Z: J. G. Kemeny „Nauka w oczach filozofa” rozdział 5 „Metoda”

1. 
   Jakie są podstawowe kroki metody naukowej w ujęciu Kemeny'ego?

MATEMATYKA teorie przewidywania

(hipotezy teoretyczne)

ŚWIAT FAKTÓW fakty fakty

obserwacja zaobserwowane

Uczony prowadzi obserwacje, następnie stara się opisać w sposób najbardziej ogólny to, co widział, dalej na podstawie swych teorii formułuje prognozy, które znów konfrontuje z faktami. Charakterystyczną cechą tej metody jest jej cykliczność. Wychodzi ona od faktów i kończy na nich, przy czym fakty kończące jeden cykl rozpoczynają następny. Jeśli seria obserwacji, która potwierdzić miała pewne prognozy, zmusza uczonego do porzucenia jego teorii, szuka on wówczas nowej, udoskonalonej teorii. Ten niekończący się proces cykliczny trwać będzie wiecznie.

Indukcja jest to tworzenie teorii na podstawie wiedzy empirycznej, co oznacza, że uczony znajduje wzór matematyczny, który może zinterpretować tak, by obejmował on fakty, jakie stara się włączyć do teorii. Za pośrednictwem indukcji uczony tworzy teorię, aby wytłumaczyć zaobserwowane fakty. W ramach tego procesu wyróżnić można dwa kroki: budowanie możliwych teorii i wybór jednej spośród nich. Wybrać można te hipotezy, które pozostają w rozsądnej zgodności z obserwacjami i wówczas wybiera się z nich najprostszą - i właśnie ta zgodna z faktami i najprostsza hipoteza zostaje teorią.

Dedukcja jest to logiczna analiza tego, co prawa ogólne mówią o poszczególnych zdarzeniach dnia jutrzejszego, co umożliwia wyprowadzenie przez uczonego ze swych praw ogólnych prognoz dotyczących tego, co rzeczywiście się zdarzy. Dedukcja ma na celu wyprowadzenie obserwowalnych faktów z ogólnych teorii. Jeżeli teorie są prawdziwe, to każde szczegółowe twierdzenie, jakie z nich wynika, również musi być prawdziwe.

Weryfikacja (sprawdzenie) jest to powrót do faktów i przekonanie się czy prognozy były słuszne, krok ten polega na obserwacji i eksperymentach. Nigdy nie weryfikujemy samych teorii, jedynie ich logiczne konsekwencje, które mogłyby być potwierdzone przez obserwacje. Przy wyciąganiu wniosków odwoływać się musimy do rozmaitych teorii i jeżeli wnioski nie zgadzają się z doświadczeniem, powstaje pytanie czy błędna jest teoria rozpatrywana, czy któraś z teorii posiłkowych. A więc prognozy są oparte na całej naszej wiedzy i dlatego lepiej jest mówić, że sprawdza się tę całość, niż że sprawdzamy poszczególną teorię. Negatywny wynik obserwacji czyni teorię jedynie mało prawdopodobną, a nie niemożliwą.

Przykład: Poprzedni cykl został zakończony obserwacjami Brouvarda, które nie potwierdziły poprzednich przewidywań (zweryfikował on teorię Newtona dotyczącą ilości planet - okazała się ona niezgodna z prawdą). Był to zarówno początek powstawania nowej teorii. Stadium indukcyjne w nowym cyklu to praca szeregu uczonych, którzy proponowali zmodyfikowanie teorii dotyczącej ilości istniejących planet. Stadium dedukcyjne - to praca Leverriera, który przewidział wielkość i położenie Neptuna. Berlińskie Obserwatorium zweryfikowało tę prognozę. Cykliczny charakter tego procesu potwierdza dodatkowo fakt, że podobne postępowanie powtórzono w wieku XX, kiedy to odkryty został Pluton.

Z: Ch. Franfort-Nachmias, D. Nachmias „Metody badawcze w naukach społecznych” rozdział „Rewolucja naukowa”

1. Kontekst uzasadnienia, kontekst odkrycia.

1. Kontekst uzasadnienia - odnosi się do działań badaczy podejmowanych wtedy, gdy próbują oni zweryfikować - w sposób logiczny i empiryczny - twierdzenia nauki.

2. Kontekst odkrycia - działania badaczy w ramach tego kontekstu nie są ograniczone przez metodologię. Metody nauki mogą ułatwiać działania prowadzące do odkrycia, ale na początkowych etapach poszukiwań ani sformalizowane reguły, ani logika nie powinny być traktowane jako przewodniki. Twórczość, intuicja, wyobraźnia czy inspiracja to ogromnie ważne czynniki w nauce.

T. S. Kuhn „Dwa bieguny” - rozdz. 7 oraz posłowie

1. Paradygmat - co to jest i w jakim ujęciu posługuje się nim Kuhn?

Paradygmat jest to zespół charakterystycznych przekonań i uprzedzeń wspólnoty badaczy, który stanowić miał historycznie zmienną zgodę całej grupy badaczy, umożliwiający szybki postęp, niewracanie już do kwestii raz ustalonych, rozwiązywanie na jego gruncie kolejno pojawiających się „łamigłówek”. A więc dzięki jego istnieniu i na jego podstawie dokonuje się kumulacja wiedzy, postęp. To paradygmat ma wyznaczać tradycję badań, sposób rozwiązywania problemów, kryteria oceny wyników. Tradycja ta przekazywana jest w toku kształcenia, utrwalona w literaturze (przede wszystkim w podręcznikach). Funkcjonuje do czasu, gdy wskutek kryzysu, to jest uporczywej niemożności rozwiązania jakiegoś problemu zgodnie z jej założeniami, zostaje odrzucona, zastąpiona inną, niewspółmierną ze swą poprzedniczką. Zmiany paradygmatów powodują nowe widzenie całego pola badań, reinterpretację uznanych dotąd faktów. Ten rodzaj paradygmatu jest to tzw. matryca dyscyplinarna.

Paradygmat w węższym sensie jest to wzorzec rozwiązywania problemów w danej specjalności. Paradygmat w tym znaczeniu byłby więc jednym z elementów matrycy dyscyplinarnej.

2. Kuhnowska koncepcja rozwoju wiedzy i jak ten rozwój się dokonuje.

Nauka normalna - jest ona rządzona jednym paradygmatem

↓

Anomalie - podczas weryfikacji paradygmatu jego zgodność z wynikami badań empirycznych jest coraz mniejsza

↓

Identyfikacja anomalii

↓

Oswajanie anomalii - próba włączenia anomalii do paradygmatu

↓

Powstaje nowy paradygmat konkurencyjny do starego (jego rozwój nazywany jest nauką rewolucyjną)

↓

Nauka normalna

3. O jakich dwóch rodzajach odkryć pisał Kuhn?

1. Odkrycia oczekiwane - są to odkrycia obiektów, zjawisk, które wynikały z akceptowanych teorii, a uczeni, którzy je odkrywali, z góry wiedzieli czego mają szukać, np. odkrycie pierwiastków mających zająć puste miejsca w układzie okresowym.

2. Odkrycia nieoczekiwane, czyli anomalie - są to odkrycia obiektów, zjawisk, których nie sposób było przewidzieć na podstawie akceptowanej dotąd teorii i które zaskakiwały społeczność naukową, np. odkrycie promieni X. Fazy odkrycia naukowego:

1. Obserwacyjne lub eksperymentalne stwierdzenie anomalii, tzn. częściowego odstępstwa natury od oczekiwań (aby anomalia została stwierdzona muszą być spełnione pewne wymogi - obserwator musi być wystarczająco spostrzegawczy oraz przyrządy muszą umożliwiać spostrzeżenie anomalii). Proces, za którego pośrednictwem anomalia została ujawniona, ma pozornie sprzeczne ze sobą cechy czegoś zarazem nieuchronnego i przypadkowego.

2. Proces „walki” uczonego lub grupy uczonych, aby przekształcić anomalię w zjawisko prawidłowe.

3. Odkrycia te nie tylko uzupełniają dotychczasową wiedzę, ale także na nią oddziaływują, przynoszą nam nowe spojrzenie na pewne znane dotąd przedmioty, a zarazem zmieniają sposób uprawiania niektórych tradycyjnych dziedzin nauki.

4. Tradycyjna wizja rozwoju nauki, poznania.

1. Rozwój nauki dokonuje się metodą przejmowania i eliminacji, a nie metodą pomnażania (jak w innych dziedzinach kultury).

2. Wierność metodzie narzucającej nieograniczony krytycyzm wobec uzyskanego dorobku. Jedyną tradycją, której uczony miałby pozostać wierny jest niezmienna metoda badania.

3. Metoda ta traktowana jest w sposób autonomiczny.

S. Ossowski „Dzieła t. IV” - rozdz. „Język nauk społecznych na tle zagadnień kultury”

1. Jakie są rodzaje języków i jakie funkcje komunikacyjne one pełnią?

• Funkcja opisowa - opis istniejącej rzeczywistości, słowa użyte są zgodnie z ich dosłownym znaczeniem.

• Funkcja ekspresyjna - wyrażenie doznań nie będących przedmiotem wypowiedzi z punktu widzenia semantycznej treści słów.

• Funkcja impresyjna - narzucanie odbiorcy pewnych reakcji, wykraczających poza proces rozumienia samej wypowiedzi.

1. Język nauki, zwany również językiem treści pojęciowych - pełni przede wszystkim funkcję opisową, ale czasem również funkcję impresyjną (np. regulamin). Język nauki posługuje się jednoznacznymi pojęciami, są one definiowane w sposób operatywny - można jednoznacznie stwierdzić czy dany przedmiot jest desygnatem danego terminu. Każdemu pojęciu języka nauki można nadać sens empiryczny, czyli można powiedzieć czy jest ono prawdziwe czy fałszywe.

2. Język poezji - pełni przede wszystkim funkcję ekspresyjną, ale także impresyjną i opisową. Język poezji to język literatury. W języku tym brak jest jednoznacznych terminów, rozbudowana jest symbolika, wiele jest metafor. Język ten można przełożyć na język nauki, ale będzie istniało kilka jego przekładów, gdyż język poezji może być interpretowany na różne sposoby.

3. Język mistyki - pełni przede wszystkim funkcję impresyjną. Jest to język religii, filozofii. W języku tym wiele jest ukrytych treści, które można zrozumieć dzięki intuicji, wierze. Język ten jest nieprzekładalny na język nauki, gdyż metafora mistyczna traci wówczas swoją funkcję komunikacyjną, która miała polegać na wywołaniu pewnych stanów psychicznych, nie dających się zwerbalizować.

S. Nowak „Metodologia badań społecznych” - rozdz. III cz. 4 „Definiowanie pojęć”

1. Czym jest definicja?

Definicja to pewna wypowiedź określająca, jakie jest znaczenie terminu. Termin definiowany nazywamy definiendum, a zwrot określający znaczenie tego terminu - definiensem.

2. Rodzaje treści pojęcia, nazwy.

1. Treść pełna - zbiór wszystkich cech przysługujących desygnatom danej nazwy przy pewnym jej znaczeniu - niezależnie od tego czy przysługują one tylko jej desygnatom, czy też pojawiają się i poza jej zakresem. Cech takich może być wiele, czasem nieskończenie wiele, co utrudnia definiowanie pojęcia w ten sposób.

2. Treść charakterystyczna (konotacja) - taki zbiór cech, iż każdy desygnat danej nazwy posiada każdą z tych cech i tylko desygnaty tej nazwy posiadają każdą cechę z tego zbioru. Treść charakterystyczna wyznacza zakres danej nazwy.

3. Treść konstytutywna - zbiór cech, który nazywany jest treścią charakterystyczną zawiera więcej cech niż niezbędne i wystarczające minimum dla wyznaczenia odpowiedniego zakresu. Wtedy spośród nich możemy wybrać taki zakres cech, który jest już warunkiem koniecznym i wystarczającym tego, aby przedmiot posiadający te cechy zaliczał się do zakresu definiowanego pojęcia.

3. Jakie są rodzaje definicji?

1. Definicje nominalne - mogą być zdaniami w sensie logicznym lub nie. Podają znaczenie językowe danego terminu.

1. definicje sprawozdawcze - są zdaniami w sensie logicznym. Mówią o tym jak, dany termin rozumiany jest przez daną grupę ludzi (jest to sprawozdanie ze znaczenia pewnego terminu), np. definicja terminu „klasa społeczna” w encyklopedii socjologicznej.

2. definicje projektujące - proponują nowe określenie danego terminu. Nie są zdaniami w sensie logicznym. Np. propozycja definicji słowa słoń: „należy używać słowa słoń na oznaczenie pewnego gatunku owadów” - propozycja taka jest nierozsądna, ale nie jest to zdanie fałszywe - ani prawdziwe - gdyż jest to jedynie propozycja, nie stwierdza ona stanu faktycznego.

• definicje regulujące - proponują modyfikację (zmianę bazującą na dotychczasowej definicji) już istniejących definicji.

2. Definicje realne - definiując wymienia się cechy charakterystyczne dla danego terminu. Jest to charakterystyka cech specyficznych wspólnych przedmiotom składającym się na zakres pewnego terminu. Taką definicję można podać tylko wtedy, gdy znany jest zakres pewnego terminu. Są to zdania w sensie logicznym.

4. Rodzaje definiowania.

1. D. klasyczne - podanie w definiensie pewnego terminu nadrzędnego i nazwy cechy, która z zakresu terminu ogólniejszego wydziela podzakres odpowiadający definiowanemu pojęciu. Zakłada się tu oczywiście, że znaczenie pojęcia nadrzędnego, bardziej ogólnego jest oczywiste i dodaje się do niego tylko cechę czy nieliczne cechy, które określają treść pojęcia nowego o węższym zakresie.

2. D. poprzez wyliczanie cech wspólnych wszystkim desygnatom danej nazwy.

3. D. kontekstowe - podanie terminu definiowanego uwikłanego w pewną liczbę zdań tak, aby znaczenie jego było w dostatecznym stopniu ustalone przez ten kontekst, np. zamiast definiować termin „władza” definiuje się zwrot o treści zbliżonej „mieć władzę”.

5. Ignotum per ignotum.

Jest to błąd definiowania polegający na podaniu w definiensie cech, których znaczenie nie jest dostatecznie jasne zarówno dla nas, jak i dla przyszłych odbiorców tej definicji.

Z: Ch. Franfort-Nachmias, D. Nachmias „Metody badawcze w naukach społecznych” rozdziały „Pojęcia” i „Definicje”

1. Czym jest pojęcie?

Jest to symbol języka - reprezentacja obiektu, jednej z jego właściwości lub zjawiska behawioralnego. Jest abstrakcją.

2. Czym są definicje pojęciowe?

Znajdują się one w części teoretycznej badań. Są to definicje, które opisują pojęcia poprzez odwołanie się do innych pojęć, które z kolei można definiować za pomocą innych pojęć itd. (pojęcia pochodne). Ważne jest, iż pojęcia muszą być definiowane za pomocą pojęć prostszych, aż w końcu dochodzi się do pojęć (terminów) pierwotnych, których nie da się zdefiniować.

Definicje ostensywne odnoszą się do pewnych zjawisk wskazując na nie (np. definicja terminu „gniew” poprzez zademonstrowanie łatwo obserwowalnych zachowań, będących wyrazem tego zjawiska). Zjawiska, które da się zdefiniować za pomocą definicji ostensywnych można wykorzystać w tworzeniu definicji jako termin pierwotny.

Definicje pojęciowe nie są zdaniami w sensie logicznym, gdyż definicją jest to, co stwierdza definiujący.

3. Jakie są funkcje definicji pojęciowych?

1. Dostarczają wspólnego języka pozwalającego naukowcom komunikować się między sobą.

2. Dają naukowcom perspektywę - sposób patrzenia na zjawiska.

3. Pozwalają naukowcom klasyfikować własne doświadczenia i je uogólniać.

4. Są składnikami teorii - definiują treść i własność teorii. Pojęcia wchodzące w skład teorii są najwyżej cenione.

4. Jakie cechy musi posiadać definicja, aby była dobrze sformułowana?

1. Definicja musi wskazywać na unikatowe własności lub jakości dotyczące tego, co jest definiowane. Musi włączać wszystkie przypadki, których dotyczy, i wyłączać wszystkie przypadki, których nie dotyczy.

2. Definicja nie powinna mieć kołowego charakteru, tzn. nie powinna zawierać żadnego elementu definiowanego zjawiska lub obiektu, np. zdefiniowanie „władzy” jako dobra posiadanego przez ludzi władczych.

3. Definicja powinna być formułowana w sposób twierdzący, w ten sposób wskazując na cechy unikatowe definiowanego pojęcia. Np. zdefiniowanie „inteligencji” jako własności nieposiadającej koloru, wagi czy charakteru - istnieje przecież wiele innych właściwości nie posiadających tych cech.

4. Definicja powinna zawierać wyraźne terminy, co do znaczenia których wszyscy się zgadzamy, np. termin „konserwatywny” znaczy co innego dla różnych ludzi i w związku z tym nie powinien być elementem definicji.

5. Czym są definicje operacyjne?

Łączą poziom pojęciowo-teoretyczny z poziomem empiryczno-obserwacyjnym. Składają się one ze zbioru procedur opisujących działania, jakie musi podjąć badacz, aby ustalić istnienie lub stopień istnienia zjawiska opisywanego przez pojęcie. A więc definiują one co robić i co obserwować, aby badane zjawisko stało się częścią doświadczenia badacza i mogło zostać przez niego zrozumiane. Pozwalają one na potwierdzenie istnienia pojęcia, które nie ma bezpośrednich cech obserwacyjnych, np. pojecie długości zostaje ustalone wtedy, gdy zostaną określone operacje, za pomocą których będziemy mierzyć długość.

Struktura definicji operacyjnych: jeżeli dany bodziec (S) wywołuje reakcję (R) w stały sposób dla określonego obiektu, to obiekt ten ma określoną, dającą się wywnioskować, własność (P).

Definicje operacyjne są zdaniami w sensie logicznym.

6. Jakie są procedury pomagające w przełożeniu definicji pojęciowych na definicje operacyjne?

1. Konkretyzacja (wchodzi między teorię i empirię) - to wyróżnienie konkretnych zjawisk dostępnych w doświadczeniu badacza, które można określić danym pojęciem, np. religijność - częstość chodzenia do Kościoła, uczestnictwo w pielgrzymkach, przestrzeganie świąt itd.

2. Operacjonalizacja - przełożenie języka teoretycznego na język pytań zadawanych respondentom i odpowiedzi przez nich udzielanych, np. Jak często chodzi Pan do Kościoła? a) raz w tygodniu i częściej; b) rzadziej niż raz w tygodniu i częściej niż raz w miesiącu itd.

Przykład:

poziom

pojęciowy

pojęcia

składowe

definicje

pojęciowe

KONKRETYZACJA

definicje

operacyjne

poziomy

obserwacji

Z: J. Lutyński „Metody badań społecznych” rozdział „Wskaźniki w badaniach socjologicznych”

1. Czym jest wskaźnik?

Wskaźnik jest to zjawisko. Wskaźnikiem jakiegoś zjawiska Z jest takie zjawisko W, różne od pytań i odpowiedzi wchodzących w skład operacji badawczych, na podstawie zajścia którego przyjmujemy z odpowiednim prawdopodobieństwem zaistnienie zjawiska Z, zwanego indikatum. Gdy zaistnieje pewne zjawisko zwane wskaźnikiem, jest wówczas prawdopodobne, iż ma miejsce inne zjawisko, zwane indikatum (a więc nie zawsze gdy wystąpi wskaźnik znaczy to, że zaistniało indikatum). Badanie za pomocą wskaźników nie jest badaniem bezpośrednim, dlatego wskaźnik musi być łatwiejszy do stwierdzenia niż indikatum. Wskaźnik i indikatum muszą być dwoma innymi zjawiskami. Np.: wskaźnikiem czasu spędzanego przez ojca w domu może być wykonywany zawód - gdy jest on kierowcą miejskim spędza więcej czasu w domu niż kierowca dalekobieżny (a więc wskaźnik - zawód - wskazuje na indikatum - czas spędzany przez ojca w domu).

Wskaźnik i indikatum są stosowane do konkretnego procesu badawczego, nie istnieją więc wskaźniki potencjalne.

Wskaźnik nie zawsze musi być obserwowalny - można istnienie wskaźnika stwierdzić w inny sposób niż poprzez obserwację (np. poprzez wypowiedź).

2. Jakie są kryteria podziału wskaźników na definicyjne i rzeczowe i czym się te wskaźniki charakteryzują?

Kryteria podziału wskaźników:

1. Charakter związku między wskaźnikiem a indikatum - we wskaźnikach definicyjnych jest to związek semantyczny, a we wskaźnikach rzeczowych jest to związek rzeczowy, najlepiej gdy jest to związek przyczynowo-skutkowy.

2. Rodzaj zdania wprowadzającego wskaźnik - w przypadku wskaźników definicyjnych jest to definicja, natomiast w przypadku wskaźników rzeczowych jest to badanie empiryczne.

Rodzaje wskaźników:

1. Wskaźniki definicyjne - wskaźnik z indikatum łączy związek semantyczny - wskaźnik zawiera się w definicji indikatum (jest częścią definiensu), ale tej definicji nie wyczerpuje, np. religijność jest to przestrzeganie dogmatów w danej religii, m.in. częste chodzenie do Kościoła (jest to wskaźnik indikatum - religijności, nie wyczerpuje on definicji gdyż są też inne cechy religijności wskazane w definicji).

2. Wskaźniki rzeczowe - wskaźnik z indikatum łączy związek przyczynowo-skutkowy - wskaźnik jest skutkiem indikatum (które jest przyczyną wskaźnika), np. śnieg jest skutkiem nastania zimy, która jest przyczyną padania śniegu. O tym, iż wskaźnik i indikatum łączy taki właśnie związek wiadomo z wcześniejszych badań, analiz.

• Podział ze względu na to czy indikatum jest obserwowalne czy nie:

1. empiryczne - indikatum jest możliwe do zaobserwowania, np. indikatum - przestępstwo, wskaźnik - kara.

2. inferencyjne - indikatum jest nieobserwowalne, najczęściej jest to zjawisko emocjonalne, np. indikatum - smutek, wskaźnik - łzy.

1. ułomne - wskaźniki nie do końca zdefiniowane - brak jest lub mała siła związku między wskaźnikiem a indikatum.

2. rzekome - indikatum nie jest zdefiniowane. Dlatego zawsze na początku należy zdefiniować indikatum.

3. Podać przykłady wskaźników.

Wg definicji o rozmiarze integracji społecznej świadczą:

• częstotliwość spotkań,

• rozmiar wrogości członków,

• brak lub istnienie wzajemnych uprzedzeń,

• zawieranie lub unikanie małżeństw pomiędzy członkami danych grup.

Pewien naukowiec przyjął jako wskaźnik rozmiaru integracji społecznej pomiędzy dwoma grupami stopień zawierania małżeństw pomiędzy tymi grupami - jest to wskaźnik definicyjny.

Z: S. Nowak „Metodologia badań społecznych” rozdział „Rodzaje twierdzeń”

1. Co to jest twierdzenie?

Twierdzenie jest to zdanie orzekające coś o przedmiocie, którego dotyczy.

2. Podaj cechy charakterystyczne twierdzeń syntetycznych i analitycznych. Jakie są rodzaje twierdzeń syntetycznych?

1. Twierdzenia syntetyczne (empiryczne) - charakterystyczne dla nauk empirycznych. W twierdzeniach tych twierdzi się coś o rzeczywistości dostępnej bezpośredniej bądź pośredniej obserwacji. Twierdzenia te są prawdziwe wtedy, gdy zjawiska, które opisują, są zgodne z rzeczywistością - czyli o ich prawdziwości decyduje weryfikowalność.

1. Twierdzenia jednostkowe - to takie twierdzenia, których podmiot jest nazwą jednostkową (czyli np. takie, w których podmiotem jest nazwa pojedynczego człowieka - Jan Kowalski, Napoleon I itp., ale także takie, w których podmiotem jest np. „ludność Polski”, „kultura francuska” itp.)

2. Twierdzenia ogólne - to takie twierdzenia, w których podmiot jest nazwą ogólną, a twierdzenia te dotyczą wszystkich jej desygnatów. W ramach tych twierdzeń wyróżnia się:

• Twierdzenia ogólno-twierdzące - „Każde A jest B”, np. Każdy szlachcic-mężczyzna w Polsce feudalnej był obowiązany do służby wojskowej. Każdy orzeł jest ptakiem.

• Twierdzenie ogólno-przeczące - „Żadne A nie jest B”, np. Żaden mieszczanin nie mógł zostać królem Polski. Żadna ryba nie jest ssakiem.

3. Twierdzenia szczegółowe - to takie twierdzenia, w których podmiot jest co prawda nazwą ogólną, ale orzecznik dotyczy jedynie niektórych spośród desygnatów przedmiotu. Mają one postać „Niektóre A są B” (co może znaczyć, że: „Co najwyżej niektóre A są B” lub „Przynajmniej niektóre A na pewno są B”), np. Niektórzy socjologowie są zwolennikami funkcjonalizmu. Niektóre kobiety są blondynkami.

• Twierdzenia statystyczne - „Niektóre A są B” (co oznacza, że „Pewne, ale nie wszystkie, A są B”), czyli że są takie A, które są B, ale są także takie A, które nie są B. Ten typ twierdzenia jest przedstawianiem bądź liczebności (w liczbach bezwzględnych), bądź częstości (w %) przedmiotów typu B występujących wśród ogółu przedmiotów typu A, np. Około 21 milionów Polaków mieszka w miastach. bądź Około 50% Polaków mieszka w mieście.

• Szeregi rozdzielcze (rozkłady brzegowe) - przedstawiają rozkład zmiennej B w zbiorowości A. Cecha B może być jedną z wielu wartości pewnej zmiennej (b₁, ..., b_n) i wówczas chcemy przedstawić liczebność lub częstość (w %) różnych wartości tej zmiennej wśród wszystkich przedmiotów typu A, np.:

Wiek badanych w latach (zmienna B)	18 - 29 (b1)	30 - 39 (b2)	40 - 49 (b3)	50 i więcej (b4)
Liczba osób	197	211	165	88

Kiedy chcemy przedstawić charakterystykę danej zbiorowości ze względu na przynajmniej dwie cechy (co umożliwia porównywanie tych dwóch cech i stwierdzanie o ich zależności lub jej braku), to należy przedstawić dane liczbowe w tabelach korelacyjnych, czyli tabelach wielodzielczych - jest to rozkład wielowymiarowy, np.:

	Mężczyźni	Kobiety
Religijni Niereligijni	350 150	420 80

2. Twierdzenia analityczne - charakterystyczne dla nauk dedukcyjnych (jak logika czy matematyka), ale pojawiają się także w naukach empirycznych, pełniąc tam funkcję jedynie pomocniczą. Prawdziwość tych twierdzeń zagwarantowana jest w sposób bezpośredni lub pośredni przez pewne umowy terminologiczne, czyli poprzez umowy między badaczami.

3. Co to są zmienna zależna i zmienna niezależna?

Zmienna zależna jest to ta, na którą się wpływa (czyli w zależności przyczynowo-skutkowej jest to skutek).

Zmienna niezależna jest to ta, która wpływa (czyli w zależności przyczynowo-skutkowej jest to przyczyna), jest ona mniej podatna na zmiany.

Jeżeli mamy dwie zmienne, z których jedna jest zmienną demograficzną, to ta zmienna będzie raczej zmienną niezależną.

4. Kiedy zmienne są od siebie zależne i jaka może być ich zależność, a kiedy nie są od siebie zależne?

Zależność dodatnia - wówczas, gdy prawdopodobieństwo wystąpienia cechy A jest większe gdy B wystąpi, niż kiedy nie wystąpi.

Zależność ujemna - wówczas, gdy prawdopodobieństwo wystąpienia cechy A jest większe gdy B nie wystąpi, niż kiedy wystąpi.

Dwie zmienne są niezależne od siebie, gdy prawdopodobieństwo wystąpienia cechy A jest niezależne od wystąpienia cechy B.

5. Co to jest generalizacja historyczna? Podać przykłady.

Jest to uogólnienie historyczne. Podmiot tego rodzaju twierdzenia jest nazwą ogólnohistoryczną (ma wówczas charakter ogólny, czyli bezwyjątkowy) lub też zakres podmiotu jest dodatkowo ograniczony czasowo-przestrzennymi współrzędnymi albo równoważnymi takim współrzędnym terminami historycznymi lub geograficznymi (ma wówczas charakter statystyczny). Np. W Polsce feudalnej szlachcic był nadrzędny względem chłopa (ogólne). Współcześni Polacy mają niskie zarobki (statystyczne).

6. Co to jest prawo nauki? Podać przykłady.

Jest to uogólnienie sformułowane przy użyciu terminów uniwersalnych, tj. takich, których znaczenie jest wolne od czasowo-przestrzennego odniesienia. Muszą być one empirycznie rozstrzygalne, czyli w należytym stopniu empirycznie uzasadnione uniwersalnymi twierdzeniami jakiejś nauki. Np. Ludzie żyją do 70 r.ż. (statystycznie).

Prawo nauki jest albo statystyczne, albo bezwyjątkowe, czyli jest to wówczas ogólne prawo nauki.

7. Co to jest ogólne prawo nauki? Podać przykłady.

Relacja, którą orzeka ogólne prawo nauki między desygnatami użytych w nim terminów uniwersalnych, ma charakter ogólny (czyli bezwyjątkowy). Termin ten oznacza również, że zostały przeprowadzone odpowiednie obserwacje zmierzające do uzasadnienia tego prawa, które do tej pory nie ujawniły ani jednego przypadku niezgodnego z tym twierdzeniem. Np. Szynszyle przychodzą na świat owłosione.

8. Podaj różnice pomiędzy:

1. Generalizacją historyczną a prawem nauki.

Prawo nauki wolne jest od czasowo-przestrzennego odniesienia, nie odnosi się do konkretnych wydarzeń w konkretnym czasie i miejscu, w przeciwieństwie do generalizacji historycznej.

2. Generalizacją historyczną a ogólnym prawem nauki.

Generalizacja historyczna odnosi się do zjawisk, których czasowo-przestrzenna lokalizacja wchodzi do znaczenia ich nazw lub też wprowadzona została przez podanie jednostkowej nazwy jakiejś grupy, kultury itp., natomiast ogólne prawo nauki odnosi się do wszystkiego, wszędzie i zawsze.

3. Prawem nauki a ogólnym prawem nauki.

Prawo nauki jest pojęciem nadrzędnym względem ogólnego prawa nauki: każde ogólne prawo nauki jest prawem nauki, ale nie każde prawo nauki jest ogólnym prawem nauki, gdyż istnieją również prawa nauki o charakterze statystycznym.

Z: Ch. Franfort-Nachmias, D. Nachmias „Metody badawcze w naukach społecznych” rozdziały „Teorie” i „Modele”

1. Co to jest teoria?

Teoria jest to abstrakcja, która opisuje fragment rzeczywistego świata, która pozwala na wytłumaczenie, wyjaśnienie, jaki był przebieg danego zjawiska, dlaczego miało właśnie taki przebieg, pozwala przewidywać przyszłe zjawiska i w konsekwencji podejmować właściwe decyzje praktyczne, ale nie daje odpowiedzi, jak powinno wyglądać dane zjawisko, czyli nie ustala norm dla danych zjawisk. Wiarygodna teoria jest pojęciową podstawą rzetelnej wiedzy.

2. Jakie znasz rodzaje teorii?

1. Systemy klasyfikacyjne ad hoc - klasyfikacje te są tworzone przez badacza przed przeprowadzeniem badań, są to arbitralne kategorie, które służą do uporządkowania i zebrania obserwacji empirycznych. Np. podzielenie przez badacza odpowiedzi w ramach pozycji kwestionariusza: „W naszym kraju wszystkie grupy społeczne mogą żyć w harmonii bez jakiejkolwiek zmiany systemu” na cztery kategorie: „całkowicie zgadzam się”, „zgadzam się”, „nie zgadzam się”, „całkowicie nie zgadzam się”.

2. Taksonomie (systemy kategorii) - tworzone są po badaniach. Składają się z systemu kategorii skonstruowanych odpowiednio do obserwacji empirycznych w taki sposób, że można opisać związki pomiędzy kategoriami. Np. Wg Parsona zachowanie ma cztery cechy charakterystyczne: jest zorientowane na cel, zdarza się w sytuacjach grupowych, jest regulowane normami oraz jest związane z wydatkowaniem energii. Zachowanie mające wszystkie te cechy tworzy system społeczny.

3. Struktury pojęciowe - w skład wchodzą kategorie opisujące dane zjawiska oraz twierdzenia dotyczące tych zjawisk. Dzięki tym twierdzeniom można nie tylko opisywać zachowania, ale także wyjaśniać i przewidywać zjawiska.

4. Systemy teoretyczne - w ich skład wchodzą taksonomie i struktury pojęciowe oraz twierdzenia dedukcyjne, czyli wyprowadzane z istniejących już twierdzeń. Dostarczają one w sposób systematyczny opisów, wyjaśnień i przewidywań. Składające się na system teoretyczny systemy pojęciowe to zbiory pojęć, w tym abstrakcyjnych, opisujących to, czego dana teoria dotyczy (np. samobójstwo), jak też pojęć mających empirycznie mierzalne właściwości, czyli zmiennych (np. odsetek samobójstw).

3. Co to są i z czego się składają teorie aksjomatyczne (formalne)?

Jest to jeden z systemów teoretycznych. Są to niestosowalne twierdzenia czy założenia dotyczące badanego zjawiska, o których zakłada się, że są prawdziwe. Aksjomaty opisują bezpośrednie zależności przyczynowe pomiędzy dwoma pojęciami. Zależności te mają tak podstawowy charakter, że nie wymagają dalszych dowodów empirycznych. Składniki teorii aksjomatycznej:

1. Zbiór pojęć i definicji zarówno pojęciowych, jak i operacyjnych.

2. Zbiór stwierdzeń opisujących sytuacje, do których odnosi się dana teoria (opisujących rzeczywistość).

3. Zbiór powiązanych ze sobą stwierdzeń, podzielonych na:

1. aksjomaty - nietestowalne stwierdzenia czy założenia dotyczące badanego zjawiska, o których zakłada się, że są prawdziwe,

2. twierdzenia - wyrażenia wyprowadzone dedukcyjnie z aksjomatów i podlegające weryfikacji empirycznej.

4. System reguł logicznych zastosowanych do:

1. powiązania wszystkich pojęć w ramach systemu,

2. wyprowadzenia dedukcyjnego twierdzeń z aksjomatów, zbiorów aksjomatów i twierdzeń.

4. Podaj cechy charakterystyczne modelu.

Model oznacza wizerunek czegoś. Stosuje się go do zjawisk, które nie są bezpośrednio obserwowalne oraz do takich, które są bardzo skomplikowane. W naukach społecznych modele mają na ogół postać symboliczną, a nie fizyczną. Oznacza to, że cechy charakterystyczne zjawisk empirycznych, włączając w to ich składowe oraz powiązania między nimi, są odtwarzane poprzez logiczne uporządkowanie pojęć. Model zatem to reprezentacja rzeczywistości, opisuje on te cechy świata rzeczywistego, które wg naukowców mają największy związek z badanym problemem. Modele naukowe mogą być testowane w sposób empiryczny, co znaczy, że można udowodnić ich fałszywość i następnie je zmienić lub odrzucić.

Konstruowanie modelu: jest to uproszczenie przedstawiające cechy charakterystyczne dla danego zjawiska, a pomijające cechy nieistotne. Stworzony w ten sposób uproszczony opis sytuacji może się okazać użyteczny przy jej analizowaniu oraz w celu jej zrozumienia.

5. Omów strategie budowy teorii.

1. Badania przed teorią - strategia ta składa się z czterech etapów:

• Analiza zjawiska i określenie jego podstawowych cech.

• Zmierzenie tych cech w różnych sytuacjach.

• Analiza otrzymanych danych w celu określenia, czy są one systematycznym źródłem wariancji - staranie się wykazać, że wynik badań, który otrzymaliśmy, nie był dziełem przypadku.

• Jeżeli zostanie ustalone systematyczne źródło wariancji, to należy opracować teorię. Może to być teoria w jednej z form wcześniej omówionych, choć najbardziej preferowane są tu systemy teoretyczne.

2. Teoria przed badaniami - strategia ta składa się z pięciu kroków:

• Konstruowanie teorii lub modelu.

• Z teorii lub modelu wybiera się twierdzenie, które poddaje się empirycznej weryfikacji.

• Opracowanie planu badawczego pozwalającego zweryfikować twierdzenie.

• Jeżeli na podstawie danych empirycznych twierdzenie wyprowadzone z teorii zostanie odrzucone, to należy wprowadzić zmiany do teorii lub planu badawczego i powrócić do etapu 2.

• Jeżeli twierdzenie nie zostanie odrzucone, to wybierz inne twierdzenie w celu weryfikacji lub staraj się poprawić teorię.

Z: S. Nowak „Metodologia badań społecznych” rozdział „Wyjaśnianie i przewidywanie”

1. Czym jest wyjaśnianie naukowe?

Wyjaśnić pewne zdarzenie w sensie naukowym to wskazać w naszej wiedzy teoretycznej i opisowej taki zbiór twierdzeń, z których wynika stwierdzenie orzekające, iż zaszło zjawisko, które wyjaśniamy.

2. Na czym polega nomologiczno-dedukcyjny schemat wyjaśniania?

Schemat ten składa się z następujących części składowych:

1. Twierdzenie lub zbiór twierdzeń opisujących zdarzenie lub stan rzeczy, który chcemy wyjaśnić, nazywamy explanandum.

2. Zespół twierdzeń wyjaśniających własność lub zdarzenie opisane w explanandum nazywamy explanansem tej własności czy zdarzenia. Powinien on składać się z dwóch kategorii zdań:

1. z pewnych zdań ogólnych mających kształt okresu warunkowego (lub dających się do takiej postaci sprowadzić), w których następniku figuruje zdanie stwierdzające zajście zdarzenia wyjaśnianego lub opisujące wyjaśnianą własność;

2. z pewnych zdań jednostkowych stwierdzających, iż zaszły zdarzenia oznaczone przez poprzednik tych zdań ogólnych.


1. Explanans: a) Zdanie ogólne stwierdzające stały związek między B i Z są to

b) Zdanie jednostkowe stwierdzające zajście B przesłanki


2. Explanandum: Zdanie jednostkowe stwierdzające zajście Z

Czyli w przesłance pierwszej zawarte jest twierdzenie ogólne, w którym zajście B jest warunkiem wystarczającym zajścia Z. Są to twierdzenia mówiące o stałym współwystępowaniu zjawisk B i Z lub takie, które mówią o przyczynowo-skutkowym ich związku. Twierdzeniami użytymi w pierwszej przesłance mogą być prawa nauki lub generalizacje historyczne - brak jest ograniczeń.

Przykład:

1. Explanans: a) Osoby mające wysoką motywację uczą się szybko.

b) Pewna osoba ma wysoką motywację do nauki.


2. Explanandum: Pewna osoba sprawnie opanowała pewną czynność.

3. Na czym polega wyjaśnianie probabilistyczne?

Wyjaśnianie to ma postać implikacji probabilistycznej stwierdzającej, że jedno zjawisko pociąga za sobą inne z określonym prawdopodobieństwem p. Prawa probabilistyczne mówią jedynie o pewnych możliwościach, o szansach, a nie o konieczności i określają jedynie prawdopodobieństwo, a nie konieczność zajścia zdarzenia figurującego w ich następniku.

Przykład:

1. Explanans: a) Prawdopodobieństwo ukończenia studiów dla ogółu rozpoczynających je wynosi 0,7.

Możliwe jest zarażenie się odrą przy zetknięciu z osobą chorą.

b) Pewna osoba rozpoczęła studia.

Pewna osoba zachorowała na ospę.


2. Explanandum: Możliwe jest, że ta osoba ukończyła studia.

Możliwe jest, że ta osoba zaraziła się od kogoś.

Pierwsza przesłanka ma postać prawa probabilistycznego, a explanandum jest jedynie wysoce prawdopodobne, a nie pewne. Na podstawie informacji zawartych w explanansie można oczekiwać explanandum z dużym prawdopodobieństwem.

4. Na czym polega wyjaśnianie niekompletne?

W wyjaśnianiu, zarówno w mowie potocznej, jak i w tekstach naukowych, pomija się niekiedy pewne przesłanki explanansu, zakładając ich oczywistość, i podaje się jedynie niektóre. Z reguły pomija się przy tym prawo ogólne i wymienia jedynie zdarzenie figurujące w poprzedniku tego prawa, czyli przyczynę wyjaśnianego skutku. Wyjaśnianie takie zostało oparte na wynikaniu entymematycznym, czyli takim, w którym część przesłanek, z których wynika wniosek, została pominięta, ale są one zdaniami znanymi, przynajmniej specjalistom danej dziedziny.

Część przesłanek pomija się dlatego, że • są to prawa ogólne znane wszystkim, oczywiste lub dlatego, że • brak jest sformułowanego prawa ogólnego, na które można by się powołać, należy odwołać się tutaj do intuicji, ogólnej wiedzy.

Możliwe jest również pominięcie drugiej przesłanki, czyli zdania jednostkowego, jeżeli jest ono oczywiste.

1. Zaszło B

2. B zapewne jakoś (czyli w pewnych warunkach, które tu zapewne były spełnione) powoduje Z


3. Dlatego zaszło Z

Przykład:

Y zrobił kiedyś krzywdę X, dlatego wystąpiła niechętna reakcja X na widok Y (pomija się tutaj przesłankę, że jeżeli ktoś komuś zrobi krzywdę, to później ta osoba wykazuje niechętną reakcję na widok tej osoby).

5. Na czym polega wyjaśnianie hipotetyczne?

Explanans nie zawiera pełnego zespołu przesłanek niezbędnych do tego, by z nich wynikało explanandum. Podawane jest tutaj odpowiednie twierdzenie ogólne, ale nie jesteśmy w stanie stwierdzić, czy zaszło zdarzenie, o którym mówi poprzednik tego zdarzenia. O zajściu poprzednika wnioskujemy po tym, że możemy stwierdzić zajście następnika - jest to postdykcja, czyli „przewidywanie” wstecz.

1. Explanans: a) B pociąga za sobą Z

b) Zapewne zaszło B


2. Explanandum: Zapewne dlatego zaszło Z

Przykład:

Widząc rozbity samochód domyślamy się, choć tego nie obserwowaliśmy, że miał miejsce wypadek, i tym wyjaśniamy stan samochodu.

6. Na czym polega wyjaśnianie genetyczne?

Wyjaśnić genezę czegoś, to tyle co odpowiedzieć na pytanie z czego to powstało. O genezie czegoś mówimy • bądź kiedy wymieniamy materiał danej rzeczy (np. wydmy nad polskim brzegiem Bałtyku powstały z piasku), • bądź kiedy wskazujemy wcześniejsze stadium danej rzeczy (np. motyl powstał z poczwarki), • bądź kiedy podajemy nazwę organizmu lub czegoś innego niż organizm, którego dany organizm lub coś innego niż organizm jest potomkiem (np. ptaki powstały z gadów; wielkie miasto powstało z małego miasteczka).

7. Na czym polega wyjaśnianie teleologiczne (celowościowe, funkcjonalne)?

Wyjaśnianie pewnych zjawisk przez wskazanie celu, któremu służą. Istnieją dwa różne sposoby pojmowania tych wyjaśnień: • pierwszy sposób polega na tym, iż traktuje się te wyjaśnienia jako odpowiedzi na pytania: „Po co coś istnieje?”, „Jaki jest tego cel?”, „Jakie są tego funkcje?”, „Do czego to służy?” - ale odpowiadając na te pytania nie wyjaśniamy istnienia tego czegoś, o co pytamy, czyli nie odpowiadamy na pytanie skąd się to wzięło ani też jakie są tego przyczyny, lecz odwrotnie - określamy skutki istnienia tego czegoś. • Drugim sposobem pojmowania wyjaśnień teleologicznych są tzw. układy teleologiczne, czyli homeostaty - układy samoregulujące się w kierunku zachowania stałej wielkości pewnych parametrów, utrzymania wewnętrznej równowagi.

8. Na czym polega wyjaśnianie zachowań ludzkich przez ich motywy?

O motywach ludzkich zachowań dowiadujemy się przez introspekcję lub przez zadawanie pytań. Istnieje pogląd, że podanie motywu ludzkiego działania jest racją wystarczającą dla wyjaśnienia tegoż zachowania. Jednakże uważa się takie wyjaśnianie zachowania jako niekompletne (na ogół nie powołujemy się w nich na żadne odpowiednie prawo ogólne, które by łączyło motyw z wyznaczonym przezeń zachowaniem) i hipotetyczne, gdyż wyjaśnienie zdarzeń musi odbywać się w oparciu o schemat nomologiczno-dedukcyjny. Dlatego nie wszystkie wyjaśnienia zachowań przez ich motywy to wyjaśnienia naukowe - mogą to być wyjaśnienia psychologiczne, czyli subiektywne.

9. Na czym polegają prosty i złożony schemat przewidywania nomologiczno-dedukcyjnego?

Jest to taki schemat formalny, w którym z pewnego zespołu przesłanek logicznie wynika stwierdzenie o zajściu pewnego zdarzenia - jest to dokładna odwrotność postdykcji. W przewidywaniu przebiegającym wedle tego schematu z pewnego zespołu ogólnych praw o następstwie zdarzeń czy stanów rzeczy i z twierdzeń orzekających, iż tu a tu spełnione są warunki, o których mówią poprzedniki tych praw, wnioskujemy, iż zajdą zdarzenia figurujące w następnikach tych praw.

Prosty schemat przewidywania jest to nomologiczno-dedukcyjny schemat przewidywania, w którym w grę wchodzi jedno twierdzenie ogólne i zdanie lub zbiór zdań stwierdzających spełnienie warunków, o których mówi poprzednik tego twierdzenia.


B zawsze pociąga za sobą Z wystarczy, że prawo stwierdzające zależność między B i Z stwierdza jedynie czasowe następstwo,

Zachodzi B nie musi to być zależność przyczynowo-skutkowa


W przyszłości zajdzie Z

Przykład:

Brak ambicji w dostatecznym nasileniu prowadzi do nieukończenia studiów

Pewien student wykazuje się brakiem ambicji w dostatecznym nasileniu


W przyszłości: student ten nie ukończy studiów

Warunkiem skutecznego przewidywania jest często uwzględnienie więcej niż jednego prawa ogólnego i zbioru zdań stwierdzających, iż tu a tu spełnione są warunki, o których mówią poprzedniki tych praw - jest to złożony schemat przewidywania.

10. Na czym polega przewidywanie probabilistyczne?

Prawa często mają charakter praw probabilistycznych stwierdzających, iż ze względu na zajście przyczyny B zdarzenie Z zachodzi z określonym prawdopodobieństwem p. Ten statystyczny charakter prawa rzutuje na charakter przewidywania: stwierdziwszy bowiem, iż zaszło zdarzenie typu B, wnioskujemy, iż szansa zdarzenia Z jest równa p.

Prognozy mogą mieć wartość probabilistyczną również z innych powodów. Nawet gdy odpowiednie prawo ma charakter bezwyjątkowy, statystyczny charakter może mieć teza o zajściu poprzednika tego prawa (czyli jeżeli szanse zajścia zdarzenia B w przyszłości ocenia się z pewnym prawdopodobieństwem, to szanse zajścia zdarzenia Z w przyszłości są równe prawdopodobieństwu zajścia B).

Niekiedy te dwa przypadki mogą się nałożyć.

Przykład:

Stwierdziwszy, iż pewien student pierwszego roku pochodzi ze wsi (B) i wiedząc, że prawdopodobieństwo ukończenia studiów dla tej kategorii studentów na tej uczelni wynosi 0,7 (prawo probabilistyczne), przewidujemy dlań 70% szans powodzenia na studiach (Z).

Jeżeli wiemy, że zdanie przez studenta wszystkich egzaminów w danym roku (B) zawsze pociąga za sobą ukończenie roku bez egzaminu poprawkowego (Z), ale szansę zdania egzaminu przez danego studenta oceniamy na 0,6 (P_(B) = 0,6) , wówczas i szansę ukończenia roku bez egzaminu poprawkowego oceniamy na 0,6, mimo iż prawo B → Z jest prawem bezwyjątkowym.

11. Na czy polega przewidywanie warunkowe?

Może zdarzyć się tak, że znając prawo nie jest możliwe określenie szans zajścia jego poprzednika czy szans zajścia pewnych jego istotnych składników. Wówczas mówi się, że zdarzenie Z zajdzie w danym miejscu i czasie pod warunkiem, iż uprzednio zajdzie zdarzenie B, będące jego warunkiem wystarczającym, lub zdarzenie B₁, będące składnikiem istotnym tego warunku, a którego szans zajścia nie jesteśmy w stanie określić. Może mieć ono również charakter statystyczny: jeśli zajdzie B, to z określonym prawdopodobieństwem zajdzie Z.

12. Na czym polega przewidywanie ludzkich zachowań na podstawie ich zamiarów, planów i postaw wobec przyszłości?

Ludzkie zachowania można przewidywać na podstawie deklaracji (np. ujawnionych w sondażach) dotyczących tych zachowań. Trudno jest określać trafność przewidywań zachowań ludzi, gdy już mamy informacje o ich zamiarach. Nie istnieją prawa ogólne, które by jednoznacznie określały warunki, w których zamiar określonego zachowania się przekształca się w działanie. Czynnikami podnoszącymi szansę trafności przewidywań zachowań na podstawie zadeklarowanych zamiarów czy planów tych zachowań są: stopień krystalizacji planów i zamiarów; zgodność obrazu oczekiwanej sytuacji z sytuacją rzeczywistą; istnienie czynników osobistych i sytuacyjnych sprzyjających realizacji zamiaru; istnienie czynników psychicznych skłaniających do zachowań w tym samym kierunku, co zamierzone działanie; istnienie warunków środowiskowych zachęcających do realizacji zamiarów.

13. Na czym polega ekstrapolacja trendów?

Przesłanką tego przewidywania jest ekstrapolowanie (rzutowanie) w przyszłość pewnych trendów zaobserwowanych w przeszłości. Wszelka ekstrapolacja trendu zakłada, iż stwierdzany proces będzie trwał w przyszłości wystarczająco długo, aby dostarczyć podstaw do przewidywań przynajmniej na ten okres. Założenie to może nie sprawdzić się z różnych powodów. Przede wszystkim może zmienić się całokształt warunków współwyznaczających kierunek i intensywność danego trendu (np. przewidywania rozwoju demograficznego w latach 1938 - 1948 okazałyby się nietrafne, gdyż nie uwzględniono w nich lat wojny). Trend, na którym opieramy przewidywania, może się załamać również wtedy, gdy układ warunków nie uległ na pozór zmianie, ale na przykład nastąpił pewien stan nasycenia, w wyniku czego dalsze trwanie trendu nie jest możliwe (np. sukcesy w zwalczaniu analfabetyzmu ustają, gdy ostatni obywatel przestanie być analfabetą).

14. Co to są samorealizujące się prognozy i prognozy samounicestwiające się?

1. Samorealizująca się prognoza - jest to sytuacja, gdy przewidywanie dotyczące zjawisk przyszłych samo staje się ich przyczyną. Aby przewidywanie mogło być uznane za przypadek samorealizującej się prognozy, prognoza taka, w momencie jej formułowania i ze względu na stan rzeczy, którego dotyczy, musi być fałszywa - oparta na fałszywych przesłankach. Np. powiadamy na podstawie bezpodstawnego sądu: „Jan Kowalski nie zasługuje na zaufanie i znalazłszy się w sytuacji, która mu to umożliwi, będzie kradł”. Wskutek tego „przewidywania”, które zostaje rozgłoszone, Jan Kowalski przez dłuższy czas nie może znaleźć pracy i w rezultacie zaczyna kraść. Przewidywanie - aczkolwiek bezpodstawne w momencie, kiedy było głoszone - sprawdza się.

2. Samounicestwiająca się prognoza - ogłoszenie prognozy stwierdzającej, iż w przyszłości zajdzie zdarzenie Z przyczynia się do niezajścia tego zdarzenia. Np. socjolog przewiduje, iż wskutek procesów industrializacji i urbanizacji rejonów dotąd rolniczych, wystąpią procesy dezorganizacji społecznej (chuligaństwo, alkoholizm itp.) Polityk społeczny może podjąć środki, aby do tych zjawisk nie doszło - przewidywanie nie sprawdzi się.

Z: C. G. Hempel „Podstawy nauk przyrodniczych” rozdz. 2, 3 i 4

1. Scharakteryzować dwa programy badań. Skrytykować program wąskoindukcjonistyczny.

1. Program wąskoindukcjonistyczny (indukcjonizm) - idealne badanie naukowe składa się z następujących stadiów:

• Obserwacja i opis wszystkich faktów. Krytyka: faza ta niemożliwa jest do zrealizowania, gdyż nie możliwe jest zebranie wszystkich faktów, ponieważ jest ich nieskończona ilość i rozmaitość, zawsze dokona się pewnej, świadomej lub nie, selekcji. Nawet gdyby warunek ten był sformułowany w postaci: „wszystkie istotne fakty”, to trudne byłoby ustalenie ze względu na co miałyby być one istotne. Rodzaj danych, jakie należy gromadzić, nie jest wyznaczony przez problem, który chce się rozwiązać, lecz przez odpowiedź przyjmowaną przez badacza na próbę, w formie przypuszczenia czy hipotezy. A więc zgromadzenie „wszystkich istotnych danych” jest niemożliwe dopóty, dopóki nie została sformułowana hipoteza, dla której dane te mają być istotne.

• Analiza i klasyfikacja tych faktów. Krytyka: zbiór faktów empirycznych można analizować i klasyfikować na wiele różnych sposobów, z których większość nie rzuca żadnego światła na problem będący przedmiotem badań. Tak więc, jeśli sposób analizowania i klasyfikowania faktów empirycznych ma prowadzić do wyjaśnienia badanych zjawisk, to musi on opierać się na jakiejś hipotezie dotyczącej wzajemnego związku tych zjawisk. Jeśli hipotezy takiej nie ma, to analiza i klasyfikacja jest bezcelowa.

• Indukcyjne wywodzenie uogólnień. Krytyka: brak jest w rzeczywistości wystarczająco ogólnej i mechanicznej procedury indukcji.

• Dalsze testowanie uogólnień.

2. Program szerokoindukcjonistyczny (hipotetyczno-dedukcyjny) - hipoteza to to, co uczony wymyśla, aby wyjaśnić dane empiryczne. Dużo zależy tu od wiedzy, a także wyobraźni uczonego. Fakty uczony chce znaleźć dla nich wytłumaczenie stawia hipotezę i albo ją odrzuca, albo nie.

2. Na czym polega wnioskowanie indukcyjne?

Jest to przejście od zebranych faktów (danych empirycznych) do twierdzeń ogólnych. Schemat wnioskowanie indukcyjnego nie jest zawsze prawdziwy - konkluzja wynika z przesłanek z określonym prawdopodobieństwem, a więc konkluzja może okazać się fałszywa nawet wtedy, gdy przesłanki są prawdziwe. Hipoteza jest tym bardziej prawdopodobna, im więcej obserwacji zostało przeprowadzonych. Natomiast sama obserwacja zależy od przyjętych założeń teoretycznych i wiedzy obserwatora.

3. Czym jest implikacja testowa i testowanie hipotezy?

Implikacja testowa pozwala sprawdzić prawdziwość hipotezy. Przyjmuje postać zdania warunkowego: jeżeli będzie spełniony warunek C, to nastąpi zdarzenia E. Jeżeli natomiast z danej hipotezy nie da się wyprowadzić implikacji testowej, to hipoteza ta jest pozbawiona sensu empirycznego.

Testowanie hipotezy jest to proces, w którym możliwe jest sprawdzenie prawdziwości hipotezy. Polega to na tym, iż z hipotezy H, którą chcemy zweryfikować, wyprowadza się logicznie pewne zdanie I (implikację testową):

• Jeżeli zdanie I jest fałszywe, to fałszywa jest również hipoteza H - odrzucenie hipotezy. Jest to rozumowanie dedukcyjne, a więc niezawodne. Przebiega ono wg następującego schematu:

Jeżeli H jest prawdziwe, to I jest prawdziwe

Ale (jak pokazuje doświadczenie) I nie jest prawdziwe


H nie jest prawdziwe

• Jeżeli zdanie I jest prawdziwe, to oznacza to, że nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy H, czyli że następuje konfirmacja (częściowe potwierdzenie), ale nie oznacza tego, że jest ona prawdziwa. Jest to rozumowanie indukcyjne, a więc nie jest ono niezawodne. Przebiega ono wg następującego schematu:

Jeżeli H jest prawdziwe, to I jest prawdziwe

(Jak pokazuje doświadczenie) I jest prawdziwe


Nie ma podstaw do odrzucenia H

4. Co sprzyja konfirmacji (częściowemu potwierdzeniu) hipotezy?

• ilość wykonanych obserwacji poczynionych w różnych warunkach;

• brak świadectw, które przeczyłyby tej hipotezie;

• dokładność procedury pomiarowej;

• za hipotezą przemawiają tzw. nowe świadectwa (których nie znano podczas formułowania hipotezy);

• wówczas, gdy hipoteza uzyskuje tzw. potwierdzenia teoretyczne (potwierdzenie ze strony innych, uznanych już teorii);

• stopień konfirmacji powiększa się wraz ze wzrostem pozytywnych wyników testów;

• im hipoteza jest prostsza, tym lepiej.

5. Przykład testowania hipotezy poprzez konfrontację z danymi empirycznymi.

Problem: duża umieralność kobiet na gorączkę połogową.

Hipoteza H: przyczyną gorączki połogowej jest rodzenie w pozycji na boku.

Implikacja testowa I: jeżeli zostanie zmieniona pozycja rodzenia, to zmniejszy się śmiertelność w wyniku gorączki połogowej.


Testowanie hipotezy: pozycja rodzenia została zmieniona, ale śmiertelność z powodu gorączki połogowej nie zmalała a więc hipoteza była fałszywa - odrzucenie (falsyfikacja) hipotezy.

Schemat ten powtarza się aż do momentu znalezienia hipotezy, która nie zostanie odrzucona.

Z: S. Ossowski „O osobliwościach nauk społecznych” rozdział „Wzory nauk przyrodniczych w empirycznej socjologii”

1. Przyczyny zapóźnienia socjologii.

• Nauka ta jest stosunkowo młoda, dość późny rozkwit badań empirycznych (od XX wieku).

• W socjologii brak jest podlegających weryfikacji tez ogólnych, które wykraczałyby poza mądrość „zdrowego rozsądku”. Wieloznaczność terminów, definicji i twierdzeń. Nieoperatywne formułowanie twierdzeń i definicji - brak jednoznacznie określonego zakresu definiowanego pojęcia, niesprawdzalność - problemy z określeniem czy są prawdziwe, czy fałszywe.

• Brak ostrych granic między socjologią i publicystyką, pomiędzy socjologicznym studium terenowym i reportażem, pomiędzy teorią społeczną i filozofowaniem. Prawa socjologiczne są zbliżone do wiedzy potocznej, zdroworozsądkowej.

• Niepewność prognozowania, przewidywania. Słaby wpływ na rozwiązywanie konfliktów, wojen, kryzysów.

• Problemy z zastosowaniem socjologii w praktyce.

• Narzędzia w naukach społecznych nie są tak precyzyjne, jak w naukach przyrodniczych.

• Wpływ czynników ideologicznych na wyniki badań i na sposób ich formułowania.

• Przedmiotem badań socjologii są ludzie, co utrudnia uprawianie tej dziedziny.

2. Osobliwości, które odróżniają nauki społeczne od nauk przyrodniczych.

1. Wpływ rezultatów badań na rzeczywistość, do której wnioski z badań mają się odnosić, np. prognozy przedwyborcze.

2. Bezpośredni wpływ samych czynności badawczych na badaną rzeczywistość. Ludzie poddani np. badaniom ankietowym lub wywiadom nie są tymi samymi ludźmi, jakimi byliby bez tych badań: postawione pytania wprowadzają ich w nową sytuację i zmuszają myśleć o sprawach, o których, być może, wcale by nie myśleli.

3. Konflikt pomiędzy postulatem systematyczności badań i postulatem ubiegania się o wnioski ogólne, nieograniczone wyznacznikami historycznymi (bez ograniczeń czasowo-przestrzennych) - możność weryfikowania ogólniejszych hipotez przy pomocy materiałów, które mogłyby zaspokoić postulaty socjologii empirycznej, jest ograniczona: przez systematyczne badania, zmierzające do uzyskania danych podległych ścisłej intersubiektywnej kontroli, można osiągnąć jedynie materiały dotyczące współczesnych środowisk i tylko tych, gdzie badania nie napotykają przeszkód natury politycznej lub kulturowej. Uwarunkowanie kulturowe odbiera neutralność współczynnikom czasowo-przestrzennym, uhistorycznia materiały, redukując przez to samo ogólność wniosków indukcyjnych. Przy tworzeniu praw naukowych niemożliwe jest powtarzanie badań - badania są jednorazowe, gdyż zachowania ludzi są nieprzewidywalne, zmienne.

4. Konflikt pomiędzy ograniczeniem się do metod standaryzowanych a miarodajnością wskaźników i subtelnością problematyki - ograniczenie się w badaniach socjologicznych do ścisłych standaryzowanych metod pociąga za sobą następujące skutki:

1. reprezentatywność próbki, na której przeprowadza się badania.

2. normalizacja danych, tak aby nadawały się do opracowań statystycznych. Z tego postulatu wypływa dyrektywa unikania „pytań otwartych” na rzecz „pytań zamkniętych”, czyli pytań wyposażonych w gotowe odpowiedzi. Jednakże pytania zamknięte zubożają problematykę, prowadzą do zubożania rzeczywistości. Poza tym jednokształtne lub jednakobrzmiące odpowiedzi na to samo pytanie kwestionariusza nie muszą być miarodajnymi wskaźnikami jednakich postaw: ta sama odpowiedź może mieć różne znaczenie dla różnych osób.

3. maksymalna depersonalizacja procesu badawczego, czyli redukcja wpływu osoby badacza na wyniki badań. Dyrektywa ta wchodzi jednak w konflikt z postulatem reprezentatywności, gdyż bez presji ankieterów, tylko część osób włączonych do próbki wypełnia i odsyła kwestionariusze.

5. Udział doświadczenia wewnętrznego w praktyce badawczej:

• Użyteczność intuicji psychologicznej w stawianiu hipotez - wczuwanie się w postawy ludzi zajmujących pewne role społeczne lub znajdujących się w pewnych sytuacjach, może sugerować istnienie zależności, które socjolog uczyni przedmiotem swych badań.

• Interpretowanie wypowiedzi ludzkich i innych reakcji zewnętrznych, jako wskaźniki postaw, myśli, skłonności.

• Wyjaśnianie mechanizmu zależności wykrytych drogą indukcji, opartej na obserwacjach zachowania się ludzi, albo ustalonych statystycznie na reprezentatywnych materiałach. Wyjaśnienia takie odwołują się do motywacji, do zależności przyczynowych znanych nam z introspekcji.

• Uzasadnianie tez ogólnych przez odwołanie się jawne lub niejawne do doświadczenia wewnętrznego.

Z: A. Wyka „Badacz społeczny wobec doświadczenia” część I i II

1. Co charakteryzuje badania jakościowe?

1. Badania jakościowe przeprowadzane są w grupach małych, dobranych celowo.

2. Podejmowanie bezpośredniego kontaktu badacza z badaną rzeczywistością.

3. Posługiwanie się językiem badanych, unikanie języka socjologicznego.

4. Uznawanie kompetencji badanych - badany i badacz stoją na równi. Badany traktowany jest jako ten, który wie lepiej.

5. Badanie jest traktowane jako sytuacja wymiany: zarówno wiedzy (kompetencji) społecznej, jak i kosztów psychologicznych uczestnictwa w procesie badawczym.

6. Socjolog przestaje być neutralnym i anonimowym dla badanych ekspertem, a staje się w zamian aktywnym świadkiem lub nawet uczestnikiem badanych zjawisk. Czasem staje się on doradcą, czasem współreformatorem badanej rzeczywistości.

7. Położenie nacisku na kwestie etyki badacza. Manipulacja badawcza zostaje wykluczona. Badacz stara się działać jawnie i możliwie jasno wykładać swoje intencje.

8. Podejmowanie pewnych istotnych społecznie zagadnień staje się „powinnością moralną” socjologów.

9. Odejście od puryzmu metodologicznego - metody i techniki nigdy nie dominują nad badanym problemem. To problem narzuca metodę. Elastyczność, pluralizm narzędzi i podejść badawczych.

10. Teoria nie określa problematyki i zakresu badań, może być modyfikowana w trakcie prowadzenia badań.

2. Przedstaw schemat badania przez wspólne doświadczenie.

Badani wiedzą, że mają być prowadzone studia „nad” nimi. Badacz jest uczestnikiem badanych zjawisk, a nie ich zewnętrznym obserwatorem. Badacz współtworzy proces badawczy tak w fazie wstępnego zbierania wiedzy, jak w fazie „weryfikacji”. Wprowadzane są nowe kategorie poznawcze do procesu badawczego; wiedza poprzez wgląd czy poznanie intuicyjne, wiedza poprzez emocje. Oczywistą konsekwencją zarysowanego modelu jest stadialne rewidowanie obranego stanowiska poznawczego i osiągniętego poziomu wiedzy o badanym przedmiocie, co przybiera postać cyklu badawczego.

Jak można zweryfikować wyniki, wnioski z badania przez wspólne doświadczenie?

1. Wprowadzenie drugiego badacza do grupy (przed wejściem do niej) i następnie porównanie wniosków z obserwacji.

2. Przedstawienie wniosków liderowi grupy, który jest najlepiej poinformowany.

Przedstawienie wyników badanej grupie może wywołać np. dyskusję na ten temat, co daje możliwość dalszego zbierania materiałów i kontynuowania procesu badawczego. Dlatego trudno jest stwierdzić, kiedy dany proces badawczy został zakończony.



DZIAŁANIE I DOŚWIADCZENIE

Faza zbierania danych, w której przeważa koncentracja badacza na

badaniu terenowym, przy zawieszeniu myślenia w kategoriach teoretycznych

KOMUNIKOWANIE SIĘ REFLEKSJA

I PLANOWANIE Faza wycofania się badacza z sytuacji doświadczania,

(wstępne lub dalsze) analiza przeżytych doświadczeń wyłącznie na ich

Faza formułowania wniosków co do uzyskanej wiedzy - materiale bez użycia dodatkowych źródeł wiedzy:

podsumowywanie przy odwołaniu się do sprzężenia zwrotnego wobec sformułowanie intuicji badawczych ugruntowanych

podmiotów badania, negocjacje ustaleń, stawianie pierwotnych własnym doświadczeniem w badanym przedmiocie

(lub kolejnych) pytań badacza i zakreślanie dalszych celów badań





OCENA

Faza metarefleksji: ocena całego cyklu w terminach rozwoju osoby badacza, penetracji

problemu badawczego (postęp, jego brak itp.) oraz adekwatności zastosowanych metod

INTEGROWANIE

Faza łączenia całego zdobytego w trakcie badań doświadczenia i wiedzy z wiedzą (refleksją) o charakterze głównie intelektualnym, a pochodzącą spoza doświadczenia uzyskanego w trakcie badań; sprawdzanie i przykładanie wiedzy z fazy refleksji do zastanej wiedzy o przedmiocie badań; wypracowywanie nowych idei

Z: E. Mokrzycki „Założenia socjologii humanistycznej” rozdz. 2 i 3

1. Jakie są fazy rozumienia?

1. Zaobserwowanie pewnych zachowań, bodźców lub reakcji.

2. Obok tych zmiennych obserwowalnych występują pewne zjawiska nieobserwowalne, ale dostępne doświadczeniu wewnętrznemu, czyli wiedzy zaczerpniętej z introspekcji osoby działającej.

3. Orzeczenie, iż między tymi zjawiskami obserwowalnymi a nieobserwowalnymi zachodzą związki.

Z: Ch. Franfort-Nachmias, D. Nachmias „Metody badawcze w naukach społecznych” rozdział Rodzaje zmiennych i plany badawcze”

1. Co to jest trafność zewnętrzna i wewnętrzna planu badawczego?

1. Trafność zewnętrzna - jest to możliwość uogólnienia wyników, przeniesienia ich z grupy badanej na całą populację. Niska trafność zewnętrzna mówi o tym, że nie można przenieść wyników badań na inne osoby i inne warunki, dlatego że:

• jednostki uczestniczące w badaniach dobierane są przypadkowo;

• warunki towarzyszące eksperymentowi (laboratoryjne) są odmienne od rzeczywistych.

2. Trafność wewnętrzna - jest to niezaburzone działanie bodźca, który wprowadził badacz, przez inne bodźce niezależne od badacza. Wysoka trafność wewnętrzna oznacza, że można być pewnym, że obserwowane skutki są wynikiem manipulacji badacza, a nie skutkiem innych czynników, czyli np. że reakcje osób badanych wywołał wprowadzony przez nas bodziec.

Ciąg dalszy na kartkach zrobionych przez Magdę.

Metodologia i techniki badań społecznych - ćwiczenia

1

17

indukcja

weryfikacja

dedukcja

1 krok

3 krok

2 krok

Ich Σ to pewna badana zbiorowość A

alienacja

bezsilność

bezsensowność

brak norm

izolacja

samoodrzucenie

przekonanie, że zachowanie nie wpływa na wynik

spostrzegany brak zdolności do rozumienia decyzji lub zdarzeń

przekonanie, że nieakceptowane zachowanie jest niezbędne

uczucie separacji wynikające z odrzucenia aprobowanych społecznie celów

odrzucenie społecznie definiowanego obrazu „ja”

zbiór pozycji kwestionariusza

zbiór pozycji kwestionariusza

zbiór pozycji kwestionariusza

zbiór pozycji kwestionariusza

zbiór pozycji kwestionariusza

odpowiedzi w kwestionariuszu

odpowiedzi w kwestionariuszu

odpowiedzi w kwestionariuszu

odpowiedzi w kwestionariuszu

odpowiedzi w kwestionariuszu

poziom teorii

poziom badań

---