PROCESY POZNAWCZE (dr Bernacka)
Wykład I: Teoria dysonansu poznawczego.
Dysonans poznawczy - nieprzyjemny stan emocjonalny o właściwościach popędu, który wywołuje:
ogólną mobilizację organizmu,
motywację do jego usuwania,
motywację do jego antycypacyjnego usuwania.
Niezgodność przekonań o tej samej sprawie (psychologiczna sprzeczność ważnych przekonań) pojawia się wskutek:
Odebrania informacji lub myślenia:
a) niezgodność przekonań subiektywnych i stanu obiektywnego,
b) niezgodność wewnętrznych przekonań człowieka.
Informacje wywołujące napięcie dysonansowe:
a) konkurencyjne, np. „być blondynką czy szatynką?”
b) sensualne, np. mylenie kogoś na ulicy
c) społeczne, np. „kariera a macierzyństwo”
d) poznawcze, np. „w tym sezonie najmodniejszy kolor to...”
e) praktyczne, np. garnek - „nigdy się nie przypali” :-)
f) niepotwierdzające oczekiwań, „oczekiwałem, że pojawię się na liście z dodatnimi wynikami z historii, a tu dożynki” ;-)
Niezgodności pomiędzy zachowaniem a poglądami:
„nie jestem łakomczuchem” (a na stole 3 paczki po chipsach)
a) jestem niemoralny („oszukałem”)
b) jestem niemądry („dałem się oszukać”, „nie zaliczyłem tego testu”)
c) niewystarczające uzasadnienie („dlaczego pożyczyłam mu notatki, skoro go nie lubię?”)
Podjęcie decyzji (dysonans podecyzyjny):
„wybrałem X, ale może lepiej byłoby wybrać Y?”
rola samooceny - przy wysokiej silniejszy dysonansowe
Jak zredukować dysonans?:
a) zmiana opinii na jakiś temat
b) uzasadnienie zachowania sprzecznego z postawą:
zmiana elementu poznawczego, aby był mniej sprzeczny z zachowaniem („w pewnych sprawach nie mówi się prawdy”)
dodanie nowych elementów poznawczych, popierających nasze zachowanie („nie ma ludzi, którzy nie kłamią”)
Redukcja dysonansu podecyzyjnego:
zmiana lub unieważnienie decyzji,
podobieństwo konsekwencji wyboru,
zamrożenie decyzji.
Techniki marketingowe zapobiegające skutkom dysonansu:
nieodwołalność decyzji i jej złudzenie („zwrotów nie przyjmujemy”)
antycypacja korzyści („już dziś będę mogła to mieć”)
technika niskiej piłki (cena ulega podwyższeniu, ale my kupujemy)
cena (u nas najtaniej)
Dysonans poznawczy w związkach międzyludzkich:
model utrzymywania samooceny A. Tessera (jeśli ktoś uzyskuje wyniki wyższe od jednostki, to jej samoocena spada)
czynniki wpływające:
a) znaczenie dziedziny dla obrazu „ja”
b) bliskość osoby
c) wielkość sukcesu
Redukcja dysonansu:
→ zadanie ważne dla obrazu „ja”
dystansowanie się do osoby
podwyższenie własnego poziomu wykonywania
zaniżenie wykonywania drugiej osoby
obniżenie znaczenia danego zadania
→ zadanie nieważne dla obrazu „ja”
wzrost bliskości
pławienie się w blasku chwały
wzrost samooceny
Wykład II: Rewolucja cyfrowa, technoświadomość.
Technoświadomość:
elektroniczne rozszerzenie systemu nerwowego
zjawisko „przemieszczonego czucia”
człowiek zaczyna doświadczać „narzędzie” jako istotny składnik swojego bytu
→ formalne zmiany w funkcjonowaniu naszego aparatu psychicznego (czyli nowe strategie i nawyki radzenia sobie z nadmiarem informacji)
→ zmiany w zakresie treściowej organizacji naszej świadomości wymuszane koniecznością przystosowania się do „cyberprzestrzeni” - Internetu, mediów cyfrowych
Wirtualna rzeczywistość (VR):
→ obraz sztucznej rzeczywistości stworzony przy wykorzystaniu technologii informatycznej, polega na multimedialnym kreowaniu komputerowej wizji przedmiotów, przestrzeni i zdarzeń
Cechy przebywania w rzeczywistości wirtualnej:
a) interakcyjność odbieranych sygnałów,
b) teleobecność czy też złudzenie teleobecności
Atuty rzeczywistości wirtualnej:
natychmiastowa dostępność
polisensoryczność
wysoka interaktywność
Wersje VR:
a) słabsza - symulacja realnej rzeczywistości
b) silniejsza - kreowanie komputerowej wizji przedmiotów , przestrzeni i zdarzeń nieistniejących w naturze
Podstawowe właściwości psychologiczne cyberprzestrzeni:
a) ograniczenie doświadczeń
b) zwiększona dostępność kontaktów
c) elastyczność tożsamości i anonimowość
d) zrównanie statusu użytkowników
e) przekraczanie ograniczeń przestrzennych
f) rozciąganie i zagęszczanie czasu
g) możliwość zapisu interakcji
h) zmienione stany świadomości
i) przeżycia typu „czarne dziury”
Wykład III: Twórczość jako proces twórczy.
Poznawcze składniki procesu twórczego:
→ percepcja allocentryczna (unikająca narzucania własnych kategorii):
- wprowadzanie porządku percepcyjnego wyższego rzędu
- preferencje spostrzegania bodźców - złożone, niesymetryczne
→ uwaga:
- mechanizm wykorzystywania incydentalnych wskazówek (wprowadzenie przypadkowych bodźców w pole uwagi)
- uwaga ekstensywna
- mniejsza ogólna pula zasobów uwagi
- osłabienie mechanizmu hamowania poznawczego
→ wyobraźnia:
- spontaniczne bawienie się wyobrażeniami
- tworzenie obrazów umysłowych i manipulacje nimi, to operacje zastępcze wobec działania na materialnych przedmiotach, których wykonanie w rzeczywistości nie byłoby możliwe
→ wiedza pojęciowa:
- twórczość to tworzenie nowych i bardziej trafnych kategorii pojęciowych niż wcześniej używane pojęcia
- tworze szerokich, pojemnych i rozmytych kategorii pojęciowych
- nietypowe kryteria klasyfikacji i ich częsta zmiana
- plastyczne widzenie pojęciowe (skłonność do naginania(?) znaczenia pojęć i poszerzania ich zakresu)
→ pamięć:
- kodowanie: a) nietypowe (niezwykła rzadka etykieta identyfikacyjna), b) alternatywne (kilka etykiet)
- przechowywanie: selektywne zapominanie osłabiające nastawienia i upraszczające strukturę problemu
- odtwarzanie: a) globalne, b) przeszukiwanie heurystyczne - oszczędne wg nietypowych kluczy i kodów
→ myślenie:
-heurystyki
- myślenie dywergencyjne - aktywne podejście do problemu (zdefiniowanie, uproszczenie)
- użycie analogii
- myślenie metaforyczne
- nastawienie i nawyki (trudniej się im poddają i szybciej uwalniają)
→ inteligencja:
- hipoteza progu: istnieje związek korelacyjny pomiędzy IQ a twórczością, tylko w stosunku do osób o IQ nie większym niż 120
→ style poznawcze:
- niezależność od pola
- refleksyjność
- styl konkretno-obiektywny warunkuje oryginalność myślenia
- globalno-obiektywny warunkuje płynność myślenia
- styl ustawodawczy (normy i reguły, nie oceny)
Wykład IV: Inteligencja.
Inteligencja:
Zdolność uczenia się na podstawie doświadczeń.
Zdolność przystosowywania się do otaczającego środowiska.
Zdolność metapoznawcza - zdolność przystosowania się do okoliczności dzięki dostrzeganiu abstrakcyjnych relacji, korzystaniu z uprzednich doświadczeń i skutecznej kontroli nad własnymi procesami poznawczymi.
Wyjaśnienie natury związków inteligencji z procesami poznawczymi:
odgórne,
oddolne.
Poznawcze komponenty inteligencji:
uczenie się:
szybkie automatyzowanie procesów poznawczych (wykonywanie czynności bez konieczności świadomej kontroli)
uwaga:
większa pula zasobów uwagi - lepsze wykonywanie zadań jednoczesnych
pamięć robocza:
większa pojemność (wyższy poziom uzdolnień werbalnych, zasobu słownictwa)
wolne tempo zanikania informacji
strategie poznawcze:
analityczna - więcej czasu na etap przygotowawczy przetwarzania informacji
globalna - atap wykonawczy
wyobrażeniowa - wyobrażenie konsekwencji wykonywanych czynności
kontrola poznawcza:
silna - planowanie czynności, nadzór i kontrola nad ich wykonaniem, analiza informacji zwrotnych
Poznawcze podłoże intelektualnej niepełnosprawności:
mało pojemny magazyn pamięci sensorycznej
zakłócenia kodowania i podtrzymywania - brak technik podtrzymywania informacji w pętli artykulacyjnej
deficyty uwagi - obniżona zdolność selekcji informacji i wydalności uwagi
strategie poznawcze - brak wydajnych strategii kodowania, przetwarzania, odpamiętywania, brak dostępności strategii wymagających użycia złożonych operacji werbalnych, sztywność myślenia
Inteligencja a starzenie się:
30. rok życia - sprawności inteligencji płynnej
starzenie upośledza:
→ szybkość przetwarzania informacji
→ pojemność pamięci krótkotrwałej
→ spadek tempa procesów poznawczych
→ pogarsza się pamięć prospektywna - terminowa, semantyczna - ogólna wiedza, eksplikatywna - przypominanie
wiek dotyka w znacznie mniejszym stopniu pamięć proceduralną - wykonanie czynności, pamięć implikatywną - rozpoznawanie i uzupełnianie
inteligencja skrystalizowana wzrasta do 45-55 lat, a wyraźnie spada od 70. roku życia
Wykład V: Poznawczo - doświadczeniowa teoria „ja” CEST (S. Epstein).
Epstein - świadomość / nieświadomość
poznawcza nieświadomość
refleksyjna przedświadomość
procesy emocjonalne
Co potwierdza istnienie nieświadomości:
wypieranie
procesy automatyczne
zjawisko rozszczepienia
hipnoza i zjawiska posthipnotyczne
spostrzeganie podprogowe
Podstawowe zasady CEST:
każdy ma własną wizję świata
każdy ma własną teorię siebie
Pojęcie świadomości - za Freudem - to subiektywne odczucia, które pochodzą z bodźców zewnętrznych i wewnętrznych
Pojęcie nieświadomości - za Freudem - wszystko, co nie jest świadomością
Poznawcza nieświadomość - wszystkie procesy poznawcze niedostępne świadomości
Refleksyjna przedświadomość - nieuświadomione procesy poznawcze, które współtworzą emocje
O istnieniu nieświadomości świadczy:
spostrzeganie podprogowe
zjawisko rozszczepienia
hipnoza i działanie zgodnie z sugestią posthipnotyczną
ukryte słuchanie
procesy automatyczne
wypieranie
Systemy pojęciowe CEST:
System |
Poziom działania |
Działanie |
Funkcja |
doświadczeniowy (np. uciekanie od węża) |
przedświadomy |
automatycznie dekoduje, interpretuje i organizuje informacje, ukierunkowane zachowanie |
adaptacyjna |
racjonalny (np. zastanawianie się, czym jest widziany obiekt) |
świadomy |
wnioskuje wg konwencjonalnych reguł |
wykonywanie czynności odroczonych, analizy intelektualne |
nieświadomy |
nieświadomy |
jest obecny: zmienione stany świadomości, marzenia senne, stany psychotyczne, np. po zażyciu narkotyków |
źródło twórczości |
Analiza porównawcza systemu doświadczeniowego i racjonalnego
SYSTEM
DOŚWIADCZALNY |
RACJONALNY |
- holistyczny (reakcja automatyczna)
- doświadczany biernie i nieświadomie (jesteśmy „porywani” przez emocje)
- emocjonalny (zorientowany na samopoczucie → przyjemność - ból)
- zgrubne zróżnicowanie i rozległy gradient generalizacji
|
- analityczny (wnioskowanie i kategoryzowanie)
- doświadczany aktywnie i świadomie (kontrola emocji)
- logiczny (zorientowany na treść, przyczynowo)
- większe zróżnicowanie (myślenie wielowymiarowe)
|
związki |
|
- kojarzeniowe |
- przyczynowo - skutkowe |
zachowanie zapośredniczone przez: |
|
- wibracje z przeszłych doświadczeń |
- świadomą ocenę zdarzeń |
przetwarzanie |
|
- gwałtowniejsze, zorientowane na natychmiastową czynność |
- wolniejsze, zorientowane na czynność odroczoną |
kodowanie |
|
- metafory i obrazy |
- słowa, liczby |
zintegrowany |
|
- z grubsza (dysocjacyjny - kompleksy emocjonalne) |
- silnie (hierarchiczny, spójny poznawczo) |
zmiany |
|
- wolniej (powtarzanie doświadczeń) - samoweryfikacja na bazie doświadczeń |
- szybciej (prędkość myślenia) - uzasadnienie na drodze rozumowania |
Wykład VI: Psychologia temporalna.
Przedmiot psychologii temporalnej - jakie aspekty rzeczywistości są automatyczne, a w jakich sytuacjach regulacja temporalna odbywa się na poziomie kontrolowanych procesów poznawczych?
Uniwersalny model hierarchicznej organizacji temporalnej:
Atemporalność - bezczasowość, chaos, równoczesność zdarzeń bez wewnętrznej struktury
Protemporalność - czas nie jest ciągłością, lecz wyraża elementarne zdarzenia rzeczywistości, które są policzalne, ale nieuporządkowane
Eotemporalność - czas wyraża pewne elementy, nie jest ciągły
Biotemporalność - uczucie upływu czasu
Nootemporalność - świadomość czasu
Poziomy hierarchii indywidualnej temporalności:
Czas obiektywny - wywodzi się z koncepcji fizycznej i stanowi wystandaryzowany system pomiaru.
Czas biologiczny - zmiany fizjologiczne.
Czas społeczno-kulturowy - dotyczy czegoś, co należy zrobić w danym okresie życia.
Modele temporalności zdeterminowane przez kultury:
a) monochroniczny wzorzec temporalności - ukierunkowany na przyszłość (czas upływa)
b) polichroniczny - ignorowanie harmonogramów, ukierunkowany na teraźniejszość
c) czas psychologiczny - ma charakter subiektywnych
Model czasu psychologicznego:
czas ilościowy - pełni funkcję pomiaru i porządkowania zdarzeń
czas jakościowy - dotyczy cyklicznych zdarzeń, jest niemierzalny, służy do globalnego zrozumienia świata
Trójpoziomowa hierarchia interpretacji czasu psychologicznego:
Poziom neurobiologiczny.
Poziom psychofizyczny.
Poziom egzystencjalny.
Poziom psychofizyczny
Rola uwagi:
dokładność ocen trwania interwałów czasowych jest zależna od zakresu uwagi zogniskowanej na upływie czasu
podczas wykonywania interesujących zadań uwaga jest odwrócona od upływu czasu i koncentrowana na informacjach pozatemporalnych, na działaniu i przetwarzaniu informacji o upływie czasu
w tej sytuacji zwalnia rytm zegara wewnętrznego, a ocena szacowania długości czasu jest niższa w stosunku do jego obiektywnej długości
Rola pamięci
Pamięć operacyjna (kontekst temporalny - czy jest przed, czy po czymś)
Pamięć epizodyczna (coś, co było i co się tam działo - np. studniówka)
Pamięć semantyczna (pewien okres życia, który był dawno i można coś powiedzieć na temat tego okresu - np. człowiek po czterdziestce mówi, że studia to najlepszy okres w jego życiu)
Model pojemności magazynu pamięci (R. W. Ornstein)
temporalna własność zdarzeń
czas trwania, zależność między zdarzeniami
zapamiętany czas trwania zdarzenia stanowi ilościowy wskaźnik informacji zakodowanych w pamięci w warunkach przetwarzania informacji konkurencyjnej
im więcej elementów zdarzenia czy zdań przetwarzamy i zapamiętujemy, tym czas jego trwania wydaje się dłuższy
Model przeciążenia informacyjnego
rola:
→ przetwarzanie informacji temporalnych nie jest możliwe w warunkach dużego obciążenia pozatemporalnego
→ im większe obciążenie poznawcze, tym silniejsza tendencja do spostrzegania wydłużonych odcinków czasu