Wybrane zagadnienia z filozofii

Wykład: 15 godz., ćwiczenia: 15 godz.

Forma zaliczenia: test

Osoba odpowiedzialna za treści kształcenia:

dr Cezary Makles

Cele kształcenia:

• zapoznanie studentów z wybranymi myślicielami i nurtami filozoficznymi,

• uświadomienie, iż poglądy filozoficzne stanowią teoretyczne zaplecze pedagogiki,

• zaznajomienie z niektórymi klasycznymi poglądami antropologicznymi, opisującymi człowieka oraz zróżnicowane (również pod względem predyspozycji zawodowych) typy osobowości,

• rozbudzanie własnych zainteresowań filozoficznych i zachęta do ich samodzielnego rozwijania

Treści kształcenia

1. Filozofia - definicje, przedmiot, dyscypliny, periodyzacja dziejów myśli filozoficznej w kręgu europejskim.

1. Etymologia - filozofia - z gr. filos - miłośnik, sofia - mądrość.

• dwojakie aspiracje - teoretyczne i praktyczne - mądrość - znajomość prawdy + praktykowanie moralności,

• miłość - pożądanie tego, czego się nie posiada (Eros z Uczty Platona - dziecię Biedy i Dostatku /s. 141/), wg legendy Pitagoras miał mówić o umiłowaniu jedynie a nie o posiadaniu mądrości, która jest dostępna tylko bogom, Sokrates twierdził „wiem, że nic nie wiem”, Platon nadał filozofii nowy sens - wiedzy o bycie pozazjawiskowym

2. Przedmiot

• jaka wiedza?

• ogólna (dająca pogląd na świat, najobszerniejsza, abstrakcyjna, pojęciowa, bo dotycząca niezmiennego bytu, poznawanego rozumowo),

• konieczna - bo dotycząca niezmiennego bytu, w przeciwieństwie do zmiennych zjawisk, taka jest wiedza pojęciowa,

• pewna; episteme - nie doksa;

+ teoretyczna, bezinteresowna (przeciwieństwo technicznej)

• o czym? - w różnych okresach dominowała odmienna problematyka: kosmos - przyroda, Bóg, człowiek, czas

3. Periodyzacja - możliwe różne podziały, najprostszy - trychotomiczny - np. u Tatarkiewicza:

• filozofia starożytna od VI w. p. Chr., wg Tatarkiewicza - wygasająca w VI w. po Chr.

• filozofia średniowieczna

• sporny początek średniowiecza

• 313 - edykt mediolański; 476 - gdy ostatniego cesarza Cesarstwa Zachodniego Romulusa Augustulusa obalił barbarzyński dowódca jego własnej gwardii przybocznej,Odoaker; 529 - gdy cesarz Justynian zamknął Akademię w Atenach i zmusił do milczenia filozofię neoplatońską, aby zapewnić swemu cesarstwu jednorodność polityczno-filozoficzno-religijną

• filozofia nowożytna - do teraz

4. Dyscypliny:

• dokonany przez Akademików klasyczny podział z IV w. p. Chr., z uwzględnieniem współczesnej nomenklatury i subdyscyplin szczegółowych oraz dyscyplin skojarzonych (~):

• nauka o bycie - pierwotnie zwana fizyką -- współcześnie metafizyką (ta meta ta fizyka - poza fizyką), ontologią

• kosmologia - o wszechświecie,

• psychologia - o duszy,

• teologia - o Bogu

• n. o poznaniu - pierwotnie zw. logiką - obecnie - epistemologią lub gnozeologią

• teoria poznania - analizuje przebieg poznania,

• krytyka poznania - ocenia jego wyniki

~ logika formalna

~ metodologia

• n. o wartościach - pierwotnie - etyka - współcześnie - aksjologia

• etyka, ~ f. prawa, państwa, społeczeństwa, religii

• estetyka ~ f. sztuki

Pirewszy okres filozofii starożytnej

		1. arche (prapoczątek, prazasada); 2. kosmogonia - jak powstawał świat
VII - VI w. p. Chr.	Tales z Miletu	1. woda
	Anaksymander z Miletu	1. apeiron - bezkres
	Anaksymenes	powietrze hylozoiczna transformacja
VI/V w. p. Chr.	Heraklit z Efezu	ogień zmienność: powszechna - wariabilizm„wszystko płynie”, ogień spływa z górnych siedzib i skrapla się w wodę, ta wsiąka w ziemię, paruje i wraca do góry logiczna - według logosu (pewnego porządku) ogień zapala się i gaśnie - świat nie jest haosem
VI/V	Parmenides z Elei - rówieśnik Heraklita i jego teoretyczny przeciwnik	1. - wszystko co istnieje, istnieje od zawsze „ nic nie może powstać z tego, czego nie ma, a to co jest, nie może przestać być", zmysły dają nam fałszywy obraz świata, obraz, który nie zgadza się z ludzkim rozumem, nic się nie zmienia i dla tego nie można polegać na wrażeniach zmysłowych.
490-430	Empedokles	1. 4 pierwotne składniki: ziemia, powietrze, ogień i woda, wymieszane ze sobą w odpowiednich proporcjach, łączą się one i rozdzielają; 2. dwie siły: miłość łączy, niezgoda dzieli
500-428	Anaksagoras	bardzo maleńkie cząsteczki, ale nawet w najmniejszych cząstkach jest część wszystkiego, duch - pewną rozumną siłę porządkującą i tworzącą
460-360	Demokryt z Abdery	atomy - małych niewidocznych cząsteczek z których każda jest wieczna i niezmienna; w przyrodzie znajduje się ich nieskończenie wiele, o bardzo różnych formach dzięki czemu mogą one się łączyć ze sobą w rozmaite ciała; kiedy jakieś ciało ginie, atomy rozłączają się i znów mogą służyć do budowy innych ciał; żadnej siły, która mogłaby łączyć atomy; istnieje jedynie próżnia i atomy; ale wszystko dzieje się mechanicznie, podlega nieuchronnym prawom przyrody;
570-497	Pitagoras, pitagorejczycy	1. bezkres i granica (liczby)

• Początki filozofii europejskiej (filozofia przyrody, problematyka „arche” - prazasady wszechrzeczy).

II.

Sokrates

(469 - 399 p. Chr.) - Ateńczyk, żołnierz, urzędnik, jako filozof

• dokonał humanizacji filozofii - był zainteresowany wyłącznie człowiekiem, otaczającym światem - nie - „Ja przecież lubię się uczyć. A okolice i drzewa niczego mnie nie chcą nauczyć, tylko ludzie na mieście”,

• był filozofem dialektycznym - przez rozmowę doprowadzał do poznania prawdy;

• nauczyciel rozumu, myślenia (logik), mającego prowadzić do cnoty (etyk);

posiadał licznych uczniów, zwolenników, ale także krytyków (komediopisarze Ameipsjas i Ajschylos - autor Sokratesa w chmurach) i przeciwników (Anylos - przywódca demokratyczny, Likon - mówca, Meletos - poeta, ci trzej oskarżyli go o psucie młodzieży i nauczanie wiary w nowych bogów. Oskarżono go po zniesieniu dyktatury 30 tyranów, ustanowionej po przegraniu przez Ateny wojny ze Spartą. Sokrates krytykował demokrację i miał wśród tych rządzących przyjaciół, w grę wchodził więc też motyw polityczny.

1. Etyka.

Cnota - arete - zespół zalet moralnych:

• uniwersalny i stały (wspólny wszystkim ludziom, a wszyscy ludzie nie mogli się zejść, by go ustanowić), opozycja wobec sofistów

• jest dobrem najwyższym, inne są niższe i pozorne, a nieraz w skutkach złe „Czyż nie wstydzisz się dbać o pieniądze, sławę, zaszczyty, a nie o rozum, prawdę i o to, by dusza stała się najlepsza?”

• cnota prowadzi zawsze do szczęścia, przynosi pożytek (ale szczęście niejedno ma imię),

• cnota jest wiedzą „Jest jedno i to samo wiedzieć co jest sprawiedliwe i być sprawiedliwym” - intelektualizm etyczny,

• zło wynika z niewiedzy, nieznajomości dobra lub znajomości powierzchownej

• cnoty, jak każdej wiedzy, można się uczyć,

• cnota jest intuicyjną SAMOwiedzą - leży w głębi człowieka, jak płód w łonie brzemiennej - Sokrates powiadał ”poznaj samego siebie!”, by wydobyć tę wiedzę; służyć temu ma Sokratesowa sztuka położnicza

• głupota skazuje na niemoralność - nie każdego da się nauczyć, ale jedynie takiego, kto jest pojętny, „z natury dobry”, ma szlachetną duszę, jest moralnie wrażliwy; podobnie, nie można wydobyć dziecka z łona bezpłodnej

2. Metoda

• elenktyczna - zbijająca, przyjęcie tezy przeciwnika za słuszną (ironia) i poprzez serię pytań sprowadzenie jej do absurdu; stosowana wobec ludzi, przekonanych, że coś doskonale wiedzą, odkrywała ich niewiedzę, „wiem, że nic nie wiem”; demaskowanie niewiedzy, obalanie fałszywych przekonań

• maieutyczna - sztuka położnicza - stawianie pytań, służących wydobywaniu prawdy,

• wyjście od faktów uznanych i sprawdzonych, traktowanych jako przesłanki,

• analogia do sytuacji moralnej - pomaga określić zakres pojęcia

• indukcja - z wielu rzeczy podobnych wychwytuje się elementy wspólne - cechy, które składają się na pewną jakość;

• definiowanie poszukiwanej jakości przy pomocy cech wspólnych.

• rygoryzm moralny - tylko postępowanie wynikające z rozumnej cnoty - intuicyjnego przeżycia prawdy - jest moralnie wartościowe,

III.

Platon

1. Idee

pojęcia - pojmowane za Sokratesem	Rzeczy - za Heraklitem
jedność	Różnorodność, mnogość
stałość	Zmienność
wieczność	Przemijalność
są przedmiotem poznania rozumowego	są przedmiotem zmysłowych spostrzeżeń
wniosek - przedmiotem pojęć nie mogą być rzeczy
istnieje inny wymiar rzeczywistości, któremu odpowiada rzeczywistość pojęć
istnieją przedmioty - idee, które są przedmiotami pojęć
tylko idee istnieją naprawdę	Rzeczy jedynie stają się, są przelotne
idee są pierwowzorami rzeczy	Rzeczy są cieniami idei
idee są obecne w rzeczach	Rzeczy uczestniczą w ideach
niefizyczne, ale też niepsychiczne - nie są tylko myślami, można je interpretować logicznie - zespół takich a nie innych cech, np. idea nienapisanej, ale możliwej książki, religijnie - byty pozaziemskie - z „niebiańskich miejsc”	Fizyczne

2. Dusza:

• czynnik życia, ale niematerialny - u poprzedników była subtelną materią, tu - jest jej przeciwieństwem,

• to, co samo wprowadza się w ruch,

• poznanie - funkcją duszy, w szczególności poznanie idei, to jest w oczywisty sposób niezależne od zmysłów, te zaś są tylko narzędziami duszy,

• pierwiastek nieśmiertelny, niezależny od ciała, doskonalszy, czasowo w ciele uwięziony, za karę, pierwotnie była bez ciała, przebywała z ideami, stąd je zna, zesłana w ciało za grzech, pokutuje w ciele, wyzwala się przez poznanie filozoficzne

3. Świat:

• harmonia zasadą budowy świata - jest pełen ładu (kulistość ziemi, okrężne tory planet) - rządzi nim rozum i ład,

• trzy przyczyny stworzenia świata:

• sprawcza - Demiurg, boski budowniczy, kierujący się miłością,

• celowa - realizacja idei w tworzywie

• materialna - tworzywo - istniejące wiecznie, jak idee, pierwotnie nieokreślone, bezkształtne, nieograniczone (apeiron!)

IV

św. Augustyn Aureliusz

- teocentryczna filozofia, supranaturalizm, irracjonalizm, woluntaryzm

(354 - 430), * Tagasta w Numidii, nauczyciel retoryki w Kartaginie, utracjusz, manichejczyk, sceptyk, neoplatończyk, pod wpł. biskupa Ambrożego w Mediolanie nawrócił się w 387, ks., bp Hippony

Contra Academicos, De vita beata, De quantitae animae, Confessiones, De Trinitate, De civitate Dei, Retractationes

1. Teoria poznania:

• poznanie jest warunkiem koniecznym szczęścia, poznanie Boga i własnej duszy „Pragnę znać Boga i duszę. I nic więcej? Nic więcej”

• pewność wiedzy psychologicznej, problematyczność fizykalnej - nadużyciem jest odnoszenie treści doznawanych zjawisk do przedmiotów zewnętrznych, powinno się mówić o samych przeżyciach wewnętrznych,

• wiedza psychologiczna jest oczywista - nie wymaga dowodu: „Ty, który chcesz poznać siebie, czy wiesz, że istniejesz? Wiem. Skąd to wiesz? Nie wiem. Czy wiesz, że myślisz? Wiem”. ...

• przedmiotem wiedzy psychologicznej mogą być oprócz zjawisk fizykalnych:

• sama dusza - lepiej nam znana niż ciało

• prawdy wieczne, które odbieramy, a nie dochodzimy do nich jak u Arystotelesa, umysł jest na to zbyt ograniczony, więc znaczy to, że są to prawdy wieczne

• Bóg udziela człowiekowi ŁASKI poznania tych prawd przez iluminację - oświecenie, które jest poznaniem intuicyjnym, widzeniem intelektualnym visio intellectualis, spotęgowaniem władz poznawczych, jest to więc poznanie mistyczne (z udziałem Boga) ale nie- jak u Platona czy neoplatończyków - ekstazą i zjednoczeniem z Bogiem

2. Metafizyka teocentryczna:

• istnieje idealny świat prawd wiecznych, a że wieczność jest atrybutem Boga, to istnieją one w Bogu, jako jego wieczne myśli „Idee są to główne formy lub zasady rzeczy, trwałe i niezmienne, które znajdują się w umyśle Bożym” - w Bogu są obecne wzory rzeczy świata realnego - egzemplaryzm, które połączone z materią dały świat realny

• Bóg istnieje koniecznie, gdyż On jest źródłem wszystkiego, co wieczne, nieskończone - infinityzm

• dusza jest również wieczna, skoro poznaje wieczne prawdy

• Bóg jest najwyższym bytem summa essentia, jest samoistny - istnieje koniecznie, a pozostałych rzeczy mogłoby nie być

• Bóg jest stwórcą świata i podtrzymuje go w sposób ciągły creatio continua: „Gdyby Bóg rzeczom stworzonym swą twórczą moc odjął, przepadłyby”

• woluntaryzm - Bóg stworzył świat, bo chciał

• Bóg jest najwyższym przedmiotem poznania - bo jest bytem absolutnym

• Bóg jest przyczyną poznania

• Bóg jest najwyższym dobrem i źródłem wszelkiego dobra „Dobre to dla mnie tyle, co przynależne Bogu”

• Bóg jest ostatecznym celem człowieka „Uczyniłeś nas dla siebie i niespokojne jest serce nasze, póki nie spocznie w Tobie”

• Bóg jest przyczyną poznania, szczęścia, bo to On powołuje wybranych

3. Psychologia:

• spirytualizm - dusza substancją samoistną, niematerialną, obdarzoną poznaniem, wolą ,

• dusza jest w pełni niezależna od ciała - nie znajduje się w jednym miejscu - czuje podrażnienie dowolnej części ciała,

• dusza jest doskonalsza od ciała, bo jest nieśmiertelna i niezniszczalna, nieśmiertelna, ma udział w wieczności, poznaje prawdy wieczne

• dusza jest lepiej nam znana niż ciało, którego dotyczą ograniczenia poznawcze, odnoszące się do świata fizykalnego w ogóle

• ciało przeszkadza w poznawaniu duchowym, rozprasza je

• należy więc dbać o duszę i nie folgować cielesności;

• woluntaryzm - przewaga napędzającej woli nad biernym rozumem - przeciwieństwo intelektualizmu etycznego - dotyczy to zarówno działalności poznawczej jak i praktycznej

• irracjonalizm - poznanie rozumowe bywa warunkowane przez uprzednią wiarę „Nie pojmiesz patrząc, staraj się zrozumieć wierząc. Natęż ostrze oczu twego serca i patrz, a nastaw uszy serca i słuchaj”,

• niekiedy rozum i wiara są wobec siebie komplementarne: „Zrozum, byś mógł wierzyć, wierz, byś mógł zrozumieć”, „Są rzeczy, którym wierzyć nie będziemy, jeśli ich nie zrozumiemy, i są inne, których nie zrozumiemy, jeśli nie będziemy w nie wierzyć”

4. Teodycea - świat jest stworzony przez Boga, więc skąd zło?

• świat był stworzony jako dobry, a zepsuła go zła wola

• wszelkie stworzenie jest dobre, zło jest negatywne - jest brakiem dobra - carentia boni

• zło jest konieczne dla harmonii świata - Bóg wolał stworzyć większe dobro ze złem niż mniejsze dobro bez zła

5. Zło:

• pycha - brak bojaźni Bożej - liczenia się z Bogiem i Jego prawem, na skutek braku wiary lub braku miłości Boga

• pożądliwość - zabieganie o dobra niskie i pozorne, kosztem wyższych - wybór mniejszego dobra

6. Łaska - czynnik udzielający poznania, wiary, zmieniający postępowanie:

• darmo dana wybrany - predestynacja

• walka z pelagianizmem - naturalizmem (intelektualizmem) w etyce

7. Państwo ziemskie i państwo Boże, pierwsza historiozofia

Kontynuacje:

• renesans karoliński - VIII-IX w.

• augustynizm XIII w. - reakcja na Tomasza

• Reformacja XVI w. - Marcin Luter

• Reformacja XVII w. - Jansenius

V

św. Tomasz z Akwinu (1225-1274)

1. Wiara a wiedza:

• pierwsza jest dziedziną rozumu, druga - objawienia

• szeroka dziedzina rozumu obejmuje: istnienie Boga, Jego atrybuty, Jego działanie

• niektóre prawdy - prawdy wiary - są jednak niedowodliwe: grzech pierworodny, Trójca, wcielenie

• prawd wiary można jednak bronić rozumowo, zbijając kontrargumenty

prawdy wiary nie sprzeciwiają się rozumowi, prawda jest jedna i pochodzi od Boga filozofia jest praeambula fidei (przygotowaniem dowiary)

2. Metafizyka - umiarkowany realizm pojęciowy:

• substancjalnie, czyli samoistnie, istnieją tylko rzeczy jednostkowe

• uniwersalia - pojęcia ogólne, odpowiadające ideom, istnieją tylko w łączczności z rzeczami jednostkowymi:

• uniwersale in re- uniwersalium w rzeczy -konkretne cechy zawarte w rzeczy a obecne w pojęciu

• universale post rem - uniwersalium po rzeczy, zwane też refleksyjnym-pojęcie wytworzone po kontakcie z rzeczami, w drodze abstrakcji cech wspólnych

• universale ante rem uniwersalium przed rzeczami - idee rzeczy w umyśle Boga, obecne przed stworzeniem według nich świata

3. Złożenia bytowe:

• istota (essentia) - cechy, obecne w danej rzeczy

• istnienie (existentia) - w przypadku rzeczy ze świata jest odrebna od istoty, jedynie w przypadku Boga, przynależy do niej, dlatego Bóg jest bytem koniecznym

• forma - podstawa tego, co ogólne - cechy gatunkowe, istoty duchowe mają tylko formę

• materia - podstawa zmienności i mnogości, przynależnej do świata cielesnego

• potencja i akt - jak u Arystotelesa; forma jest aktem, materia - potencją

4. Istnienie Boga:

• jest dowodzone a posteriori - po [doświadczeniu] - świata rzeczy skończonych i niesamoistnych, odsyłającego do swojej doskonałej przyczyny - Boga,

• 5 dowodów na istnienie Boga:

1. z ruchu - musiał być pierwszy poruszyciel

2. z niesamoistności świata - istnieć musi byt samoistny

3. z przypadkowości rzeczy - istnieć musi byt konieczny

4. z gradacji doskonałości - istnieć musi byt najdoskonalszy

5. z powszechnej celowości

• przymioty Boga są poznawalne rozumowo, ale pośrednio: przez negację (przymioty negatywne - jaki nie jest Bóg) oraz przez eminencję - nieskończone wzmożenie (naj... - przymioty pozytywne - jaki nie jest Bóg)

• istotą metafizyczną Boga jest samoistność (aseitas) - istnienie samemu przez się, bez przyczyny stąd - przez negację - dalsze właściwości:

• niezmienność - bo któżby mógł zmienić to, co samoistne

• wieczność - brak początku i końca, bo byłyby one zmianami

• niematerialność - bo tylko forma jest niezmienna

• prostota (niezłożoność) - bo złożona jest tylko materia

• istota identyczna z istnieniem (!) - bo to, co proste nie ma składników

• niedefiniowalność (w klasyczny sposób) - bo nie ma dla Niego rodzaju gatunkowego

• przymioty pozytywne: doskonałość, mądrość, wszechmoc, inteligencja, wola

6. Nauka o świecie:

kosmogonia - pochodzenie świata:

• Bóg bezpośrednim stwórcą świata

• creatio ex nihillo - stworzenie z niczego, a nie np. z odwiecznej materii - wtedy byłaby ona też samoistna - jak Bóg

• stworzenie aktem woli - Bóg chciał, a nie musiał

• stworzenie według idei Bożych - universalia ante rem

budowa świata:

• dzieło rozumne i celowe

• mnogość stworzeń - środkiem wyrazu Bożej istoty

• gradacja stworzeń: żywioły, materia nieorganiczna, rośliny, zwierzęta, człowiek, anioły - czyste inteligencje, Bóg

7. Nauka o duszy - psychologia:

• człowieka nie należy utożsamiać z samą duszą - nie jest ona samoistna

• człowiek jest jednością psychofizyczną - hylemorfizm - nie istnieje sama forma ani sama materia, a jedynie połączenie

• dusza jest arystotelesowską formą człowieka - pierwiastkiem czynnym, rozumnym, obejmuje również funkcje fizyczne

• ciało jest materią człowieka

8. Nauka o poznaniu (epistemologia):

- obiektywizm - poznajemy głównie świat zewnętrzny

- empiryzm genetyczny - wszelkie poznanie bierze początek w doświadczeniu

• poznanie zmysłowe jest receptywne - bierne, przedmiot podczas kontaktu powoduje za pośrednictwem zmysłów powstanie w duszy jego obrazu (species)

• poznanie umysłowe jest zależne od zmysłów - univeresalia post re - na podstawie universalia in re (postrzeganych zmysłowo), nasze poznanie rozwija się w drodze abstrakcji

• nie mamy żadnych idei wrodzonych, Bóg nas nie oświeca, pokazując nam idee, takie poznanie mogą mieć aniołowie, bo nie mają zmysłów

• poznanie duszy jest pośrednie, refleksyjne (odwrotnie niż u Augustyna), dane nam są głównie rzeczy zewnętrzne

9. Etyka:

• intelektualizm - (odwrotnie niż u Augustyna) - rozum kieruje wolą!

• ostatecznym celem człowieka jest szczęście - poznanie Boga

VI

Kartezjusz

wł. Rene Descartes (1596-1650) - twórca sceptycyzmu metodycznego, człowiek doby rewolucji intelektualnej:

• konflikty religijne między katolikami a protestantami - kryzys autorytetu - Biblia czy papież

• konflikt miedzy zwolennikami starego, arystotelesowsko-ptolemeuszowego obrazu świata a rzecznikami nowoczesnych teorii Kopernika, Galileusza, Keplera - zmysły łudzą, to ziemia się kręci, wszyscy się mylili

• sceptyczne tendencje wśród uczonych - utrata wiary w znalezienie ostatecznej, pewnej podstawy wiedzy

Zamysł poszukiwań, nakreślony w Medytacjach o pierwszej filozofii (1640):

skoro wiele rzeczy pozornie pewnych i oczywistych okazało się wątpliwymi, to należałoby sprawdzić nie tyle poszczególne twierdzenia, bo to byłoby niewykonalne, ale całe kategorie twierdzeń, np. konstatujących wyniki postrzeżeń zmysłowych, aby sprawdzić, czy dany rodzaj jest w ogóle wiarygodny i można na nim budować wiedzę pewną:

1. dane zmysłowe

• znamy liczne przekłamania: z daleka rzecz się wydaje czym innym niż z bliska, zanurzona w wodzie - wygląda inaczej - np. wiosło wydaje się złamane, alkohol, narkotyki, choroby psychiczne

• skoro tak, to nie ma pewności, że zmysły nie mylą nas w innych sprawach, tyle, że w sposób tak konsekwentny, że nie widzimy tego

• hipoteza snu - a jeśli to wszystko się śni? - jak stwierdzić, że zmysły nie łudzą?

• ale z drugiej strony we śnie pojawiają się rzeczy, które w jakiś sposób w ogóle istnieją - ludzie, przedmioty, kształty, kolory, czy zatem sen nie przedstawia czegokolwiek prawdziwego?

• jednak mogą one być częścią pewnego trwałego świata-snu!

• niemniej panują w nim relacje, których nie da się złamać - arytmetyka i geometria - 2+2 to zawsze 4, trójkąt ma zawsze3 kąty

2. Hipoteza Boga - zwodziciela

• może jednak to wszystko, czego doświadczam, łącznie z elementami niezmiennymi, np. arytmetyką, jest konsekwentną iluzją, w której utrzymuje mnie Bóg, a cały świat może być inny niż sądzę, lub nawet nie istnieć

• ale Bóg jest dobry, jakby więc mógł tego pragnąć? - niemożliwe

• a jednak dopuszcza, że w pewnych rzeczach z całą pewnością się mylę, a skoro jest dobry, to czemu na to pozwala?

• skoro więc mogę się konsekwentnie mylić, tak, że tego nie dostrzegam, to mogę też we wszelkich wnioskowaniach!

• czy zatem można w ogóle coś naprawdę i na pewno wiedzieć? czy istnieje wiedza, która oprze się radykalnym argumentom sceptycznym?

3. „Ja jestem, ja istnieję” - musi być prawdą (Myślę, więc jestem), myślę, czyli mam świadomość

4. Twierdzenie to jest pewne i może stanowić wzór wiedzy pewnej, której znamionami są:

• jasność - gdy coś jest obecne i niczym nie przysłonięte, tak, że nie można ignorować jego obecności:

• żywe doświadczenia zmysłowe, np. ból zęba

• myśli, np. idee matematyczne

• wyrazistość - gdy coś jest na tyle oddzielone od innych rzeczy i jest tak ścisłe, że nie zawiera innych rzeczy, tak, iż poznajemy tylko to coś; w przypadku bólu zęba nie ma zazwyczaj pewności, który to ząb (dlatego Kartezjusz uważał, że ból zęba jest w umyśle, nie w zębie!)

5. Rewizja przedmiotów myśli - idei - w poszukiwaniu jasnych i wyrazistych - trojakie idee:

• wzięte z doświadczenia - katedra Notre-Dame, słońce

• wymyślone - syrena, chochlik

• idee wrodzone:

• jedyne jasne i wyraźne zarazem

• nie wzięte z doświadczenia, np. idea koła - w naturze nie ma nic doskonałego

• nie można ich wytworzyć samemu, bo koło jest doskonałe, a człowiek - nie muszą pochodzić od Boga, bo tylko On dorównuje im doskonałością - więc Bóg musi koniecznie istnieć - to kolejna idea jasna i wyraźna

6. Wiedza pewna musi dotyczyć sądów o ideach jasnych i wyraźnych, gdyż:

• pochodzą one od Boga

• Bóg nie może nas zwodzić

7. Sądy o wszelkich innych rzeczach są obarczone ryzykiem błędu, gdyż:

• dotyczą idei wziętych z doświadczenia lub wytworzonych

• pochodzą one od niedoskonałego świata lub niedoskonałego człowieka

8. Świat zewnętrzny musi istnieć, gdyż jest to naturalne przekonanie, tak, iż Bóg musiałby nas co do tego oszukiwać, gdyby było błędne, a przecież nie może, bo jest dobry; pewna też jest jego rozciągłość i obowiązywanie w nim idei matematycznych

VII

Dawid Hume

(1711 - 1776) szkocki filozof, za życia bardziej znany jako historyk - autor popularnej historii średniowiecznej Anglii; obecnie jest przede wszystkim pamiętany jako wybitny filozof głównie za przemyślenia dotyczące metodologii nauk empirycznych stworzenie najpełniejszej brytyjskiej koncepcji empiryzmu, oraz sformułowanie zasady metaetycznez, zwaną gilotyną Hume`a.

Filozofia Hume`a, uprawiana wobec sceptycyzmu, zakładała, że ponieważ wszelka wiedza jest ludzkim tworem, to rzucenie światła na naturę człowieka, przyniesie wgląd w naturę samej wiedzy

1. Treści świadomości - impresje - są dwojakie:

• wrażenia - zmysłowe, silniejsze niż idee

• idee - mentalne

2. Jedne i drugie mogą być:

• proste - niedopuszczające rozróżnienia i oddzielenia,

• złożone

3. Wszelkie idee pochodzą z doświadczenia - empiryzm

4. W stosunku do idei wyróżnić można 3 zjawiska:

• pamięć

• wyobraźnia - pozwalająca tworzyć idee złożone, nieraz fantastyczne, np. syrena

• wzorce kojarzenia - zasady według których jedna idea wywołuje drugą, na zasadach:

• podobieństwa

• czasowej i przestrzennej styczności

• związku przyczynowego

5. Wiedza:

• składa się z informacji uzyskiwanych przez porównanie 2 lub więcej idei i ustalenie stosunku między nimi - jest to sposób intuicyjny i pewny, tak powstaje wiedza niepodlegająca wątpieniu, np. arytmetyka, badająca stałe stosunki między elementami przestrzennymi

• powiązanie przyczynowe budzi jednak wątpliwości:

• przyczyna nie jest cechą zjawiska

• koincydencja nie jest niczym więcej jak bezpośrednim sąsiedztwem i następowaniem po sobie (zwierzę pada po huku wystrzału - ale czy huk jest przyczyną?)

• przyczyna jest koincydencją konieczną, a tej postulowanej konieczności nijak nie można udowodnić

• idei przyczyny nie ma w zjawisku (dźwięk fortepianu sam w sobie nie zawiera idei fortepianu), nie wynika ona także z rozumowania naukowego (z samego wrażenia nie wynika żaden wniosek), a skoro taką ideę mamy, to pytanie: skąd?; inaczej mówiąc: dlaczego myślimy, że pojedyncze przyczyny muszą mieć konkretne skutki i dlaczego wnioskujemy z jednych o drugich

• do idei konkretnego powiązania przyczynowego dochodzimy na podstawie wielokrotnych doświadczeń danej koincydencji,

• bezwiednie zakładamy obowiązywanie zasady jednolitości przyrody, co gwarantowałoby, że w przyszłości zjawiska wiązać się będą tak, jak w przeszłości, ta zasada jest matrycą dla wszystkich konstruowanych przez nas związków przyczynowych

• zachowujemy się jak psy Pawłowa!

• zasady jednolitości przyrody nie jesteśmy jednak w stanie nijak dowieść

• ogólnych twierdzeń o koniecznych następstwach zjawisk - nie możemy udowodnić logicznie - indukcja niezupełna

• zatem konieczność jest wewnętrzna, irracjonalną impresją umysłu, rysem ludzkiej natury, nakładającym się na obserwowane doświadczenia, przyzwyczajeniem mentalnym

6. Inne nawyki mentalne:

• istnienie ciał zewnętrznych

• istnienie trwałej istoty wewnętrznej człowieka, zwanej jaźnią

• istnieje jakiś rodzaj rozumnego uporządkowania naszych doświadczeń w wiedzę

7. Tymczasem przy krytycznym spojrzeniu, za tymi przekonaniami nie stoi nic więcej poza jakimś silnym przeświadczeniem, są one całkiem nieuzasadnione, mamy kontakt tylko z własnymi postrzeżeniami, z których nie wynika istnienie ciał zewnętrznych, związki przyczynowe itp., poznanie czegokolwiek więcej jest niemożliwe - agnostycyzm

8. Przymus wiary - krytyka nie jest w stanie osłabić w nas sugestywności tych irracjonalnych przeświadczeń, choć wiemy, że są nieuzasadnione, to nadal je wyznajemy

9. Etyka - gilotyna Hume`a: z żadnego zdania opisowego nie wynika logicznie zdanie imperatywne, np. ze zdania „Ktoś jest głodny” nie wynika żadną miarą zdanie „Głodnego należy nakarmić”.

VIII

Immanuel Kant

Urodzony 22 kwietnia 1724 roku w Królewcu. Pochodził z ubogiej rodziny, był czwartym z 10 dzieci rymarza. Dobry uczeń, sponsorowany przez mecenasów, w wieku 16 lat rozpoczął studia. Zarabiał grając hazardowo w bilard. Był niemieckim filozofem, w jego życiu przeważała monotonia, albowiem prowadził typowo pedantyczny styl życia. Mieszkańcy Królewca mogli według jego przechadzek regulować zegarki, ponieważ Kant o jednej i tej samej porze przechadzał się ulicą. Wstawał o zawsze o 5 rano i brał się za "rzeczy cięższe", następnie o godz. 7 szedł do pracy na Uniwersytet w Królewcu, wykładając tam dwie godziny. Przebywał na Uniwersytecie w Królewcu 40 lat, rezygnując z innych lepszych ofert. Żył równo 80 lat.

Do jego najważniejszych dzieł należą:

• Krytyka czystego rozumu,

• Krytyka praktycznego rozumu,

• Krytyka władzy sądzenia.

1. Trzy stadia filozofii według Kanta:

• dogmatyzm - filozofia zorientowana ontologicznie, filozofia przedmiotu, wychodząca od tego, co zewnętrzne nie badającą możliwości poznania przedmiotu, szedł w parze z racjonalizmem, jest ślepym zaufaniem do rozumu,

• sceptycyzm - filozofia wątpienia - szedł w parze z empiryzmem i subiektywizmem, a empiryzm konsekwentny prowadzi do relatywizmu, ponieważ zmysły są zawsze nakierowane na to, co zmienne i indywidualne; filozofia podmiotu, przy czym sceptycy redukują podmiot do zmysłowości'

• krytycyzm (od gr. krinein - osądzać, rozróżniać, stawiać pod sąd) - propozycja Kanta - droga pośrednią między dogmatyzmem a sceptycyzmem, filozofia nie zorientowana ani na podmiot poznający, ani na poznawanie przedmiotu. Bada stosunek podmiotu do przedmiotu, relację zachodzącą między poznaniem a bytem.

2. Fenomenalizm (idealizm transcendentalny) i transcendentalne dyscypliny filozofii Kanta:

• rozróżnienie w akcie poznania:

• fenomenu - to, co postrzegane zmysłowo - obraz, zjawisko,

• noumen - to, co jest prawdziwym bytem, który się zjawia -i wywołuje w nas fenomen, a jest poza nim i jest niepoznawalny, idealny, a do jego istnienia dochodzi się rozumowo, przekracza on (transcenduje) granice podmiotu;

• warunkiem poznania (wystąpienia fenomenu) są też - obok noumenu - przeddoświadczenne - aprioryczne - własności podmiotu, których badaniu przeznaczył Kant dyscyplinę zwaną logiką transcendentalną:

• aprioryczne, bo nie będące przedmiotem poznania empirycznego, czyste formy naoczności - przedmiot estetyki transcendentalnej:

• przestrzeń,

• czas;

• zdolności poznawcze - przedmiot logiki transcendentalnej:

• rozsądek - zdolność tworzenia pojęć na podstawie materiału doświadczennego (i kategorii - 10 czystych pojęć rozumu, dzięki którym wrażenia porządkujemy w przedmioty) - przedmiot analityki transcendentalnej,

• rozum - zdolność wnioskowania - przeprowadzania operacji na pojęciach - tworzenia idei ponadzmysłowych - przedmiot dialektyki transcendentalnej.

3. Podział sądów:

• pierwsze kryterium - zależność od doświadczenia:

• a priori - przed doświadzeniem (lub bez jego potrzeby) „Kiedy zjem ciastko, to już go nie będzie”,

• a posteriori - po i na podstawie doświadczenia „Zupa jest za słona”;

• drugie kryterium - stosunek orzeczenia do podmiotu:

• analityczne - orzeczenie zawiera się w podmiocie np. „Kawaler nie ma żony”, takie sądy są zawsze pewne, ale nie powiększają wiedzy,

• syntetyczne - orzeczenie nie zawiera się w podmiocie „Kant był starym kawalerem”;

• stąd, z połączenia tych kryteriów powstają 4 kombinacje:

	a priori	a posteriori
syntetyczne	?	+
analityczne	+	-

• kwestią zasadniczą krytyki czystego rozumu jest możliwość sądów syntetycznych a priori - a więc takich, które wzbogacają wiedzę, nie odwołując się do doświadczenia;

• Kant dostrzegał takie sądy w matematyce i przyrodoznawstwie, więc zastanawiał się, jak są tam możliwe, zaś w odniesieniu do metafizyki, ze względu na brak postępu oraz oczywistości, zadawał raczej pytanie, czy jest ona w ogóle możliwa jako nauka

4. Przewrót kopernikański:

• dawniej sądzono, że poznajemy rzeczy jakie są

• Kant dowodzi, że rzeczy - to, co poznajemy, fenomeny - zależą od nas - naszych zdolności poznawczych,

• sądy syntetyczne a priori bywają prawdziwe, gdyż są ufundowane na tych samych kategoriach, które służą nam do przekształcania wrażeń w przedmioty,

5. Antynomie czystego rozumu i metafizyka:

• rozum tworzy idee ponadzmysłowe - Kant wymienia 3:

• (nie)istnienie Boga;

• (nie)śmiertelność duszy;

• (nie)wolność człowieka;

• metafizyka, jako nauka o przedmiotach ponadzmysłowych jest niemożliwa - nie ma bowiem żadnego ponadzmysłowego poznania - dlatego nie można rozstrzygnąć czy Bóg istnieje, czy dusza jest nieśmiertelna, czy człowiek jest wolny;

• natomiast metafizyka jako naturalna skłonność człowieka do tego, aby stawiać takie problemy, których nie można rozstrzygnąć, jest nie do uniknięcia i tej skłonności Kant nie próbuje wykorzenić, antynomie czystego rozumu stają się postulatami rozumu praktycznego, postulatami etycznymi.

6. Etyka:

• rygoryzm moralny - wartościowanie czynu ze względu nie na skutek, a na intencję:

• czyn legalny - zgodny z normą, lecz nie koniecznie moralny;

• czym moralny - motywowany normą;

• maksyma - subiektywna norma postępowania,

• imperatyw kategoryczny dwa z trzech sformułowań:

• „Postępuj tak, jakgdyby maksyma twojego postępowania przez wolę twą miała się stać ogólnym prawem przyrody”,

• „Postepuj tak, abyś człowieczeństwa tak w twej osobie, jako też w osobie każdego innego, używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka”.

IX

Georg Wilhelm Friedrich Hegel

Urodził się w 1770 roku w Stuttgarcie. Ukończył seminarium teologiczne w Tybindze. W wieku 35 lat został profesorem. Wykładał filozofię w wielu uniwersytetach, m.in na Uniwersytecie Berlińskim. HEGEL zmarł w 1831. Jest ostatnim filozofem nowożytności (dla tych, którzy wyróżniają po niej jeszcze filozofię współczesną).

„Hegel, łysy, banalny, obrzydliwy i odrażający, głupi szarlatan, który z bezprzykładną bezczelnością złączył absurd z głupota, co jest także rozważane prze: jego gładkich zwolenników jakby było nieśmiertelna prawda i cenione jest : tego powodu przez wszystkich durni [...] jest także winny zgubie intelektualne całego pokolenia". Nie ma wątpliwości, że powyższe zdanie musiał napisa: filozof, który żywił głęboka urazę do Hegla. l rzeczywiście, jest ono dziełem Schopenhauera, którego pisma są pełne tego rodzaju inwektyw, dalekich od salonowej krytyki panującej w naszych dobrze ułożonych czasach. Schopenhauer niewątpliwie miał powody, aby nie cenić Hegla, którego w innym miejscu zwie „duchowym ludożerca", jego filozofie zaś określa jako „piekielny kram słów, galimatias pozbawiony sensu, filozoficzna błazenadę".

(R. Palacz, Klasycy filozofii, Warszawa 1987, s. 170

1. Idealizm obiektywny, logiczny, ewolucyjny:

• myśl jest pierwotna w stosunku do rzeczy (idealizm),

• rzecz jest wytworem myśli,

• bytem właściwym jest myśl, zatem...

• byt jest ogólny,

• byt jest rozumiany kolektywnie - jest jeden - obejmuje wszystko, jest absolutem (nie ma wielu bytów - jak przy rozumieniu dystrybutywnym),

• cechą bytu jest zmienność - dlatego przejawia się on w tak licznych i rozmaitych, zmieniających się formach (podobnie jak u Heraklita czy Arystotelesa),

• zmienność bytu jest nieprzypadkowa - byt przechodzi rozumny rozwój według logicznych prawideł, działających w sposób konieczny (ewolucjonizm).

2. Dialektyka - prawo rozwoju myśli, czyli bytu, tzw. triada heglowska:

• teza - antyteza - każdemu twierdzeniu odpowiada nie mniej prawdziwe twierdzenie przeciwne, gdyż prawdziwe jest tylko to, co dotyczy całości bytu, a żadne określenie nie jest adekwatne do tak rozumianego bytu i rodzi tezę przeciwną,

• synteza - powstaje z interakcji przeciwieństw i staje się tezą wyższego rzędu

• sprzeczność jest naturą rzeczywistości!

3. Podział filozofii - według kryterium dialektycznego:

• logika - dziedzina myśli - idei, ducha subiektywnego,

• filozofia przyrody - odpowiada rzeczywistości przyrodniczej, idei, ale wyrażonej na zewnątrz, antytezy - duch obiektywny, najwyższymi przejawami tego ducha są: prawo, państwo i moralność,

• filozofia ducha - odpowiada syntezie poprzednich wymiarów - duchowi absolutnemu, który jest poza relacją podmiotowo-przedmiotową, najwyższymi przejawami tego ducha są kolejno:

• sztuka - synteza zjawiska z ideą, historycznie:

• wschodnia - symboliczna,

• starożytna - równoważąca formę i treść,

• chrześcijańska - romantyczna - przewaga treści;

inna typologia:

• architektura - sztuka symboliczna,

• plastyka - klasyczna,

• muzyka - romantyczna,

• poezja - najdoskonalsza, bo łączy wszystkie 3 formy;

• religia - posługuje się wyobrażeniem:

• wschodnie - religie natury,

• religia indywidualności duchowej:

• wzniosłości - judaizm,

• piękna - u Greków,

• celowości - u Rzymian

• chrześcijaństwo -religia absolutna prawdy, wolności i ducha.

• filozofia - najdoskonalsza forma absolutnego ducha, bo ujmuje pojęciowo, to, co sztuka kontempluje a religia wyobraża; absolutnego ducha wyraża CAŁOŚĆ filozofii, a więc cała jej historia

4. Historia jest drogą do urzeczywistnienia wolności, która jest istotą ducha; trzy etapy urzeczywistniania wolności ducha tożsame z trzema kulturami:

• Wschód - zasada statyczna. - jej ucieleśnieniem jest absolutna moc despoty; wolność ducha urzeczywistnia się w jednej osobie despoty, który ma absolutna władzę

• kultura grecko-rzymska - najwyższym celem było państwo, dane z góry, kulturze tej brakowało indywidualnej subiektywności.,

• chrześcijańska - wprowadziła zasadę indywidualnej subiektywności, indywidualnej wolności.

5. Mechanizm rozwoju ducha:

• istotą ducha jest wolność, która jest siłą burzycielską, negatywną - „Wolność poprzez negację buduje” ,

• na określonym etapie rozwoju wolność popada w konflikt z instytucjami społecznymi, które mają zawsze tendencje do krzepnięcia w trwałych formach,

• rozwój ducha jest wyrazem napięcia między wolnością a instytucjonalną skorupą państwa - tą tezę wykorzysta Marks

Hegel nie jest jednak konsekwentny, ponieważ urzeczywistnianie się wolności dostrzegł w swoich czasach - otóż, jego zdaniem, duch zamieszkał w instytucjach państwa pruskiego; przeciwko Heglowi podniesiono zarzut usprawiedliwiania istniejącej rzeczywistości.

• duch urzeczywistnia swoje cele w historii posługując się narzędziami, którymi są ludzkie namiętności, które zawsze mają charakter egoistyczny, partykularny,

• planem ducha jest realizacja idei wolności. Czyli: duch, realizując swoje cele, posługuje się ludzkimi namiętnościami,.

• chytrość ducha - określenie oddaje sytuację ludzi, którzy są nieświadomymi narzędziami rozumu wcielonego w dzieje - rozum rządzi biegiem dziejów za pomocą podstępu, polegającego na nakłanianiu ludzi do działania, które pozornie służy realizacji ich egoistycznych celów, a w istocie urzeczywistnia cele historii; Wielcy bohaterowie np. Napoleon, działają zawsze powodując się własnymi namiętnościami, ale ich działania są zbieżne z interesem ducha;

• każdy naród działa ze względu na swoje partykularne cele, ale w istocie urzeczywistnia cele historii

X

Karol Marks

(niem. Karl Heinrich Marx) - ur. 5 maja 1818 r. w Trewirze, w Prusach - zm. 14 marca 1883 r. w Londynie;

• pochodził z zeświecczonej rodziny żydowskiej, która wydała w przeszłości wielu wybitnych rabinów. Jego ojciec, by uniknąć ograniczeń ustawy uniemożliwiającej Żydom dostęp do stanowisk prawniczych i lekarskich przeszedł z całą rodziną na luteranizm;

• po gimnazjum - studia prawnicze na uniwersytecie w Bonn, a po roku przeniósł się na Uniwersytet Berliński, tam zainteresował się filozofią

• doktoryzował się na uniwersytecie w Jenie w 1840 roku, na podstawie rozprawy o teoriach atomistycznych Demokryta i Epikura

• w 1842 roku rozpoczął pracę jako redaktor Gazety Reńskiej (Rheinishe Zeitung), która po kilku miesiącach została zamknięta przez władze pruskie z powodu swego radykalizmu

• przeniósł się do Paryża, gdzie poznał Fryderyka Engelsa - on właśnie skierował zainteresowania Marksa ku ekonomii;

• wydalony w 1845 roku, wyjechał do Brukseli, zaangażował się tam w tworzenie Związku Komunistów i działalność publicystyczną; wspólnie z Engelsem napisał Ideologię Niemiecką (1846) oraz Manifest Komunistyczny (1848);

• wydalony z Belgii 4 marca 1848, udał się do Francji, gdzie po upadku Ludwika Filipa i ustanowieniu Drugiej Republiki mógł liczyć na względne bezpieczeństwo;

• po wyborze Ludwika Napoleona na prezydenta wyjechał ostatecznie do Londynu. W Anglii utrzymywał się z działalności publicystycznej (był m.in. europejskim korespondentem New York Tribune) oraz z bezzwrotnych pożyczek od Engelsa;

• współpraca Marksa z Engelsem była tak ścisła, że trudno rozgraniczyć dorobek obu myślicieli;

• w 1864 Marks współtworzył Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników, tzw. Pierwszą Międzynarodówkę, którego został przewodniczącym;

• w 1867 wydany został pierwszy tom Kapitału, jeden z sześciu zamierzonych przez Marksa; dwa kolejne wydane zostały już po jego śmierci przez Engelsa, na podstawie zgromadzonych zapisków.

1. Filozofia Marksa (marksizm) - ogólne znamiona:

• wpływ dwóch wykluczających się tendencji:

• determinizm - historią i rozwojem społeczeństw rządzą prawa deterministyczne, a studiowanie historii pozwoli poznać je i przewidywać przyszłe zmiany,

• aktywizm - historię można zmieniać - „filozofowie dotąd tylko objaśniali świat, chodzi jednak o to, by go zmieniać”...

• dogmatyzm:

• wszystkie metafizyczne założenia Marks i jego następcy przyjmowali na podstawie pewnego rodzaju filozoficznego "dowodu nie wprost" - są one jedynymi możliwymi do pomyślenia założeniami, które nie prowadzą do sprzeczności w rozumowaniu o świecie

• Marks stwierdził, że doszedł do nich, starając się stworzyć spójny system filozoficzny, który nie byłby sprzeczny z ludzką intuicją i codziennym doświadczeniem,

• brak teorii poznania, ta, która jest, została dorobiona do z góry ustalonych wyników;

• źródła marksizmu - teoria Marksa, nazwana przezeń "materializmem historycznym", a przez Engelsa "socjalizmem naukowym" lub "materializmem dialektycznym", opiera się na:

• dialektyce heglowskiej - historia przejawia się w dialektyce - ścieraniu się przeciwstawnych sił; Marks zaadaptował pojęcie dialektyki, odrzucił jednak idealizm Hegla, „odwrócił Hegla z głowy na nogi i twierdził, że materia jest pierwotna w stosunku do ducha”;

• materialistycznych ideach Ludwiga Feuerbacha.

• klasycznej ekonomii angielskiej - Adam Smith - przetworzonej w dziele Engelsa Położenie klasy robotniczej w Anglii w 1844 roku (1845), w momencie wydania nieaktualnym - podawało bowiem fakty sprzed 20, 30, a nawet 40 lat jako wciąż aktualne - o czym Marks musiał wiedzieć, gdyż część fałszerstw Engelsa została ujawniona w 1848 roku przez niemieckiego ekonomistę Brunona Hildebranda; z pracy Engelsa Marks zaczerpnął:

• koncepcję walki klasowej;

• pogląd, że klasa robotnicza jest siłą społeczną, która dokona rewolucji;

2. Materializm:

• cała realna rzeczywistość jest materialna i nie ma żadnego obiektywnie istniejącego bytu, którego nie dałoby się sprowadzić do jego materialnej podstawy,

• materia w tym systemie nie jest jednak rozumiana tak jak w fizyce czy w materializmie mechanistycznym, nie jest to tylko zbiór wszystkich realnie istniejących obiektów, które można poznawać zmysłami, ale po prostu cała zawartość wszechświata, razem ze wszystkimi relacjami i oddziaływaniami, jakie występują między jego obiektami.

3. Cechy materii:

• jest niezniszczalna - tj. wszelkie przemiany zachodzące we wszechświecie polegają na przemianach jednych form materii w drugie, jednak na skutek tych przemian sama materia nie ulega ani powstawaniu, ani znikaniu,

• jest wieczna - tj. istniała zawsze i zawsze będzie istnieć - wszechświat nie może więc mieć swojego czasowego początku ani końca,

• istnieje w czasie i przestrzeni - tj. czas i przestrzeń są nierozerwalnie z nią związanymi cechami, bez których o materii niepodobna jest myśleć,

• jest racjonalna - tj. jej przemiany podlegają prawom, które można poznawać rozumem., prawa te są niezbywalną cechą materii a nie koncepcjami, które sobie próbujemy o niej tworzyć

• ma charakter dialektyczny - oprócz podlegania prawom fizyki i innych nauk przyrodniczych, są jej na stałe przypisane ogólne prawa przemian, pierwotniejsze od praw fizyki, do których można dojść jedynie na drodze filozoficznych analiz

4. Prawa dialektyki, rządzące materią:

• prawo przemiany ilości w jakość - polegające na tym, że poszczególne drobne przemiany materii sumują się, aby w pewnym momencie osiągnąć punkt krytyczny, na skutek którego powstaje zupełnie nowa jakość,

• prawo stałego ścierania się przeciwieństw - polegające na tym, że różne jakości materialne są ze sobą w stanie ciągłego antagonizmu, ścierają się one nieprzerwanie, generując ciąg drobnych przemian, które w końcu prowadzą do nowej jakości, zgodnie z pierwszym prawem;

• dzięki tym prawom materia jest w ciągłym ruchu;

• wszystkie przemiany fizyczne, biologiczne, psychologiczne, a w końcu społeczne i ekonomiczne, dają się sprowadzić do tych dwóch elementarnych praw dialektyki.

• prawa te powodują ciągłe powstawanie nowych, wyższych form istnienia materii (nowych jakości) i zanikanie starych form, dzięki czemu materia uzyskuje coraz doskonalsze i bardziej złożone formy rozwoju.;

• zadaniem nauki powinno być więc szukanie, w poszczególnych przypadkach, ogólnego kierunku przemian dialektycznych - wykrycie w danym zjawisku przejawów działania praw dialektyki, gwarantuje faktyczne zrozumienie danego zjawiska.

Teoria historii, ekonomii i polityki

5. Prawo walki klas - ogólne prawo dialektyczne wszelkich przemian społecznych:

• aby powstał produkt potrzebne są:

• praca,

• środki produkcji, takie, jak: surowce, urządzenia i pomieszczenia, czyli baza

• baza generuje nadbudowę, czyli, filozofię, naukę i sztukę danego okresu, nigdy nie nadąża ona za bazą;

• źródłem wszelkich przemian społecznych (politycznych, historycznych i ekonomicznych) są zmiany w zakresie organizacji produkcji - przemiany kształtujące toczą się wokół własności środków produkcji, ich właściciel decyduje bowiem o organizacji pracy oraz o dystrybucji produktów;

• ludzie dzielą się na właścicieli środków produkcji i ludzi, którzy dostają część wytworzonych przez siebie produktów w zamian za dostęp do środków - te dwie grupy tworzą stale antagonistyczne klasy społeczne - klasę posiadaczy i klasę pracującą, które bezustannie toczą między sobą "cichą wojnę";

• zmiany społeczne generowane przez to ścieranie przechodzą z ilości w jakość, generując kolejne, coraz wyższe formy organizacji pracy i społeczeństwa, tworząc przy okazji to, co nazywamy historią.

6. Materializm historyczny - marksistowska historiografia i socjologia, nazywane tak, ze względu na założenie, iż wszelkie instytucje i zjawiska społeczne, od kultury, poprzez politykę do wojny, wynikają z walki klas i ich znaczenie jest wtórne do organizacji produkcji dóbr materialnych.

7. Problem alienacji:

• zapożyczenie od Hegla, alienacja - pozostawanie w stanie konfliktu z innymi ludźmi, który rozgrywa się także w ich wnętrzu, co prowadzi do uprzedmiotowienia: człowiek postrzegając społeczeństwo, prawo i porządek moralny jako antagonistyczne siły zaczyna traktować ludzi i społeczeństwo jako „przedmioty”; reinterpretacja pojęcia w duchu materializmu;

• alienacja własnej natury - gdy ktoś rezygnuje z własnej siły roboczej;

• fetyszyzm towarowy - jedna z form alienacji - ludzie nabierają fałszywej świadomości - przekonania, że rzeczy, które wytwarzają, oraz narzędzia produkcji mają samoistną wartość, a nie włożona w produkty siła robocza i wtedy sprowadzają stosunki społeczne do wymiany handlowej.

8. Ideologia

• zespół idei, które odzwierciedlają interesy danej klasy społecznej na danym etapie rozwoju historycznego, a są prezentowane jako wieczne i uniwersalne

• funkcja społeczna i polityczna - klasa społeczna, która kontroluje społeczne środki produkcji, kontroluje również powstawanie ideologii (co powoduje, że klasy podporządkowane wyznają idee sprzeczne z ich interesami), dlatego nawet fałszywe idee odzwierciedlają realne stosunki społeczno-polityczne; przykładem ideologii jest fetyszyzm towarowy;

• inny przykład marksowskiej analizy idei znajduje się w jego Przyczynkach do krytyki Heglowskiej filozofii prawa: "Cierpienie religijne jest jednocześnie wyrazem rzeczywistego cierpienia i protestem przeciw niemu. Religia jest ulgą dla udręczonego stworzenia, sercem w świecie pozbawionym serca i duszą pośród bezdusznych warunków. Religia jest opium dla ludu".

9. Marksowska charakterystyka kapitalizmu:

• alienacja siły roboczej (i wynikający z niej fetyszyzm towarowy);

• wyzysk proletariatu - tych, którzy są zmuszeni sprzedawać własną siłę roboczą - przez burżuazję, czyli kapitalistów - tych, którzy mają środki produkcji i kupują pracę:

• kapitalistyczne stosunki produkcji rozwinęły się w Europie, gdy praca sam stała się dobrem - gdy chłopi uzyskali możliwość sprzedaży swojej siły roboczej i zostali zmuszeni do jej sprzedaży, bo nie posiadali już własnej ziemi ani narzędzi produkcji,

• ludzie sprzedają swoją siłę roboczą, gdy akceptują wynagrodzenie za to co produkują w danym okresie (czyli - nie sprzedają wytworów pracy, ale samą pracę); w zamian otrzymują pieniądze, pozwalające im przeżyć.

• kapitaliści są gorsi od handlarzy:

• handlarze kupują dobra na jednym rynku i sprzedają na innym, wykorzystują fakt, iż prawo popytu i podaży działa tylko w obrębie jednego rynku, dzięki czemu częstokroć występuje różnica wartości tego samego dobra na różnych rynkach; handlarze starają się wykorzystywać te różnice,

• kapitaliści wykorzystują różnice między wartością siły roboczej, a wartościami innych dóbr na jednym rynku,

• w każdym przemyśle, który się rozwija, wartość siły roboczej jest niższa niż wartość wyprodukowanych przez nią dóbr o tzw. wartość dodaną, która jest źródłem zysku kapitalisty.

10. Kapitalizm doprowadzi do rewolucji proletariackiej:

• kapitalistyczne sposoby produkcji umożliwiają duże tempo rozwoju, ponieważ kapitalista może i ma motywację do inwestowania zysków w nowe technologie

• kapitaliści są klasą najbardziej rewolucyjną w historii, ponieważ stale rewolucjonizują środki produkcji,

• kapitalizm skazany jest na nieuchronne cykliczne kryzysy, gdyż kapitaliści inwestują coraz więcej w nowe technologie, a coraz mniej w pracę; ponieważ to wartość dodana jest źródłem zysku, stopa zysku maleje wraz że wzrostem gospodarczym i gdy spadnie poniżej pewnego poziomu, nastąpi recesja, co doprowadzi do zapaści niektórych gałęzi ekonomii; również wartość siły roboczej spadnie, co umożliwi kapitalistom inwestycje w nowe technologie i rozwój nowych sektorów ekonomii.

• cykl rozwój-zapaść-rozwój będzie przerywany coraz poważniejszymi kryzysami, a długofalowym następstwem opisanego procesu będzie dalszy wzrost bogactwa klas posiadających i postępująca nędza proletariatu, płace będą coraz niższe, bo łatwiej oszczędzić na wypłatach zyskać niż na unowocześnianiu produkcji,

• narastanie protestu robotników, który w końcu (zgodnie z prawem przechodzenia ilości w jakość) spowoduje wybuch rewolucji, która zmieni stosunki produkcji

• zniesiona zostanie klasa kapitalistów poprzez odebranie jej środków produkcji,

• wszyscy będą jednocześnie pracownikami i właścicielami środków produkcji - komunizm, społeczeństwo bezklasowe,

• korzyści z rozwoju gospodarczego obejmą wszystkich, a ekonomika będzie mniej narażona na cykliczne kryzysy,

• będzie to ostateczna, doskonała forma istnienia ludzkiego społeczeństwa.

XI

Friedrich Nietzsche

(1844 - 1900)

• wychowywał się w saksońskim mieście Rocken, jego ojciec był pastorem, tak więc wzrastał w atmosferze religijnej, opartej zapewne na autorytecie ojca; po jego śmierci wychowywany przez babkę, matkę, dwie ciotki - stąd pewnie pogarda kobiet;

• studiował teologię i filozofię w Bonn, następnie w Lipsku literaturę klasyczną;

• w 1869 roku Nietzsche otrzymał katedrę filologii klasycznej w Bazylei;

• w 1880 rezygnuje ze względu na nasilające się objawy choroby;

• w 1882 poznaje Finkę, w której się zakochuje, jednakże nie udaje mu się jej poślubić;

• w styczniu 1889 następuje załamanie zdrowia Nietzschego - został częściowo sparaliżowany;

• 25 sierpnia 1900 r., oślepły i wyniszczony przez chorobę umiera samotnie w Weimarze.

Główne dzieła:

• Narodziny tragedii (1869),

• Niewczesne rozważania (1870-1872),

• Ludzkie, arcyludzkie (1878),

• Jutrzenka (1881),

• Wiedza radosna (1882),

• Tako rzecze Zaratustra (1883-1884),

• Poza dobrem i złem (1886),

• Z genealogii moralności (1887) i wydane po śmierci Nietzschego

• Ecce homo (1908).

1. Inspiracje filozofii Nietzschego:

• dzieła Karola Darwina i Herberta Spencera, z których Nietzsche zaczerpnął apoteozę życia jako najwyższej wartości; jednak dla Nietzschego tylko wyjątkowo życie jest zwykłą walką o byt, gdyż ma ono walory głębsze, cel;

• filozofia Artura Schopenhauera, której ideał - zaprzeczenie woli życia - został przez Nietzschego odrzucony;

2. Ogólne cechy filozofii Nietzschego:

• przeciwnik filozofii akademickiej, wykładanej ex cathedra,

• sens ma jedynie taka filozofia, którą się przeżywa;

• filozofia niesystemowa, w postaci luźnych, często niedokończonych rozważań, obracających się wokół kilku fundamentalnych zagadnień, za każdym razem dokonując ich pogłębionej analizy i spoglądając na nie z różnych punktów widzenia;

• filozofia celowo pełna wieloznaczności - bo fakty nie istnieją, tylko interpretacje.

3. Apollińskość i dionizyjskość - główne pojęcia pierwszego dzieła Nietzschego - Narodziny tragedii:.

• apollińskość jest dążnością do obrazowania świata, tworzenia jego pozoru, który przesłania prawdę o życiu i przez to pomaga je znosić, z żywiołu apolińskiego wyrastają sztuki obrazowe - poezja, malarstwo i rzeźba;

• dionizyjskość - stały motyw pojawiający się w pismach Nietzschego - żywioł, będący istotą życia, dzika nieokreśloność, chaotyczność i nieokiełznanie; symbolem tej postawy jest Bóg na krzyżu - wyraz ofiary z życia, dokonanej na rzecz innych dóbr;

zdaniem Nietzschego w starożytnej Grecji doszło za pośrednictwem muzyki do zjednoczenia tych elementów w postaci klasycznej tragedii greckiej.

4. Śmierć Boga: Gott ist tot - Bóg jest martwy:

• w Starożytności i w Średniowieczu Bóg żył - w odbiorze społecznym czyny pociągały za sobą prędką reakcję Boga już w życiu doczesnym, Boga należało się bać tu i teraz;

• człowiek współczesny przestał odczuwać obecność Boga w świecie, każdy może liczyć na jego miłosierdzie - rozważa się problem, czy piekło w ogóle istnieje,

• komu potrzebny jest jeszcze taki Bóg? - musiał on przenieść się w sferę abstrakcji, odejść w zapomnienie, jest jeszcze, lecz jako martwy.

"Gdzie jest Bóg? Powiem to wam! Zabiliśmy go. Ty i ja! My wszyscy jesteśmy jego, mordercami! Ale jak tego dokonaliśmy? Czy byliśmy zdolni osuszyć całe morze? Dokąd zmierzamy? Czy nie błądzimy, jakbyśmy się poruszali przez ogromną Nicość? Bóg zmarł! Bóg pozostanie zmarłym! Jakże pocieszamy sami siebie, my mordercy wszystkich zabójców? Czy wielkość tego czynu nas nie przerasta? Czy po to, aby okazać się jedynie jego godnym, nie powinniśmy sami stać się bogami? Nigdy nie było większego czynu i ten, kto narodzi się po nas, z woli tego właśnie czynu należy do historii bardziej wzniosłej niż całe dotychczasowe dzieje" (Ecce homo, cyt za: R. Palacz, Klasycy filozofii, Warszawa 1987, s. 193.)

5. Relatywizm:

• wraz z Bogiem usunięta została z naszego świata absolutna - metafizyczna podstawa wszelkich wartości, od tej pory zawieszone są one w próżni, względne - relatywne:

• nie ma prawdy, ani dobra, nie możemy więcej się do nich odwoływać, bo umarły razem z Bogiem - były oparte właśnie na odwołaniu do Boga, a nie możemy się do niego odwołać, bo jego już nie ma w naszym świecie: mówiąc językiem teologii - przestaliśmy odczuwać sacrum, a nadal przez odwołanie się doń organizujemy profanum - jesteśmy tworami chorej kultury.

6. Nihilizm

• udawanie, że nic (łac. nihil) się nie stało, zaprzeczanie, że istnieją jakiekolwiek problemy - akceptacja pozorów, uznanie za wartość tego, co jest już bez-wartością, by wieść łatwe i wygodne życie, przyjemne i pozbawione napięcia;

• postawa wroga życiu, bo domaga wpasowania się w obowiązujący system norm oparty na moralności niewolniczej.

7. Moralność panów i moralność niewolnicza a faktyczna moralność człowieka:

• moralność panów - opiera się na pojęciu dobra, jako pierwotnym, definiowanym jako wszystko, co wzmaga poczucie mocy jednostki - dobre jest to, co mi służy, wzmacnia mnie, daje poczucie siły, dobry jest wróg, bo mogę z nim walczyć, dobry jest ból, bo mogę go znosić, dobry jest wysiłek, dobre jest cokolwiek, co napina moją wolę mocy;

• zło jest pojęciem wtórnym i nie oznacza zła "metafizycznego", a jedynie to, co wolę mocy osłabia;

• moralność niewolnicza bazuje z kolei na pojęciu zła jako pierwotnym, które rozumiane jest jako cierpienie i wysiłek:

• złe jest to, co zadaje mi ból, co zmusza mnie do wysiłku i walki,

• dobro jest ulgą w cierpieniu, spokojem;

• cechą charakterystyczną moralności niewolniczej jest resentyment, uraza wobec świata, żal do życia, które nie spełnia oczekiwań;

• moralność człowieka jest zawsze wypadkową obu tych typów, nie ma typów czystych, a różnice występują jedynie w przewadze jednego nad drugim.

Wola ku mocy (lub w dawniejszych interpretacjach, wola mocy)

• jedno z centralnych pojęć filozofii Nietzschego, a jednocześnie jedno z mniej dopracowanych i wieloznacznych:

• pewne fragmenty pism filozofa pozwalają na interpretację woli ku mocy w sposób podobny do heraklitejskiego ognia, który bezustannie przeprowadza jedne rzeczy w inne i jest podstawą istnienia świata,

• w późnych poglądach Nietzschego - siła, której przejawem jest wszelkie życie i jego dążenia, a która znajduje swe potwierdzenie i spotęgowanie w samej sobie w momentach najwyższej mobilizacji i przełamywania oporów;

• w życiu człowieka wola ku mocy wyraża się poprzez poczucie siły jednostki i panowania nad sobą, w wytrwałości i zwycięskim znoszeniu przeciwieństw;

• nie jest wolą życia, bo to szuka przetrwania za wszelką cenę, a poczucie mocy może osiągnąć apogeum w chwili świadomej śmierci;

• nie jest też pragnieniem panowania nad innymi, bo często większe poczucie mocy daje służebność;

• wola ku mocy w życiu człowieka, to raczej chęć zwyciężania, pragnienie i uczucie posiadania siły zdolnej łamać wszelkie przeszkody, połączone z radością zwycięzcy i twórczą ekstazą - to pęd ku sile.

„Co jest dobre? - Wszystko, co uczucie mocy, wolę mocy, moc samą w człowieku podnosi. Co jest złe? - Wszystko, co z słabości pochodzi. Co jest szczęściem? - Uczucie, że moc rośnie, że przezwycięża się opór. Nie zadowolenie, jeno więcej mocy; nie pokój w ogóle, jeno wojna; nie cnota, jeno dzielność (...)”.

8. Wieczny powrót:

• nauka ta przedstawiona jedynie jako zapowiedź w Wiedzy radosnej i rozwinięta niewiele bardziej w Tako rzecze Zaratustra, jest niejednoznaczna - trudno więc z całą pewnością stwierdzić, jak Nietzsche mógł ją rozumieć i wykorzystać w przyszłych dziełach,

• nawiązanie do starożytnych koncepcji wiecznego powracania świata (Heraklita z Efezu, stoików),

• Nietzschego interesował nie tyle kosmiczny wymiar tej teorii, a antropologiczny - konsekwencje dla ludzkiego życia: czy gdybym miał powtarzać swoje życie nieskończoną ilość razy, to żyłbym tak samo? Czy potrafię żyć tak, jak naprawdę bym chciał - możliwie najlepiej?

„A gdyby tak (...) jakiś demon (...) rzekł ci: "Życie to, tak jak je teraz przeżywasz i przeżywałeś, będziesz musiał przeżywać raz jeszcze i niezliczone jeszcze razy; i nie będzie w nim nic nowego, tylko każdy ból i każda rozkosz i każda myśl i każde westchnienie i wszystko niewymownie małe i wielkie twego życia wrócić ci musi, i wszystko w tym samym porządku i następstwie" - (...) Czy nie padłbyś na ziemię i nie zgrzytał zębami i nie przeklął demona, który by tak mówił? Lub czy przeżyłeś kiedy ogromną chwilę, w której byś był mu rzekł: "Bogiem jesteś i nigdy nie słyszałem nic bardziej boskiego". Gdyby myśl ta uzyskała moc nad tobą, zmieniłaby i zmiażdżyła może ciebie, jakim jesteś. Pytanie przy wszystkim i każdym szczególe: "czy chcesz tego jeszcze raz i jeszcze niezliczone razy?" leżałoby jak największy ciężar na postępkach twoich. Lub jakże musiałbyś kochać samego siebie i życie, by niczego więcej nie pragnąć nad to ostateczne, wieczne poświadczenie i pieczętowanie”.

9. Nadczłowiek:

• kolejna niejasna koncepcja, która pojawia się ona ledwie w zarysie i pod postacią metafor w Tako rzecze Zaratustra i Woli mocy;

• można ją odczytywać w perspektywie nauki o wiecznym powrocie, jako konstrukcje istoty, która mogłaby zaakceptować wieczny powrót

• oznacza to pełną zgodę na powtarzalność całej historii świata, włącznie z wszelkimi dokonanymi w niej gwałtami i mordami, ale i pełnią twórczej ekstazy;

• trudno jednak wydać zgodę na gwałty, wartościując czyny z punktu widzenia powszechnie przyjmowanych zasad moralnych - aby to uczynić należałoby wpierw dokonać przewartościowania wartości w duchu nietzscheańskim.

• charakterystyka nadczłowieka:

• miałby być istotą obdarzoną wielką wolą mocy, jednostką twórczą, której każda chwila życia jest doskonale pełna i warta ponownego przeżywania,

• żyłby poza zasadami obowiązującymi resztę ludzkości, poza rządzącymi nią prawami - poza dobrem i złem,

• żyłby jak najbardziej właśnie w tym świecie, po tej jego stronie, w przeciwieństwie do tęskniącej za "zaświatami" reszty;

• nadczłowiek w historii ludzkości - pojawiał się kilkakrotnie, zawsze jako efekt przypadku i zawsze dla współczesnych był uosobieniem zła, jawiąc się jako potwór: Aleksander Wielki, cesarza Fryderyka II , Cezar Borgia i Napoleon;

• twórcze zadanie ludzkości polegałoby na hodowli nadczłowieka, jako jej apoteozy;

• hitlerowski nadczłowiek - koncepcja Nietzschego zwulgaryzowana przez niemieckich faszystów:

• Übermenschen (nadludzie), identyfikowani z cechami antropologiczno-rasowymi, przy odrzuceniu z pierwwzoru elementów dla siebie niewygodnych, wyznając swoiście pojmowaną przez nazistów "moralność panów", mają prawo być władcami życia i śmierci Untermenschen (podludzi);

• Nietzsche nigdzie w swoich pismach nie użył terminu "podczłowiek";

• idea "hodowli nadczłowieka" znalazła z kolei swą karykaturę w pojęciu "czystości rasowej" i domach, w których czyste rasowo kobiety, zapładniane przez równie czystych rasowo SS-manów miały rodzić kolejne pokolenia "nadludzi";

• tymczasem Nietzsche twierdził, że:

• nadczłowiek będzie działał przede wszystkim w świecie wartości kulturowych, a nie politycznych,

• nadczłowiek jest zespołem cech psychologicznych i fizjologicznych a nie antropologiczno-rasowych,

• nadczłowiek może się pojawić dopiero wtedy, gdy umiera państwo.

10. Przewartościowanie wartości

• Nietzsche nie ukończył również dzieła, które miało być propozycją przewartościowania wartości, o tym, że miało powstać, wiadomo jedynie z luźnych zapisków odnalezionych w spuściźnie filozofa; są podstawy, by sądzić, że przymiarkami do niego były książki Poza dobrem i złem oraz Zmierzch bożyszcz, być może także Antychryst;

• chodziło prawdopodobnie o przywrócenie wartości temu, co w kulturze Zachodu od dawna uchodzi za "złe" - wyniosłości, uznaniu naturalnej nierówności między ludźmi oraz "niesprawiedliwości", polegającej na faktycznym zaprzeczeniu idei równych praw.

XII

Edmund Husserl

(1859 - 1938)

- ur. w Prostejovie na Morawach, studiował matematykę, fizykę, astronomię i filozofię, od 1876 w Lipsku, od 1878 w Berlinie, od 1881 w Wiedniu, gdzie 1882 r. zrobił doktorat na temat rachunku prawdopodobieństwa, w 1883 przez semestr był asystentem matematycznym na uniwersytecie w Berlinie, potem wrócił do Wiednia studiować dalej filozofię, pod kier. F. Brentany, za jego poparciem udał się w 1886 do Halle, w rok później uzyskał habilitację z filozofii i jako privat-dozent wykładał do 1901, kiedy to, poparty przez W. Diltheya, został powołany na uniwersytet w Getyndze jako prof. nadzwyczajny, za tegoż poparciem, wbrew radzie wydziału, w 1906 r. został prof. zw. Skupił wówczas wokół siebie grupkę wybitnych uczniów, między innymi polskiego filozofa, późniejszego tłumacza i interpretatora jego dzieł, R. Ingardena. W 1816 przeniósł się na uniwersytet we Fryburgu Badeńskim, w 1928 r. przeszedł na emeryturę, w 1933 r. jako żyd został usunięty z życia naukowego, do którego po wojnie powrócił.

Najważniejsze prace fenomenologiczne:

• Dociekania logiczne - 1900-1901,

• Idee fenomenologii i fenomenologicznej filozofii - 1913,

• Logika formalna i transcendentalna - 1929,

• Medytacje kartezjańskie - 1931.

1. Krytyka psychologizmu (poglądu sprowadzającego wszelkie treści poznania do aktów psychicznych), dokonywana z punktu widzenia intencjonalności aktu poznania oraz wnioski z niej płynące:

• intencjonalność - właściwość aktu poznania, polegająca na tym, że zwraca się on zawsze ku jakiemuś przedmiotowi różnemu od samego aktu psychicznego i niesprowadzalnemu do tego aktu;

• dowody:

• prawdy logiczne nie odnoszą się do przedmiotów aktów psychicznych, lecz do przedmiotów idealnych - pojęć, sądów, teorii;

• prawdziwość prawd logicznych jest oczywista - nie byłoby tak, gdyby były jedynie prawami psychologicznymi (tylko w ten sposób myślimy);

• gdyby były prawami psychologicznymi, to nie moglibyśmy ich łamać, musielibyśmy koniecznie myśleć w zgodzie z nimi;

• wniosek I - istnieje trzeci rodzaj przedmiotów - obok rzeczy materialnych i przedmiotów psychicznych - byty logiczne, idealne na sposób platoński;

• wniosek II - istnieje osobny rodzaj poznania, nie - zmysłowy, nie - rozumowy, dosięgający tego rodzaju prawd

• psychologizm prowadzi do relatywizmu - prawda jest względna - a więc postawy bardzo zgubnej gdyż:

• uniemożliwia myślenie - prawda i fałsz stają się pojęciami bez znaczenia;

• opiera się sensowi pojęć prawda i fałsz - jeśli nie ma prawdy, to jest to prawda;

• subiektywizuje świat - jeśli prawda jest tylko przeświadczeniem, względnym, odniesionym do konkretnego człowieka, to tyle „światów”, ilu ludzi, albo żadnego świata obiektywnego

2. Dlaczego potrzeba nowej filozofii:

• diagnoza kryzysu w humanistyce, podczas gdy następuje rozwój dyscyplin szczegółowych,

• brak naukowych podstaw filozofii.

3. Program fenomenologii:

• stworzenie filozofii bezzałożeniowej, opartej na tym, co bezpośrednio dane i absolutnie oczywiste - podobne aspiracje jak u Kartezjusza,

• powrót do rzeczy Zuruck zu den Zachen! - każde „wiedzieć” powinno się opierać na jakimś „widzieć”, przy czym „rzeczy” są rozumiane szerzej niż w przyrodoznawstwie,

• pojmowanie eidetyczne - ujmujące w obserwowanym przedmiocie nie konkretny stan a ogólną istotę - eidosu,

• uprzywilejowanie intuicji eidetycznej , zdolności pozwalającej ujmować eidos, a następnie wypowiadać sądy a priori - nie wymagające doświadczenia,

• dostrzeganie w każdym intuicyjnym akcie poznawczym obecności fenomenu - rozumianego tu jako wszystko, co poznajemy bezpośrednio i z oczywistością; fenomen nie jest ani natury zmysłowej ani wyobrażeniowej ani nie jest wynikiem rozumowania

• przykłady zdań wyrażających intuicyjne poznanie eidosu:

• barwa pomarańczowa jest między czerwoną a żółtą,

• przedmiot kolorowy musi być też przestrzenny,

• żadnej rzeczy nie możemy widzieć jednocześnie ze wszystkich stron;

• idealizm transcendentalny - prymat czystej świadomości nad światem - czysta świadomość mogłaby istnieć bez świata, ale nie vice versa, byt świata jest relatywny wobec czystej świadomości, która jest bytem absolutnym, czymś najbardziej pierwotnym.

4. Dwie redukcje:

• redukcja fenomenologiczna lub transcendentalna - metoda ujmowania tego, co naprawdę dane bezpośrednio i opisywania tego:

• powstrzymanie się od całego balastu wiedzy na temat tego, co aktualnie poznajemy,

• powstrzymanie się od rozważania niezależnego istnienia poznawanego przedmiotu, poza naszym poznaniem;

• redukcja eidetyczna, pozwalająca intuicyjnie wychwycić to, co jest eidosem; trudno odpowiedzieć na pytanie, jak się ten stan osiąga.

XIII

Martin Heidegger

(1889 - 1976)

- ur. w Messkirch, w Badenii, w ultrakatolickiej rodzinie, od 1909 studiował teologię we Fryburgu Bryzgowijskim, miał nawet zostać jezuitą. W 1911 przeniósł się na wydział filozoficzny, był asystentem Husserla, a od 1919 r. prowadził własne wykłady, od 1923 w Marburgu, już jako profesor, w 1928 r. przejął katedrę na uniwersytecie we Fryburgu, pozostawioną przez Husserla, po przejściu na emeryturę. W 1933 r. wstąpił do NSDAP i został rektorem. Po 10 miesiącach zrezygnował z tego stanowiska, wycofał się z działalności partyjnej. Stopniowo deprecjonowany w 1944 r. został uznany za pracownika zbędnego i zmuszony do prac przy budowie szańców nad Renem. Po wojnie wrócił na uniwersytet we Fryburgu i działał tam do śmierci.

Najpopularniejsze dzieła w polskich przekładach:

Bycie i czas

Kant i problem metafizyki,

Budować, mieszkać, myśleć.

1. Fenomenologia jako bezzałożeniowa metoda poszukiwania bytu, prowadzi do konkluzji ontologicznych:

• husserlowska redukcja fenomenologiczna:

• poznanie czym jest postrzegany byt, jaki jest, w terminologii Heideggera Seinende,

• konkluzja, że to, co poznałem istnieje - jest to zrozumienie bycia (Sein) tego bytu,

• konkluzja, że i ja istnieję, jestem tutaj-byciem (Da-sein);

• konstrukcja fenomenologiczna - oparta na typowo ludzkiej właściwości Da-sein, jaką jest zdolność rozumienia swego bycia - Sein;

• destrukcja fenomenologiczna - krytyczna rewizja tradycyjnych systemów i pojęć filozoficznych, w poszukiwaniu odpowiedzi na pierwotne pytanie filozofii - pytanie o bycie;

2. Postulat ontologii fundamentalnej:

• tradycyjne ontologie mają charakter onto-teologiczny, tzn. pytają, czym jest byt i pozukują bytu najwyższego - Absolutu; przeoczaja natomiast właściwość każdego bytu - jego BYCIE, to, że JEST;

• ontologia fundamentalna powinna się zwrócić ku owemu „jest”:

• słowo to ujawnia przedpojęciowe rozumienie bycia, gdyż słów „jest”, czy też „bycie” nie da się zdefiniować bez błędu idem per idem (to samo przez to samo): „Bycie jest to...”, Jest to jest...

• owo przedpojęciowe rozumienie bycia jest obecne w każdym kontakcie z realnie obecną rzeczą;

• aby poznać, co to BYCIE, należałoby się też zwrócić ku jego przeciwieństwu i zapytać o NIC, a tu natrafiamy na kolejny problem: „NIC to jest....” ale przecież jest tylko byt!

• kolejnym, specyficznym poznaniem czym jest bycie jawi się też rozważanie własnego bycia podmiotu - Da-sein, a więc antropologia.

3. Da-sein:

• człowiek jest byciem w świecie (In-der-Welt-sein);

• znajduje się w otoczeniu innych bytów, których nie stworzył, są od niego niezależne, narzucają się jego poznaniu, jest więc na nie skazany, ten wymiar nazywa się u Heideggera egzystencją (Existenz),

• w kontakcie z bytami człowiek odnosi się do nich na zasadzie projektu, który wrzuca w świat - uznaje ich i swoje istnienie, sytuuje się wobec innych bytów;

• ostatecznie ujmuje siebie jako bycie ku śmierci Sein zum Tode;

• z tego odkrycia, wobec perspektywy nicości rodzi się poczucie trwogi (Angst) i troska (Sorge) o siebie i inne byty,

• troska pozwala projektować przyszłość, wybiegać w czas, którego jeszcze nie ma, nawet w taki, w którym nas już nie ma, a te rzeczy są, daje wię poczucie odpowiedzialności np. za historię,

• życie autentyczne wymaga refleksji, przekroczenia wymiaru bezmyślnej codzienności (Alltaeglichkeit), postawienia się wobec perspektywy śmierci, doświadczenia swojego bycia, poznania, co jest jego treścią, uświadomienia sobie, co dla mnie jest naprawdę ważne, a następnie rzucania w świat projektów swojej przyszłości, realizujących to, co odkryło się jako ważne.

4. Egzystencja poprzedza esencję - człowiek staje się tym, czym chce, w swoim bycie kształtuje swą istotę, a nie odwrotnie - że jego pierwotna istota jednoznacznie kształtuje jego byt.

Literatura:

• obowiązkowa:

• Popkin R. H., Stroll A,. Filozofia. Najpopularniejszy na świecie podręcznik filozofii dla niefilozofów. przeł. J. Karłowski, N. Leśniewski, A. Przyłębski. Poznań 1994.

• Tatarkiewicz W.: Historia filozofii. T. 1-3. Warszawa 2005.

• uzupełniająca:

• Anzenbacher A., Wprowadzenie do filozofii. przeł. J. Zychowicz. Kraków 2005.

• Julia D., Słownik filozofii. przeł. K. Jarosz. Katowice 1992.

Historia filozofii - konspekt 17

---