyka!
Płaszczyznę formy stanowi gramatyka (składnia i morfologia → płaszczyzna relacji zamkniętych) i słownik (studium relacji otwartych - nieskończone możliwości wyboru)
Jednostki języka - jest jedną z podstawowych kategorii gramatycznych i każdy język posiada przynajmniej 2 takie jednostki: zdanie niezależne (posiadające znaczenie kontekstowe); wyraz (w zdaniu wchodzi w stosunki leksykalne), część ciągu wypowiedzeniowego reprezentujący określona formę gramatyczną.
W języku angielskim jednostki gramatyczne tworzą hierarchię. Kolejne jednostki są tworzone z jednej lub więcej jednostek bezpośrednio niższej rangi.
Liczba jednostek stała dla języka.
5 jednostek w języku angielskim:
zdanie niezależnej
zdanie zależne (zależy od innego)
grupa wyrazowa lub zwrot
wyraz
morfem
Prozodia - cechy dystynktywne występujące w kilku segmentach, jednostki syntagmatyczne (u FIRTHA!!!)
NEOHUMBOLDTYŚCI I JĘZYKOZNAWSTWO NIEMIECKIE
Kierunek w lingwistyce niemieckiej ok 1930 roku i był kontynuowany jeszcze po 1950, Leo Weisgerber, nawiązuje do Humboldta (teoria wewnętrznej formy i emanacja ducha narodu) i de Saussure'a
Gramatyka odnosząca się do treści - Peter Hartman. Istoty języka nie stanowią ciągi głoskowe, czy poprawnie zbudowane formy, ale TREŚCI wyrażone przez wyrazy, formy wyrazowe i konstrukcje składniowe.
W ramach tego nurtu istnieje specyficzny sposób myślenia:
o języku jako ciągłym procesie i stawaniu się języka. Język to twór dynamiczny.
Język w swych podstawach i jądrze jest bardzo trwały, prawie niezmienny. Co daje w języku prawie niezmienne obszary:
a) podstawowy zrąb słownika
b) podstawowe ujęcia i klasyfikacje
c) podstawowe kategorie gramatyczne
d) podstawowe rodzaje wartościowania, wartości i oceny
Język jest faktem niezbitym.
W każdym języku jest zapisany tylko jemu właściwy obraz świata.
Weisgerger - Lingwistyka kulturowa: Centralną kategorią pojęciową jest pojęcie językowego obrazu świata - rozumienia i interpretowania tego świata z punktu widzenia filozofii zdrowego rozsądku.
Językowy obraz świata jest wypadkową codziennych doświadczeń i przyjętych i zaakceptowanych przez dana wspólnotę komunikatywną norm i wartości, sposobów wartościowania oraz wyobrażeń lub też nastawień wobec tej rzeczywistości (materialnej, zewnętrznej, duchowej).
U neohumboldtystów pojawia się teoria pól semantycznych.
Pole semantyczne (językowe) - mikrokosmiczny model, poznawalny wycinek z makrokosmosu języka jako takiego.
Człowiek - sem [ istota ludzka] kobieta [istota ludzka + źeńskość]
pola semantyczne mają charakter gniazda synonimicznego
teoria pól językowych - Trier - wartość elementu językowego nie polega na jego obiektywnych cechach, ale zależy od jego pozycji (opozycji) względem innych elementów: ma wartość względną. Zmiana pozycji jednego elementu powoduje automatycznie zmianę wartości elementów sąsiednich.
Rozróżniano przede wszystkim dwa typy pól: -pole paradygmatyczne, grupujące wyrazy należące do tej samej klasy (np. do pola znaczeniowego "człowiek" należą wyrazy takie, jak: mężczyzna, kobieta, dziecko, starzec, staruszka, młodzieniec, chłopiec, dziewczynka itd.); - pole syntagmatyczne - grupujące wyrazy współwystępujące w kontekście składniowym. Chodzi np. o połączenia syntaktyczne typu: lizać - język, pies - szczekać, kot - miauczeć. (Porzig mówi w tym wypadku o przyrodzonej relacji znaczeniowej)
STRUKTURALIZM AMERYKAŃSKI
Ukształtowały go 2 czynniki - badania nad językami i kulturami indiańskimi i ogólnie przyjęta teoria behawiorystyczna.
Skupianie się na faktach językowych a nie na teorii. Odrzucenie spekulacji mentalistycznych, czyli związanych ze znaczeniem.
Przyjęli założenie, że cokolwiek użytkownik danego języka powie - jest gramatyczne.
Badania - przebieg (analiza językowa):
badanie korpusu (skończonego zbioru zdań) pochodzącego od jednego lub więcej użytkowników języka.
Gramatyka - 1. wyłożenie inwentarza jednostek i struktur
2.określenie ich dystrybucji - to znaczy wszystkich pozycji, w których elementy te mogą wystąpić
przebieg badań: fonologia → morfologia → składnia
metoda dystrybucyjna - podstawowa metoda strukturalizmu amerykańskiego, polegała na ustalaniu cech dystynktywnych (wyróżniających) badanych jednostek językowych na podstawie ich cech relacyjnych wynikających z ich opozycji tekstowych, ustalonych na mocy opozycji systemowych.
FRANZ BOAS 1858 - 1942
etnograf, koncepcja kultury indywidualistycznej, powiązanie lingwistyki i antropologii - języki mają wewnętrzna logikę, swoistą strukturę. Naturalną jednostką języka jest zdanie nie wyraz.
„Podręcznik języków amerykańskich „ cz. 1 - 1911, cz. 2 - 1923 - 19 języków
EDWARD SAPIR 1884-1939
mentalista - patrzył na język przez pryzmat psychologii
lingwistyka antropologiczna
teoria wzorców językowych - Każdy człowiek nosi w sobie podstawowe schematy organizacji języka i według tych psychicznych wzorców językowych wyraża swoje myśli, posługując się w tym celu konkretnymi środkami językowymi.
Język określał jako system znaków, w których rzeczą najbardziej istotną jest relacja pomiędzy rzeczywistością a wszystkim tym, co składa się na zdolność mówienia. O języku decydują nie substancja, lecz forma i funkcje.
Gramatyka języka to system struktur tekstowych , czyli wzorców będących odbiciem sposobu myślenia i widzenia świata przez daną społeczność.
6 takich struktur gramatycznych: szyk (każdy język ma określony szyk), kompozycja, afiksacja, alternacja, reduplikacja (powstawanie np. mama, tata, baba), akcent
Na funkcje składają się cztery typy pojęć, czyli jednostek:
konkretne - morfemy leksykalne jak w polskich las, nos, kobiet-
derywacyjne - noszą treści afiksów słon-eczko, duck-y
konkretno-relacyjne - końcówki fleksyjne rodzaju, liczby, osoby, czasu
czysto relacyjne - kategoria przypadka regulująca stosunki zdaniowe
BENJAMIN LEE WHORF 1897-1941
współpracownik Sapira, chemik, agent ubezpieczeniowy, opisywał język plemienia Hopi, Navajo, współautor hipotezy Sapira - Whorfa:
S (determinizm językowy - nie poznamy świata bez języka) - dokonujemy segmentacji natury tropami wyznaczonymi przez nasze języki ojczyste. Język danej społeczności organizuje jej kulturę, ponieważ klasyfikuje i porządkuje wrażenia ludzi odbierane ze świata, ustrukturowując niejako konkretną rzeczywistość.
W (relatywizm językowy - język narzuca nam sposób widzenia świata, bo każda wspólnota żyje w innej rzeczywistości)- Rzeczywistość jawi się nam jako kalejdoskopowy strumień wrażeń. Strukturę natomiast nadają jej nasze umysły. To jest tkwiące w naszych umysłach systemy językowe. Język jest czynnikiem kształtującym wyobrażenia ludzi o świecie.
BLOOMFIELD 1887-1949
Bodziec pobudza do mówienia, a dla osoby słuchającej mowa jest bodźcem zastępczym. → język opisywany jako część zachowania człowieka konkretnie w kategoriach bodźców i reakcji. Wydziela fonemy przy pomocy testu komutacyjnego. Językoznawstwo behawiorystyczne, metoda dystrybucyjna. Wydziela formę językową (ściśle określona kombinacja fonemów) i znaczenie językowe (każdej formie przypisane jest znaczenie) → dzielą się na swobodne i wiązane
dystrybucjonizm - Wszystkie informacje o kodzie (języku), leżące u podstaw tekstu, powinny pochodzić wyłącznie z analizy tekstu, polegającej na rozkładzie = dystrybucji wszystkich otoczeń (pozycji), w których dany element językowy występuje.
Typy wzajemnego rozkładu (dystrybucji) dwóch jednostek tekstu:
Zbiory otoczeń, w których występują jednostki tekstowe, przecinają się (dystrybucja kontekstowa)
Zbiór otoczeń, w których występuje jedna jednostka, całkowicie zawiera się w zbiorze otoczeń, w którym występuje druga (dystrybucja kontrastowa)
2 jednostki tekstowe zawsze występują w tych samych otoczeniach (dystrybucja swobodna)
2 jednostki tekstowe nigdy nie pojawiają się w jednakowych otoczeniach (dystrybucja uzupełniająca)
tagmemika - stworzył ją Pike, wywodzi się od Bloomfielda i Sapira, tagmem - podstawowa jednostka gramatyczna języka analogiczna do fonemu w fonologii, język jest jedna z form zachowania ludzkiego i posiada pewne określone zadanie - komunikacja w szerokim znaczeniu, jak również nawiązanie i podtrzymywanie kontaktu między ludźmi.
Jednostki etyczne (konkretne realizacje abstrakcyjnych jednostek języka, emicznych), emiczne (jednostki abstrakcyjne języka, charakterystyczne dla danego języka).
3 komponenty języka: Fonologia z fonemem (wyżej sylaba, gr. akcentowa, jednostka rytmiczna), leksykon z morfemem (gr. morfemów, wyrazem), gramatyka z tagmem (syntagmy)
3 sposoby patrzenia naraz: cząstka (w izolacji, statycznie), fala (dynamiczne spojrzenie, wyjaśnienie różnych procesów np. zlewania się głosek), pola (jednostki są w systemie opozycji, który tworzą i dzięki któremu istnieją)
tagem marginalny, podstawowy, determinacyjny, modyfikacyjny, nuklearny (pozwala określić konstrukcję w której występuje, np. orzeczenie), peryferyjny (przydawka)
u Hainza 3 okresy strukturalizmu
GRAMATYKA GENERATYWNO-TRANSFORMACYJNA
NOAM CHOMSKY 7.12.1928
1945 - studia w zakresie lingwistyki, matematyki i filozofii w Pensylwanii, psychoanaliza i idee polityczne, 1949 - otrzymał bakalaureat za pracę o morfo-fonemach (pierwsza praca z gram. Generatywnej), 1951 - magisterium, 1955 - doktorat z lingwistyki ( praca o gram. transformacyjnej), stanowisko w MIT, 1961 - profesor zwyczajny, autor kilkudziesięciu książek, interesuje się strukturą języka.
1957 - „Struktury syntaktyczne” - jego koncepcja gramatyki I modelu, model prosty - model ze skończoną liczbą stanów
psycholingwista - zainteresowany strukturami umysłu decydującymi o języku
Gramatyka generatywna opiera się na tych twierdzeniach:
Większość naszych wypowiedzi jest unikatowa w tym sensie, że składa się ze zdań gramatycznych, których nigdy wcześniej nie użyliśmy i nigdy już nie użyjemy. Dlatego gramatykę należy traktować jako zbiór reguł umożliwiających generowanie nieskończonej liczby zdań.
Sądząc z tempa w jakim dzieci uczą się formułowania i używania zdań, z którymi nigdy wcześniej się nie zetknęły, zdolności językowe są do pewnego stopnia wrodzone. Nie świadczy to jednak, że człowiek rodzi się z wrodzoną zdolnością do konkretnego języka.
Poziomy: I - uniwersalia językowe - fonemy
II - mechanizm stawiania hipotez
III - mechanizm weryfikowania hipotez
Według Chomsky'ego język to zbiór wszystkich generowanych przez daną gramatykęzdań. Zbiór może być skończony i nieskończony, ale Chomsky przyjmuje, że jest to nieskończony zbiór zdań.
Skończony jest zbiór reguł (gramatyka) oraz słownik.
Gramatyka - urządzenie do produkowania zdań; niektóre z jej reguł muszą być powtarzalne (reguły rekursywne).
Wyróżnia on elementy językowe (terminalne → słowa, fonemy, faktyczne elementy zdania) i pomocnicze (wszelkie inne terminy i symbole używane przy formułowaniu reguł gramatycznych).
Zdania według Chomsky'ego mogą być reprezentowane na dwóch poziomach:
syntaktycznym (ciąg słów)
fonologicznym (ciąg fonemów)
3 modele gramatyki:
model prosty (gramatyka ze skończoną liczbą stanów) z 1957
zd. w l.p. START → rodzajnik poj. → rzecz. → czas. pomoc. → rodzajnik poj. → rzecz → STOP
˅ ˅ ̷ ˄ /
rodz. → rzecz. → czas. pomoc. → czasownik ̷ ˅ /
mn. rodz. mn. → rzeczownik
Schematy składniowe (zdań jądrowych) j. polskiego - jest ich 26 - opracowała Grzegorczykowa
N1 - V - N2 Piotr czyta gazetę
V+Adv, V+Adv, V+Vinf, Vmod+Inf, Vniefl+Sent, Vniefl + N w zal(Janowi wydaje się, V+N Jest miło V+Adv,(Warto kochać)(Okazuje się, V niefl + Sent że pada)
że Piotr nie
przyjedzie)
2 model - 1965 - Zagadnienia struktury składniowej
Trudność w ujęciu np. takiego zdania Piotr, którego wczoraj widziałem na ulicy, pojechał do Wawy.
Model struktur fazowych
faza nominalna i faza werbalna razem budują zdanie.
Generowanie w tym modelu polega na zastosowaniu zbioru symboli i reguł przepisywania i podstawiania w miejsce elementów pomocniczych elementów terminalnych
Sentence → faza nominalna (np.) + faza werbalna (VP)
NP → N +Adj
N → [książka, pieniądze, masło, człowiek, maszyna, piec,miasto, przyjaciel...]
Adj → [dobry, zły, cicha, prawdziwy, ciekawy, brudny, tłusty]
V → [jęść, pracować, prać, kochać, kraść, wydawać, mieć, smarować, naprawiać]
Strukturę zdania przedstawia się za pomocą znaczników fazowych (wykresów zdań z nawiadowaniem lun drzewem derywacyjnym)
Zdanie: Zły człowiek pierze brudne pieniądze.
NP VP
(Adj + N) + [V + (Adj+N)]
SENTENCE
← →
NP VP
← → ← →
Adj N V NP
zły człowiek pierze ← →
Adj N brudne pieniądze
Istnieją wypowiedzi, które nie są jednoznaczne, dlatego ten model nie jest najlepszym np. Starzy mężczyźni i kobiety czekali na lotnisku; Królik jest gotowy do jedzenia.
Zdanie ma dwie struktury - powierzchniową (poziom fonologiczny i syntaktyczny) i głęboką (znaczenie)
3 model - gramatyka transformacyjna
Transformacja - wzajemny stosunek między dwiema konstrukcjami gramatycznymi, według Chomsky'ego są to reguły gramatyki generatywnej zmieniające jeden znacznik fazowy w drugi przez następujące procesy: dodawanie, odejmowanie, przestawianie elementów.
np. Piotr kupił auto → To, co kupił Piotr to auto; Auto kupił Piotr; Piotr nie kupił auta.
Generowanie zdań w tym modelu polega na wyjściu od struktury fazowej i dopiero potem tę strukturę przekształcamy za pomocą różnych reguł.
Różne przykłady transformacji:
Piotr gryzie jabłko → Piotr nie gryzie jabłka; czy P (nie) gryzie jabłko/a?; P ugryzł j; J zostało ugryzione przez P; Czy j zostało ugryzione przez P?
Nominalizacje - pewien rodzaj transformacji, przekształcają zdane na nominalizacje
P kupił filiżanki, które zauważył B na wystawie. → P kupił filiżanki zauważone przez B na wystawie.
Zdanie → forma nominalna
Opuchniętym językiem czuła jak mocno piecze ją nawet najmniejsze ziarenko pieprzu.
Opuchniętym językiem czuła mocne pieczenie nawet najmniejszego ziarenka pieprzu.
Reguły bazowe → reguły transformacyjne
/ ˅ ˅
el. począt. Reguły semant. Reguły fonologiczne
˅ ˅
znaczenie dźwięk
struktura głęboka struktura powierzchniowa
Zellig Harris był nauczycielem Chomsky'ego i to w jego koncepcji po raz pierwszy pojawiła się gramatyka transformacyjna. Dla niego transformacja to wzajemny stosunek między dwoma konstrukcjami gramatycznymi.
Fillmore - gramatyka języka naturalnego powinna rozpoczynać się od semantycznej struktury głębokiej, w której argumenty predykatu da się ująć w tzw. role semantyczne, np., rolę agensa, pacjensa, benefacjensa, czy narzędzia; w zdaniu istnieją związki zachodzą między elementami, ich funkcje semantyczne powinny być zaprezentowane w bazie, funkcje te nazywamy głębokimi przypadkami; środek ciężkości przesunięty z rzeczownika na czasownik.
Jackendoff - 1945 zajmuje się lingwistyką generatywną i kognitywną, gramatyką uniwersalną. Stworzył teorię semantyki pojęciowej.
Semantyka w teorii generatywnej: teoria wg Katza, Fodor, Postal powinna wyjaśniać zdolność użytkownika języka do interpretowania różnych znaczeń danego zdania, określenia ilości tych znaczeń, odróżnienia anomalii od zdań normalnych, ja również decydowania, które zdania są parafrazami.
Znaczniki fonologiczne (o wymowie), syntaktyczne (jaka część mowy), semantyczne (znaczenie wyrazu). Wyróżniki semantyczne - cechy charakterystyczne dla danego, konkretnego wyrazu.
Wczesna teoria semantyczna była podporządkowana składni.
Dwie grupy - interpretawiści (semantyka służy jedynie interpretacji), semantycy generatywni - podkreślają rolę semantyki, która determinuje syntaktykę
Gruber - leksykon translacyjny - do drzewa derywacyjnego dochodzi poddrzewo derywacyjne reprezentujące więcej niż jedną jednostkę leksykalną
ZAGADNIENIA SEMANTYKI WSPÓŁCZESNEJ
nauka o znaczeniu wyrazów (form językowych), pierwsze ujęcia pochodziły z filozofii
koncepcje filozoficzne:
I - znaczenia referencjalne - usytuowane na zewnątrz języka jest nim pozajęzykowy odpowiednik wyrażenia bądź też związek między wyrażeniem a zjawiskami zewnętrznymi.
znaczenie jako myśl -
teoria subiektywistyczna - pojęcia są cechą umysłu, istnieją tylko w umyśle, istnieją tylko rzeczy indywidualne, nazwy ogólne odnoszące się do pojedynczych przedmiotów i obiektów.
Teoria subiektywistyczna: a) skrajny realizm platoński - pojęcia maja status obiektywny w postaci bytujących idei; b) umiarkowany realizm arystotelesowski - pojęcia tkwią immamentnie w rzeczach
trójkąt Audena - Richardsa
pojęcie (typ myśli, znaczenie) znak(konkretny wyraz)/--------------\przedmiot (referent, do niego odnosi się znak)
znaczenie jako stan psychiczny zredukowany do zachowania się człowieka jako jedynej dostępnej obserwacji rzeczywistości.
Koncepcja Watsona: wyrazy wywołują takie same reakcje jak obiekty, które zastępują
Znaczeniem wyrażenia jest reakcja ludzi na usłyszenie tego wyrażenia
Leonard Brumfield - amerykański strukturalista
znaczenie jako przedmiot idealny - odnosi się do wszystkich bytów abstrakcyjnych będących wytworami ludzkiej myśli
szczęście, radość, piękno, liczby
wywodzi się od Huserka, w pl - Ingarden
znaczenie jako przedmiot lub klasa przedmiotów (znaczenie denotacyjno - konotacyjne).
Koncepcja 1843 John Stuart Mill - wyrazy wiążą się wprost z przedmiotami a nie z naszymi myślami o nich, przedmiotem ludzkich wypowiedzi nie są wyobrażenia o rzeczywistości, ale sama rzeczywistość.
Wyróżnił cały szereg typów nazw ze względu na sposób odnoszenia się do rzeczywistości:
- nazwy denotujące - oznaczają pewne nazywane przedmioty rzeczywiste
- nazwy konotujące - wyrażają (implikują) pewne ich cechy (konotacja - współznaczenie, dodatkowe informowanie) np. drzewo - denotuje klasę przedmiotów o takich cechach jak pień, korona, igly lub liście; konotuje - cienistość, zieloność, ukojenie
Konotacja nazywana jest także intencją, treścią, znaczeniem, sensem lub signifikacją. Denotacja - zakres, oznaczanie, referent, desygnat
II - znaczenia niereferencjalne (operacyjne) - utożsamiane z użyciem bądź relacją między wyrażeniami
znaczenie jako relacja między wyrażeniami (zbiór konwencji) - znaczenie = sens w tej koncepcji i utożsamia się je z zabiegiem rozkładania go na relacje semantyczne, w jakie wchodzi ono z innymi wyrażeniami np. X jest bałwanem. Bałwan jest tępy. → wspólny element: tępota
znaczenie jako użycie (operacyjne) - Ludwig Wilgenstein - Nie szukajcie znaczenia. Szukajcie użycia wyrażeń. Bo znać znaczenie to znać zasady jego użycia.
John Austin na podstawie koncepcji Wilgensteina stworzył teorię aktów mowy, modyfikowaną przez Searle'a. To czysto lingwistyczna koncepcja.
Semantyka jest uznawana za gorsze dziecko językoznawstwa; znaczenie jest trudno uchwytne,
trzy problemy w rozwoju semantyki:
trudności w pojmowaniu znaczenia - rozmaicie rozumiane (ponad 200 definicji)
trudności w pojmowaniu samej semantyki - trudny do wyznaczenia obszar badań
pojęcie znaku językowego
1916 - teoria de Saussure'a - jest w niej sprzeczność (w dziedzinie semantyki)
Semantyka jużw XIX wieku Prekursor: Resig - 1826-1827 - postulował ukonstytuowanie się semazjologii jako osobnego działu gramatyki
Główne nurty językoznawstwa:
komparatystyka\ nimi przesiąknięta była sem.: postulowano badanie zmian znaczenia
psychologizm / wyrazów i ich przyczyn
naturalizm → wiązano to z nieuchwytną psychiką człowieka, ale na tym etapie było to niemożliwe
Pierwsza słownikowa definicja semantyki ( jeszcze powiązanej z semazjologią) - Dział nauki języka o znaczeniu (sł. warszawski 1915)
w 1938 semiotyk - Charles Morris definiował semantykę jako naukę o relacjach między znakami a obiektami, do których są stosowane. Umieścił semantykę w triadzie: semantyka, syntaktyka (składnia - relacje pomiędzy znakami), pragmatyka (relacje pomiędzy znakami a użytkownikami języka)
Większość językoznawców definiuje semantykę podobnie:
Semantyka jest to dział językoznawstwa zajmujący się badaniem znaczeń i historii znaczeń wyrazów [Doroszewski '60]
nominat - jednostka leksykalna, która ma związek formy i treści oraz denotację
wyrazy rdzenne - jednosylabowe; wyrazy złożone morfologicznie - domek, złożenia - liczykrupa, wyr. frazeologiczne - niecierpliwość serca
lata '70 - słownik terminów językoznawczych - Semantyka to nauka traktująca o stosunku zachodzącym między formą i znaczeniem wyrazu w synchronii i diachronii, czyli o znaczeniu i zmianach znaczenia
lata '90 - praktyczny słownik język. Stosowanego - semantyka to dział lingwistyki, zajmujący się badaniem znaczenia wyrazu, jego zmianami i przyczyny
John Lyon napisał dwa tomy „Semantyki”
Nauka o znaczeniu form językowych. Autor nie precyzuje czy dotyczy morfemów, fonemów czy wyrazów.
Gramatyka kognitywna skupia się na znaczeniu.
Język ma charakter symboliczny. Symbolizm języka rozciąga się na wszystkie jego płaszczyzny od fonetyki poprzez morfologię, składnię, leksykę aż po pragmatykę.
Wszystkie elementy języka mają charakter symboliczny.
Brak wyraźnych granic pomiędzy poszczególnymi poziomami opisu języka → różnica między gram. kogn. I innymi teoriami wcześniejszymi
gram. kogn. → USA, ESP, HUN, PL (UJ, UMCS, UŁ)
Langecker - 3 typy struktur językowych:
- fonologiczne \ - symboliczne
- semantyczne /
Anna Wierzbicka
Minimalny język semantyczny. Istnieje w każdym języku taka grupa wyrazów, które dadzą się wykorzystać do definiowania znaczeń.
13 podstawowych (ja, ty, być, nie być, mieć, ktoś, coś, chcieć itd.) rozrosło się.
Wierzbicka chce żeby istniała możliwość przekładania definicji wyrazów z jednego języka na inny bez obciążeń kulturowych.
Semantyka według Wierzbickiej: Język jest niepodzielnym systemem, gdzie wszystko współpracuje na przekaz znaczenia: słowa, konstrukcje gramatyczne oraz wszystkie środki illokucyjne (pragmatyczne).
Znaczenia nie da się zdefiniować jako relacji pomiędzy jednostkami językowymi a elementami pozajęzykowej rzeczywistości.
Znaczenie w języku naturalnym polega na interpretacji świata przez człowieka. Jest subiektywne, antropocentryczne, odzwierciedla dominujące związki kulturowe.
Semantyka a pragmatyka - Grice postulował rozbicie tego co powiedziane od tego co wnioskowane (implikowane), znaczeniem jest to, co nadawca zamierza przekazać odbiorcy - intencja komunikatywna ma jednak charakter bardzo złożony, nie ogranicza się do chęci nadawcy, aby odbiorca uzyskał informację, którą nadawca chce mu przekazać. Do komunikowania potrzebna jest chęć nadawcy, aby i odbiorca rozpoznał jego intencję. Przekazywanie znaczeń ukrytych, nie należących do literalnego rozumienia wypowiedzi. Tutaj ważny jest kontekst - poszerza znaczenie.
GRAMATYKA KOGNITYWNA I KOGNITYWNE METODY OPISU JĘZYKA
od 1987 roku, nurt językoznawstwa najnowszego, Langecker -”Podstawy gramatyki kognitywnej” i Lakoff, Johnson „Metafory w naszym życiu”
kognitywny - poznawczy
Teoria zajmująca się przede wszystkim znaczeniem.
Nie wyodrębniają zdolności językowych człowieka, ale uważają, że są one pochodne innych ludzkich zdolności percepcyjnych.
Znaczenia wyrażeń języka naturalnego nie da się ustalić w kategorii prawdy i fałszu, ani żadnego formalnego opisu, bowiem znaczenie ma charakter subiektywny, ponieważ stanowi odbicie sposobu patrzenia człowieka na otaczający go świat.
Gramatyka kognitywna (model użycia języka):
-formalistyczna
-lingwistyczno-filozoficzna
Gramatyka kognitywna powstała w opozycji do gramatyki generatywno-transformacyjnej, która badała tylko kompetencje bez uwzględniania czynnika ludzkiego.
Najsłabszym punktem gramatyki generatywno-transformacyjnej była metafora (związana z semantyką).
Lakoff i Johnson w 1980 rozpoczęli pracę nad metaforami w języku. Metafora jest odbiciem procesów poznawczych. Jest także sposobem myślenia (myślimy i mówimy metaforami).
3 typy metafor:
orientacyjne - cały system pojęć, który nadaje strukturę innemu systemowi, system związany z orientacją przestrzenną. Metafory opierają się na opozycjach np. przód - tył, głęboko - płytko (kulenie się przed ciosem, podskakiwanie z radości).
Ontologiczne - sposób pojmowania wydarzenia, czynności, uczucia, wyobrażenia jako rzeczy i substancji np. inflacja to przeciwnik, bo musimy ją zwalczać, umysł to maszyna - przegrzał się, umysł to przedmiot - łamliwy, krucha psychika.
Strukturalne - istotą tej metafory jest doświadczenie i rozumienie pewnego rodzaju rzeczy w terminach innej rzeczy ( ułatwianie sobie rozumienia złożonych zagadnień) np. praca to bogactwo naturalne, argumentowanie to wojna (uwagi celnie w nią trafiły), miłość to siła naturalna (być nieprzytomnym z miłości, umrzeć z miłości, chory z miłości), miłość jest jak sraczka - przychodzi znienacka.
Językowy obraz świata
Grzegorczykowa - JOŚ - struktura pojęciowa utrwalona w systemie danego języka, a więc w jego właściwościach gramatycznych i leksykalnych (znaczeniach wyrazów i ich łączliwości) realizującą się za pomocą tekstów, czyli wypowiedzi.
Obszary języka, gdzie przejawia się JOŚ:
właściwości gramatyczne: l, ł ,- jako wykładniki rodzaju gramatycznego
leksykalne: słownictwo np. włosy - rude, siwe, blond
właściwości słowotwórcze: etymologia np. wiedźma - kiedyś - mądra kobieta, teraz - czarownica
konotacje semantyczne: to, co kojarzymy z danym pojęciem np. w metaforach, frazeologizmach, derywatach
Bartmiński: JOŚ - to zawarta w języku interpretacja rzeczywistości, którą można ująć w postaci zespołu sądów o świecie. We wszystkich formach językowych, które są interpretantami świata.
2 rodzaje definicji kognitywnej (zdanie sprawy z treści poznawczych utrwalonych w języku oraz sposobów strukturowania tych treści przez język)
fasetowa
wyidealizowany model kognitywny
Cechy definicji:
odzwierciedlenie potocznego wyobrażenia świata
ujmuje pojęcia w różnych kontekstach
stereotypowość takiej definicji
uporządkowanie fasetowe na zasadzie centrum - peryferia
Definicja tradycyjna jest fragmentaryczna, nie opisuje potocznego wyobrażenia świata.
Kategoria nadrzędna + fasety = definicja kognitywna
Za słowem kryje się pewien świat.
FASETY to wiązki cech semantycznych (znaczeniowych) obiektów leksykalnych (np. wyrazów, związków frazeologicznych).
Wyidealizowany Model Kognitywny - najbardziej charakterystyczny egzemplarz danej kategorii
Z gramatycznego punktu widzenia język stanowi inwentarz utrwalonych jednostek językowych. Wszystkie te jednostki mają charakter symboliczny, a więc w jakimś stopniu odpowiadają rzeczywistości pozajęzykowej, ich forma jest ściśle związana ze znaczeniem. Kognitywizm, podkreślając symboliczność języka, odchodzi od sztywnego podziału na fonetykę, morfologię, składnię, leksykę. Uznając, że na wszystkich tych poziomach języka obecny jest związek formy ze znaczeniem, proponuje traktować ich elementy jako jednostki językowe posiadające różny stopień złożoności i schematyczności. W swoim holistycznym (całościowym) opisie języka zrywa również z podziałem na synchronię i diachronię.
Opis znaczenia przez metafory i przez prototyp
(Rosch) Prototyp to jakby modelowy (wybrany, konkretny) okaz czegoś charakteryzujący się pewnymi cechami, natomiast stereotyp to zestaw owych cech. Prototyp nie musi zawierać wszystkich cech stereotypowych. Tu wprowadza się też pojęcie podobieństwa rodzinnego. Rzecz może mieć cechy tylko w pewnym stopniu zbliżone, podobne do prototypu i może być zaliczona do tej samej klasy, czyli kategorii.
Metafora wpływa na nasz sposób postrzegania, myślenia i działania, metafory tkwią głęboko w naszym doświadczeniu, , kategorie naszego powszedniego myślenia są w większości metaforyczne, a rozumowanie opiera się na metaforycznych implikacjach i wnioskach, codzienny racjonalizm wymaga więc wyobraźni; nasze metafory nas charakteryzują; znaczenie to centralna sprawa języka
gramatyka generatywna generuje zdania prototypowe, pomija interpretacja, które stanowią metaforyczne rozszerzenie interpretacji prototypowych.
GRAMATYKA KOMUNIKACYJNA
analiza procesów komunikacji językowej, najnowszy nurt w polskim językoznawstwie, wpisuje się w integracjonizm (rozpatruje się komunikację jako całość złożoną z różnych kodów)
Aleksy Awdiejew (gramatyka integracji werbalnej - UJ) i Grażyna Habrajska (komunikacyjna analiza tekstu)
Próba opisu całościowego języka (inspiracja Halliday'em)
3 poziomy języka:
ideacyjny - wyobrażenia o rzeczywistością;
interakcyjny - strategie stosowane w komunikacji innymi np. manipulacja, przekaz informacji;
metadyskursywny (organizacji dyskursu) - do wyboru różne środki, które wykorzystujemy według potrzeby np. kobieta - kobitka, laska
leksykon - integralna część gramatyki
Podstawową jednostką przekazu komunikacyjnego na poziomie treści: układ predykatowo-argumentowy
Język - proces werbalizacji przez człowieka jego intencji przedstawieniowych (gdy celem jest opis rzeczywistości) i pragmatycznych (gdy celem jest wpłynięcie na przekonania i/lub zachowania odbiorcy) realizowany w postaci różnych gatunków tekstu.
Pragmatyczny - oddziaływanie na siebie uczestników interakcji
poziom ideacyjny - funkcjonują tu standardy semantyczne, dzięki którym mamy uporządkowaną wiedzę o świecie, nie mają kategorii czasu np. samochód jeździ
Każde pojęcie funkcjonuje jako obraz ideacyjny, na który składa się zbiór standardów semantycznych (są trywialne - oczywiste!)
np. ptaki latają (standard) + operator (aktualizuje standard) = ptaki latają nad jeziorem
lekarz leczy pacjentów (standard) + operator → lekarz leczy pacjentów we wtorki
Funkcjonują też termy - wyrazy odmienne, standardy są konstytuowane przy ich pomocy, mają strukturę predykatowo-argumentową
Poziom interakcyjny: 3 funkcje: modalne (wyrażamy stosunek do tego, o czym mówimy np. wydaje mi się, że lekarz przyjmuje od 8; Wiem; nie jestem pewna), emotywno-oceniająca (np. wydaje mi się, że lekarz CZĘSTO przyjmuje od 8), działania (wypowiedzenie w trybie rozkazującym np. idź do lekarza, który przyjmuje od 8!)
Poziom metadyskursywny: wykorzystywanie środków w różny sposób do przekazywania tych samych treści.
Janek myje auto → auto jest myte przez Janka; to, co myje Janek to auto.
Operatory organizacji tekstu → 3 typy: rytualizmy (związane są z otwieraniem, kontynuacją lub zakończeniem typowych sekwencji werbalnych), metatekstowe operatory organizacji tekstu (wspomagają w procesie emisji tekstu., organizują one ten proces pozwalając na odpowiednią manipulacją uwagą odbiorcy oraz na oznaczenie fragmentów tekstu w taki sposób, by ułatwić jego kompozycję), operatory kondensacji (polega na redukcji elementów znaczących tekstu przy zachowaniu ilości przekazywanej informacji).
operatory kondensacji - wprowadzają więcej treści np. nawet Nawet dyrektor to zrozumiał
leksemy scenariusze - np. wesele, impreza, konferencja, festiwal
podział standardów
/\
fizykalne kulturowe
pies szczeka, krowa daje mleko nauczyciel uczy dzieci
kura znosi jajka człowiek nosi ubranie
znaczenie komunikacyjne - sens komunikacyjny to przede wszystkim skorygowany sens danego wyrazu w procesie przekazu konkretnej informacji, a nie tylko jego pozycja w grupie tematycznej lub rematycznej. Sens komunikacyjny przy wykorzystaniu wszystkich dodatkowych źródeł informacyjnych jest w zasadzie niepowtarzalny i czasem doprowadzenie wyrazu do sensu standardowego wymaga zastosowania niejednej dodatkowej operacji semantycznej.