Praca dyplomowa, Studia, licencjat


Szymon Bieniasz-Krzywiec

System ubezpieczeń społecznych w Polsce

Praca licencjacka

Promotor: dr hab. Gernot Zellmer,

prof. UZ

Praca przyjęta

.....................................

(data i podpis promotora)

Uniwersytet Zielonogórski

Wydział Ekonomii i Zarządzania

Zielona Góra 2010 r.

Szymon Bieniasz-Krzywiec

Social insurance system in Poland

Diploma Thesis

Supervisor dr hab. Gernot Zellmer,

prof. UZ

University of Zielona Góra

Faculty of Economics and Management

Zielona Góra 2010 r.


SPIS TREŚCI

Strony

Wstęp

Rozdział 1

Zagadnienia ogólne

1.1.

Geneza i pojęcie ubezpieczeń społecznych......................................

8

1.2.

Funkcje i zasady ubezpieczeń społecznych......................................

10

1.3.

Podstawowe źródła prawa ubezpieczeń społecznych......................

14

1.4. Struktura ubezpieczeń społecznych…………………………......... 15

Rozdział 2

System ubezpieczeń emerytalnych

2.1.

Reforma systemu emerytalnego w Polsce........................................

21

2.2.

Podstawowe założenia i zasady nowego systemu emerytalnego….

23

2.3. Charakterystyka poszczególnych filarów ubezpieczeń emerytalnych

2.3.1.

I filar……............................................................................

26

2.3.2.

II filar…………...................................................................

27

2.3.3. III filar…………………………………………………...... 32

2.4.

Analiza funkcjonowania systemu emerytalnego..............................

35

Rozdział 3

Koncepcje rozwoju systemu emerytalnego

3.1.

Wybrane koncepcje systemów emerytalnych w krajach UE...........

40

3.2.

Propozycje zmian w systemie emerytalnym w Polsce.....................

41

3.3.

System emerytalny na tle starzejącego się społeczeństwa...............

42

Zakończenie...............................................................................................

46

Abstrakt w języku obcym .........................................................................

47

Spis literatury.............................................................................................

48

Spis tabel....................................................................................................

49

Spis rysunków............................................................................................

50

TABLE OF CONTENTS

Site

Admission

Chapter 1

General issues

1.1.

The origin and concept of social insurance......................................

8

1.2.

Features and principles of social insurance......................................

10

1.3.

The basic source of social security law............................................

14

1.4. The structure of social security …………………………............... 15

Chapter 2

Pension insurance system

2.1.

Reform of the pension system in Poland........................................

21

2.2.

Basic concepts and principles of the new pension system ….

23

2.3. Characteristics of the various pillars of the pension insurance

2.3.1.

I pillar …............................................................................

26

2.3.2.

II pillar ………...................................................................

27

2.3.3. III pillar ………………………………………………....... 32

2.4.

Analysis of the pension system.………………...............................

35

Chapter 3

The concepts of development of the pension system

3.1.

Selected concepts of pension systems in EU countries……............

40

3.2.

Proposed amendments to the pension system in Poland..................

41

3.3.

The pension system on the background of an aging population.....

42

Conclusion...............................................................................................

46

Abstract in a foreign language...................................................................

47

List of literature.........................................................................................

48

List of Tables.............................................................................................

49

List of Figures............................................................................................

50

Wstęp.

Istotą systemu ubezpieczeń społecznych jest zapewnienie zaspokojenia podstawowych potrzeb wszystkim członkom społeczeństwa. Jednym z jego elementów jest system ubezpieczeń emerytalnych. Celem tego opracowania jest pokazanie czytelnikowi jak funkcjonuje wprowadzony w 1999 roku system emerytalny w Polsce.

W rozdziale pierwszym zostaną omówione podstawowe zagadnienia związane z ubezpieczeniami społecznymi . Zostanie przedstawiona geneza powstawania ubezpieczeń społecznych oraz jakie funkcje spełniają. Następnie źródła prawa i struktura ubezpieczeń.

Rozdział drugi zawiera zagadnienia związane z systemem emerytalny. Przedstawia przesłanki oraz założenia dotyczące reformy emerytalnej. Opisuje strukturę oraz zasady działania nowego systemu. Dokonuje analizy funkcjonowania systemu w obecnym kształcie.

W rozdziale trzecim omówione zostaną systemy emerytalne w wybranych krajach Unii Europejskie. Omówione będą propozycje zmian systemu emerytalnego oraz jego przyszłość w obliczu zmian demograficznych.

Rozdział 1. Zagadnienia ogólne.

    1. Geneza i pojęcie ubezpieczeń społecznych.

Współczesny system ubezpieczeń społecznych powstał wskutek długotrwałej ewolucji. Jego celem jest zapewnienie osobom ubezpieczonym środków do życia w przypadku czasowej lub trwałej zdolności do pracy. Początkowo (XIX w) obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym, zapewniającym pracownikom minimalne środki utrzymania, objęto jedynie niektóre zdarzenia losowe, pozbawiające pracownika możliwości zarobkowania.

Jako pierwszy system ubezpieczeń społecznych został wprowadzony przez Ottona von Bismarcka w Niemczech w 1883 r. Następnie w latach 1908 - 1911 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne wprowadzono w Anglii, we Francji w roku 1910 oraz w Rosji w roku 1912. Zakres tych ubezpieczeń zależał głównie od znaczenia walk strajkowych i obejmował przede wszystkim ubezpieczenia na starość, ubezpieczenia chorobowe, ubezpieczenia inwalidzkie i macierzyńskie oraz przepisy na wypadek bezrobocia. W Polsce międzywojennej (1918 - 1939) przepisy ubezpieczeniowe były znacznie zróżnicowane, - co było konsekwencją uprzednich podziałów dzielnicowych - i obejmowały różne grupy pracowników, ze szczególnym uwzględnieniem pracowników umysłowych i państwowych. Wszystkie składki ubezpieczeniowe, z wyjątkiem ubezpieczenia wypadkowego, obciążały zarówno pracowników, jak i pracodawców.

Po II wojnie światowej (1939-1945) świadczenia ubezpieczeniowe w Polsce objęły ogół pracowników, przy czym dokonano ujednolicenia zasad ubezpieczenia - w szczególności zniesiono różnice pomiędzy pracownikami fizycznymi a umysłowymi. Wprowadzono również nowe rodzaje świadczeń ubezpieczeniowych, takie jak zasiłki rodzinne, zasiłki wychowawcze i świadczenia rehabilitacyjne. Ujednolicono ponadto świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Składkami ubezpieczeniowymi obciążono wyłącznie pracodawców, a do przyznania świadczenia wystarczył fakt pozostawania w ciągu określonego czasu w stosunku pracy.

Początek ubezpieczeniu społecznemu w Polsce dała zorganizowana, wspólna sąsiedzka walka z żywiołami sił przyrody, a przede wszystkim pożarem i powodzią. W Polsce już na przełomie XV i XVI wieku powstały pierwsze związki rolnicze .

W okresie międzywojennym wprowadzono obowiązkowe ubezpieczenie mienia ruchomego w gospodarstwach rolnych, upraw od gradobicia i zwierząt od padnięcia (na podstawie uchwały Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 czerwca 1921 r.), a o jego wprowadzeniu decydowały uchwały powiatowych lub wojewódzkich sejmików. Ubezpieczenia te zwane fakultatywnymi były realizowane przez Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych. W roku 1927 na mocy rozporządzenia prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, ubezpieczenie budynków stało się ubezpieczeniem obowiązkowym. Taki system ubezpieczeń fakultatywnych w rolnictwie utrzymywał się do 1947 r., czyli do momentu rozpoczęci budowy w Polsce powojennej systemu ubezpieczeń państwowych.

W latach 1947-1952 miał miejsce dynamiczny rozwój ubezpieczeń rolnych. Obowiązkowe ubezpieczenie budynków od ognia zostało rozszerzone na ubezpieczenie mienia ruchomego (inwentarza żywego i martwego, ruchomości domowych i zapasów). Wprowadzono także powszechne ubezpieczenie od gradobicia podstawowych upraw zbóż. Obowiązek ubezpieczenia mienia, jak i upraw w gospodarstwach rolnych, był egzekwowany na mocy uchwały rady wojewódzkiej (uprawy) i powiatowej (mienie).

Od 1 stycznia 1952 r. ubezpieczenie budynków, a od 15 lipca tego samego roku ubezpieczenie mienia ruchomego w gospodarstwach rolnych, które obejmowało dotychczas szkody ogniowe, uderzenie pioruna i wybuch, zostały rozszerzone na szkody huraganowe, powodziowe i niektóre zdarzenia losowe. Ponadto PZUW rozpoczął wprowadzanie powszechnych ubezpieczeń zwierząt gospodarczych od padnięcia i dobicia z konieczności. Ustawa z dnia 28 marca 1952 r. o ubezpieczeniach państwowych dokonała przekształcenia PZUW na Państwowy Zakład Ubezpieczeń, posiadający osobowość prawną i działający według rozrachunku gospodarczego. Także przepisy tej ustawy znacznie rozszerzyły zakres powszechnych ubezpieczeń budynków i mienia ruchomego w gospodarstwach rolnych.

Z kolei nowa ustawa z 1958 r. wprowadziła formę fakultatywną zamiast powszechnego ubezpieczenia inwentarza żywego.

Pierwszym przełomem w zmonopolizowanym polskim rynku ubezpieczeniowym stała się ustawa z dnia 20 września 1984 r. o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych.

Kolejnym okresem transformacji na rynku ubezpieczeniowym była ustawa z dnia 28 lipca 1990r. o działalności ubezpieczeniowej, która wprowadziła zasadnicze zmiany w dotychczasowym funkcjonowaniu polskich ubezpieczeń gospodarczych. Ustawa ta zamknęła jednocześnie ponad czterdziestoletni okres funkcjonowania w Polsce ubezpieczeń typu socjalistycznego. Przeprowadzono reformę ubezpieczeń społecznych rolników, wprowadzono zasiłki dla bezrobotnych oraz ustawę o pomocy społecznej. Od 1 stycznia 1999 roku weszła w życie zasadnicza reforma systemu ubezpieczeń społecznych, która obowiązuje do dnia dzisiejszego.

    1. Funkcje i zasady ubezpieczeń społecznych.

We współczesnej literaturze stosowany jest podział na funkcje podstawowe i uzupełniające, a dokładnie na jedną funkcję podstawową oraz dwie uzupełniające, są to kolejno:

Funkcja ochrony ubezpieczeniowej posiada charakter nadrzędny wobec dwóch pozostałych, najpełniej, bowiem wyraża zarówno istotę, jak i zasadnicze treści społeczne i ekonomiczne ubezpieczeń, natomiast funkcje prewencyjna oraz akumulacji kapitałowej są skutkiem funkcji ochrony ubezpieczeniowej i w tym sensie mogą być uznawane za funkcje uzupełniające. Z drugiej strony posiadają one własne, niezależne oraz bardzo ważne treści społeczno-gospodarcze, z powodu, których powinny one zostać wyodrębnione.

Funkcja ochrony ubezpieczeniowej

Usługa ubezpieczeniowa polega na sprzedaży ochrony ubezpieczeniowej, która oznacza gotowość przejęcia przez zakład ubezpieczeń materialnych skutków zdarzeń losowych, (czyli realizacji ryzyk), objętych umową ubezpieczeniową. Zakład ubezpieczeń roztacza nad ubezpieczonymi ochronę w sensie finansowym, przez co uwalnia on ich od ewentualnego kłopotu szybkiego zgromadzenia znacznych nie­kiedy środków finansowych, niezbędnych do naprawienia powstałego uszczerbku majątkowego lub zaspokojenia określonych potrzeb mająt­kowych. Za tak rozumianą usługę ubezpieczający płacą oczywiście z góry określoną cenę (składkę ubezpieczeniową), która jest niewspół­miernie niska w porównaniu z ewentualnie otrzymanym odszkodowa­niem lub świadczeniem.

Funkcja prewencyjna

Należy przez nią rozumieć wszelką działalność zmierzająca do zmniejszenia szkód losowych, zarówno przez ograniczenie ich rozmiarów, jak i zmniejszenie prawdopodobieństwa realizacji ryzyka. Działalność taka uznana jest powszechnie za najbardziej racjonalną metodę zwalczania szkody losowej. Może przybierać zarówno postać materialną jak i niematerialną. Ubezpieczenia społeczne w szerokim zakresie realizują tak pojmowaną prewencję, albowiem działalność ta przynosi zakładom ubezpieczeń jak i ubezpieczonym wymierne korzyści. Często zakłady ubezpieczeń są bardziej niż ubezpieczający zainteresowani w tym, aby do wypadku ubezpieczeniowego nie doszło, i w tym celu gotowe są ponieść dodatkowe koszty. Materialna postać prewencji ubezpieczeniowej, polegająca na finansowaniu konkretnych przedsięwzięć prewencyjnych, nie odgrywa w ich działalności tak istotnej roli jak prewencja niematerialna, zwana też ogólną lub legislacyjną. Przykładem prewencji niematerialnej jest zasada nieodpowiedzialności ubezpieczyciela za winę umyślną lub rażące niedbalstwo ubezpieczającego.

Funkcja akumulacji kapitałowej

Funkcja akumulacji kapitałowej podobnie jak dwie poprzednie ma charakter obiektywny, tzn. spełnienie jej jest cechą prawidłowo prowadzonej działalności ubezpieczeniowej. Właściwe spełnianie przez ubezpieczyciela swojego podstawowego zadania wymaga zebrania ogromnych środków na pokrycie ewentualnych strat finansowych powstałych wskutek zdarzeń objętych umową ubezpieczenia poprzez rozłożenie ciężaru tego pokrycia na wszystkich członków danej wspólnoty niebezpieczeństwa.

W literaturze możemy również wyróżnić funkcję społeczną, ekonomiczną, wychowawczą, lokacyjną i stabilizacyjną ubezpieczeń.

Funkcja społeczna ubezpieczeń polega na tworzeniu bezpieczeństwa, stabilizowania warunków działania podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych.

Funkcja wychowawcza ubezpieczeń polega na kształtowaniu takich postaw niekiedy zachowań ubezpieczonych, które poprawiałyby ich bezpieczeństwo oraz bezpieczeństwo ich posiadanego mienia.

Funkcja ekonomiczna ubezpieczeń polega na umożliwieniu zachowania ciągłości działalności gospodarczej i zapewnieniu bytu ubezpieczonym i ich rodzinom przez minimalizację konsekwencji szkód losowych.

Funkcja fiskalna polegająca na dostarczaniu państwu i innym podmiotom publicznym dochodów, jest realizowana w odniesieniu do ubezpieczeń przez obowiązujący system podatkowy.

Funkcja stabilizacyjna ubezpieczeń (wyrównawcza) polega na wykorzystaniu składek oraz odszkodowań i świadczeń do oddziaływania na sytuację społeczno- gospodarczą ubezpieczonych i dąży do przywrócenia naruszonej równowagi, przeciwdziałania załamaniom finansowym osób poszkodowanych.

Funkcja lokacyjna przejawia się w inwestowaniu (lokowaniu) chwilowo wolnych środków finansowych (np. z kapitałów własnych lub rezerw techniczno-ubezpieczeniowych) zgromadzonych przez zakłady ubezpieczeń w różne instrumenty finansowe (np. akcje, obliga­cje, lokaty bankowe) w celu osiągnięcia dodatkowych dochodów. Dodatkowe dochody wpływają przede wszystkim na kalkulację skła­dek oraz wyniki finansowe zakładów ubezpieczeń. W przypadku ubezpieczeń na życie z dochodów tych korzystają także ubezpieczający (w postaci np. niższej składki lub udziału w zyskach). Korzyści z tej funkcji odnosi także gospodarka, gdyż otrzymuje ona dodatkowe fundusze na rozwój poszczególnych dziedzin.

Równocześnie system ubezpieczeń pełni ogólne funkcje, właściwe wszystkim ogniwom finansów, czyli realizuje typowe funkcje finansowe, tj. funkcję fiskalną, redystrybucyjną, stymulacyjną i ewidencyjno- kontrolną.

Funkcja stymulacyjna - ubezpieczenia mogą być wykorzystane, jako narzędzie skłaniające ubezpieczających do większej dbałości o ubezpieczone przedmioty, np. przez stosowanie bonifikat przy opłacaniu składek z tytułu bezwypadkowej jazdy ubezpieczonym samochodem.

Funkcja redystrybucyjna ubezpieczeń związana jest z samą ich istotą i sprowadza się do kumulowania i odpowiedniego rozdzielania środków finansowych. Oznacza ona, że zakłady ubezpieczeń za pomocą przepływów pieniężnych w postaci składek i wydatków w postaci odszkodowań i świadczeń mogą wpływać na alokację zasobów w gospodarce. Przepływy te kształtują podział dostępnych zasobów między ubezpieczyciela, a następnie ich podział wśród ubezpieczonych.

Funkcję kontrolną sprowadza się do kontrolowania bezpieczeństwa,
jakie ubezpieczający zapewnia ubezpieczanemu mieniu.

W ustawodawstwie ubezpieczeniowym nie ma określonych zasad, na których opiera się polski system ubezpieczeń społecznych. Nie oznacza to jednak, ze takich zasad nie można sformułować, zwłaszcza na gruncie prawa pracy. W literaturze przedmiotu wyróżnia się takie zasady jak: