IX.4 Analiza ceramiki nowożytnej (Mariusz Biel)

Archeologiczne badania wykopaliskowe przeprowadzone k. Warszawy, na stan. Nowe Grocholice 1 były badaniami przedinwestycyjnymi, mającymi na celu spenetrowanie metodami archeologicznymi terenu przeznaczonego pod budowę nowej drogi.

Na stanowisku tym znaleziono 605 fragmentów ceramiki naczyniowej, 4 fr. szkła i 2 fr. cer. budowlanej. Analizowane w opracowaniu zabytki posegregowano wg 4 grup technologicznych (A, B, C, D). Wśród materiałów spoza obiektów archeologicznych (322 fr.) 5 fr. zaliczono do gr. A, 46 fr. do gr. D, 63 fr. do gr. B, 208 fr. do gr. C, co wyraźnie wskazuje przewagę tych ostatnich nad pozostałymi. Niemal identycznie jest w przypadku materiałów odkrytych wewnątrz obiektów archeologicznych (283 fr.) - 3 fr. (gr. A), 16 fr. (gr. D), 69 fr. (gr. B), 195 fr. (gr. C) (tab. I), z zauważalnym wzrostem ilościowo-procentowym fragmentów z gr. B przy jednoczesnym pomniejszeniu zespołu gr. D (tabl. I,II).

Usytuowanie obiektów zawierających zabytki tylko w kilku przypadkach było rozproszone. Na hektarze A przykładami są: ob. 529 (ar 20) (nr inw.: 233), ob. 100 (ar 73, 79) (nr inw.: 41) i 313 (ar 30) (nr inw.: 168). Bliskie usytuowanie zarejestrowano w przypadku: (ar 9) - ob. 524 (nr inw.: 240), (ar 10) - ob. 520 (nr inw.: 237) oraz (ar 56/66) - ob. 560 (nr inw.: 242), (ar 57/67) - ob. 367 (nr inw.: 191), (ar 67) - ob. 365 (nr inw.: 203), (ar 68) - ob. 44 (nr inw.: 76), (ar 69) - ob. 45 (nr inw.: 14), również (ar 75) - ob. 40 (nr inw.: 91), ob. 260 (nr inw.: 72), (ar 76) - ob. 374 (nr inw.: 194), (ar 77) - ob. 365 (nr inw.: 214), ob. 369 (nr inw.: 201, 206), (ar 78) - ob. 31 (nr inw.: 11), ob. 373 (nr inw.: 199), a także (ar 88) - ob. 83 (nr inw.: 37), ob. 87 (nr inw.: 33), (ar 90) - ob. 310 (nr inw.: 175, 178), ob. 313 (nr inw.: 177).

Na Ha B rozproszone były: ob. 540 (nr inw.: 244), (ar 44) - ob. 550 (nr inw.: 238), (ar 46) - ob. 563 (nr inw.: 227), (ar 83) - ob. 238 (nr inw.: 45). Bliskie położenie miała jednak większość obiektów: (ar 1) - ob. 533 (nr inw.: 239), (ar 2) - ob. 3gr. 1 (nr inw.: 243), także (ar 62) - ob. 213 (nr inw.: 20), ob. 214 (nr inw.: 40), (ar 64) - ob. 199 (nr inw.: 158), (ar 65) -ob. 191 (nr inw.: 81), ob. 192 (nr inw.: 88), ob. 555 (nr inw.: 241), ob. 559 (nr inw.: 229) oraz (ar 73/83) - ob. 237 (nr inw.: 18, 99).

Na Ha C oddalony jest jedynie: ob. 272 (ar 46) (nr inw.: 171). Zbliżone położenie wykazują obiekty: (ar 28) - ob. 25 (nr inw.: 21), ob. 27 (nr inw.: 56), także (ar 38) - ob. 13 (nr inw.: 59, 62), ob. 14 (nr inw.: 42, 70), ob. 18 (nr inw.: 89), ob. 23 (nr inw.: 27), ob. 24 (nr inw.: 13, 50), (ar 39) - ob. 171 (nr inw.: 10), (ar 40) - ob. 430 (rów) (nr inw.: 222), oraz (ar 48) - ob. 180 (nr inw.: 79), (ar 49) - ob. 437 (rów) (nr inw.: 218), ob. 457 (nr inw.: 225), ob. 459 (nr inw.: 212), ob. 463 (nr inw.: 224), (ar 49/59) - ob. 460 (nr inw.: 300), (ar 50) - ob. 420 (rów) (nr inw.: 195), ob. 434 (nr inw.: 210), ob. 437 (rów) (nr inw.: 219), ponadto (ar 59) - ob. 452 (nr inw.: 197), ob. 465 (nr inw.: 188), ob. 466 (nr inw.: 196) i (ar 60) - ob. 414 (nr inw.: 189), ob. 481 (nr inw.: 209).

Na Ha D rozproszone są: ob. 347 (ar 1) (nr inw.: 155) i ob. 340 (ar 11) (nr inw.: 161). Blisko zlokalizowane są natomiast: (ar 41) - ob. 404 (nr inw.: 207), ob. 428 (nr inw.: 193) oraz (ar 51) - ob. 401 (nr inw.: 202).

Materiał ceramiczny o cechach nowożytnych odkryto w 67 obiektach archeologicznych (nr inw.: 3gr. 1, 13, 14, 18, 23-27, 31, 40, 44, 45, 57, 83, 87, 100, 159, 171, 180, 191, 192, 199, 213, 214, 225, 237, 238, 240, 260, 272, 310, 313, 340, 347, 349, 365, 369, 371, 373, 367, 369, 374, 401, 404, 414, 420 (rów), 428, 429, 430 (rów), 434, 437 (rów), 452, 459, 460, 463, 465, 466, 481, 520, 529, 533, 550, 555, 559, 560, 563).

Tylko w trzech zarejestrowanych obiektach (nr inw.: 214, 233, 239) znaleziono ułamki naczyń o cechach bliskich wyrobom z późnego średniowiecza (Gr. A) (tab. I). W każdym z obiektów wystąpiły pojedynczo. Stanowią podstawę do datowania owych obiektów. Brak w tych obiektach materiałów stricte nowożytnych nie wyklucza jednak możliwości wykonania tych naczyń w okresie już nowożytnym, gdyż takież mogły powstawać jeszcze w (wieku XVII), jak wykazują naukowe badania (L. Kajzer 1986, s. 224), na co wskazywałaby nie tylko technologia wykonania, ale też masa surowcowa cer. tej grupy.

Analiza ceramiki

Charakterystyka zbioru ceramiki. Technologia i typologia.

Odkryte fragmenty nowożytnej ceramiki naczyniowej pochodzą z naczyń wykonywanych na kole. Były to naczynia przede wszystkim toczone na szybkoobrotowym kole, co jest charakterystyczne dla naczyń głównie o jednobarwnym pomarańczowym przekroju. Nie ma ułamków o cechach naczyń obtaczanych. Wyraźnie widoczny w tym zbiorze jest też nieliczny wręcz odsetek naczyń o przekroju jednobarwnym szarym lub brunatno-pomarańczowym. Zwraca uwagę przewaga naczyń polewanych, nawet z bardzo dobrą pokrywą szkliwa i znaczna ilość wyrobów fajansowych i porcelanowych.

Materiał ceramiczny posegregowano na grupy, oznaczone wielkimi literami alfabetu (A, B, C, D).

Grupę A stanowi materiał ceramiczny wypalany w atmosferze redukcyjnej. Materiał ten charakteryzuje się obecnością drobnoziarnistej domieszki kwarcu lub prawd. pylastej domieszki, w przypadku tej pierwszej powodującej lekką chropowatość ścianek naczyń. Są to ułamki o jednobarwnym szarym przełomie. Fragmenty naczyń z tej grupy były już toczone.

Do grupy B zaliczono ceramikę wypalaną w technice utleniającej. Charakteryzuje się ona najczęściej jednobarwnymi przełomami, których barwa powierzchni jest pomarańczową, beżową lub kremową; rzadko dwuwarstwowe (o warstwie wew. (rdzeniowej) otoczonej warstwą zew. po wew. i zew. stronie czerepu). Naczynia, z których pochodzą te fragmenty, wykonywano z żelazistej gliny z drobną domieszką kwarcu (grub. ziaren - 1 mm), przez co są lekko szorstkie, albo najczęściej z prawd. pylastą domieszką schudzającą, odczyszczaną z domieszki mineralnej. W nielicznych przełamanych wzdłużnie fragmentach widoczne jest zastosowanie tłucznia ceramicznego (nr inw.: 89). A zatem mają one zwykle bardzo gładką powierzchnię. Naczynia tej grupy były toczone, o czym świadczą ślady głównie od wnętrza. Dna najczęściej mają ślad po stosowaniu podsypki z piasku w trakcie toczenia. Ścianki wyprowadzane były z dna w trakcie toczenia. Nieliczne naczynia tej grupy miały angobowane powierzchnie jedno lub dwustronnie, głównie o barwie beżowej. Zabarwienie angoby prawdopodobnie mogło być uzależnione głównie od składu mineralnego glinki wykorzystywanej do tego zabiegu. Kilka z fr. cer. ma ornament plastyczny lub żłobiony. 1 z fr. brzuśców mis ma na przykład dookolne plastycznie wykonane żebro (nr inw.: 175). 1 fr. garnka posiada natomiast na brzuścu dwa poziome paski dookolnego żłobienia (nr inw.: 13). Inne z fr. mają wyodrębniony brzeg za pomocą wcięcia żłobkowanego (nr inw.: 70, 195, 242, 244). W grupie tej są też fragmenty pokryte angobą beżową (2 fr. - nr inw.: 70, 240). 5 fr. wylewów mają najczęściej 1 (lub rzadko 3) pasmowy poziomy ornament dookolny, ryty tuż pod krawędzią wylewu (nr inw.: 62, 70). 1 z fr. miseczki posiada zachlapania różnych barw (czerwony, brązowy, żółty), co może świadczyć, że naczynko to przeznaczone było na farby.

Grupę C stanowią fragmenty ceramiki naczyniowej wykonane również w technice utleniającej lub wyjątkowo obojętnej (1 fr. - nr inw.: 45), charakteryzującej się przede wszystkim czerepem barwy pomarańczowej, beżowej, kremowej i białej, wyjątkowo czerepem silnie spieczonym ciemnoszaro-pomarańczowym - czyli szarym przenikającym w pomarańczowy, powstałym w wyniku niezbyt dokładnego wypału, czyli wypału w tzw. atmosferze obojętnej (nr inw.: 45). Naczynia tej grupy są najczęściej jednowarstwowe. Wykonano je z glin żelazistych, ale też i białych kaolinowych. Domieszkę miały b. drobną, pylastą lub zupełnie jej nie zastosowano - prawd. masa oczyszczana była z frakcji mineralnej. Brak sztucznej domieszki umożliwiało uzyskanie staranniejszego opracowania powierzchni przez zastosowanie gładzenia lub szkliwa (A. Wałowy 1979, s. 40). Wszystkie naczynia były toczone; w niektórych fr. na powierzchni wew. widoczne są ślady wgłębień po palcach powstałych w trakcie toczenia lub wąskie paski szybkoobrotowego poślizgu. Pokrywano je szkliwem głównie brązowym i temu podobnymi (często c. brąz.) polewami (nierzadko szklistymi), ale też pomarańczowym (nr inw.: 225), pomarańczowo-oliwkowym (szklistym) (nr inw.: 27), zielono-oliwkowym (nr inw.: 62, 206), żółtawym (nr inw.: 62), różowawym (nr inw.: 14, 18, 79, 177), wiśniowym (nr inw.: 20), kremowym (nr inw.: 50, 218), szaro-kremowym (nr inw.: 62), j. niebieskim (nr inw.: 20), niebieskim (nr inw.: 177), szarym (nr inw.: 177, 243) i białym (prz. wsz. szklistym) (nr inw.: 42, 56, 59, 62, 79, 206, itd.). Szkliwa były w przeważającej większości polewane dwustronnie (wyjątki z jednostronną polewą - wew. lub zew.). Niektóre fr. mają szkliwa o silnym połysku. Fr. ze szkliwem c. brązowym, szklistym, to najczęściej wyroby kamionkowe. Mają b. twardy czerep, zwykle c. kremowy lub szarawy. Bywają też fr. cer. z licem zew. pokrytym c. brązowym szklistym szkliwem, a od wew. szkliwem szarym. Szkliwa białe i szare miewają też spękania. Większość naczyń gr. C ma polewy na całej powierzchni czerepu, ale 1 fr. ma polewę zew. tylko dla wylewu do granicy szyjki z brzuścem, który pokryto cienką szarą angobą (nr inw.: 203). Biała polewa jest charakterystyczna głównie dla fr. naczyń wykonanych z białych glin kaolinowych, rzadziej glin o czerepie kremowym (wyjątkowo z żelazistych koloru pomarańczowego). Są to głównie dość rozdrobnione fr. fajansowych naczyń pokrytych białym szkliwem, wyjątkowo z malowaniem kobaltowym (krawędź miski) (nr inw.: 20, 62). Na 2 fr. talerzy jest niebieski ornament roślinny z kobaltu (nr inw.: 201). Ornamentyka ceramiki gr. C jest dość bogata. 1 fr. brzuśca posiada na tle j. brązowej polewy również różnej szerokości paski dookolne malowane naszkliwnie w kolorach żółtym (górny i dolny pasek), czarnym i c. brązowym (środkowe pasy) (nr inw.: 42). W 1 fr. talerza zachowane są dookolne dwa paski malowane (prawd. podszkliwnie) na niebiesko (nr inw.: 13). Poza ornamentyką malarską na cer. gr. C występuje też zdobnictwo plastyczne. Na fragmencie garnka o c. braz. polewie jest ciekawa plastyczna forma liścia u zakończenia nieistniejącego ucha (nr inw.: 194). 1 fr. brzuśca talerza ma natomiast lekkie pogrubienie tuż przy krawędzi przydennej (nr inw.: 59). W innym przypadku 3 fr. dzbana posiadają żeberko pod krawędzią brzegu wylewu (nr inw.: 70, 76, 197). Jedyny fragment wylewu garnka wypalony w atmosferze obojętnej, mocno spieczony, posiada poziomy dookolny ornament oddzielający wylew od brzuśca, a pod nim ornament o motywie kratki (sieciowy) wykonany radełkiem, o szer. kratek 0,4-0,5 cm - oba ornamenty są ryte (nr inw.: 45).

Rozmaicie przedstawia się kwestia wykończenia den naczyń. Większość z nich wykonywana była na podsypce z piasku; nieliczne mają ślad po odcinaniu. 1 fr. dna miał doklejaną ściankę (nr inw.: 59). Inaczej jest w przypadku fr. dna, który ma niemal półokrągłę wyprowadzenie ścianki z dna (nr inw.: 224). W innym fr. dno oddzielone jest od ścianki (nr inw.: 79); wyraźnie wystaje poza powierzchnię ścianki - czyli ścianka nie zaczyna się od krawędzi dna. Najczęściej krawędź tak wystającego dna bywała ścięta (nr inw.: 206, 243, 244). Te ostatnie charakteryzuje dodatkowo brak szkliwa po zew. stronie. Zwykle mają bardzo gładką powierzchnię spodnią. 1 fr. dna talerza ma stopkę (nr inw.: 20). Dna garnków są zupełnie płaskie lub wklęsłe; wyrabiane były na kole z podsypką piasku, też odcinane; w 1 fr. dna widać ślady po odczepianiu dna z koła garncarskiego za pomocą sznurka (nr inw.: 212). 1 fr. dna kielicha ceramicznego (z zaczątkiem stożkowatego brzuśca) (nr inw.: 244) i 1 fr. dna kufla cer. (z zaczątkiem prostopadłego brzuśca i śladem po uchu) (nr inw.: 11) mają wyraźne ślady zastosowania podsypki z piasku w trakcie robienia naczynia. Także fr. dna talerza (nr inw.: 243) nie wykazuje śladów odcinania. Inaczej gdy widoczna jest stopka, jak w przypadku fr. płaskiej podstawki (w formie spodka) (nr inw.: 207).

Wśród zespołu cer. gr. C jest też kilka fr. zachowanych uch. 2 fr. ucha dzbana (nr inw.: 161, 177) i 2 fr. zaczątku ucha (nr inw.: 40, 197) są płaskie, z ledwo widocznym wgłębieniem formierskim (nr inw.: 161). Podobnie 1 fr. ucha kubka (nr inw.: 20).

Znaleziony został także 1 uchwyt pokrywki o stożkowatym zakończeniu (nr inw.: 13). Niektóre z wylewów garnków mają wyraźne wgłębienia na pokrywkę.

Jako grupę D oznaczono ułamki naczyń porcelanowych i fr. polepy (nr inw.: 56). Naczynia tej grupy mają przekrój jednowarstwowy, biały, lekko chropowaty lub szklisty. Nieliczne z nich jednak były ornamentowane. Do tych nielicznych należy 1 fr. wylewu miski z ornamentem roślinnym malowanym kolorem niebieskim naszkliwnie (nie wypalonym) (nr inw.: 41). Inny fr. miseczki ma ornament z gałązek z liśćmi malowane jak w naturze (nr inw.: 158). Ornament z gałązek i liści, lecz malowany cienką złotą kreską posiada fr. wylewu misy (nr inw.: 310). 1 fr. wylewu talerza z zachowaną fragmentarycznie stopką ma wewnętrzny dookolny ornament malowany, z dwóch cienkich złotych linii (nr inw.: 89). Podobny złoty ornament, lecz nie liniowy prosty a liniowy falisty stylizowany na ornament roślinny posiada inny fr. dna miseczki (nr inw.: 168). 1 fr. wazonu posiada zaznaczenie krawędzi brzegu c. zielonym paskiem (nr inw.: 41). Rzadkim przypadkiem jest ornament plastyczny. Tylko 1 z fr. miseczki ma ornament lekko wypukły od wnętrza (nr inw.: 20). Wśród ceramiki gr. D odnaleźć można jeszcze 1 fr. pokrywki czajniczka (nr inw.: 62).

Na przebadanym stanowisku nr 1 w Nowych Grocholicach przeważała ceramika grupy C (tab. II), bardzo dobrze wypalonej, przeważnie o masie ceramicznej barwy pomarańczowej lub jej pochodnej, z szlamowaną domieszką i o czerepach pokrytych różnych barw szkliwem. Sporym zbiorem są także ułamki z grupy B o podobnych cechach technologicznych do cer. z gr. C, lecz bez zastosowania szkliwa (tabl. II). Równie sporym zbiorem są fragmenty ceramiki porcelanowej grupy D (tabl. II). Najmniejszą ilościowo grupą jest grupa A naczyń o właściwościach charakterystycznych dla wypału redukcyjnego (tabl. II).

Jak wykazuje powyższa tabela (tab. III) największy udział procentowy na badanym stan. w Nowych Grocholicach mają ułamki naczyń wypalonych w atmosferze utleniającej, przypisane do gr. C i B. Znacznie mniejszy odsetek stanowią ułamki naczyń gr. D, a już znikomy fr. z grupy A. Opisane zależności widać w zestawieniu procentowym (tab. III).

Dane metryczne:

Grupa A. Grubość ceramiki tej grupy szacuje się głównie w granicach 0,4 cm - fr. brzuśca dzbana. W przypadku grub. Brzuśców garnkowych - 0,4-0,5 cm.

Grupa B. Gr. fr. wylewów mis - 0,7-0,8 lub 0,9-1,2 (rzadko 0,3 lub 0,5) cm i ich brzuśców - 0,4-0,5 (rzadko 0,7, 1) cm, grub. fr. dna misy - ok. 0,6 cm (stopki - 0,5 cm); fr. brzuśców dzbanków -prz. wsz. 0,3-0,4 cm (rzadko 0,2 lub 0,5 cm), fr. wylewów garnków - 0,7 cm, grub. fr. brzuśców garnków - 0,4 cm, prz. wsz. 0,5-0,6 cm (bywają też - 0,8 cm), fr. den garnków - 0,4-0,6 cm (rzadko - 0,3 cm; wyjątki - 0,8 cm (nr inw.: 224) i 1,3 cm (nr inw.: 207)).

Grupa C. Fr. stopki kielicha ceramicznego ma grub. dna - 0,5 cm, a zaczątkowego brzuśca - 0,4 cm. Fr. dna kufla ma grub. - 0,3 cm, tyleżsamo co jego zaczątkowego brzuśca - 0,3 cm. Wylewy mis mają dość sporą grubość - 0,7-1,1 cm (rzadko 0,5 cm), a ich brzuśce - 0,4-0,6 cm. Grub. dna misy - 0,4 cm. 1 fr. wylewu małej miseczki ma grub. 0,3 cm (nr inw.: 20). Grub. wylewu półmiska - 0,7-0,8 cm i jego partii brzuścowej - 0,4 cm. Podobną grub. mają fr. wylewów garnków - 0,6-1 cm (rzadziej 0,5 cm), brzuśce garnkowe - grub. głównie 0,4-0,7 cm (rzadko 0,8 cm, a już wyjątkowo 0,3 - nr inw.: 193, 225, itd.). Grub. den garnków wynoszą - 0,4-0,5 cm (ale też czasem 0,6 cm). Grub. fr. wylewów dzbanów - 0,5 cm, grub. żeberka na fr. wylewu dzbana - 0,8 cm i dzbanka - 0,5 cm; grub. fr. brzuśców dzbanków - 0,2-0,5 cm (wyjątkowo 0,7 cm). Grub. fr. dna dzbanka - 0,4 cm. Grub. fr. wylewu filiżanki - 0,3 cm. Fr. wylewów talerzy mają grub. 0,3-0,4 cm (rzadko 0,5 cm). 1 fr. dna talerzy ma grub. 0,4-0,5 cm. Grub. fr. dna podstawki - 0,5 cm. Szer. fr. ucha kubka - 1,4-1,6 cm i grub. - 0,6-,07 cm. Szer. fr. uch dzbanów - 2,3- 2,6 cm i grub. 0,5-0,6 cm lub szer. 2,8 cm i grub. 1,10-1 cm. Szer. ucha dzbanka - 1,8-1,9 cm. Grub. uchwytu pokrywki - 0,4 cm, jego średnica natomiast - 1,7 cm.

Grupa D. Grub. fr. wylewów wazonów - -0,6-0,7 cm (ze zwężeniem ku krawędzi brzegu), wazoników - 0,3-0,4 cm, miseczek - 0,2-0,4 cm. Grub. brzuśca talerzyków (na załomie) - 0,5 cm, i ich wylewów - 0,2-0,3 cm. Grub. fr. spodka - 0,3 cm. Grub. fr. dzbanka, dzbanuszka - 0,2 cm. Grub. pokrywki czajniczka - 0,4-05 cm. 1 buteleczka szklana ma grub. przy wylewie - 0,2 cm, szer. korpusu - 3,4 cm i 5,9 cm, i wys. 12,7 cm. Grub. fr. brzuśca miseczki szklanej - 0,3 cm.

Analiza formalna ceramiki

Wśród zabytków ceramicznych odnalezionych w trakcie archeologicznych badań wykopaliskowych w Nowych Grocholicach najwięcej odnaleziono fragmentów brzuśców (271 fr.) (tabl. IV). Spośród fragmentów naczyń najliczniejszym asortymentem były fragmenty wylewów (51 fr.) i den (34 fr.) (tabl. IV). Najmniej odkryto fr. uch i pokrywek (9 fr.) (tabl. IV). Innych elementów naczyń nie odnaleziono.

Fragmentaryczne i nierzadko pojedynczo występujące ułamki ceramiki naczyniowej, należące najczęściej do różnych naczyń, utrudniają w znacznym stopniu rekonstrukcję form naczyń, a tym samym określenie ich funkcji. Nie we wszystkich zatem fragmentach możliwe jest pewne stwierdzenie przeznaczenia naczyń, z których pochodzą badane fragmenty. Przeważają fragmenty, które można łączyć z tzw. ceramiką stołową. Były to głównie naczynia gr. C i B. Analiza formalna ułamków ceramiki wskazuje, że w zbiorach tych przeważały garnki, dzbany i misy. Z gr. C pochodzą także ułamki wskazujące, że na badanym stanowisku występowały też i inne naczynia takie jak: talerze, półmiski, filiżanki, kubki, kufle itd. Poza tym wszystkim użytkowano tu również ceramiki porcelanowej, głównie miseczki, i sporadycznie dzbanki, czajniczki, wazoniki, spodki. Najmniej znaleziono fr. naczyń o ciemnej, wypalanej redukcyjnie, fakturze (gr. A), reprezentowanej przez garnki i dzbany.

Zestawienie:

Gr. A: 1 fr. brzuśca dzbana (nr inw.: 233), 2 fr. brzuśca garnka (nr inw.: 214, 239).

Gr. B: 13 fr. wylewów mis (1 fr. - nr inw.: 10, 72, 79, 188, 189, 218, 242; 2 fr. - nr inw.: 62, 70, 244), 2 fr. brzuśców mis (1 fr. - nr inw.: 81, 175), 1 fr. dna misy (nr inw.: 18); 14 fr. brzuśców dzbanów (1 fr. - nr inw.: 20, 21, 40, 70, 202, 209, 222; 2 fr. - nr inw.: 256; 3 fr. - nr inw.: 62, 70), 1 fr. wylewu garnka (nr inw.: 62, 195), 25 fr. brzuśca garnka (1 fr. - nr inw.: 40, 79, 88, 89, 161, 175, 195, 201, 207, 209, 210, 218, 219, 224, 240, 241, 244; 2 fr. - nr inw.: 13, 177; 4 fr. - nr inw.: 70), 5 fr. den garnków (1 fr. - nr inw.: 13, 88, 200, 207, 242). 1 fr. polepy (nr inw.: 13).

Gr. C: 3 fr. wylewów talerzy (1 fr. - nr inw.: 13, 59, 201), 8 fr. dna talerza (1 fr. - nr inw.: 20, 50, 99, 243; 2 fr. - nr inw.: 177); 1 fr. podstawki (nr inw.: 207); 9 fr. wylewów mis (nr inw.: 20, 37, 62, 70, 89, 158, 177, 225), 7 fr. brzuśców mis i miseczek (1 fr. - nr inw.: 14, 171, 177, 200; 4 fr. - nr inw.: 70), 2 fr. dna misy (nr inw.: 79, 199), 7 fr. wylewu miseczek (nr inw.: 20, 37, 89, 177, 201), 2 fr. wylewu półmiska (nr inw.: 13, 256); 2 fr. wylewu dzbana (nr inw.: 70, 197); 1 fr. wylewu dzbanka (nr inw.: 76); 57 fr. brzuśców dzbanów i dzbanków (1 fr. - nr inw.: 14, 20, 21, 33, 50, 56, 132, 155, 175, 177, 197, 199, 201, 222, 225; 2 fr. - nr inw.: 72, 244; 3 fr. - nr inw.: 206; 4 fr. - nr inw.: 42, 256; 6 fr. - nr inw.: 13, 70, 16 fr. - nr inw.: 62), 1 fr. dna dzbanka (nr inw.: 256); 3 fr. wylewu garnka z wgłębieniem na pokrywkę (nr inw.: 27, 45, 194), 1 fr. wylewu garnka (bez wgłębienia na pokrywkę) (nr inw.: 72); 54 fr. brzuśców garnków (1 fr. - nr inw.: 10, 37, 42, 89, 99, 175, 191, 193, 195, 203, 218, 219, 222, 229, 237, 238, 241, 243; 2 fr. - nr inw.: 196, 206, 244, 225; 3 fr. - nr inw.: 56, 79, 201; 4 fr. - nr inw.: 177, 242; 5 fr. - nr inw.: 62; 7 fr. - nr inw.: 70), 13 fr. dna garnka (1 fr. - nr inw.: 59, 70, 199, 206, 212, 224, 242; 2 fr. - nr inw.: 79; 4 fr. - nr inw.: 244). 3 fr. ucha dzbana (nr inw.: 40, 161, 197). 2 fr. uch dzbanków (nr inw.: 18, 177). Odnaleziono tylko 2 fr. ucha kubka (nr inw.: 20, 57). 1 fr. stopki kielicha ceramicznego (nr inw.: 244). 1 fr. dna kufla ceramicznego (nr inw.: 11). 1 uchwyt pokrywki (nr inw.: 13). Fr. o szkliwie c. brąz. szklistym i o przekroju kremowym lub kremowo-szarym, to głównie garnki. Fr. o szkliwie białym, wykonane z białej glinki kaolinowej lub kremowej, to głównie misy lub ew. dzbany.

Gr. D: 1 fr. pokrywki czajniczka (nr inw.: 62), 8 fr. wylewów miseczek (1 fr. - (nr inw.: 13; 2 fr. - nr inw.: 41, 158, 168, 178), 1 fr. dna miseczki (nr inw.: 168); 2 fr. wylewów wazonów (nr inw.: 20, 41), 1 fr. dzbanka (nr inw.: 56). 1 buteleczka (nr inw.: 91), 1 fr. brzuśca miseczki szklanej (nr inw.: 20).

Badania analityczne i ich wyniki

Materiał zaliczony do grupy technologicznej A, nielicznie reprezentowany na badanych sondażowo stanowiskach, był mało charakterystyczny, głównie dlatego, że były to jedynie ułamki brzuśców. Cienkościenność ułamków ceramiki naczyniowej gr. A, a przede wszystkim cechy technologiczne sugerują, że zostały wykonane już w zaawansowanej technice, w większości przy użyciu koła szybkoobrotowego, bardzo dobrze wypalone, lecz jeszcze w atmosferze redukcyjnej. Cechy takie mogą sugerować, że powstały w późnych fazach późnego średniowiecza i wczesnych okresu nowożytnego, najpewniej w XVI wieku, lecz mogły być też wytworem już nowożytnym, gdyż w zbiorach z innych stanowisk jest w stanie zaniku, lecz jeszcze występuje, aż do wieku XVII (L. Kajzer 1986, s. 224).

Znacznie bogatszy zbiór grupy B pozwala na głębszą analizę.

Jedno z fr. den ze stan. Nowe Grocholice 1 (nr inw.: 13), zaliczone do grupy technologicznej B, ma formę podobną do formy dna naczynia odkrytego w miejscowości Kowale (d. woj. częstochowskie (ob. śląskie - PEP 2003)), które datowano skarbem monet po 1663 r. (J. Kucharski, A. Mikołajczyk 1977, s. 247, tabl. III:6). Podobne formy den naczyń odkryto też w Raciążku, gdzie naczynia wypalane w atmosferze utleniającej datowano ogólnie na okres (2.poł. XVI - sch. XVII w.) (L. Kajzer 1986, s. 215-217, 223-224, tabl. V:1, 3, VI:3, VII:1).

Dość często występujący w zbiorze z Nowych Grocholic wylew misy z pogrubieniem po zew. stronie (nr inw.: 189 i w pewnym stopniu też nr inw.: 62), ma swe analogie w ceramikach z Warszawy, datowanych na (poł. XVII w.) (K. Meyza 1996, s. 56-57:31, 64-65:35), albo pewniej z (2.poł. XVII w.) (K. Meyza 1996, s. 84-85:46).

Podobny do nich jest wylew z zbliżonym do trójkątnego brzegiem z nowych Grocholic (nr inw.: 225), który przypomina wylew półmiska z Warszawy, datowanego na (wiek XVIII) (K. Meyza 1996, s. 116-117:62).

Pomniejszoną wersją takich form są fr. wylewów o skromnie wyodrębnionym z lica płaskim pogrubieniem wylewu, najczęściej wyodrębnionym od partii brzuścowej dookolnym żłobieniem (nr inw.: 62, 70, 79, 195, 244).

Wylew misy o półokrągle zakończonym brzegu (nr inw.: 29) jest analogiczny z formy do ceramiki z Warszawy, datowanej na (wiek XVII) (K. Meyza 1996, s. 72-73:39) oraz z Rzeszowa z okresu (1.poł. XVII w.) (S. Czopek, A. Lubelczyk 1993, s. 53, tabl. XLIV:2).

Do fragmentu dna misy z stopką z Nowych Grocholic (nr inw.: 18) podobna z formy jest ceramika z Warszawy datowana tam na (poł. XVII w.) (K. Meyza 1996, s. 60-61:33), a przede wszystkim fr. datowany na (wiek XVIII) (K. Meyza 1996, s. 106-107:57).

Najwięcej analogii, dzięki licznemu zbiorowi, można znaleźć do ceramiki grupy C.

1 fr. stopki kielicha z tej grupy ma formę zbliżoną do fragmentu z Raciążka, gdzie został wydatowany zbiorem ogólnie na okres (XIV - XVII w.) (L. Kajzer 1986, s. 213, tabl. III:5). To, że takie formy są już w późnym średniowieczu potwierdza cer. odkryta w miejscowości Solec, gdzie wydatowano ją (2.poł. XIV-XV w.) (J. Kruppé 1981, s. 71:24). Stopka ta pokryta została szkliwem mieszanym (oliwkowo-zielonym z brązem - kropki, plamy, zacieki). Materiały z Korzkwi tak szkliwione wydatowano na okres (2.poł. XV - k. XVI w.) (z tlenkami miedzi i żelaza - R. Lelek 2004, s. 41-42). Powyższe analogie i technologia wykonania (toczenie, wypał) cer. z Nowych Grocholic wskazują zatem, że stopka ta mogła powstać w przedziale czasowym (2.poł. XV-XVII w.).

Wśród zespołu ceramiki z Nowych Grocholic 1 fr. wylewu ma charakterystyczne wgłębienie na pokrywkę z pionowym występem od strony wewnętrznego lica (nr inw.: 255). Zbliżony wylew ma ceramika odkryta w Rzeszowie, datowana tam na okres (XV-XVIII w.) (S. Czopek, A. Lubelczyk 1993, s. 59, tabl. XXIII:9). Podobne wylewy można jednak jeszcze spotkać w (pocz. XIX w.) (M. Sekuła 2004, s. 439, 443, ryc. 2:5, 4:11).

Dość spora ilość fr. wylewów z Nowych Grocholic posiada niewielkie żeberko tuż pod krawędzią brzegu (nr inw.: 70, 76, 197, 203). Analogie tego typu form wylewów są dość stare - ceramika z Rzeszowa datowana na (XV-XVI w.) (S. Czopek, A. Lubelczyk 1993, s. 58, tabl. XIV:3). Różnią się w zasadzie tylko tym, że taż ostatnia ceramika ma polewę jedynie wewnątrz, a fragment z Nowych Grocholic po obu stronach. Wg badań korzkiewskich dominacja polew jednostronnych jest charakterystyczna dla (XVI w.), a dwustronnych nastąpiła dopiero w (XVII w.) (R. Lelek 2004, s. 44) i tak co najmniej należałoby fr. z Nowych Grocholic datować. Tego typu formy wylewów najwyraźniej ponownie były w modzie także i później, gdyż na to wskazują naczynia (również dwustronnie polewane) z Warszawy datowane na (pocz. XIX w.) (M. Sekuła 2004, s. 439, ryc. 2:8, 9).

Do stożkowato zakończonego uchwytu pokrywki z Nowych Grocholic (nr inw.: 13) podobne zakończenie ma uchwyt z Raciążka, pochodzący ze zbioru datowanego na okres (2.poł. XVI - sch. XVII w.) (L. Kajzer 1986, s. 218, 223-224, tabl. VIII:2). Wyjątkowo sporadycznie tak ukształtowany uchwyt pojawia się jeszcze w (pocz. XIX w.) (M. Sekuła 2004, s. 439, ryc. 5:10), gdyż większość jest jednak zakończona płasko.

1 fr. wylewu garnka z ornamentem odciskanym radełkiem w formie kratek (nr inw.: 45) można datować podobnie jak naczynia z Korzkwi, gdzie ceramikę tak ornamentowaną wydatowano na (2.poł. XVI i XVII w.), często łączoną z polewą (R. Lelek 2004, s. 48). Naczynia z podobnym ornamentem znane są także z Rzeszowa, gdzie datowano je na (XVII-XVIII w.) (S. Czopek, A. Lubelczyk 1993, s. 61, tabl. XXXIV:2 - z podobnym wylewem i również polewany).

W zbiorze z Nowych Grocholic przeważały ucha ukształtowane wałeczkowato, spłaszczone i lekko półkoliste w przekroju, które występowały również w zbiorach z Korzkwi, datowane tam od (wieku XVI) (R. Lelek 2004, s. 52, ryc. 9:4). Podobnie ukształtowane ucha występują jednak też w (pocz. XIX w.) (M. Sekuła 2004, s. 439, ryc. 2:7), choć wyraźnie rzadziej, na rzecz uch okrągłych w przekroju (M. Sekuła 2004).

Na XVI w. datowana misa z Warszawy, z przybrzegowym pierścieniowym żeberkiem (K. Meyza 1996, s. 8-9:4) może być analogią dla podobnego żeberka zachowanego fragmentarycznie (bez brzegu wylewu) w zbiorze z Nowych Grocholic (nr inw.: 175).

Sporą grupę ceramiki z Nowych Grocholic stanowią fragmenty den z wystającą poza lico partii brzuścowej krawędzią dna. Większość jednak miała tę krawędź ściętą (nr inw.: 206, 243, 244). Analogią do nich może być fr. dna dzbana z Warszawy, datowany na (1.poł. XVII w.) (K. Meyza 1996, s. 52-53:28), ale też ceramika z (pocz. XIX w.) (M. Sekuła 2004, s. 439, ryc. 2:1-3, 5, 7). Nie ściętą krawędź spośród fr. den z Nowych Grocholic miał tylko fr. z ob. 180 (nr inw.: 79), dla którego analogią może być podobny fr. dna z Korzkwi, ze zbioru ogólnie tam datowanej na okres (XVI-XVII w.) (R. Lelek 2004, s. 58, tabl. III:43).

Fr. wylewu zakończonym brzegiem o owalnym przekroju poprzecznym (nr inw.: 37) znajduje swoją analogię w przekroju wylewu ceramiki z Warszawy, datowanej na (XVI/XVII w.) (K. Meyza 1996, s. 32-33:16).

Fragment wylewu naczynia z ob. 345 (nr inw.: 149) z Nowych Grocholic o odchylonym brzegu ma swą analogię formalną w naczyniu miejscowości Kowale (d. woj. częstochowskie (ob. śląskie - PEP 2003)) datowany skarbem monet (po 1663 r.) (J. Kucharski, A. Mikołajczyk 1977, s. 247, tabl. III:6), w ceramice z Rzeszowa, datowanej na (XVII-XVIII w.) (S. Czopek, A. Lubelczyk 1993, s. 61, tabl. XXXIV:4, 5, XXXIII:1, XXXI:3).

Do ww. naczynia z miejscowości kowale (J. Kucharski, A. Mikołajczyk 1977, s. 247, tabl. III:6) podobne jest też jedno z fr. den z Nowych Grocholic (nr inw.: 212).

Jedno z uch z Nowych Grocholic (nr inw.: 40), z zachowanym fr. wylewu przypomina (formą połączenia z wylewem) naczynie z miejscowości Piaski (woj. lubelskie), datowane skarbem monet (po 1636 r.) (J. Kucharski, A. Mikołajczyk 1977, s. 245, tabl. III:4). Podobnie wykonane ucho ma też naczynie z Raciążka (również pokryte szkliwem), choć inaczej uformowany fr. wylewu - datowane zbiorowo na (2.poł. XVI - sch. XVII w.) (L. Kajzer 1986, s. 219, 223-224, tabl. IX:3).

Wylewy mis z pogrubieniem po zew. stronie z Nowych Grocholic (nr inw.: 158) (nr inw.: 189), ma swoje analogie formalne w ceramikach z Warszawy, datowanych na (poł. XVII w.) (K. Meyza 1996, s. 56-57:31, 64-65:35) albo pewniej z (2.poł. XVII w.) (K. Meyza 1996, s. 84-85:46).

Zbliżoną formę do części przydennej kufla z Warszawy, datowanego na (wiek XVII) (K. Meyza 1996, s. 66-67:36), ma 1 fr. dna kufla z Nowych Grocholi (nr inw.: 11), choć jego część zaczątkowa brzuśca jest mniej przechylona do wewnątrz.

Do fragmentu dna misy z stopką z Nowych Grocholic (nr inw.: 199) podobna z formy jest ceramika z Warszawy datowana tam na (poł. XVII w.) (K. Meyza 1996, s. 60-61:33), a przede wszystkim fr. datowany na (wiek XVIII) (K. Meyza 1996, s. 106-107:57). Ten typ mis pojawia się też jeszcze w (pocz. XIX w.) (M. Sekuła 2004, s. 445, ryc. 2:2, 3).

Znaczna ilość ułamków gr. C z Nowych Grocholic to fajanse z białym szkliwem ołowiowo-cynowym. Tylko jeden z nich nosi ślady użycia kobaltu na krawędzi wlewu. Tego typu naczynia z ornamentem kobaltowym mogą występować (od XVII aż po nawet XX w.) (M. Jeżewska 2004, s. 193, nr kat. 2300).

Większość naczyń gr. C wypalana była z gliny żelazistej; tylko część miała czerep biały, charakterystyczny głównie dla fajansu. Naczynia wykonane z białej gliny są na Mazowszu importami i określane potocznie jako „ceramika kielecka”; wiązane są z warsztatami funkcjonującymi na terenie Ziemi Sandomierskiej (M. Sekuła 2013, s. 5).

Naczynia gr. C, to naczynia polewane przeróżnymi kolorami. W tej bogatej gamie kolorów przeważają barwy brązowe i białe; nieliczne są zielone, oliwkowe i bardziej unikatowe.

Zielony był kolorem dość częstym zwłaszcza w późnym średniowieczu - pokrywanie ceramiki naczyniowej szkliwem barwy zielonej lub oliwkowej, lub też ich podobnym. Zielony kolor mógł dać dodatek malachitu (M. Biel 2011, s. 22) lub bardziej prawdopodobnie tlenek miedzi (CuO) (M. Dąbrowska 1987, s. 203; R. Lelek 2004, s. 39) albo tlenek żelaza (Fe2O3) (M. Dąbrowska 1987, s. 203). W ceramice z zamku w Korzkwi misy szkliwione na zielono lub j. zielono (R. Lelek 2004, s. 69-70), datowano na okres XVI-XVII w. (R. Lelek 2004). Stosowanie szkliwa zielonego w Warszawie wg M. Sekuły upowszechniło się dopiero w 2.poł. XVI w. (M. Sekuła 2013, s. 5).

Szkliwa brązowe na naczyniach z glin żelazistych stały się popularne dopiero od k. XVI w. (R. Lelek 2004, s. 44).

Naczynia, których powierzchnia kryta była białą farbą najczęściej miała białe szkliwo ołowiowo-cynowe (STSzP, s. 401), czasem na białe miała nałożone szkliwo bezbarwne (z tlenkiem ołowiu - PbO (TMCHFA 1992, s. 176)) (tzw. glejtę) (M. Dąbrowska 1987, s. 204-205; P. M. Pogodziński 2010, s. 94; STSzP, s. 401). Ołowiowe szkliwo zaczęto stosować już od 2.poł. XV wieku (M. Dąbrowska 1987, s. 204).

Wg M. Sekuły w samej Warszawie, wiodącym wówczas ośrodku garncarskim w tej części Mazowsza, naczynia pokryte polewą upowszechniają się dopiero w 2.poł. XVI w. (M. Sekuła 2013, s. 5).

Najprawdopodobniej do polewy dodawano niewielką ilość tlenku cyny (SnO2), która zapobiegła przebijaniu się przez polewę naturalnej barwy czerepu (z powodu braku pobiały) (M. Dąbrowska 1987, s. 205).

Niektóre polewy mają silny połysk, co może świadczyć o tym, iż naczynie wypalono dwukrotnie: najpierw wypalono tzw. surówkę - tj. bez polewy, a następnie po wypaleniu już polaną ceramikę (M. Dąbrowska 1987, s. 205). Naczynia takie nie mogły powstać wcześniej niż w wieku XVI (M. Dąbrowska 1987, s. 205).

Najwięcej problemu w badaniach analitycznych sprawia ceramika z grupy D, gdyż w literaturze naukowej brakuje publikacji tyczącej się analizy fragmentów porcelany, zwłaszcza porcelany masowo produkowanej, przeznaczonej do powszechnego użytku, a więc najczęściej ubogo lub w ogóle nie zdobionej.

Spośród ceramiki z Nowych Grocholic na 1 fr. talerza znajduje się dookolny ornament wykonany złotym kolorem (nr inw.: 89). Naczynia ornamentowane złotymi paskami pojawiają się (od wieku XVIII) (L. Melegati 1997, s. 100; M. Benini 1998, s. 110-111 in.) (XVII w. sporadycznie - L. Melegati 1997 s. 74), najwięcej i najobficiej w (XIX w.) (L. Melegati 1997 s. 160-176; M. Benini 1998, s. 162-163) ale występują też, choć w skromniejszej formie, w (2.poł. XX w.) (B. Kostuch 2005, s. 268:1., 272:7.) - i tak właśnie ww. fr. z Nowych Grocholic (nr inw.: 89). Złocenie posiada też fr. miseczki z Nowych Grocholic ozdobiony złotym ornamentem roślinnym (nr inw.: 178).

Typowa dla okresu secesji ornamentyka wytłaczana na ceramice (Ceramika secesyjna 1989, s. 183) występuje również na ceramice z Nowych Grocholic (nr inw.: 20). Można więc ją datować na okres (k. XIX - pocz. XX w.) (TH 1996, s. 347).

Podsumowanie

Na podstawie przeanalizowanego materiału można ustalić, że osadnictwo nowożytne na stan. 1 w Nowych Grocholicach było dość intensywne i bogate. Zdecydowana większość zgromadzonego zbioru ceramiki naczyniowej pochodziła z okresu XVII i XVIII stulecia. Niemniej jednak można liczyć się tu z szerszym zakresem chronologicznym sięgającym może jeszcze 2.poł. XV w. z jednej strony i pocz. XIX wieku z drugiej, choć te granice mogą być w rzeczywistości płynne. Na badanym stanowisku przeważała ceramika szkliwiona, wypalana w atmosferze utleniającej, bardzo dobrze wykonana. Nieliczne i pojedyncze fragmenty ceramiki wypalanej w starej metodzie wypału nie mogą wskazywać na osadnictwo późnośredniowieczne, a raczej na sporadyczne stosowanie przestarzałych zasad.

Szczegółowa analiza fragmentów ceramiki naczyniowej, pozyskane w trakcie badań sondażowych k. Warszawy, wskazują na użytkowanie tych terenów od końca późnego średniowiecza aż do wieku XVIII. Początki tego osadnictwa datować można na 2.poł. XV wieku. W okresie tym obok naczyń z gliny żelazistej wypalanej w atmosferze redukcyjnej wyrabiano też naczynia z białej glinki. Ceramika technologicznie bliska czasom późnego średniowiecza mogła być wyrabiana natomiast prawdopodobnie sporadycznie nawet jeszcze do wieku XVII.

Warta uwzględnienia w analizowanej ceramice jest powtarzalność o wyraźnie zbliżonych formach zachowanych wylewów z płaskim, nieznacznie wyodrębnionym brzegiem.

Analiza lokalizacyjna pozyskanego materiału ceramicznego pozwala na stwierdzenie, że osadnictwo nowożytne na stan. 1 w Nowych Grocholicach było dość gęste i zajmowało znaczny areał badanego obszaru.

Spoza ob.: 1 fr. szkła (nr inw.: 230); z ob.: 1 fr. szkła witrażowego (nr inw.: 168, ob. 313), 1 buteleczka (nr inw.: 91, ob. 40), 1 fr. szkła prawd. miseczki (nr inw.: 20, ob. 213).

Płytka ścienna (nr inw.: 25), prawd. fr. dachówki karpiówki (nr inw.: 184).

Tabela 2: Zestawienie ilościowe fragmentów naczyń z obiektów archeologicznych.

Tabela 1: Zestawienie ilościowe fragmentów naczyń spoza obiektów archeologicznych.

Tabela 3: Zestawienie procentowe fragmentów naczyń z obiektów archeologicznych.

Tabela 4: Zestawienie form naczyń z obiektów archeologicznych.

---