AUTOPREZENTACJA RECEPTĄ NA ATRAKCYJNOŚĆ CZYLI RZECZ O WIZERUNKU
W trakcie życia społecznego wzajemne ludzkie reakcje w znacznym stopniu opierają się na powierzchownych wrażeniach. Zdaniem E. Goffmana zwracanie uwagi na publiczny wizerunek jest niezbędne dla pełnego zrozumienia ludzkiego zachowania. Człowiek kontroluje sposób, w jaki traktują go inni, wpływając na ich definicję sytuacji. Tak więc, kiedy jednostka znajduje się w towarzystwie innych ludzi, zwykle ma motywację do wywierania na nich takiego wrażenia, które jej się opłaca. Goffman uważa, że autoprezentacja jest nie tylko przydatna jednostce, ale i niezbędna dla sprawnego przebiegu interakcji międzyludzkich. Skuteczna interakcja społeczna zachodzi wtedy, gdy osoby biorące w niej udział wiedzą o sobie nawzajem (o postawach, wiarygodności, kompetencji partnera). Rola autoprezentacji polega na tym, aby przekazywany wizerunek dawał partnerowi pojęcie o tym, jakiego traktowania oczekuje autoprezenter i jak prawdopodobnie będzie traktował innych. Sukces życiowy człowieka w ogromnym stopniu zależy od tego jak postrzegają i oceniają go inni. Zazwyczaj prezentowany przez nas obraz jest w miarę prawdziwy, choć selekcjonujemy informacje dotyczące naszej osoby. Na ogół każdy stara się przekazywać jak najlepszy wizerunek o sobie, choć czasem wywarcie negatywnego wrażenia pomaga osiągnąć pożądane cele.
Troska o wrażenie, jakie wywołujemy na otoczeniu nie jest wymysłem współczesnej cywilizacji. Jednak współczesna kultura udziela nam porad, jak budować pożądany wizerunek własnej osoby, jak „sprzedać się pracodawcy”. Dawniej ludzie żyli w małych, zamkniętych grupach społecznych, mając czas na poznawanie siebie, budowanie opinii o swoim środowisku. Współczesny, zaginiony człowiek, dzięki rozwiniętym środkom komunikacji masowej żyje w „wielkiej wiosce”. Również w bezpośrednich kontaktach interpersonalnych coraz częściej polegamy na słowach. One wyjaśniają i kreują rzeczywistość. Świadomość ważności słów sprawia, że większość „rozsądnych” ludzi uważnie kontroluje własne wypowiedzi, zabiegając o pożądane wrażenie, jakie pragną wywołać na otoczeniu. Odmienność zachowania człowieka w warunkach publicznych i prywatnych wskazuje, że troska o publiczny wizerunek własnej osoby jest atrybutem społecznych zachowań człowieka.
Istnieje wiele definicji autoprezentacji:
Autoprezentacja wg E. Stojanowskiej - najczęściej jest traktowana jako zachowanie publiczne, którego odbiorcą są inni ludzie, a głównym jej celem jest „wywołanie wrażenia” na innych. Jednostka w różnych sytuacjach życiowych dokonuje określenia siebie (samoidentyfikacja) opierając się na posiadanej tożsamości. Samoidentyfikacja jest procesem określenia i ekspresji siebie jako jednostki mającej odpowiednie cechy, procesie aktywizowanym w konkretnym kontekście sytuacyjnym w określonym celu i przed konkretną publicznością. Jednostka może zatem dokonywać samoidentyfikacji w formie prywatnej refleksji nad sobą (podczas prywatnej autoprezentacji) oraz w formie samootwarcia i autoprezentacji publicznej (przed innymi ludźmi).
Autoprezentacja wg M. Leary - (to manipulowanie wywieranym wrażenie) to proces kontrolowania przez jednostkę sposobu, w jaki jest postrzegana przez otoczenie.
Prezentacja - to przedstawienie czy pokazanie osoby lub czyjegoś dzieła publicznie.
Zaprezentowanie siebie - to przedstawienie lub pokazanie siebie w określony sposób. Nieodłącznym elementem życia każdego człowieka jest jego chęć bycia właściwie odebranym, dobrze ocenionym, w ogóle zauważonym. Niemal każdy przeżywa lęk przed oceną i radość bycia dostrzeżonym - jest to nieustanny konflikt pomiędzy potrzebą bycia ważnym, wyjątkowym a potrzebą bezpieczeństwa i spokoju.
Można też prezentację rozumieć jako pewien sposób porozumiewania się między ludźmi. Polega to na tym, że jeden człowiek używając różnych dostępnych mu środków komunikacji przedstawia, przekonuje, uczy, wzywa do działania innych. Owi inni mogą pytać. Polemizować, nie zgadzać się. W całym tym procesie najważniejsze jest to, że po obu stronach są ludzie ze swoimi emocjami, postawami, przekonaniami, wyobrażeniami.
Przygotowanie do prezentacji to wcześniejsza dokładna analiza pod względem celu, metody i odbiorcy. Innymi słowy, kluczem do sukcesu jest uzyskanie świadomości wiedzy na temat: co, po co, jak i komu będzie się prezentować.
Cel prezentacji wskazuje problem, czynność do wykonania, uwzględnia realność osiągnięcia celu. Powinien być prosty np. poinformowanie o własnych osiągnięciach w dziedzinie ...., przedstawienie komisji egzaminacyjnej swojej wiedzy na temat ..., przekonanie komisji do swoich opinii w sprawie ... Opis celów wymaga odpowiedzi na pytania:
co znaczy dla mnie zdać egzamin?
co jest dla mnie miarą sukcesu?
kiedy będę z siebie zadowolony?
jaka ocena mnie satysfakcjonuje?
co to znaczy dla mnie opanować stres?
Odbiorca to ten, kto słucha i ocenia, kierując się własnymi kryteriami - jawnymi i osobistymi. Znaczenie może mieć wiek, płeć i osobowość odbiorcy, temperament i poczucie humoru, oczekiwania odbiorcy wobec „prezentera”.
Czynnikami wpływającymi na ocenę prezentacji są także: kolejność wystąpienia (pierwszy, w środku, ostatni), sąsiedztwo (kto przede mną, po mnie), zmęczenie lub znużenie odbiorcy, zachwycenie lub zawiedzenie przedmówcą. Zbyt skrajne (nowatorskie, prowokujące) postawy autoprezenterów wywołują silne emocje w oceniających i takie wystąpienia rzadko są wybierane lub wysoko nagradzane.
Na dobrą ocenę prezentacji wpływa:
czytelna struktura,
wizerunek autora (postawa ciała, mimika twarzy, ustawienie głosu, gestykulacja, kontakt wzrokowy i werbalny z odbiorcą),
treść wystąpienia (ujęcie tematu, sposób podejścia do zagadnienia),
harmonia (dobór treści i formy do dyspozycji osobowości),
sposób przedstawienia treści (użycie pomocy, stworzenie scenografii).
Na strukturę prezentacji składają się:
wstęp - przedstawienie tematu, nawiązanie kontaktu z audytorium i skupienie jego uwagi (ok. 15% czasu),
rozwinięcie - omówienie tematu (główne tezy i dowody) oraz podtrzymanie zainteresowania audytorium (ok. 75% czasu),
zakończenie - podsumowanie głównych tez, wnioski oraz podziękowanie za uwagę (ok. 10% czasu).
Utrzymanie struktury prezentacji polega na odczuciu i przeświadczeniu osoby prezentującej, że jest „panem” swojej prezentacji. Filarem jest pewność siebie oparta na rzeczywistym poczuciu własnej wartości. Aby przekaz był jasny i harmonijny, każdy element prezentacji musi być zaplanowany i przemyślany, istotną rolę odgrywają pierwsze i ostatnie zdania, jakie pojawiają się w prezentacji. Mówca powinien tak dokonać prezentacji, aby odbiorcy zachowali się następująco:
„zatrzymali się” czyli zainteresowali się,
„przyjrzeli się” czyli uważnie słuchali,
„weszli do środka zobaczyć więcej” tzn. skupili uwagę na wystąpieniu i podejmowali kontakt, do którego zaprasza prezenter,
„wybrali coś dla siebie” tzn. dostrzegli walory prezentacji,
„zakupili towar” tzn. wystawili ocenę.
Ze względu na cel przekazu wyróżnia się cztery podstawowe formy prezentacji:
informowanie - dla prezentera sprawnego intelektualnie (ważna jest precyzja, uważność, staranność),
przekazywanie - dla żywych temperamentem, pewnych siebie, mających cechy przywódcy (ważna jest umiejętność perswazji, tłumaczenia, wyjaśniania, uczenia, dowodzenia),
wzmacnianie - dla pewnych siebie, lecz cierpliwych, wyrozumiałych, przekonanych o słuszności tego, co mówią (istotna jest umiejętność utwierdzania, pogłębiania wiedzy, wyostrzenia treści),
zachęta do działania - dla niepokornych, ale zdolnych, błyskotliwych, lubiących ryzyko (ważną rolę pełni umiejętność pobudzania, ośmielania, wywoływania zapału, dodawania odwagi).
Na czym polega skuteczność prezentacji? Skuteczne działanie to takie, które prowadzi do realizacji założonego celu. Efekt każdego przedsięwzięcia można zaplanować, zwłaszcza te części, na które ma się wpływ, choć zawsze istnieje margines błędu. Na skuteczność prezentacji możemy wpływać świadomie zastanawiając się nad:
zasobami wiedzy - wybór tematu prezentacji powinien wiązać się z ciekawością świata, po nim analizuje się cel wystąpienia,
umiejętnościami - tzn. łatwością, zdolnością do wystąpienia publicznego, co jest atutem występującego, a nad czym musi pracować, aby polepszyć prezentację wiedzy,
strategię działania (plan) - wpływa on na końcowy efekt i atrakcyjność przekazu (chodzi o to, co (treść), kiedy (struktura), ile, jak (forma) i komu przedstawić,
sposobami prezentowania - np. odczytanie, czytanie z narratorem lub podziałem na role, odegranie, zaśpiewanie.
Każdy prezentujący może wpływać na lepszy odbiór swojego wystąpienia tworząc jego scenografię. Tajemnicą efektu jest zwykle symbolika, a nie ilość i jakość (kosztowność) dekoracji.
Bariery w odbiorze prezentacji można podzielić na:
produkowane przez prezentującego (obawy i skutki tego stresu),
przynoszone przez odbiorcę (samopoczucie, stosunek do zadania),
szumy tzn.: uprzedzenia, postawy światopoglądowe, przekonania nadawcy i odbiorcy, zakłócenia zewnętrzne (hałas, gwar, szepty); zaburzenia mowy nadawcy (jąkanie, maniery).
Należy oswoić się z ich obecnością i minimalizować ich działanie, gdyż nie da się ich wyeliminować.
bariery wewnętrzne (psychiczne, emocjonalne, fizyczne - czarne myśli, przygnębienie);
bariery zewnętrzne (relacyjne) - ich źródłem jest odbiorca, jego reakcje (ziewanie).
Z perspektywy relacji interpersonalnych działania autoprezentacyjne są specyficzną formą (techniką) wywierania wpływu społecznego. Kontrolując informacje, jakie docierają do otoczenia, autoprezenter stara się sprawić odpowiednie wrażenie na odbiorcy, które ma skłonić partnera interakcji do zachowania pożądanego. Autoprezentacja rozpatrywana z perspektywy kontaktów społecznych zmierza do zwiększenia kontroli autoprezentera nad zachowaniami partnerów, a odbywa się przez kreowanie odpowiedniego wizerunku własnej osoby. Jest zachowaniem celowym lub realizowanym automatycznie, może też być realizowana w sposób świadomy i planowy.
Style autoprezentacji ( Jones i Pittman):
ingracjacja - wizerunek osoby sympatycznej miłej, posiadającej cechy nagradzające dla partnera interakcji,
grożenie / zastraszanie - wizerunek osoby groźnej, niebezpiecznej, zdolnej do sprawiania kłopotów,
autopromocja - wizerunek osoby sprawnej i kompetentnej, posiadającej wiele uzdolnień przydatnych do sprawowania realizowanych zadań,
demonstrowanie doskonałości moralnej - wizerunek osoby doskonałej, męczennika sprawy, „jedynego sprawiedliwego”,
demonstrowanie słabości i zależności od innych - wizerunek osoby niezaradnej, słabej, niezdolnej do radzenia sobie z zadaniami i wymaganiami, wymagającej opieki i specjalnego traktowania przez innych.
Autoprezentacja zgodnościowa
Polega na ujawnianiu siebie (przez zachowanie, samoopis, ekspresję), które potwierdza reputację, jaką posiada autoprezenter u audytorium. Swoim zachowaniem potwierdza to, co sądzą o nim inni. Niekiedy ludzie podejmują próby autoprezentacyjnego przeciwdziałania swojej dotychczasowej reputacji. Pojawia się ono, kiedy autoprezenter nie akceptuje swojej publicznej reputacji, gdyż jest ona niekorzystna. Jednym ze sposobów przeciwdziałania uzyskaniu nie akceptowanej reputacji jest autoprezentacja kompensacyjna. Polega ona na przekazywaniu publiczności pozytywnych informacji o sobie, ale tylko takich, które nie pozostają w sprzeczności z danymi, jakie audytorium posiada o aktorze. Kompensacyjna forma autoprezentacji jest uznawana za skuteczny relatywnie bezpieczny sposób kierowania wrażeniem. Aktor nie zaprzecza posiadanej reputacji, lecz wzbogaca ją nowymi informacjami (np. zgoda, jestem egoistą, ale ponadto...).
Skuteczna autoprezentacja wymaga zachowania subtelnej równowagi między dążeniem aktora do prezentowania się w korzystnym świetle, zgodności autoprezentacji z rzeczywistością oraz pokazywaniu czasem niekorzystnej strony siebie.
Style autoprezentacji wg Elżbiety Stojanowskiej
Istnieje co najmniej kilka kryteriów podziału zachowań autoprezentacyjnych, a tym samym możliwych do wyróżnienia stylów (rodzajów) autoprezentacji tj.:
ze względu na postawy wobec autoprezentacji
Postawy wobec własnej autoprezentacji odzwierciedlają bardziej ogólny stosunek do własnej osoby oraz pojawiających się zagrożeń dla tożsamości i samooceny. Odpowiedzialność za własne zachowania może być źródłem zarówno pozytywnych jak i negatywnych przeżyć w zależności od charakteru oczekiwań: powodzenia lub niepowodzenia. Poziom oczekiwań związanych z efektywnością własnych zachowań autoprezentacyjnych może decydować, czy jednostka traktuje autoprezentację jako wyzwanie czy wydarzenie, które osłabi poczucie własnej wartości i opinię o jednostce. Należy wyróżnić obronne i asertywne wzorce autoprezentacji.
obronny styl autoprezentacji charakterystyczny jest dla osób niepewnych siebie, o wysokim lęku społecznym, wątpiących w skuteczność własnych zachowań;
asertywny styl autoprezentacji jest charakterystyczny dla osób pewnych siebie, pozytywnie oceniających efektywność własnych zachowań. Dla takich osób autoprezentacja jest okazją i narzędziem realizacji pożądanych celów. Osoba asertywna traktuje autoprezentację jako wyzwanie, dzięki któremu może zaprezentować własne możliwości, optymalnie zaspokoić własne potrzeby. W sytuacji społecznego stresu skutecznie broni pozytywnego obrazu własnej osoby, jej autoprezentacja jest wyrazista i jednoznacznie pozytywna. W sytuacji zagrożenia „ja” jednostka uruchamia obronny wzorzec, a w sytuacji sukcesu i akceptacji - zachowania asertywne.
Jednostki obronne od asertywnych różnią się częstością spostrzegania sytuacji jako zagrażających dla „ja”. Sytuacja ta związana jest z poziomem oczekiwanej efektywności własnych zachowań autoprezentacyjnych.
ze względu na czasowy wymiar celów (długofalowość) wyznaczających określone zachowania autoprezentacyjne można mówić o strategiach i taktykach:
taktyki autoprezentacyjne - realizują cele doraźne, sytuacyjne np. zachowanie ingracjacyjne wobec sprzedawcy w sklepie,
strategie autoprezentacyjne - dotyczą celów długofalowych, ponadsytuacyjnych np. zachowanie jednostki, która chce uchodzić w środowisku jako osoba kompetentna i fachowa.
J. T. Tedeschi i N. Norman wyróżnili:
cztery taktyki obronne autoprezentacji
tłumaczenie się - mogące przybierać formę usprawiedliwienia uniewinniania,
samoutrudniania - uprzedza zagrożenie niepowodzenia w ocenie jednostki np. przez nadużywanie leków i alkoholu, nadmierne zdenerwowanie,
przeprosiny - polegają na braniu odpowiedzialności za negatywnie cenione zachowanie z równoczesnym wyrażeniem skruchy, gotowości poprawy, zadośćuczynienia,
zachowania prospołeczne - rehabilitują jednostkę pokazując, że jest dobrą osobą
cztery techniki asertywne autoprezentacji
ingracjacja - forma manipulacyjnego wpływu na innych ludzi poprzez zwiększanie w sposób nieuczciwy i zakamuflowany własnej atrakcyjności,
dawanie przykładu - w celu zmiany zachowania innych osób,
zastraszanie - wskazywanie na zachowanie niebezpieczne, kłopotliwe,
samopromocja - wywoływanie wrażenia osoby kompetentnej, inteligentnej, wykwalifikowanej,
proszenie,
przypisywanie sobie zasług.
ze względu na stopień uwzględniania oczekiwań otoczenia i własnych preferencji
M. Dymkowski wyróżnia dwa rodzaje form (zachowań) autoprezentacyjnych:
pasywne (konformistyczne) zachowania mają na celu sprostanie zastanym oczekiwaniom i preferencjom otoczenia,
aktywne (realizujące potrzeby własne jednostki w zakresie tożsamości) - zmierzają do ukształtowania pożądanego wizerunku jednostki, niezależnie od dotychczasowych opinii i preferencji otoczenia.
ze względu na stopień zgodności (spójności) autoprezentacji publicznej z prywatnymi przekonaniami jednostki. Kozielecki wyodrębnił autoprezentację:
autentyczną - tj. publiczne prezentowanie siebie w sposób spójny z prywatnymi przekonaniami jednostki na swój temat (zwykle zarezerwowana jest dla osób bliskich, godnych zaufania),
fasadowa - idealizuje siebie, odgrywa pozytywną rolę w samorozwoju jednostki, jeśli jest wiarygodna i obliguje do zachowań deklarowanych,
taktyczna - dopasowuje publiczny wizerunek własnej osoby do oczekiwań aktualnego audytorium, nie zawsze jest zgodna z faktycznym zachowaniem.
POSTAWY RODZICIELSKIE W PROCESIE WYCHOWAWCZYM
Często powiada się, że człowiek jest nie tylko istotą społeczną, ale również istotą rodzinną. Można wręcz powiedzieć, iż staje się on istotą społeczną przez rodzinę i dzięki rodzinie. Rodzina jest - jak to określił św. Tomasz z Akwinu - „naturalną wspólnotą dnia codziennego”. W sensie socjologicznym rodzina jest jedną z grup społecznych, chociaż odznacza się dużą specyfiką i ma niepowtarzalny charakter. Z rodziną ściśle wiąże się małżeństwo. Jest to potwierdzony prawnie związek mężczyzny i kobiety, którego celem jest utworzenie rodziny. Każde małżeństwo jest rodziną, ale skądinąd rodzina nie jest tożsama z małżeństwem. W wąskim rozumieniu rodzinę tworzą małżonkowie oraz ich dzieci (tzw. mała rodzina), w szerszym zaś - wszyscy krewni (tzw. wielka rodzina). Doniosłość rodziny dla społeczeństwa jest olbrzymia. Rodzina stanowi bowiem grupę rozrodczą, to znaczy w niej przychodzą na świat dzieci. Społeczeństwa mogą zatem trwać dzięki rodzinie. Rodzina spełnia ponadto niesłychanie ważną funkcję socjalizacyjną, ponieważ to ona kształtuje osobowość człowieka, w niej człowiek otrzymuje podstawowy zasób wartości kulturowych oraz dzięki niej przygotowany jest on do życia społecznego i wprowadzany w to życie. Państwa, doceniając wielkie znaczenie rodziny, starają się zagwarantować jej możliwie najlepsze warunki rozwoju. Temu celowi służą odpowiednie przepisy konstytucyjne i ustawowe, a także otaczanie rodziny przez państwo rozmaitymi programami pomocy i wsparcia.
Szczególna doniosłość rodziny dla społeczeństwa i jednostki zasadza się na dwóch podstawowych faktach:
rodzina przysparza społeczeństwu nowych członków,
w rodzinie dokonuje się proces przekazu młodemu pokoleniu podstawowych wartości kulturowych i wprowadzania go w życie społeczne czyli tzw. proces socjalizacji.
Każdy człowiek przychodząc na świat ma wrodzone skłonności, które ulegają w każdej kulturze uregulowaniu. Ich zaspokojenie zostaje ułożone w ustalone nawyki przypisane obyczajem, religią, magią czy prawem. Oznacza to, że jednostka ludzka przychodząc na świat jako organizm biologiczny wyposażony w pewne zadatki i właściwości psychofizyczne zostaje wchłonięte przez społeczeństwo i wprowadzona do niego w drodze socjalizacji kulturowej, dokonującej się głównie w rodzinie, a także realizowanej przez instytucje społeczne i religijne. Ów proces socjalizacji zaczyna się od najwcześniejszego okresu życia dziecka i dokonuje się jednocześnie w sferze:
biologiczno-popędowej - w toku zaspokojenia potrzeb materialnych dziecka kształtowane są jednocześnie określone więzi biologiczne i gospodarcze między nim a rodzicami,
psychiczno-uczuciowej - w rodzinie dziecko znajduje pierwsze możliwości uzewnętrzniania swoich potrzeb uczuciowych (zwierzanie się szukanie rady i pomocy, wyrażanie obaw i niepokojów). Stopień rozwoju uczuć wyznacza późniejsze przystosowanie człowieka do uznanych społecznie norm i wzorów zachowań;
społeczno-kulturowej - wejście w życie społeczne uzależnione jest od tego, w jakim stopniu człowiek jako dziecko poznaje i przyjmuje za swoje wartości społeczne, tradycje i obyczaje przyjęte w tym społeczeństwie oraz w jakim stopniu nauczy dostosować się do nich;
świadomościowo-moralnej - oddziaływania socjalizacyjne rodziny polega na ukierunkowaniu moralnym wyrażającym się w znajomości i internalizacji norm. Normy moralne rodziców symbolizują wartości najwyższe, które decydują o późniejszej postawie życiowej dziecka. Systemy wartości reprezentowane przez rodziców stanowią dla dzieci swoisty kodeks norm określających co dobre, a co złe, co wolno, a czego nie wolno czynić.
Proces socjalizacji kulturowej w rodzinie zaczyna się od najwcześniejszych chwil życia jednostki i obejmuje serię oddziaływań rodziny i otoczenia rodzinnego sprawdzających się do:
uczenia dziecka umiejętności porozumiewania się językiem,
pierwszych doświadczeń dziecka w zetknięciu ze światem rzeczy, np. warunki mieszkaniowe,
nawiązania kontaktu z poszczególnymi członkami rodziny,
poznawania wartości kulturowych rządzących zachowaniami członków rodziny, np. przedmiotów materialnych, kultury, języka środowiska domowego, poziomu moralnego domowników, celów życiowych, wzorów sukcesu życiowego.
Znaczenie tych oddziaływań dla procesu socjalizacji jednostki polega przede wszystkim na tym, że rodzina jest pierwszą grupą, której człowiek staje się członkiem od chwili urodzenia i że wpływy oraz oddziaływania rodziny dokonują się w tym okresie, gdy człowiek jest szczególnie podatny na proces socjalizacji. Dalsze znaczenie rodziny dla procesu socjalizacji wynika stąd, że we wczesnych okresach życia jest ona jedną grupą kształtującą zachowania człowieka w sposób bezpośredni, nie ma żadnych konkurentów, stanowi dla dziecka jedyny autorytet. W późniejszym okresie rozwoju oddziaływanie rodziny i ukształtowane przez nią wzorce zachowań, wartości stanowią filtr, przez który muszą przejść wszelkie inne wpływy zewnętrzne, pochodzące spoza środowiska rodzinnego. W efekcie tych oddziaływań jednostka ludzka została przysposobiona do pełnienia ról społecznych związanych z płcią, stanem życiowym, członkostwem w określonych grupach i instytucjach, ról zawodowych i związanych z przynależnością do określonych kręgów koleżeńskich i towarzyskich. Ostatecznie oznacza to, że jednostka podejmuje działania na które oczekuje otoczenie, że włącza się w życie społeczne w sposób bezkonfliktowy. Tak rozumiany proces socjalizacji sprowadza się do naśladownictwa zachowań najbliższego otoczenia rodzinnego (tzw. interioryzacji tj. wpajania wychowankom określonego systemu norm i wartości akceptowanych w rodzinie i szerszej społeczności oraz kontroli społecznej polegającej na nagradzaniu zachowań pożądanych i represji z powodu zachowań niepożądanych). Przebieg procesu socjalizacji ułatwia charakter grupy socjalizującej. Fakt, że jest to mała grupa, oparta na więzi osobistej, częstych i bezpośrednich kontaktach (twarzą w twarz) oraz wysokim stopniu intymności sprawia, że u socjalizowanej jednostki kształtuje się wysoka świadomość przynależności grupowej, identyfikacji z nią i reprezentowanymi przez nią wartościami. Z owego poczucia przynależności do rodziny płynie poczucie wspólnoty celów i ideałów życiowych oraz świadomość wzajemnego uzależnienia w realizacji owych celów, we wcielaniu w życie wspólnych ideałów. Ważną rolę w kształtowaniu osobowości odgrywają wzorce osobowe uznawane w rodzinie. Są one przedmiotem naśladownictwa i ulegania wpływom otoczenia rodzinnego. Stopień ulegania zależy od ich atrakcyjności. Przyjmowanie tych wzorów dokonuje się właśnie w procesie identyfikacji dziecka z rodziną, a zwłaszcza z matką, które stanowi uosobienie bezinteresowności, miłości i poświęcenia.
Aby proces socjalizacji kulturowej mógł dokonać się w sposób prawidłowy i w pełni skuteczny potrzeba jest ze strony rodziców świadomości celów wychowania rodzinnego i zadań rodziny w dziedzinie wychowania. Rodzice nie zawsze zdają sobie sprawę z rzeczywistych skutków swych oddziaływań socjalizacyjnych. Aby proces socjalizacji rodzinnej był planowy i metodyczny potrzeba świadomego doboru form opieki nad dzieckiem, stosowania określonych wymagań i sposobów przystosowywania dziecka do samodzielnego życia, ustawicznego kontrolowania metod swych oddziaływań socjalizujących, a przede wszystkim potwierdzania tych oddziaływań własnych konstruktywnym przykładem.
Rezultatem oddziaływań socjalizujących może być jednostka:
dobrze przystosowana do życia społecznego - jednostka zdolna i skutecznie zaspokajająca swe potrzeby, w pełni uspołeczniona, związana uczuciowo z pełnionymi funkcjami społecznymi, zdolna do twórczego uczestnictwa w kulturze danej społeczności;
nieprzystosowana do życia - jednostka pozostająca w ciągłym stanie niezadowolenia i psychicznej dezorganizacji, usposobiona egocentrycznie, będąca społecznie i kulturowo bierna.
Stąd należy podkreślić, że rodzice powinni podejmować stałą troskę i doskonalenie oddziaływań wychowawczych przez pogłębianie wiedzy teoretycznej i ustawiczne wzbogacanie doświadczenia praktycznego.
Postawy rodzicielskie
Rodzina, a przede wszystkim rodzice wywierają wpływ podstawowy i pierwszy na kształtowanie się osobowości. Wpływ ten trwa przez wiele lat. Rodzina jest dla dziecka stałym środowiskiem wychowawczym. Psychospołeczny wpływ rodziców oddziaływuje na rozwój funkcji poznawczych, jego osiągnięcia szkolne, ustalenie się równowagi uczuciowej i dojrzałości społecznej, formowanie się obrazu samego siebie, stosunek do siebie i grupy rówieśniczej, a także na wywiązywanie się z pełnienia ról rodzinnych. Całościowa forma ustosunkowania się rodziców do dzieci i do zagadnień wychowawczych ukształtowana jest podczas pełnienia funkcji rodzicielskich. Ustosunkowanie to obejmuje sferę myślową, uczuciową i działaniową.
Postawy rodzicielskie:
wg Matuszewskiej - to nabyta, względnie trwała struktura poznawczo-uczuciowo-wolicjonalna (myśli-uczucia-działanie), w której wyraża się określony stosunek podmiotu (rodziców) wobec przedmiotu (dziecka);
wg Rembowskiego - to całościowa forma ustosunkowania się matki i ojca do dzieci, do techniki oddziaływania i zagadnień wychowawczych itp., a ukształtowana podczas pełnienia funkcji rodzicielskich;
wg M. Ziemskiej - to występująca u rodziców tendencja do odczuwania dziecka, myślenia o nim i zachowania się (werbalnego lub nie) w pewien określony sposób wobec niego.
Postawa rodzicielska ukierunkowuje zachowanie się matki czy ojca wobec własnego dziecka. Obok postaw osobowość dziecka determinuje styl wychowawczy, będący wypadkową sposobów i metod oddziaływania na dziecko wszystkich członków rodziny. Często odzwierciedla on wartości i poglądy rodziców oraz cele dotyczące wychowania dzieci. Wyrażany jest przez określone techniki dyscyplinarne matek i ojców. Najistotniejszą rolę w interakcjach rodzice - dziecko odgrywają stosunki uczuciowe czyli względnie trwałe emocjonalne nastawienia rodziców do dziecka ujawniane werbalnie (sposób i treść wypowiedzi) i behawioralnie (w zachowaniach).
Postawy, szczególnie rodzicielskie są zazwyczaj plastyczne i podlegają zmianom w miarę, jak zmienia się dziecko. Postawy mogą być właściwe czyli „zdrowe”, stwarzające odpowiednie warunki dla prawidłowego rozwoju dziecka. Bywają też postawy niewłaściwe „chorobotwórcze”, wpływające ujemnie na kształtowanie się jego osobowości. Emocjonalny stosunek rodziców do dziecka wyraża się w każdym niemal słowie, w każdej czynności związanej z jego pielęgnacją i opieką. Należy pamiętać, że postawy rodziców wobec dziecka stanowią jeden z elementów całokształtu stosunków międzyosobowych, charakterystycznych dla danej rodziny. Należy je traktować jako całość szerszego tła dla życia rodziny i wzajemnych stosunków między jego członkami tj. ojcem a matką, dziadkami a rodzicami lub wnukami itp.
Spośród wielu typologii postaw rodzicielskich na uwagę zasługuje klasyfikacja M. Ziemskiej, która wyróżnia:
I. POSTAWY WŁAŚCIWE:
Akceptacja
Przyjęcie dziecka takim, jakim jest od momentu przyjścia na świat z jego usposobieniem i wyglądem. Rodzice cieszą się, że mają dziecko, lubią je i wyraża ją to. Kontakt jest dla nich przyjemnością i daje im zadowolenie. Darzą dziecko uczuciem, tworzą wokół niego klimat sprzyjający jego rozwojowi. Akceptują jego cechy fizyczne i psychiczne z możliwościami umysłowymi, łatwością lub trudnościami osiągnięć w różnych dziedzinach. W wypadkach wykroczeń dają poznać jego potrzeby i zaspokoić je. Pozwalają na uczuciową niezależność, dają poczucie bezpieczeństwa i zadowolenia z własnego istnienia.
Współdziałania
Współuczestniczenia z dzieckiem w jego zabawach, zajęciach domowych i szkolnych, zaangażowanie i zainteresowanie się dzieckiem, włączanie go w sprawy domowe stosowanie do możliwości rozwojowych, aktywność w nawiązywaniu wzajemnych kontaktów. Rodzice są wrażliwi na bodźce dziecka, przejawiają gotowość do wyjaśniania, rozszerzania zakresu wiadomości dziecka. Znajdują przyjemność we wspólnym wykonywaniu czynności i wzajemnej wymianie uwag, obserwacji, zdań.
Dawanie rozumnej swobody
Oparte jest na znajomości psychiki dziecka, poziomie jego rozwoju. W miarę dorastania rodzice dają dziecku szerszy zakres swobody i pozwalają na pracę lub zabawę z dala od rodziców. Potrafią jednak utrzymać autorytet i kierować dzieckiem w takim zakresie, w jakim jest to pożądane. Dążą do unikania fizycznych zagrożeń i emocjonalnych urazów. Starają się obiektywnie oceniać istniejące niebezpieczeństwo czy ryzyko.
Uznanie praw dziecka
To poszanowanie roli dziecka w rodzinie, jego potrzeb i przejawów aktywności. To pozwolenie, by czasem działało na własną odpowiedzialność. Szanują indywidualność dziecka, kierują nim przez delikatne sugestie. Często wyjaśniają, tłumaczą, a nie narzucają lub wymuszają. Dziecko zna oczekiwania rodziców i wie, że są one na miarę jego możliwości (rodzice oczekują „dojrzałego” zachowania).
II. POSTAWY NIEWŁAŚCIWE
Odtrącenie
Rodzice negatywnie lub wrogo nastawieni są do dziecka (dystans uczuciowy, odrzucenie emocjonalne). Nie lubią dziecka i nie życzą go sobie, odczuwają je jako ciężar. Poszukują zakładu, który przejmuje ich obowiązki. Okazują rozczarowanie, zawód, uraz wobec dziecka, otwarcie krytykują dziecko, nie dopuszczają do głosu, nie wnikają w motywy zachowania czy potrzeby (nie okazują pozytywnych uczuć). Kierują dzieckiem przez rozkazy, zakazy, żądania, surowe kary, zastraszanie, brutalne postępowanie (np. maltretowanie).
Unikanie
Postawa obojętna, uboga uczuciowo. Relacje z dzieckiem są luźne, pozorowane nadmierną swobodą, rzekomym liberalizmem wychowawczym, maskowane prezentami. Postawa jawnej lub ukrytej beztroski o dobro dziecka. Bierność, unikanie, ograniczanie kontaktów z dzieckiem.
Nadmiernie chroniąca
Przesadna koncentracja i nadopiekuńczość rodzica, w wyniku której dziecko nie może rozwijać swoich możliwości. Bezkrytyczne podejście do dziecka jako wzoru doskonałości. Uległość i pobłażliwość wobec dziecka, rozwiązywanie za niego problemów, utrudnianie samodzielności, uzależnianie od rodziców (rodzica). Dziecko to dzidziuś, który niczego sam nie może zrobić.
Nadmiernie wymagająca
Rodzice nie liczą się z możliwościami dziecka, chcą realizować swoje plany. Dziecko działa pod presją rodziców, jest stale kontrolowane i nastawiane na osiągnięcia. Ma dostosować się do stawianych wymagań, dorównać idealnemu wzorowi. Rodzice rządzą dzieckiem, ograniczają jego swobodę i zakres jego aktywności przez narzucanie i zmuszanie oraz stosowanie sztucznych reguł.
Przejawianie właściwych postaw wychowawczych polega na zainteresowaniu się dzieckiem, opiekowaniu się nim, obdarzaniu miłością, dostarczaniu i zaspokajaniu jego potrzeb, poszanowaniu indywidualności oraz umożliwieniu mu wykazania się aktywnością i inicjatywą. Postawy pozytywne nie sprzyjają wykształceniu się w dziecku agresywności, a nawet, gdy pojawią się tendencje agresywne, nie są one utrwalane lecz tłumione lub hamowane poprzez zastępowanie ich zachowaniami prospołecznymi.
Agresywność dzieci to przede wszystkim efekt negatywnych postaw wychowawczych rodziców tj.:
postaw zbliżonych do dystansu uczuciowego, odrzucających, nieakceptujących, którym towarzyszy agresja, kłótliwość, wrogość, przejawy buntu, wybuchy złości. W skrajnych przypadkach sprzyja zachowaniom przestępczym np. napady, zaczepki, sadyzm, okrucieństwo.
Postawy ograniczające swobodę dziecka poprzez nadmierną kontrolę, przesadną ingerencję w sprawy dziecka, przemoc fizyczną czy narzucanie określonych rodzajów aktywności. Wzmagają one agresywność i wrogość.