SPIS TREŚĆI strona

1. Źródła kryzysu......................................................................................................................3

2. Wybuch kryzysu...................................................................................................................4

3. Przemysł wobec kryzysu......................................................................................................5

4. Monopolizacja .....................................................................................................................6

5. Bezrobocie ...........................................................................................................................8

6. Spadek cen ...........................................................................................................................9

7. Kryzys walutowy ...............................................................................................................10

8. Ocena kryzysu....................................................................................................................12

9. Bibliografia ........................................................................................................................13

10. Spis tabel ............................................................................................................................14

Źródła kryzysu

Korzystna koniunktura gospodarcza , panująca na świecie w drugiej połowie lat dwudziestych ,skłaniała do rokowania jak najlepszych nadziei na dalszą przyszłość. Tymczasem jednak nadciągał nowy kryzys.

Pierwszymi zwiastunami były odnotowane w 1928r w niektórych krajach następujące zjawiska:

• Powoli zaczęły narastać zapasy nie sprzedanych towarów w magazynach

• stopniowo też następowała obniżka cen:

• niektórych surowców

• wyrobów przemysłowych

• płodów rolnych

Powszechnie uważano , że występujące prognozy mają charakter przejściowy i szybko miną. Z historycznego spojrzenia na kryzysy wcześniejszych czasów można wywnioskować ,że im wyższy był stopień rozwoju gospodarczego świata , tym bardziej nasilała się destruktywna siła kryzysów. Załamania występowały początkowo bądź w jednym kraju, bądź w jednym dziale produkcji. Następnie przenosiły się w sposób żywiołowy na inne gałęzie i do innych państw bowiem mechanizm przenoszenia się kryzysu opierał się na bardziej rozbudowanym systemie powiązań gospodarczych. Im bardziej rozbudowane były światowe powiązania handlowe i kapitałowe, tym szybciej pogłębiało się załamanie. "Wielki kryzys załamał światowy system powiązań gospodarczych pomiędzy krajami uprzemysłowionymi a surowcowymi , zdezorganizował mechanizm wzrostu gospodarczego w krajach surowcowych , zdezorganizował mechanizm wzrostu gospodarczego w krajach surowcowych , zaostrzył i zmodyfikował rywalizację krajów najwyżej rozwiniętych" .

Kolejnym czynnikiem ,który należy uwzględnić rozważając źródła kryzysu gospodarczego jest tzw. "czynnik psychologiczny". Polegał on na tym , że kapitaliści ,do których kryzys docierał z pewnym opóźnieniem ,obserwując trudności krajów ościennych , powstrzymywali się od rozwijania produkcji i dokonywania inwestycji , przez co przyczyniali się do przekształcenia recesji w kryzys. Ponadto ludność obawiająca się utraty zatrudnienia oraz obniżki wynagrodzeń , zaczynali ograniczać zakupy w celu nagromadzenia rezerw

pieniężnych na wypadek bezrobocia lub spadku zarobków. Doprowadzało to w bardzo szybkim tempie zmniejszenia się popytu na wyroby przemysłu i rolnictwa ,a w ostatecznym efekcie przyspieszało załamanie.

Wybuch kryzysu

Wielki kryzys zaczął się w Stanach Zjednoczonych jesienią 1929r. Pierwsze oznaki recesji wystąpiły wcześniej. Od czerwca zaczęła maleć produkcja , od sierpnia zaczął się [spadek cen.23 Października nastąpiło załamanie notowań na giełdzie nowojorskiej. Opanowano je dzięki zbiorowemu wysiłkowi największych banków amerykańskich , ale 28 i 29 października spadek kursów akcji wystąpił ponownie, i to ze znacznie większą siłą. Posiadacze akcji wystraszeni tendencją spadkową i bojąc się , że będzie się ona nasilać , starali się wyzbyć posiadanych papierów. Doprowadziło to do gwałtownego wzrostu podaży. W tym samym czasie nabywcy wstrzymywali się z kupnem akcji ,mając nadzieję ,że ich kurs spadnie jeszcze bardziej. Zmniejszał się wiec popyt. W ciągi kilku dni taki stan doprowadził ,że wartość wielu papierów zmalała o ok. połowę. Bezpośrednim skutkiem było:

• dalsze zahamowanie inwestycji przemysłowych

• spadek produkcji

• zmniejszenie się zatrudnienia

Krach giełdowy był wypadkową zjawisk dokonujących się wcześniej w sferze produkcji i wymiany. Stanowił więc nie tyle początkowy moment załamania ,ile dramatyczne uzewnętrznienie się istniejących trudności gospodarczych. Spadek kursów w USA pociągnął za sobą analogiczne zjawiska w wielu innych krajach świata ,co było oczywiste ze względu na fakt ,że Stany Zjednoczone od końca I wojny światowej odgrywały kluczową rolę w świecie kapitalistycznym. Charakterystyczną cechą wielkiego kryzysu było jednak to, że w jego zasięgu znalazły się ostatecznie wszystkie kraje świata , związane z systemem kapitalistycznym. Kryzys objął także wszystkie dziedziny gospodarki : przemysł ,rolnictwo , handel wewnętrzny i zagraniczny , transport , system pieniężny oraz kredytowy.

Odmienne były oddziaływania zjawisk kryzysowych w państwach w różnym stopniu zaawansowania rozwoju gospodarczego. W krajach ,gdzie dominowała produkcja przemysłowa , cechą charakterystyczną był spadek produkcji , który w efekcie powodował gwałtowny wzrost bezrobocia co w następnej kolejności doprowadziło do zmniejszenia się dochodów ludności miejskiej ,a pośrednio wiejskiej. W krajach rolniczych , słaby rozwój przemysłu nie był tak odczuwalny. Bardziej natomiast odczuwano spadek cen artykułów rolnych, który prowadził do pauperyzacji wsi.

Chociaż przyczyny i przejawy kryzysu różnie kształtowały się w różnych krajach , ostateczny rezultat był wszędzie bardzo podobny. Malała produkcja przemysłowa ,rosło bezrobocie , spadały dochody wszystkich grup ludności , poczynając od wielkich kapitalistów i właścicielach ziemskich , poprzez handlarzy , bankierów ,a kończąc na chłopach i osobach żyjących z pracy najemnej.

Przemysł wobec kryzysu

Najbardziej uderzającą cechą kryzysu przemysłowego było gwałtowne kurczenie się produkcji. Jeśli rozmiary światowej produkcji przemysłowej w 1928r. Przyjmiemy za 100, to w 1929r osiągnęła rekordowy poziom 107% , aby w latach 1930-1932 obniżyć się stopniowo do 94% i 74%. Dopiero w 1933r. Produkcja zaczęła wzrastać i osiągnęła poziom 83% w porównaniu z 1928r. Spadek produkcji przemysłowej kształtował się odmiennie na różnych kontynentach. Szczegółowe dane zawiera tablica 1.

Tabela 1

Produkcja pozarolnicza w okresie wielkiego kryzysu według części świata

W latach 1929 - 1933

(1925-1929 = 100)

Źródło: Annuaire statistique de la Societe des Nations 1935/36, Genewa 1936

Najsilniej zmalała produkcja w Ameryce Północnej i Południowej, gdzie poziom wytwórczości pozarolniczej zmniejszył się w latach 1929-1932 ,aż o 52%.Na drugim miejscu znalazła się Europa , gdzie spadek produkcji wyniósł 35%.. Najsłabiej odczuła kryzys Azja, gdzie produkcja zmniejszyła się jedynie o 10% , przy czym nawet w okresie dnia kryzysu przekraczała ona przeciętny poziom osiągany w latach przedkryzysowych.

O tempie zmian produkcji przemysłowej w ważniejszych krajach informuje tablica 2.

Tabela 2

Ogólny wskaźnik produkcji przemysłowej w wybranych krajach przemysłowych

W latach 1930-1933

Źródło: Annuaire statistique de la Societe des Nations 1935/36, Genewa 1936

Jak wynika z tablicy 2 kryzys wywarł najsilniejszy wpływ na przemysł w Niemczech , Stanach zjednoczonych ,Polsce, Kanadzie ,Holandii. Stosunkowo najłagodniejszy przebieg miał natomiast w Grecji , Japonii, Danii ,Rumunii. Warto zauważyć ,że na ogół w najbardziej uprzemysłowionych państwach, gdzie stosunki kapitalistyczne przenikały całą gospodarkę, kryzys okazał się najdotkliwszy. Kraje słabiej rozwinięte odczuły spadek produkcji w mniejszym stopniu.Były oczywiście wyjątki. W większości rolnicza Polska znalazła się wśród państw najbardziej dotkniętych załamaniem ,zaś w odmiennej sytuacji była przemysłowa Japonia.

Monopolizacja

Spadek zysków przybrał tak wielkie rozmiary ,że właściciele przedsiębiorstw powstrzymywali się nie tylko od inwestycji , ale ograniczali nakłady na remonty. Trudności występowały szczególnie ostro w małych i średnich zakładach przemysłowych, stanowiących własność pojedynczych kapitalistów. Brak środków na unowocześnianie wytwarzania, przy równoczesnym zamrożeniu kapitałów obrotowych w trudnych do upłynnienia zapasach wyrobów gotowych , powodował , że liczna rzesza przedsiębiorstw bądź zamykała fabryki , bądź nawet bankrutowała.

Nienadążanie małych i średnich przedsiębiorstw w stale zaostrzającej się walce konkurencyjnej sprzyjało dalszemu rozwojowi różnego rodzaju organizacji monopolistycznych. Z jednej strony wielu kapitalistów widziało w nich jedyną metodę uchronienia się przed stratami i dlatego ,dążyło do organizacji nowych i uaktywniania istniejących karteli , syndykatów lub trustów. Z drugiej strony ,rosła siła istniejących już monopoli , uzależniały one od siebie słabsze ekonomicznie przedsiębiorstwa , które kryzys zmusił do rezygnacji z dotychczasowej samodzielności. Obie tendencje działały w jednakowym kierunku czyli do nasilenia procesów monopolizacji. Postępy monopolizacji widoczne były nie tylko w obrębie poszczególnych państw , ale i w skali całego świata. Powstawało coraz więcej monopoli o zasięgu międzynarodowym. Obejmowały one również niektóre , najważniejsze z punktu widzenia gospodarki światowej , dziedziny produkcji i handlu w koloniach. Zmniejszała się liczba przedsiębiorstw prowadzących handel z krajami Afryki. Poprzez likwidację lub wchłonięcie słabszych konkurentów. Pozostałe przedsiębiorstwa z reguły znajdowały się pod kontrolą wielkich koncernów europejskich.

Narastająca monopolizacja wpływała równocześnie na zaostrzenie kryzysu. Monopole zainteresowane były bowiem zarówno utrzymywaniem cen na możliwie najwyższym poziomie , jak i obniżaniu kosztów wytwarzania., m.in. przez:

• obniżkę zarobków

• obniżkę cen płaconych dostawcom

W praktyce oznaczało to ograniczenie wielkości sprzedaży , wysokie ceny produktów zmonopolizowanych powodowały bowiem zmniejszenie liczby nabywców. Równocześnie na skutek niskich płac robotnicy i urzędnicy mogli kupować coraz mniejszą liczbę wyrobów przemysłowych. W wielu państwach zdawano sobie sprawę z ujemnych skutków działania monopoli. Nastroje antymonopolowe występowały szczególnie ostro w Stanach Zjednoczonych. W wielu jednak państwach rządy sprzyjały monopolom ,bowiem tylko wielkie organizacje monopolistyczne były w stanie forsować export w warunkach stale rosnącej konkurencji na rynkach światowych. Drobny producent nie miał wystarczających środków ani na reklamę , ani na utrzymanie sieci punktów sprzedaży i co najważniejsze nie posiadał kapitałów umożliwiających unowocześnianie produkcji w takim tempie , aby stale utrzymywać się w czołówce wytwórców. Był więc szybko wypierany z obcych rynków.

W państwach, w których w latach kryzysów wystąpił deficyt bilansu płatniczego , działalność eksportowa monopoli miała bardzo istotne znaczenie - zapewniała bowiem dopływ obcych walut. Dlatego też państwo udzielało poparcia monopolom , chociaż rządy często zdawały sobie sprawę z tego, że prowadzona przez monopole polityka wysokich cen uderzała w rozmiary produkcji i pogłębia kryzys i dlatego starały się doprowadzić do pewnej redukcji cen na rynku krajowym.

Pod wpływem rosnącego niezadowolenia społeczeństwa w latach kryzysu w wielu krajach wydano specjalne przepisy , dotyczące zasad działania organizacji monopolowych. Uderzały one jednak w organizacje słabsze. Potężne monopole dysponowały bowiem wieloma różnymi sposobami ,aby nowe przepisy nie ograniczały nadmiernie ich sposobu działania

Bezrobocie

Bezpośrednim rezultatem spadku produkcji był wzrost liczby osób pozbawionych pracy i możliwości zarobkowania. Dążenie do obniżki kosztów produkcji powodowało również intensyfikację procesów wytwórczych , osiąganą częściowo przez wprowadzenie nowych urządzeń , przede wszystkim jednak przez zmuszanie pracowników do bardziej wydajnej pracy. Według szacunków , w początku 1926r bezrobocie wśród robotników przemysłowych w 48 najbardziej uprzemysłowionych krajach świata wynosiło 14 mln osób , w lutym 1930r. wzrosło do 19.1mln , w styczniu 1931r. do 34.5mln , aby po roku osiągnąć liczbę 48,1 mln.

Liczba bezrobotnych była różna w różnych krajach. Zależało to przede wszystkim od stopnia rozwoju przemysłu , od stanu uruchomienia fabryk, a także od stopnia intensyfikacji procesów produkcyjnych. Największe bezrobocie wystąpiło w Stanach Zjednoczonych. W okresie dna kryzysu szacowano je na 12-15 mln osób. Drugie miejsce zajęły Niemcy - 5,5mln bezrobotnych, dalsze zaś Wielka Brytania - 2,7mln, Włochy 1,6 mln, Francja 1,4 mln, Czechosłowacja i Polska - po około 1 mln. Warunki życia ogromnej armii bezrobotnych były rozpaczliwe. Z reguły tylko przez krótki czas po utraceniu pracy otrzymywali pomoc z tytułu ubezpieczenia od bezrobocia , później zdani byli na własne siły bądź też działalność organizacji charytatywnych. Szczególnie trudna była sytuacja młodzieży , która w latach kryzysu osiągnęła wiek zdolności do pracy. O zdobyciu pracy prawie nie było mowy , a na naukę brak było pieniędzy. Podejmowane próby organizowania robót publicznych , w których zatrudniano niewielką część osób pozostających bez pracy , stanowiły tylko częściowe rozwiązania. Również skromne rezultaty przynosiły stosowane w różnych państwach zakazy podejmowania pracy w niektórych zawodach przez kobiety , przedłużanie czasu nauki szkolnej lub obniżenie wieku emerytalnego części pracowników. Posunięcia te miały na celu zmniejszenie się podaży siły roboczej , jednak nie mogły rozładować bezrobocia, ponieważ poszukujących pracy było zbyt wielu.

Spadek cen

Spadek cen był ogólną prawidłowością w okresie kryzysu. Dotyczył bowiem zarówno artykułów przemysłowych i surowców , jak i artykułów rolnych. Tablica 3 pokazuje tempo i skalę zmian cen artykułów rolnych.

Tabela 3

Wskaźniki cen hurtowych w złocie na rynkach światowych w latach 1929-1933

(1928=100)

Źródło: L.Luboszyc, Problemy marksistowsko-leninowskiej teorii kryzysów agrarnych , Warszawa 1951,s.201

Jak wynika z tablicy 3, najszybciej i najsilniej malały ceny artykułów rolnych. Następne miejsce zajęły surowce i półfabrykaty przemysłowe, zaś stosunkowo najmniej obniżały się ceny artykułów zmonopolizowanych , reprezentowanych w tablicy przez węgiel i żelazo.

Tabela 4

Światowe zapasy artykułów rolnych (bez ZSRR) w latach 1925-1933

(w tys. t)

Żródło: L.Luboszyc, Problemy marksistowsko-leninowskiej teorii kryzysów agrarnych , Warszawa 1951,s.201

Przyczyn tego zjawiska należy się upatrywać dla rolnictwa w postępującym ubożeniu ludności miejskiej , natomiast spadek zapotrzebowania na surowce w ograniczeniu produkcji przemysłowej. Ogromny wpływ na kształtowanie się cen miała bez wątpienia szybki wzrost zapasów.

Początkowo szybciej malały ceny artykułów roślinnych niż hodowlanych, dlatego też rolnicy ,korzystając z wyjątkowej taniości pasz , zaczęli przestawiać się na hodowlę. Doprowadziło to do nasilenia się spadku cen artykułów hodowlanych i nabiału.

Istotne znaczenie w przyspieszeniu spadku cen artykułów rolnych w porównaniu z cenami artykułów przemysłowych odgrywało również to, że rolnictwo znacznie trudniej poddawało się procesom monopolizacji produkcji. Stąd też możliwość śrubowania cen, np. przez ograniczenie produkcji lub podział rynku zbytu, była znacznie mniejsza niż w przemyśle. Należy także wspomnieć o różnorodnych próbach ograniczenia produkcji żywności lub nawet jej niszczenia w sytuacji ,gdy w wielu krajach ,nie tylko kolonialnych, duża liczba ludności głodowała ,nie mając co jeść. Tempo spadku cen rolnych było niejednakowe w różnych krajach. Znacznie większa była obniżka cen w państwach produkujących na export, stosunkowe mniejsza w krajach, w których istniała konieczność importu płodów rolnych. Zapasy zgromadzone przez eksporterów rosły szybko , co oddziaływało na spadek cen. Importerzy mogli bronić swego rolnictwa ,ograniczając przywóz artykułów rolnych np. poprzez:

• podwyższanie ceł

• reglamentacje importu.

Kryzys walutowy

W latach 30. stałość kursów walut opierała się na zasadzie ,że pieniądz musi mieć pokrycie w złocie lub walutach wymienialnych na złoto. Tymczasem kryzys doprowadził do zasadniczego naruszenia przyjętych założeń, co musiało doprowadzić do zachwiania systemu waluty złotej. Najwcześniej załamały się waluty krajów surowcowych Ameryki Południowej. W listopadzie 1929r zdeprecjonowany został peso argentyński i milrejs brazylijski; w grudniu tegoż roku oficjalnie zawieszono wymienialność na złoto Urugwaju i w Argentynie. Spadek wartości waluty urugwajskiej wyniósł do 1931r. 57% , argentyńskiej 39% , zaś brazylijskiej 48% w stosunku do parytetu. W 1930r. na wartości znacznie straciła waluta Australii i Wenezueli. W 1931r. sytuacja znacznie się pogorszyła. Załamanie walutowe zaczęło stopniowo obejmować niektóre wielkie mocarstwa. Przede wszystkim odczuto je w Niemczech , gdzie spadek koniunktury spowodował wycofanie kredytów przez zagranicznych wierzycieli. Aby chronić markę , w lipcu 1931 r. została wprowadzona w Niemczech kontrola dewizowa ,polegająca na poddawaniu nadzorowi państwa wszystkich płatności wobec zagranicy.

Również Wielka Brytania zaczęła odczuwać w 1931r. trudności płatnicze. Zmalały zagraniczne dochody z inwestycji i transportu morskiego, a ponadto wiele państw zawiesiło spłatę długów. Wpłynęło to na angielski bilans płatniczy i pociągnęło za sobą gwałtowny spadek rezerw złota w Banku Angielskim. Dlatego też 21 września 1931 r. podjęto dwie dramatyczne decyzje:

• zawieszono wymienialność funta szterlinga za złoto

• obniżono złoty parytet funta szterlinga

Załamanie waluty angielskiej miało skutki ogólnoświatowe. Rezerwy banków w wielu państwach przechowywano w funtach , dewaluacja zredukowała więc pokrycie tych walut , zachwiała też zaufanie do przechowywania rezerw banków centralnych w obcych środkach płatniczych W efekcie , w krajach pośrednio lub bezpośrednio związanych z funtem zniesiono wymienialność na złoto. Należały do nich kraje skandynawskie , Irlandia , Kolumbia, Egipt , Indie i Nowa Zelandia. , Kanada, Finlandia , Salwador , Japonia i Portugalia. Proces ten trwał przez cały 1932 r. W jego zasięgu znalazło się także najpotężniejsze mocarstwo kapitalistyczne - Stany Zjednoczone, gdzie też nie udało się obronić waluty. Załamanie dolara zostało formalnie przypieczętowane wprowadzeniem w marcu 1933 r. kontroli walutowej ,a w kwietniu zawieszeniem wymienialności na złoto i obniżeniem wartości w stosunku do parytetu

Ostatecznie kryzys doprowadził do załamania systemów walutowych prawie wszystkich państw kapitalistycznych. W niektórych krajach m.in. w Polsce w celu obrony waluty stosowano politykę deflacyjna polegająca na ograniczeniu obiegu pieniądza i utrzymywaniu jego wysokiej wartości. Polityka deflacyjna powodowała podrożenie kredytu i ograniczała możliwości wywozu , wpływała wiec hamująco na całokształt życia gospodarczego. Kryzys walutowy stanowił rezultat kryzysu przemysłowego i agrarnego oraz związanych z nimi perturbacji w handlu zagranicznym i w cyrkulacji kapitałów. W okresie najsilniejszego rozwoju , tzn. od 1931 r. kryzys walutowy znacznie przyczynił się do zaostrzenia przebiegu załamania we wszystkich działach gospodarki. Był więc nie tylko biernym wytworem kryzysu nadprodukcji , ale również czynnikiem powodującym jego nasilenie.

Ocena kryzysu

Wielki kryzys gospodarczy był niewątpliwie zjawiskiem negatywnym , który doprowadził do ruiny wiele gospodarek krajów kapitalistycznych. Jednak zjawisko to było nieuniknione bowiem zawsze po fazie rozkwitu następuje faza recesji i pojawia się kryzys. Stąd też bardzo ciężko jest ocenić czy można było go uniknąć w ten czy inny sposób. Otóż tak naprawdę nikt tego nie wie. Przeprowadzone analizy i symulacje oraz studia nad tym problemem nie przyniosły jednoznacznych rezultatów. Wielu ekonomistów twierdzi, że kryzys był czymś złym , są jednak głosy mówiące o jego ogromnych zaletach.

BIBLIOGRAFIA

1. W.McMordie :Czas wielkiego kryzysu ,Oxford University Press 1982 r.

2. J.Ciepleswki,I.Kostrowicki,Landau Z,Tomaszewski J:Dzieje gospodarcze świata do roku 1980,Państwowe wydawnictwo ekonomiczne, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1985

3. Encyklopedia PWN Warszawa 1985 r

4. W.Morawski.:Powrzechna historia gospodarcza 1918-91 ,Wydawnictwo "Floks" Warszawa 1994r.,str.130

5. Stemplowski: Zależność i wyzwanie. Argentyna wobec rywalizacji mocarstw anglosaskich i III Rzeszy , Warszawa 1975

6. J.Ciepleswki,I.Kostrowicki,Landau Z,Tomaszewski J:Dzieje gospodarcze świata do roku 1975 ,Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne,Warszawa 1977

Spis tabel strona

Tabela 1. Produkcja pozarolnicza w okresie wielkiego kryzysu według części świata w latach 1929-1933...................................................................................................................................5

Tabela 2. Ogólny wskaźnik produkcji przemysłowej w wybranych krajach przemysłowych w latach 1930-1933 ........................................................................................................................6

Tabela 3. Wskaźniki cen hurtowych w złocie na rynkach światowych w latach 1929-1933 ....9

Tabela 4. Światowe zapasy artykułów rolnych (bez ZSRR) w latach 1925-1933......................9

R. Stemplowski, Zależność i wyzwanie. Argentyna wobec rywalizacji mocarstw anglosaskich i III Rzeszy , Warszawa 1975, s36-37

J.Ciepleswki,I.Kostrowicki,Landau Z,Tomaszewski J:Dzieje gospodarcze świata do roku 1980 Warszawa 1985

W.Morawski.:Powrzechna historia gospodarcza 1918-91 Warszawa 1994, str.130

J.Ciepleswki,I.Kostrowicki,Landau Z,Tomaszewski J:Dzieje gospodarcze ...,op. cit., s.371

Encyklopedia PWN Warszawa 1985 r. str. 1574

W.McMordie :Czas wielkiego kryzysu ,Oxford 1982 r. str. 65

W.McMordie :Czas wielkiego ........., op. cit. str. 68

J.Ciepleswki,I.Kostrowicki,Landau Z,Tomaszewski J:Dzieje gospodarcze ...,op. cit., s.390

Ibid., str. 391

J.Ciepleswki,I.Kostrowicki,Landau Z,Tomaszewski J:Dzieje gospodarcze świata do roku 1975, Warszawa 1977 str. 350

Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl

2

---