CZĘŚĆ III - MYŚL POLITYCZNA ODRODZENIA

Rozdział 5 - DOKTRYNA SUWERENNOŚCI MONARSZEJ

1. Jean Bodin i jego dzieło

1. Także próba stworzenia naukowych przesłanek polityki

2. Odrzuca idealne wizje państwa na rzecz koncepcji odwołującej się do doświadczenia i znajomości historii

3. Zmiana społeczna jako zjawisko naturalne

4. Związek polityki z naturalnymi warunkami geograficznymi, społecznymi i ekonomicznymi

Rozdział 6 - UTOPIA RENESANSOWA

1. Wprowadzenie

1. Renesans - czas postępu a także inspirowaniem no nowo dzieł starożytnych do przemyśleń nad celem życia i zasadami ładu społecznego

2. Utopie zarazem protestem przeciw uzurpacjom kształtującego się absolutyzmu monarszego

3. Ideały równości, szerszej wolności - sprzeczność, bo reglamentowana przez zasady etyczne

2. Tomasz Morus (1478-1535)

1. Krytyka stosunków społecznych Anglii i Francji; problemy socjalne wsi angielskiej, bezsens kosztownych wojen, okrucieństwo angielskiego systemu prawa karnego, pasożytniczy tryb życia przedstawicieli klas wyższych

2. „rozumne i moralne zasady utopian” - równy podział własności, rygoryzm etyczny, umiarkowana regulacja prawna, uniwersalizm w podejściu do kwestii społecznych

3. Racjonalne zasady organizacji życia eliminują przesłanki do popełniania przestępstw

4. Rodziny wybierają corocznie urzędników aż po księcia, którego władza zasadniczo dożywotnia

5. Powszechny obowiązek niewielkiej pracy, produkty rozdzielane centralnie i konsumowane wspólnie, opieka zdrowotna publiczna

6. Rygoryzm etyczny i intelektualny - uniwersalizm postaw

CZĘŚĆ IV - FORMOWANIE SIĘ IDEOLOGII NOWOŻYTNEJ

Rozdział 2 - SZKOŁA PRAWA NATURY

1. Konstrukcja prawa natury

1. Powoływanie się na prawo natury równoznaczne niemal w każdym przypadku z próbą oparcia się na stałym i niezmiennym systemie wartości, wspólnym ogółowi członków danego społeczeństwa. Zawsze też przedstawiano je jako prawo stałe i wyższego rzędu w stosunku do relatywnego i podporządkowanego woli grupy rządzącej prawa stanowionego

2. Poznajemy je za pomocą rozumu

3. Stan natury to okres, w którym ludzie kierowali się wyłącznie normami prawa natury i nie byli jeszcze połączeni więzami społecznymi i państwowymi. Z kolei umowa społeczna to akt dobrowolnego zrzeszenia się wszystkich ludzi i powołania władzy zwierzchniej. Umowa kreuje zorganizowane społeczeństwo oraz państwo

4. Stan natury

• Rzecznicy silnej władzy monarszej - stan permanentnej walki

• Rzecznicy tendencji liberalnych - stan idealnej harmonii i szczęścia

5. Umowa społeczna

• Fakt historyczny

• Albo hipoteza robocza dostarczająca najbardziej racjonalnego wyjaśnienie motywów utworzenia organizacji państwowej

2. Hugo Grocjusz (1583-1645)

1. Prawo natury ma tak zasadniczy charakter i tak bardzo związane jest z niezmienną naturą człowieka, że nawet Bóg nie mógłby go zmienić; ale utożsamia je z prawami matematyczno-przyrodniczymi

2. Normy prawa natury

• Nienaruszanie cudzej własności

• Wynagradzanie szkód

• Dotrzymywanie umów

• Ponoszenie kary za popełnione przestępstwa

3. Suwerenem jest naród, ale wówczas gdy deleguje on swe prawa na jednostkę, bądź też grupę osób, jest już na stałe związany swą decyzją, chyba że monarcha swym działaniem naruszy zasady umowy społecznej

4. Własność prywatna rezultatem umowy miedzy ludźmi

5. Wolność przemysłu i handlu

6. Kwestionuje prawo papieża do decydowania o sferach wpływów w świecie

7. Broni kapitalistycznej zasady zysku i bogacenia się

8. Dopuszczalne wojny sprawiedliwe - w celu ochrony lub urzeczywistnienia słusznego prawa

3. Tomasz Hobbes (1588-1679)

1. Przywiązywał wagę do silnej władzy państwowej

2. Materializm mechanistyczny; człowiek podlega tym samym prawom co przyroda, a jego psychika jest jedną z odmian ruchu mechanicznego

3. Człowiek z natury zły; stan natury - egoizm, powszechna wojna

4. Umowa tworzy państwo, które odwołując się do przymusu i strachu potrafi zapewnić człowiekowi bezpieczeństwo; z tym momentem ginie naturalna wolność ludzi

5. Warunków raz zawartej umowy nie można zmieniać - zmiana formy rządów nie wchodzi w rachubę, poddani mają tylko takie prawa jakich udzieli im państwo

6. Kontrakt społeczny to kontrakt totalny, ale zarazem racjonalnie uwzględniający fundamentalne interesy każdej jednostki

7. Władca nie powinien ograniczać swobód obywatelskich gdy nie godzą one w spokój publiczny

4. John Locke (1632-1704)

1. Stworzył wczesną postać liberalizmu politycznego, u którego podstaw leży konstrukcja praw natury

2. W stanie natury ludzie żyli połączeni w rodziny i małe grupy społeczne. Życie ich upływało w pokoju, wolności i równości; nie zakłócały go żadne pasje ani namiętności. Byli rozumni i z daru tego korzystali bez ograniczeń. Istotnym składnikiem praw naturalnych było także prawo posiadania mienia

3. Stan natury niepewny; brak stałych i wyraźnych norm, konieczność karania przestępców, ochrona własności prywatnej skłaniały ludzi do utworzenia państwa

4. Organizacja państwowa powstaje w wyniku umowy społecznej, która składa się z 2 aktów: 1ego, który konstytuuje społeczność jako jednolity organizm, którego działanie określają wola i decyzje większości oraz 2ego, tworzącego konkretną władzę państwową

5. Ograniczona monarchia konstytucyjna - ludzie rezygnują na rzecz władzy państwowej jedynie z naturalnego prawa represjonowania gwałcicieli praw naturalnych, zachowują natomiast naturalne prawo do wolności, życia i własności

6. Lud nie tylko źródłem suwerenności; także po utworzeniu państwa pozostaje suwerenem w zakresie wymienionych praw naturalnych, prawo do zmiany rządu

7. Konieczne wyodrębnienie władzy ustawodawczej, wykonawczej oraz federacyjnej - polityka zagraniczna

8. Locke nie wyklucza możliwości przekazania władzy wykonawczej i federacyjnej w rękę monarchy, pod warunkiem wszakże, że konsekwentnie pozbawi się go wpływu na działalność organu ustawodawczego

9. Władza ustawodawcza - pozycja naczelna; dwuizbowy organ przedstawicielski

Rozdział 3 - MYŚL POLITYCZNA OŚWIECENIA FRANCUSKIEGO

1. Nowe zjawiska w sferze życia umysłowego

1. Fizjokratyzm gwarancję rozwoju ekonomicznego i politycznego widział w wygospodarowaniu, głównie przez rolnictwo, nadwyżek, które można by wydatkować na rozwój innych dziedzin życia

• „ziemia jest jedynym źródłem bogactw

• Wolność oraz obowiązek pracy

• Rola władzy państwowej sprowadza się do ochrony naturalnego, fizjokratycznego porządku

• Dziedziczny, absolutny król najpoważniejszym gwarantem porządku społecznego

2. Voltaire (Wolter)

1. Oświecony monarcha przekształci ustrój w duchu liberalistycznym, upodabniając go do angielskiej monarchii umiarkowanej; katolicyzm - obraza rozumu

2. Prawo natury to prawa rozumu - wolność i równość, ale nie majątkowa; wyzwolenie spod pańszczyzny; wolność myśli, druku, sumienia

3. Przepisy procedury karnej powinny zabezpieczać podejrzanych i oskarżonych przed samowolą władz

4. Stanowisko tej części burżuazji francuskiej, która nie aspirowała jeszcze do objęcia władzy, domagała się natomiast reform i gwarancji, które mogłyby być zrealizowane przez monarchię absolutną; ideałem monarchia konstytucyjna

3. Ideologia liberalizmu arystokratycznego - Szkoła ducha praw - Karol Monteskiusz (1689-1755)

1. Źródłem siły i znaczenia państwa są cnoty polityczne obywateli

2. Zapoczątkował rozwój tzw. socjologii polityki

3. Duch praw to empirycznie stwierdzalny zespół przesłanek, które muszą być uwzględniane przy wszelkich rozważaniach i praktycznych reformach ustrojowych

4. Dobre prawa to nie te, które pozostają w zgodzie z jakimś abstrakcyjnym schematem, ale z całokształtem warunków politycznych danego kraju, a więc z jego położeniem, ustrojem, wierzeniami, warunkami ekonomicznymi itd.

5. Zasadniczym zadaniem państwa jest zapewnienie politycznej wolności obywateli, która jest możliwością czynienia tego wszystkiego, na co pozwalają ustawy

6. Trzy zasadnicze modele - republikański, monarchiczny, despotyczny; nie wskazał najlepszego ale zło rodzi się wówczas, gdy ustrój umiarkowany przekształca się w despotyczny

7. Trójpodział władz - ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza ma służyć zagwarantowaniu wolności

8. Istotny dwuizbowy parlament

9. Odrzucenie zasady równości wobec prawa; wolność źródłem postępu i rozwoju

4. Jan Jakub Rousseau (1712-1778)

1. W rozważaniach odwołuje się do czynników irracjonalnych: uczucia, wiary, intuicji, apelu do serca

2. Demokracja polityczna - suwerenna władza ludu, polegająca na prawie każdego członka społeczeństwa do współuczestniczenia w działaniach decydujących o jego losie

3. Wrodzona dobroć człowieka; współczesne społeczeństwo gwałci naturalne przymioty

4. Stan natury przedrefleksyjny i przedmoralny; życie w społeczeństwie uniemożliwia rozwój przyrodzonych instynktów i deformuje w kierunku egoizmu, próżności, zachłanności; siły przyrody zmusiły do tworzenia skupisk

5. Własność prywatna spowodowała wiele nieszczęść, ale jest przejawem nieustannego rozwoju społecznego

6. Konsekwencją powstania własności prywatnej powołanie do życia społeczności politycznej

7. Nieodzowne usunięcie skrajnej nędzy i ucisku ale likwidacja despotyzmu

8. Forma organizacji społecznej powinna zapewniać każdemu wolność a zarazem dobrodziejstwa płynące ze wspólnego bytowania

9. Umowa społeczna - wszyscy przekazują pozostałym członkom społeczeństwa swe naturalne prawa i dobra, aby następnie otrzymać je w postaci praw cywilnych

10. Ideałem niewielka republika, w której wszyscy mogliby ustanawiać i stosować prawa - demokracja bezpośrednia

11. Przeciwnik rządów reprezentacyjnych - prowadzą do oddzielenia funkcji władczych od ludu, łączą się z korupcją i zawsze gwarantują przewagę arystokracji i bogaczom

12. Przeciwnik podziału władz - suwerenność niepodzielna

13. Ale demokracja bezpośrednia zbyt doskonała dla ludzi - najlepszy rząd arystokratyczny, który kształtowany jest w drodze wyboru spośród najmądrzejszych obywateli, nie akceptuje dziedzicznej arystokracji

14. Społeczeństwo wolne od jaskrawych różnic ekonomicznych - państwo ma możliwość ingerowania w stosunki własnościowe

5. Socjalizm utopijny: Meslier, Morelly, Mably

1. Wizje społeczeństwa egalitarnego, opartego na mechanicznej równości

2. Jean Meslier

• Krytyka religii, Kościoła i całego porządku społecznego - zasady odbiegają od rozsądku

• Atak przeciw monarchii absolutnej i całemu systemowi absolutystycznemu

• Lud musi podjąć zbrojną walkę z niesprawiedliwością

• Wizja egalitarnej gminy komunistycznej - podstawą wspólna własność

3. Morelly

• Szczęście zależy od inicjatywy samych ludzi; atak na religię; źródłem zła własność prywatna

• Obowiązek pracy na roli dla wszystkich

• Program komunizmu państwowego, w którym państwo ingeruje w każdą sferę życia: organizuje wytwarzanie dóbr, gromadzi je w magazynach i rozdziela je wg potrzeb. Struktura państwa ma gwarantować nie tylko realizację tych zadań, ale także zabezpieczać państwo przed tyranią

• O życiu społeczeństwa decyduje nie tyle ustrój polityczny, co forma własności

4. Gabriel Bonot de Mably

• Krytyka własności prywatnej; prawem wszelkich ludzi jest równość - była czymś oczywistym w stanie natury, podnosi moralnie ludzi, przepełnia wszystkich poczuciem braterstwa; szczęścia nie zapewnia obfitość dóbr, ale życie w cnocie

• Ustawodawca ma przywrócić równość majątkową

• Państwo powstało w wyniku umowy; prawo do przeciwstawienia się despotyzmowi

• Wojna domowa bywa czasem czymś bardzo dobrym; rewolucja jest słuszna gdy wypływa z dążenia do zabezpieczenia praw i wolności człowieka

CZĘŚĆ V - MYŚL POLITYCZNA WIEKU XIX

Rozdział 2 - KRYTYKA KONSERWATYWNA IDEOLOGII REWOLUCYJNEJ. TEOKRACI. KONSERWATYZM E. BURKE'A. ROMANTYZM POLITYCZNY W NIEMCZECH

1. Przesłanki konserwatyzmu

1. Wizja społeczna, w której czynnikiem porządkującym był monarcha oświecony

2. Romantyzm - reakcja przeciw racjonalizmowi, w stronę autotytarianizmu

3. Ewolucja kultury dokonuje niezależnie od ludzkiej świadomości, podkreślenie roli tradycji i mistycyzm

2. Zasada legitymizmu

1. Historyczne prawa monarchii są święte i nienaruszalne, jest ona „z łaski bożej”, z czego wynika obowiązek przywrócenia wszystkim byłym monarchom ich uprawnień

2. Doktryna teokratów - przewaga wiary nad rozumem i doświadczeniem, władza z natury pochodzi od Boga; wszelka ingerencja w porządek jest szkodliwa i powinno się jej przeciwdziałać

3. Joseph de Maistre (1754-1821)

1. Ani w naturze, ani w społeczeństwie nie może być mowy o równości; cały naturalnoprawny porządek jest dziełem Stwórcy, toteż człowiek nie może podejmować jakichkolwiek prób zmiany istniejących stosunków

2. Bóg nie tylko dał początek światu, ale ukształtował także istniejące podziały stanowe i nadal pełni rolę najwyższego suwerena

3. Rzecznik rządów autorytatywnych, skorelowanych z duchowym zwierzchnictwem papieża

4. Państwo jednią 3 czynników: monarchii, szlachty i poddanego ludu

5. W ładzie średniowiecznym najdoskonalszy wyraz woli bożej; papież może nawet zwolnić poddanych z obowiązku posłuszeństwa królowi

Rozdział 4 - MYŚL POLITYCZNA IDEALIZMU NIEMIECKIEGO

1. Immanuel Kant (1724-1804)

1. Ograniczoność poznania rozumowego; a priori - nie można zweryfikować na drodze doświadczenia ani dedukcji; a posteriori - obejmuje treści doświadczenia; konkluzja - rzecz sama w sobie jest niepoznawalna

2. Moralność - nakaz spełnienia obowiązku ze względu na sam obowiązek; czyn moralnie dobry winien być następstwem prawa moralnego - fundament jego stanowi pojęcie dobrej woli, której nie ocenia się ze względu na skutki, ale przez pryzmat samej intencji

3. Imperatyw kategoryczny - postępuj tylko wg takiej maksymy, dzięki której możesz chcieć, żeby stała się powszechnym prawem

4. Nakazuje poszanowanie wolności i godności ludzkiej; rozum nie jest zależny od wpływów zewnętrznych - w każdej sytuacji człowiek może zachowywać się zgodnie z prawami moralnymi

5. Uniwersalny schemat rozwoju świata - osiągnięcie społeczeństwa obywatelskiego z powszechnym zastosowaniem prawa a następnie stworzenie konstytucji zewnętrznej narodów jako jedynego stanu, w którym wszelkie zdolności zaszczepione przez naturę ludzkości mogą się w pełni rozwijać

6. Im ostrzejsza jest walka miedzy ścierającymi się siłami, tym szybszy postęp społeczny - prawdziwy w kraju, który udzieli najwięcej wolności przeciwstawnym poglądom, zabezpieczy wolność osobistą, ochronę i bezstronne stosowanie praw

7. Nakaz unikania jakichkolwiek działań, które zbyt gwałtownie naruszałyby założenia istniejącego porządku społecznego

8. Umowa społeczna - rezygnacja z wolności naturalnej na rzecz państwowej; suwerenem w państwie lud, ale poza ludem robotnicy, rzemieślnicy, kobiety, sługi i zarabiający na życie będąc zmuszonymi okazywać posłuszeństwo

9. Plan pierwszy - monarchia absolutna, demokracja najgorsza

10. Podstawowym celem i zadaniem państwa urzeczywistniania imperatywu kategorycznego, poprzez zagwarantowanie triumfu idei prawa

11. Protoplasta normatywizmu - normy prawa są niezależne od praw rozwoju społecznego; ich adresatem wola ludzka, podczas gdy normy rozwoju społecznego i przyrody wyrażają to co niezależne od tej woli

12. Zasadniczym celem państwa zagwarantowanie przestrzegania istoty prawa

13. Kara niezbędnym następstwem wykonania imperatywu kategorycznego ustawy karnej, nakaz orzeczenia kary ale dobrotliwej

14. Wojny jedynie mające na celu obronę niezależności państwowej; humanitarny stosunek wobec ludności cywilnej

15. Idealne warunki do egzystencji zależą od ustanowienia pokoju światowego; federacja narodów; traktat o powstaniu „związku pokoju” zakończyłby wojny raz na zawsze; państwo narodów obejmie w przyszłości wszystkie ludy ziemi

16. Postęp - proces rozwoju ludzkości z moralnego punktu widzenia; dzieje ludzkości to postęp ku lepszemu ze względy na cel moralny swego bytu

2. Georg Wilhelm Hegel (1770-1831)

1. Duch świata poprzedza powstanie przyrody - obiektywny i pierwotny, świat materialny - pochodny i zależny

2. Historyczny proces kształtowania się świadomości ludzkiej - duch przez poznanie samego siebie staje się duchem w sobie i dla siebie

3. Człowiek występuje w roli narzędzia znajdującego się w ręku ducha absolutnego; spełnienie odwiecznego celu idei absolutnej - uzyskanie świadomości samej siebie (poznanie samej siebie)

4. Dzieje powszechne są rozwojem zasady, której treścią jest świadomość wolności

5. Historia to pasmo rewolucji, w których bohaterowie historyczni i narody stają się narzędziami ducha świata

6. Analiza dziejów odsłania 4 wielkie systemy polityczne, które tworzyła idea absolutna w procesie swojego rozwoju - wschodni, grecki, rzymski, niemiecki

7. Wolność to świadomość dziejowej konieczność; geniusze historii czy narody historyczne to te siły, które zdołały odczytać kierunki rozwojowe ducha świata

8. Rewolucja poszerza sferę wolności ale musi być utrwalona przez proces reformacyjny

9. Państwo zespoleniem jednostki i społeczeństwa dla zaspokojenia potrzeb, ale zarazem celem samym w sobie, ziemskim wcieleniem idei absolutnej - kult dla państwa pochłaniającego jednostkę i wszelką samodzielność

10. Wojna jako normalny, wyraźnie akceptowany instrument, służący do realizacji celów idei absolutnej; jedynym kryterium jej oceny zgodność bądź sprzeczność z dążeniami ducha absolutnego

11. Prawo natury jako prawo stanowione; moralność - to co zgodne z wolą zbiorowości, a szczególnie co służy państwu; tylko wola posłuszna prawu jest wolna, gdyż jest posłuszna sobie samej

12. Prawo to teza, jego naruszenie to antyteza, kara jest syntezą, czyli przywróceniem czystości idei prawa; kara - cel sam w sobie

Rozdział 5 - DOKTRYNA POLITYCZNA LIBERALIZMU

1. Wprowadzenie

1. Rewolucji przemysłowej towarzyszy wiara w możliwości ludzkie; problemy społeczne zostaną rozwiązane pod wpływem regulacji czynnika utylitarystycznego

2. Adam Smith (1723-1790) i Dawid Ricardo (1772-1823)

1. Smith

• Szczęście ludzkości i „bogactwo narodów” zależy w dominującej mierze od wprowadzenia całkowitej wolności przemysłowej i handlu

• Zadania państwa: ochrona obywateli przed obcymi państwami, przestrzeganie prawa i sprawiedliwości, organizowanie robót publicznych i troska o wychowanie akademickie i religijne

• Idea taniego rządu - inicjatywa prywatna może łatwiej i taniej realizować te zadania, które wykonywało dotychczas państwo

2. Teoria ekonomicznego indywidualizmu oraz laissez faire rozwijana przez Thomasa Roberta Malthusa, Davida Ricardo i Jamesa Milla

• Dążenie go zagwarantowania neutralności państwa wobec problemów rozwoju ekonomicznego i możliwie maksymalne ograniczenie jego działań

3. Beniamin Constant (1767-1830)

1. Odrzuca suwerenność ludu; wolność ujmuje nie w kategoriach abstrakcyjnych praw natury, ale jako konkretne prawa polityczne i społeczno-ekonomiczne, zwłaszcza prawo do swobodnego wyrażania opinii, publikowania swoich poglądów, zrzeszania się, swobody wyboru zawodu, nietykalności osobistej itp.

2. Wolność polega na tym, że władze bez względu na mechanizm ich powoływania nie ingerują w sprawy poszczególnych jednostek; prawo czynienia wszystkiego, co nie jest wyraźnie zakazane

3. Suwerenności nie można szukać w żadnej instytucji społecznej poza jednostką; przeciwnik absolutyzmu i tyranii ale także demokracji

4. Na straży suwerennych praw jednostek opinia społeczna - niezależna prasa

5. Konsekwentny podział władz: królewska, wykonawcza, reprezentacyjna: trwała i opinii, sądowa, municypalna

6. Na czele struktury ustrojowej stojący ponad innymi monarcha „z łaski bożej”, dziedziczny, nie może podjąć żadnej ważkiej decyzji bez kontrasygnaty któregoś z odpowiedzialnych przed parlamentem ministrów

7. Król panuje, a nie rządzi - rządzi władza wykonawcza, wyłoniona przez ugrupowanie posiadające większość w parlamencie, wysoki cenzus majątkowy

8. Władza sądowa ma za zadanie stosowanie praw wobec przypadków ich naruszeń; oddzielona od pozostałych władz

9. Władza municypalna - rola szczególna, ale możliwie najszersza niezależność od wykonawczej

10. Zasada nieinterwencji państwa w stosunki między pracodawcą a pracownikiem

4. Jeremy Bentham (1748-1832)

1. Indywidualizm i utylitaryzm; społeczeństwo to suma interesów poszczególnych jednostek; człowiek stara się zdobyć dla siebie jak najwięcej przyjemności i uniknąć przykrości

2. Zasada użyteczności aprobuje lub gani wszelką działalność zależnie od tego, czy wykazuje tendencję do powiększania czy zmniejszania szczęścia

3. Zadania racjonalnego ustawodawstwa sprowadza się do wskazania obywatelowi w czym tkwi jego największa korzyść

4. Najlepszy obywatel to rozsądny egoista, który zabiegając o swe własne interesy, działa z pożytkiem dla powszechnego dobra, a owo współzawodnictwo egoistycznych interesów automatycznie prowadzi do harmonii społecznej

5. Zasada maksymalnego szczęścia dla możliwie największej liczby ludzi

6. Państwo winno się troszczyć przede wszystkim o nietykalność fizyczną jednostki i jej własność

7. Racjonalne ustawodawstwo - w którym suma przyjemności wyraźnie przeważa nad sumą przykrości wynikających ze stosowania przepisów prawa

8. Współzależność miedzy prawem materialnym a procesowym; prawo dowodowe - kamień węgielny praworządności i sprawiedliwości; oskarżonemu możliwość maksymalnej obrony swej niewinności

9. Wolność i racjonalne ustawodawstwo najlepiej zabezpieczane są przez demokrację burżuazyjną; głosowanie tajna, wysoki cenzus majątkowy

10. Wojna tylko gdy egzystencja państwa bezpośrednio zagrożona, rzecznik utworzenia międzynarodowej organizacji, której zadaniem byłoby chronienie pokoju; próba kodyfikacji norm prawa międzynarodowego - równość państw i nieingerencja w ich wewnętrzne sprawy

5. John Stuart Mill (1806-1873)

1. demoliberalizm

2. Indywidualizm i utylitaryzm, ale rozróżnienie przyjemności wyższego o niższego rzędu; znaczenia altruizmu jako czynnika określającego ludzkie postępowanie

3. Plan pierwszy - wolność - wewnętrzna sfera świadomości i zewnętrzna sfera aktywności oraz swoboda zrzeszania się; działania te nie mogą ograniczać sfery wolności innych

4. Wolności politycznej zagraża wolność „zbiorowej miernoty”

5. Podział społeczeństwa na klasy - warstwy posiadające zbyt słabe, aby stabilizować system, powinny szukać sojuszników w szeregach klasy robotniczej; sojusz ma być w stanie przemóc większość niegodną przewagi

6. W interesie całego społeczeństwa stopniowe reformowania całego systemu i tworzenie warunków do odpowiedniej promocji klasy robotniczej, wykształcenie robotników

7. Interwencjonizm, zasada subsydiarności - ingerencja w stosunki pracy, działania na rzecz zabezpieczenia minimum socjalnego

8. Demokratyzm - zasada rządu reprezentacyjnego, stwarza on optymalne warunki dla ochrony interesów poszczególnych jednostek, zapewnia bowiem szeroki udział społeczeństwa w sprawowaniu władzy, aktywizuje ludzi, pobudza ich ambicje, rozwija moralnie; ale realizacja tego ideału zależy od stopnia rozwoju społecznego i woli dotychczasowego władcy

9. Szczególne posłannictwo inteligencji

6. Alexis de Tocqueville (1805-1859)

1. „jest się przede wszystkim człowiekiem swojej klasy, a dopiero potem swojej opinii”

2. Arystokracja ukształtowała szereg wartości ale przyszłość należy do demokracji; społeczeństwa demokratyczne pragną równości zarówno w wolności jak i w zniewoleniu

3. O demokracji decyduje nie tyle forma rządu co świadomość polityczna i prawna społeczeństwa

4. Wychowywanie w duchu demokracji obowiązkiem rządzących

5. Akcentowanie kwestii wychowania „dla demokracji i przez demokrację”, roli zdecentralizowanej administracji i autonomii samorządów lokalnych, tworzenia samodzielnych stowarzyszeń politycznych, przemysłowych, handlowych, naukowych czy literackich, które tworzyłyby substytuty dawnej wolności arystokratycznej w nowych warunkach historycznych

6. Rewolucja znaczącym mechanizmem przeobrażeń historycznych ale obawa przed demokracją etatystyczną; wzrastającej roli państwa towarzyszy stopniowe ubezwłasnowolnienie równych jednostek, zrodzenie się despotyzmu w nowej formie; rząd może konsekwentnie ograniczać energię społeczeństwa i obrabowywać człowieka z możliwości posługiwania się samym sobą - strzeżenie przed wszechobejmującą, uniwersalistyczną pozycją państwa

Rozdział 7 - SOCJALIZM

1. Rozwój kapitalizmu i nędza proletariuszy

1. Degradacja polityczna i ekonomiczna znacznych odłamów społeczeństwa, które nie były w stanie dotrzymać kroku siłom najbardziej dynamicznym i ekspansywnym - proletariusze nie mieli oparcia w jakichkolwiek instytucjach

2. Narodziny socjalizm

1. Socjalizm - łączono z negacją indywidualizmu, a także z systemem społecznym opartym na stowarzyszeniach kooperatywnych

3. Socjalizm utopijny

1. Claude Henri Saint-Simon

• Złoty wiek dopiero nadejdzie, ale trzeba przebudować społeczeństwo

• Od warstw nieproduktywnych oddzielała przemysłowców i robotników - decydująca rola w funkcjonowaniu przyszłego społeczeństwa industrialnego

• Kierowanie i kontrola procesów produkcyjnych spoczną w rękach 3 izb, które będą się zajmowały planowaniem, analizą oraz realizacją zamierzeń

• Przeobrażenia metodami pokojowymi; oświecone warstwy zainicjują proces wyzwalania ludu; władza królewska zapoczątkuje proces reformowania społeczeństwa

• Uczniowie jego - Enfantin, Bazard i Leroux - „każdemu wg jego zdolności, każdej zdolności wg jej zasług”

2. Charles Fourier

• Im bardziej panujący system tłumi ujawnianie się naturalnych popędów, tym jest gorszy; źródłem nędzy rozdrobnienie własności i pasożytniczy charakter handlu

• Eliminuje rewolucję; konstrukcja spółdzielczej wspólnoty czy też folwarku - zrzeszenia rolno-spożywczego, gdzie praca byłaby przydzielana stosownie do indywidualnych upodobań i zdolności

• Racje, które prezentuje, są tak oczywiste, że klasy posiadające same wystąpią z inicjatywą zmian

Robert Owen

• Wydatnie poprawiła warunki pracy i płacy, upowszechnił troskę o higienę pracy, wprowadził zasiłki dla robotników czasowo pozostających bez pracy, zdołał podnieść na wyższy poziom intelektualny i etyczny robotników zatrudnionych w swoim zakładzie

• Promotor pedagogiki społecznej - człowiek kształtowany jest przez środowisko więc wszelki charakter można zaszczepić w każdej gromadzie ludzkiej

• Przedsiębiorstwo zwiększa swe zyski nie przez zwiększenie wyzysku robotnika, ale przez racjonalną organizację pracy; podwyżka uposażeń robotników zwiększa popyt

• Koncepcje socjalizmu utopijnego wskazały na potrzebę ingerencji państwa w sferę stosunków pracy

4. Tak zwany „socjalizm naukowy”: K. Marks (1818-1883) i F. Engels (1820-1895)

1. Karol Marks - konstrukcja społeczeństwa klasowego, które skazane jest na stałą walkę

2. Nieodzowność ujmowania wszelkich zjawisk w ich wzajemnym powiązaniu, powszechnym ruchu, zmianie i rozwoju; przechodzenie zmian ilościowych w jakościowe oraz od jednego stanu jakościowego do drugiego; Marks jednak odnosi zasady dialektyki do konkretnych stosunków i zjawisk

3. Pierwotność materii i wtórność świadomości - duch jest najwyższym produktem materii

4. Materializm historyczny - wszelkie procesy historyczne, a więc także losy jednostek, społeczeństw zależą od tego, jaka jest ich podstawa ekonomiczna; materialne warunki bytowania społeczeństw decydują o ich strukturze, formach organizacyjnych, poglądach i instytucjach, także o państwie i prawie

5. Siły wytwórcze (narzędzia pracy i sprawności ludzkie) cechuje dynamika, która narzuca konieczność przeprowadzania odpowiednich zmian w sferze stosunków produkcji - nieraz przez rewolucję

6. Marksistowska teoria rozwoju społecznego

• Organizacja społeczna odpowiednikiem panujących metod produkcji i wymiany dóbr materialnych

• Walka grup, które zajmują odmienne miejsce w procesie produkcji stanowi siłę napędową rozwoju

• Organizacja społeczna podlega przemianom, które nieuchronnie prowadzą do punktu, w którym aktualna struktura społeczna i polityczna stają się balastem hamującym dalszy rozwój; konieczne dostosowanie instytucji społeczno-politycznych do ukształtowanych wcześniej warunków materialnych - przewrót

• Cykl będzie trwał dopóki ludzkość nie zbuduje „królestwa wolności i równości”

7. Państwo jest owocem podziału społeczeństwa na klasy i dążenia klas władających środkami produkcji do zachowania swej uprzywilejowanej pozycji

8. Prawo jest instrumentem, za pośrednictwem którego klasa panująca stara się wzmocnić swoje panowanie

9. Typy państwa: niewolnicze, feudalne, burżuazyjne i socjalistyczne

10. Forma państwa - sposób w jaki klasa panująca sprawuje swą władzę

11. Instrumentem nieodzownym do likwidacji państwa burżuazyjnego jest rewolucyjna dyktatura proletariatu; musi on zniszczyć starą maszynerię i zmierzać do zbudowania wspólnoty komunistycznej

12. Engels - formą realizacji dyktatury proletariatu może być proletariacka republika demokratyczna; także Marks zwraca uwagę, bezpaństwowe społeczeństwo komunistyczne musi być poprzedzone przez proletariackie państwo okresu przejściowego

13. Dyktatura tylko przejściem do społeczeństwa bezklasowego, z chwilą tą zacznie się proces obumierania państwa

14. Teoria rewolucji: stopniowo dojrzewa konflikt, który ujawnia niedostosowania istniejących stosunków produkcyjnych oraz instytucji politycznych do aktualnego stanu sił wytwórczych - rewolucja wprowadza tę zmianę jakościową przez dostosowanie do potrzeb nowej klasy; przesłanki do wybuchu rewolucji najwcześniej tam, gdzie klasa robotnicza osiągnie najwyższy stopień rozwoju

5. Dalsze ewolucja myśli socjalistycznej. Lasalle (1825-1864) i lassalczycy

1. Ferdynand Lasalle

• Traktował państwo jako organizację ponadklasową, służącą interesom wszystkich członków społeczeństwa

• Walka o realizację reform socjalnych; zgodnie z tezą o ponadklasowym charakterze państwa usiłował w tej walce posługiwać się jego instytucjami i łamać za ich pomocą opór klas posiadających

• Koncepcja państwowych warsztatów, które miały zagwarantować robotnikom możliwość oddziaływania na instytucje państwowe i wyeliminowanie przedsiębiorstw kapitalistycznych

2. „Socjalizm z katedry” - Brentano, Schultze, Wagner - celowe zaniechanie represji wobec ruchu robotniczego a także poczynienie ustępstw w sferze socjalno-ekonomicznej

3. Socjalizm fabiański

• Angielski ruch robotniczy po uzyskaniu koncesji politycznych skoncentrował uwagę na żądaniach ekonomicznych

• Towarzystwo Fabianów - w interesie klasy robotniczej odrzucenie rewolucji i skoncentrowanie swych działań na reformach w sferze oświaty, służby zdrowia, zarządzania miastami

• Harold Laski - demokratyczne, pluralistyczne i opiekuńcze państwo; mechanizm demokracji jest w stanie aktywnie oddziaływać na państwo, bronić społeczeństwa przed jego wynaturzeniami, skłaniać państwo do podejmowania działań interwencyjnych; postulat rozbudowy funkcji organizacyjnych aparatu państwowego

• Edward Bernstein

• Teoretyk reformizmu i rewizjonizmu

• Dominującym procesem jest dekoncentracja kapitału oraz akcyjna forma kapitału prowadzi do jego demokratyzacji, a kartele i trusty wprowadzają czynnik organizacji, który łagodzi kryzysy nadprodukcji

• Możliwość ewolucyjnego przejścia do socjalizmu - empirycznie stwierdzalny wzrost płacy robotników może doprowadzić do sytuacji, gdy obejmie on swym zakresem całą wartość dodatkową, co spowoduje w następstwie wyeliminowanie wyzysku już w ramach formacji kapitalistycznej

• Powszechne prawo wyborcze

• Dyktatura klasowa - cofnięcie się wstecz wobec aktualnej sytuacji, gdy proletariatowi zagwarantowano udział we wszystkich instytucjach społecznych

• Wzmacnianie pozycji związków zawodowych, rozwijanie spółdzielczości handlowej, stopniowe likwidowanie produkcji towarowej i stosunków pieniężnych, wprowadzenie podziału opartego na bezpłatnym użytkowaniu - przekształcenie kapitalizmu w socjalizm bez rewolucji

6. Centryzm i automarksizm

1. Podkreślenie ponadklasowych cecha państwa, negacja dyktatury proletariatu, akceptacja demokracji parlamentarnej i parlamentarnej drogi do socjalizmu; negatywny stosunek wobec rewolucji w Rosji - proletariat nieprzygotowany do przejęcia władzy, a partia bolszewicka sprawuje władzą wyłącznie poprzez przymus i terror

Rozdział 8 - ANARCHIZM I ANARCHOSYNDYKALIZM

1. Geneza

1. Anarchizm - negacja państwa jako instytucji, która realizuje ucisk społeczny i tłumi swobodny rozwój osobowości człowieka

2. Niepowodzenia pewnych grup społecznych łączono z samym faktem istnienia państwa

3. Ze względu na metody wiodące do likwidacji państwa: pokojowy i rewolucyjny, stosunek do kwestii własności: indywidualistyczny, kolektywistyczny, komunistyczny

2. William Godwin (1756-1836)

1. Wszelkie zło rodzi się na skutek szkodliwego działania odwołujących się do przymusu instytucji; każdy rząd powinien być zniesiony jeśli stosuje przymus; idealne społeczeństwo z jednostek całkowicie wolnych i podlegających jedynie moralnej kontroli innych członków; w miejsce państwa organizacje kontroli społecznej, zasięgiem nie przekraczające granic parafii

2. Likwidacja nierówności majątkowej i małżeństwa; dążyć należy do wszechstronnego rozwoju jednostki ludzkiej

3. W naturze człowieka wystarczająco cech pozytywnych aby ideał mógł być osiągnięty

3. Pierre Joseph Proudhon (1809-1865)

1. Podstawowym dobrem wolność, tłumiona przez państwo; państwo zlikwidować i na jego gruzach społeczeństwo oparte na umowach między ludźmi; złagodzenie stanowiska: federalizm połączony z zasadą podziału władz może stanowić skuteczną zaporę dla zmory centralizmu państwowego

2. Własność to kradzież, czyli zalegalizowane przez ustawy prawo do korzystania z cudzego dobra i cudzej pracy; chciał uzależnienia dochodu każdego pracownika wyłącznie od ilości osobiście wykonanej pracy

3. System mutualistyczny - oparty na świadczeniu wzajemnych usług na podstawie konkretnych układów pracy, zawieranych przez niezależne jednostki; w nowym systemie społeczno-ekonomicznym produkcja realizowana byłaby w ramach wolnych związków wytwórczych, skupiających rolników, przemysłowców i kupców, które Proudhon określał mianem syndykatów

4. Michaił Aleksandrowicz Bakunin (1814-1876)

1. państwo bezduszną machiną do uciskania istot ludzkich; żadne państwo nie będzie w stanie dać ludowi tego, co mu potrzeba; państwo to władza oparta na przemocy, unicestwić je natychmiast

2. Przeprowadzenie rewolucji wymaga tajnej organizacji spiskowej o charakterze kadrowym; która rzuci iskrę na przygotowany grunt

3. Rewolucja zlikwiduje własność prywatną i uspołeczni środki produkcji; rolnicze i przemysłowe artele, czyli wspólnoty, utworzą luźny związek z ciałami gminnymi, okręgowymi i narodowymi

4. Wspólnota wszechsłowiańska (federacja) wzmaga wsparcia dążeń niepodległościowych Polaków

5. Piotr Kropotkin (1842-1921)

1. W naturze ludzkiej dominuje impuls życzliwości i współdziałania, państwo tłumi go przez jego bezduszną machinę; złe jest każde państwo, zwłaszcza scentralizowane, biurokratyczne i wspierające każde nierówności majątkowe

2. Państwo i prawo to twory historyczne, które zadają cios na naturalnemu ładowi i utwierdzają nierówność społeczną

3. Wolna od przymusu wspólnota, doskonale funkcjonująca na zasadzie pomocy wzajemnej; żadnych skodyfikowanych praw ani instytucji; ludzie pracowaliby w niewielkich wspólnotach rolniczo-rzemieślniczych (dehumanizacja pracy w warunkach produkcji wielkoprzemysłowej)

6. Lew Tołstoj (1824-1910)

1. Wysoka ocena natury człowieka, bohater literacki żyje w doskonałym kontakcie z naturą i Bogiem, krytyczny wobec państwa

2. Filozofia biernego oporu wobec państwa (idea niesprzeciwiania się złu przemocą, lecz dobrocią)

3. Odmowa płacenia podatków, pełnienia służby wojskowej, administracyjnej i sądowej uwidoczni, iż państwo istnieje dopóty, dopóki z nim współpracujemy. Znika natomiast, gdy współpracy tej odmawiamy

7. Anarchosyndykalizm: Jerzy Sorel (1847-1922)

1. Stawia na szeroką współpracę mas robotniczych w procesie likwidacji państwa

2. Walka klas jako siła motoryczna postępu społecznego

3. Reformizm jest na rękę burżuazji, która dzięki niemu przedłuża swą egzystencję; wyeliminowanie z ruchu robotniczego wszelkich przedstawicieli inteligencji oraz warstw pośrednich; syndykat robotniczy zgrupuje wyłącznie przedstawicieli świata pracy; zrodzi się społeczeństwo wolnych wytwórców, w którym wszelka władza znajdzie się w ręku robotników

4. Przywrócenie siły - przemoc - wyrazi się w postaci konfliktu miedzy proletariatem, którego główną bronią jest strajk generalny, a burżuazją

5. Mniejszość ma moralne prawo do działania w imieniu nieuświadomionej większości - teoria elit

6. W komunistycznym społeczeństwie centralne miejsce zajmą związki zawodowe, w miejsce rządu politycznego - przemysłowy

Rozdział 9 - POZYTYWIZM FILOZOFICZNO-SOCJOLOGICZNY I PRAWNY

1. Rozwój pozytywizmu filozoficznego

1. „pozytywne” to tyle, co realne, pożyteczne, pewne i ścisłe; w sferze filozoficznej pozytywizm przeciwstawiał się tym nurtom, które mogły prowadzić do zastoju czy skostnienia; w sferze politycznej wszystkiemu, co prowadziło do dezorganizacji społeczeństwa, co podważało państwo; w sferze prawnej relatywizmu mocy obowiązującej prawa, bądź też próbom uznawania za prawo norm, które nie pochodzą od władzy państwowej

2. Herbert Spencer (1820-1903) oraz Emil Durkeheim (1858-1917)

1. Dążyli do uwolnienia nauki z błędów „analizy ideologicznej” i propagowali rozwijanie nauki o „rzeczach”, o faktach społecznych

3. August Comte (1798-1857) TU NIE JESTEM PEWNA CZY TEN PUNKT NAS OBOWIĄZUJE ALE W RAZIE GDYBY TAK, TO ZAMIESZCZAM

1. Socjologia w jego ujęciu jest nauką o zjawiskach społecznych, szczególnie ładzie i postępie społecznym; korzenie obecnego kryzysu tkwią w „anarchii umysłowej”

2. Ludzkość przechodzi w swym rozwoju od fazy teologicznej, przez metafizyczną, ku pozytywnej (naukowej), wolnej od mitów i abstrakcji. Ostatecznym celem nowego systemu, który stworzony zostanie dzięki dokładnemu poznaniu praw rządzących życiem społecznym, będzie nie Bóg, a człowiek

3. Przeciwny elementom zachowawczym i radykalnym siłom rewolucyjnym; drażni go irracjonalny i egoistyczny stosunek klas rządzących do problemu nędzy, bezrobocia

4. Podział klasowy podziałem naturalnym, w którym uwidacznia się podział osobowości ludzkiej na działanie, inteligencję i uczucie; naczelnym zadaniem organizacji społecznej zespolenie tych sił we właściwych proporcjach

Rozdział 10 - DARWINIZM SPOŁECZNY

1. Geneza

1. Darwin dostarczył rzecznikom różnych koncepcji socjologicznych, nawiązujących do jego ustaleń, jedynie siatki pojęciowej, zarysu mechanizmu, którym posługiwali się oni z nazbyt dużą swobodą

2. Związki między tzw. „darwinistami” a samym Darwinem są często powierzchowne i w istocie rzeczy ograniczają się do samego faktu uznania ewolucjonizmu za formułę wyjaśniającą kształtowanie się świata i stosunków społecznych

2. Ludwik Gumplowicz (1838-1909)

1. Wszelki rozwój społeczny jest rezultatem walki grup społecznych; rezultat ich zależy od ich sprawności organizacyjnej; w procesie podporządkowywania jednej grupy przez drugą kształtuje się zalążek władzy i państwa

2. „prawo wyrasta z nierówności i ma na celu utrzymanie i ustalenie tejże przez ustanowienie panowania silniejszego nad słabszym”

Rozdział 11 - RASIZM I NACJONALIZM

1. Rozwój doktryn rasowych

1. Dopiero założenie, że rasy ludzkie nie są równe pod względem moralnym, intelektualnym i cywilizacyjnym, i wyprowadzanie z tych przesłanek określonych wniosków oznacza rasizm

2. Doktryna A. Gobineau (1816-1882)

1. Pierwsza teza o istnieniu i wyższości rasy aryjskiej; czystość rasowa arystokracji francuskiej oraz niemieckiej sprawia, że w dotychczasowym rozwoju spełniała ona rolę twórcy najcenniejszych dóbr kultury oraz dzieł cywilizacyjnych. Czystość tę należy chronić jak najcenniejszy skarb, bowiem wszelkie łączenie się przedstawicieli rasy aryjskiej z członkami innych ras daje w efekcie obniżenie wartości kulturalnej i cywilizacyjnej potomka

2. przez przywrócenie czystości zagwarantuje się rasie aryjskiej dominację nad światem

CZĘŚĆ VI - WSPÓŁCZESNA MYŚL POLITYCZNA

Rozdział 1 - POLSKA MYŚL SPOŁECZNO-POLITYCZNA (1864-1939)

1. Ideologia Narodowej Demokracji

1. Roman Dmowski

• Pod jego wpływem ugrupowania ewoluowały w stronę bojowego nacjonalizmu, który w imię obrony zagrożonej narodowości polskiej podkreślał zasadę solidarności społecznej

• Przeciwny ruchom rewolucyjnym i tendencjom internacjonalistycznym

• Organizuje tzw. ruch neoslawistyczny propagujący ideę solidarności słowiańskiej

• Przeciwny wpływom niemiecko-austriackim w Polsce - najgroźniejsze dla bytu polskiego

2. Naród i państwo w ideologii Dmowskiego

• Naród niezbędną treścią moralną państwa, państwo nie jest zaś niezbędną formą polityczną narodu; ważne dążenie do odzyskania politycznie samoistnego bytu; naród tracąc byt państwowy nie przestaje być narodem, podczas gdy państwo bez narodu istnieć nie może, ale dla pełnego bytu naród musi zawrzeć swą egzystencję w ramach państwa

• Konieczność podkreślania czynników, które „więzi rasowe” umacniają, a eliminowania osłabiających; grupy rasowo obce asymilowane lub wykluczane np. Żydzi

• Ale: ludzie świadomi istoty narodowych celów mają obowiązek kierowania masami nieuformowanymi

• Kształt terytorialny państwa polskiego - nawiązujący do tradycji piastowskiej

• Endecja ponosi moralną odpowiedzialność za zabójstwo G. Narutowicza, pogromy żydowskie oraz dyskryminacyjne wystąpienia przeciw mniejszościom narodowym

2. Naród i państwo w ideologii J. Piłsudskiego (1867-1935)

1. Naród to twór państwa ukształtowany w długotrwałym procesie rozwoju historycznego

2. Państwo na pierwszym planie, a także jego organizacja i zdolność manipulowania społeczeństwem i tworzenia narodu

3. Dzięki państwu naród zyskuje zdolność do zorganizowanego, efektywnego działania, ale ludzie muszą wykazać się zdolnością do rozkazywania i posłuszeństwa zarazem

4. Odrzucenie suwerenności narodu na rzecz silnej, scentralizowanej władzy państwowej; odrzucenie zasady równych praw wszystkich obywateli i przyznanie państwu prawa ingerowania we wszelkie dziedziny życia

5. Koncentracja władzy w ręku prezydenta; przełożenie ponad instynkt narodowy siły, posłuszeństwa i solidaryzmu

Rozdział 4 - LENINIZM, STALINIZM I TZW. „SOCJALIZM REALNY”

1. Włodzimierz Ilicz Lenin (1870-1924)

1. Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu; kapitalizm wolnokonkurencyjny - monopolistyczny - państwowy (wyższa forma) - funkcja ekonomiczna państwa sprzęga się bezpośrednio z jego polityką zagraniczną

2. Stałą cechą gospodarki kapitalistycznej koncentracja kapitału; przedsiębiorstwa kapitalistyczne rozrastają się i w końcu dzielą strefy wpływów na rynku światowym, a polityka zagraniczna ich państw zmierza do utrwalenia ich wpływów, stąd wojny imperialne - nie znikną aż zostanie unicestwiony kapitalizm

3. Możliwe jest przeprowadzenie rewolucji w kraju, który stanowi „najsłabsze ogniwo imperializm”, który zmęczony jest wojną, w którym ponadto klasa robotnicza zdobywa poparcie warstw pośrednich

4. Ograniczenie się do samej koncepcji zniszczenia państwa kapitalistycznego; konstrukcja awangardowej roli partii komunistycznej i jej przywódców, negowanie celowości wykorzystania mechanizmu demokracji burżuazyjnej dla kształtowania demokracji nowego typu

5. Masowa partia robotnicza swym oddziaływaniem obejmie większość społeczeństwa; rewolucja musi być przygotowana przez partię awangardową, świadomą mechanizmów rządzących społeczeństwem i rewolucją oraz celów walki

6. Partia musi być też świadoma głębi przeobrażeń nieodzownych w przekształceniu społeczeństwa, wymagają one także przebudowy świadomości oraz wprowadzenia w okresie przejściowym dyktatury proletariatu aby złamać opór wyzyskiwaczy

7. Odrzucenie całego niemal dorobku myśli konstytucyjnej i demokratycznej; parlament - forum „do gadania”; jego funkcję przejmą rady delegatów robotniczych, żołnierskich i chłopskich, kierowane przez partię komunistyczną, jedyną

8. W miarę tworzenia społeczeństwa bezklasowego redukowane będą funkcje władcze państwa; ludzie przywykną do przestrzegania elementarnych reguł współżycia bez specjalnego aparatu do przymuszania - państwa; ale tymczasem „ewidencja i kontrola”; społeczeństwo będzie jedną wielką fabryką z równą pracą i płacą

9. Podsumowanie: skrajna uniformizacja i uniwersalizacja; odrzucenie indywidualizmu, praw i wolności jednostki

10. Jednostka będzie „kierowana” za pomocą aparatu wychowawczego, propagandowego i represyjnego

2. Józef Stalin (1879-1953)

1. Po rewolucji przeciwnik może przenikać do umysłów ludzkich - konieczne ciągłe czujność, walka i unicestwienie wroga klasowego; walka nasila się w miarę zbliżania do ustroju socjalistycznego - konieczne intensyfikowanie propagandy i represji

2. Całkowite upaństwowienie środków produkcji; chłopów wysiedlano na Syberię albo organizowano w kołchozy/sowchozy

3. Struktury partyjne sprawowały totalną kontrolę nad wszystkimi organami władzy i administracji państwowej

4. Nowa partia komunistyczna oparta była na ogromnym aparacie, ze strukturą dublującą funkcje organów władzy i administracji wszystkich szczebli, z mechanizmem tzw. centralizmu demokratycznego - stanowił doktrynalną i strukturalną podstawę dla rządów wąskiej elity partyjnej z biurem politycznym oraz przywódcą na czele - narzucały kierunek działania partii i państwa

5. Gigantycznie rozbudowany system tajnych służb bezpieczeństwa, sądów, milicji i wojska

6. System monopartyjny, przez całe życie jednostka w zasięgu oddziaływania tego samego aparatu politycznego; obejmował absolutnie wszystkie relacje międzyludzkie

7. Totalitarny charakter państwa - wszyscy „urzędnikami i robotnikami ogólnonarodowego syndykatu państwowego; centralne planowanie produkcji i dystrybucja dóbr

8. Prawo jako instrument terroru, zasady prawa radzieckiego Wyszyńskiego:

• Komunizm jedyną doktryną polityczną państwa radzieckiego

• Interesy państwa radzieckiego stanowią najwyższe prawo

• ideologia sprzeczna z doktryną komunistyczną stanowi przestępstwo

• budowa socjalizmu indywidualnym i zbiorowym obowiązkiem

9. Wyszyński: pogarda dla humanistycznych zasad prawa karnego, gwarancji procesowych, negacja zasady indywidualizacji kary, akceptacja odpowiedzialności zbiorowej

3. Państwo „realnego socjalizmu”

1. Załamanie się kosztownego eksperymentu z „realnym socjalizmem” postawiło odwołujące się do ideologii socjalistycznej partie komunistyczne przed zadaniem potwierdzenia, że zamierzają realizować swe cele bez łamania praw człowieka i standardów demokracji

Rozdział 5 - IDEOLOGIA FASZYZMU I NARODOWEGO SOCJALIZMU

1. Geneza faszyzmu włoskiego

1. Po wojnie głęboki kryzys ekonomiczny; faszyści partii Mussoliniego redagują demagogiczny program adresowany do wszystkich warstw społecznych; przeprowadzają zamach stanu; Włochy przekształcają się w faszystowskie państwo policyjne, które coraz wyraźniej ujawnia swe wielkomocarstwowe aspiracje

2. Ideologia faszyzmu włoskiego

1. Eklektyczny zlepek różnych wcześniejszych doktryn: nauki Machiawellego, heglizmu, darwinizmu społecznego, nacjonalistycznych doktryn solidaryzmu społecznego, koncepcji Pareta i Sorela, imperializmu włoskiego stworzonego przez Crispiego

2. Państwo jest absolutem, wobec którego jednostki i grupy są czymś względnym; totalitarne, wszechobejmujące; każdy aspekt życia społecznego wiąże się z państwem; jednostka pozbawiona jakichkolwiek pozorów swobody; kumulacja wszelkich kompetencji w ręku państwa

3. Wódz ma zawsze rację a jego wola jest prawem; opiera się w swych działaniach na partii faszystowskiej, stanowiącej elitę społeczną, uprawnionej po podejmowania działań w imieniu nieświadomej większości

4. Korporacyjna organizacja społeczeństwa miała gwarantować pokój społeczny, partii zaś kontrolę nad wszystkimi grupami społecznymi

5. Faszyzm kształtował społeczeństwo w duchu szowinizmu narodowego i inicjował kolejne podboje; odrzucał kompromis, potępiał pacyfizm, nie wierzył w możliwość ani użyteczność wiecznego pokoju

3. Geneza faszyzmu niemieckiego

1. Adolf Hitler ideologiem oraz przywódcą

2. Wszelkie zło - Żydzi, którym przypisywano bądź poglądy komunistyczne bądź kosmopolityzm międzynarodowej plutokracji; konieczność obrony czystości rasy aryjskiej - mocniejszy powinien panować a nie rozpływać się w masie słabszych; aryjscy Germanie stanowią najwyższy szczebel ewolucji

3. Państwo kontynuowane przez „zbiorowość narodową” (czysta rasowo społeczność), „zasadę wodzostwa” oraz „przestrzeń życiową”, którą rasa wyższa zdobywa w drodze podbojów - źródło utrzymania i punkt oparcia potęgi politycznej

4. Wódz - biologicznie najdoskonalszy przywódca rasy panów; ponad rasą, narodem, państwem; źródło władzy państwowej, suweren, który ma zawsze rację i którego wola stanowi prawa

5. Decyzjonizm (Carl Schmitt) - państwo uprawnione do podejmowania wszelkich decyzji niezbędnych dla zachowania jego egzystencji, niezwiązane prawem

6. Wódz wspierany przez ruch - organizację partii faszystowskiej, elitę niższego szczebla, tym samym państwo faszystowskie przypomina piramidę

4. Faszyzm w innych krajach Europy

1. Portugalia, Hiszpania, Rumunia, Węgry, Anglia, Francja, Belgia, Chorwacja, Polska

Rozdział 6 - IDEOLOGIA PAŃSTWA DOBROBYTU

1. Doktryna Keynesa (1883-1946)

1. Kapitalizm kierowany - daleko posunięty interwencjonizm państwa głównie w sferę ekonomiczną, prowadzący do ukształtowania tzw. kapitalizmu państwowego

2. Konieczne uruchomienie mechanizmów ekonomicznych, które zbliżą zatrudnienie do pełnego; niezbędne uspołecznienie inwestycji w dość szerokim zakresie, za pomocą których władze będą współdziałać z inicjatywą prywatną; konieczne także kształtowanie skłonności do konsumpcji - częściowo przez system podatkowy, częściowo przez ustalenie odpowiedniej stopy procentowej

3. Przyrost kapitału hamowany przez niską skłonność do konsumpcji; w interesie posiadaczy kapitału pełne zatrudnienie - dynamizuje rynek, zwiększa bowiem jego chłonność, umożliwia zwiększenie produkcji, osłabia groźbę kryzysów

4. Przeciwstawienie się kryzysom przez: inwestycje publiczne (głównie infrastruktura, mogą być finansowana z deficytu budżetowego), aktywizowanie inwestycji prywatnych, kontrolowana polityka inflacyjna, zwiększenia podaży pieniądza na rynek, obniżenie płac realnych przy dokonywaniu manipulacji płacowo-cenowych sprawiających wrażenie zaspokajania zgłaszanych żądań

Rozdział 8 - MYŚL SPOŁECZNO-POLITYCZNA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W XX WIEKU

1. Aggiornamento i duch ekumenizmu

1. Jan XXIII - dążenie do uwspółcześnienia doktryny oraz dostosowanie organizacji kościelnej do warunków współczesnego świata

2. celem przesycenie Kościoła duchem ekumenizmu, a więc jedności z wszystkimi „braćmi odłączonymi”, których dotychczas piętnowano mianem odszczepieńców, heretyków i schizmatyków, oraz otworzenie możliwości współpracy katolików i niekatolików w zakresie współczesnych zagadnień społecznych

2. Treści społeczne encykliki „Mater et Magistra”

1. Podstawowym zagadnieniem współczesności stworzenie warunków materialnych dla rozwoju w pełni indywidualnego życia obywatela

2. Własność prywatna stwarza bodźce do rozwoju gospodarności, inicjatywy, pracowitości i oszczędności ale konieczność niwelowania różnic w poziomie życia (interwencja państwa)

3. Program upowszechnienia własności, sprawiedliwego rozdziału bogactw; postulat podjęcia przez państwo działań dla zredukowania negatywnych skutków wolnej konkurencji; potępienie krzywdzącego pracobiorców kształtowania stosunków pracy; postulat takiego gospodarowania zasobami państwa aby równomiernie rozwijać wszystkie regiony

4. Jan XXIII - konieczność sprawiedliwego rozdziału dóbr w skali ogólnoświatowej; roszczenie uprawnień i roli ONZ

5. Jan XXIII - „Pacem in Terris” - personalizacja pozycji jednostki „z natury obdarzonej inteligencja i wolną wolą”, posiadającej powszechne, nienaruszalne i niepozbywalne prawa i obowiązki, w tym prawo do aktywnego udziału w życiu publicznym; celowość podziału władz w państwie; „wszystkie społeczeństwa polityczne są równe w swojej godności naturalnej”

3. Pontyfikat Pawła VI

1. Kontynuacja kierunków Jana XXIII, ale zastąpienie personalizmu przez konstrukcję grup społecznych, które decydują o obliczu współczesnego świata: katolicy oraz „bracia odłączeni”, wszyscy wierzący w Boga oraz ateiści - Kościół chce zapewnić miedzy nimi współpracę; podkreślenie praw wolnościowych człowieka oraz dążenia Kościoła do nawiązania „dialogu z całym światem”; zachowanie neutralności wobec różnych systemów społecznych i politycznych

2. Należy usuwać wszelką dyskryminację co do podstawowych praw osoby ludzkiej oraz zaprowadzać sprawiedliwe warunki życia

4. Pontyfikat Jana Pawła II

1. Godność człowieka, pokój; wzywa do stworzenia warunków materialnych, w których podmiotowość człowieka będzie się mogła ukazać a całej pełni

2. Konieczność odrzucenia socjalizmu, zreformowania kapitalizmu

3. Związek między własnością a pracą

• własność prywatna nie może być celem samym w sobie, ma służyć „całemu człowiekowi i każdemu człowiekowi”

• Wolny rynek musi się liczyć teorią z czynnikami ludzkimi, moralnymi i przyrodniczymi

4. Autentyczna demokracja, w której każdy obywatel ma wpływ na sprawy publiczne

5. Zadania państwa

• Zagwarantowanie obywatelom poczucie bezpieczeństwa, iż owoce ich pracy nie zostaną zawłaszczone przez innych

• Działania na rzecz eliminacji patologii społecznych

• Czuwanie nad realizowaniem praw ludzkich w dziedzinie gospodarczej; popieranie działalności przedsiębiorstw poprzez tworzenie warunków zapewniających możliwość pracy

• Interweniowanie gdy rynek blokowany jest przez monopole

• Może tworzyć przedsiębiorstwa o dużej doniosłości dla społeczeństwa

• Ale ustawicznie należy przestrzegać „zasady pomocniczości”

• Niezbędne relacje miedzy wartościami moralnymi, zwłaszcza prawdą, w życiem społecznym i politycznym

• Jawność życia publicznego, poszanowanie praw przeciwników politycznych, ochrona praw oskarżonego, rzetelne gospodarowanie środkami publicznymi, moralność w dążeniu do władzy

• Poszanowanie godności pracownika; własność nie jest prawem absolutnym, które uzasadnia bezwzględnie sprzeczne z zasadami moralnymi dążenie do zysku

Rozdział 9 - IDEOLOGIA „SOCJALIZMU DEMOKRATYCZNEGO”

1. Geneza socjaldemokracji

1. Zerwanie z marksizmem, jego teorią rewolucji i dyktatury proletariatu, przekonanie o możliwości pokojowego przeobrażenia kapitalizmu w socjalizm

2. Socjaldemokracja brytyjska

1. Tawney - kryterium oceny posiadaczy dóbr - kryterium służebności; kto korzysta ze swej własności w sposób społecznie użyteczny, powinien być przez społeczeństwo wynagradzany i mieć wpływ na kierowanie państwem

2. Clement R. Attlee - odżegnał się od ateizmu; Partia Pracy przekształciła się z partii robotniczej w partię narodową, która łączy wszystkich ludzi uznających, że podstawy, na których opiera się kapitalizm są niemoralne i niesłuszne

3. E. F. Durbin - granice dla przeobrażeń Partii Pracy wyznacza pojęcie demokratycznego socjalizmu - zarówno w zakresie instytucji społecznych, jak i życia indywidualnego dąży do zagwarantowania rzeczywistej wolności; należy połączyć dążenie do równości ekonomicznej z troską o zachowanie wolności politycznej

4. Crossman - należy poddać kontroli publicznej działalność wielkich monopoli i koncernów, ale przez parlament i organizacje społeczne a nie państwo, które się wtedy rozrasta i zagraża wolności

5. Dawis Healey - zakwestionował celowość rozszerzania kompetencji rządu w kwestiach ekonomicznych - państwu trudno kontrolować znacjonalizowane przedsiębiorstwa; zapewnienie kontroli jest ważne dlatego rząd powinien nabywać akcje poszczególnych towarzystw na giełdzie w tym celu

6. Crosland - wraz ze wzrostem dochodu pracownik przestaje zwracać uwagę na dysproporcje w podziale dochodu, nie chce ryzykować tego, co osiągnął; Partia Pracy powinna ograniczyć się doskonalenia wypracowanych już instrumentów, eliminować przypadki niesprawiedliwości społecznej, doskonalić planowanie, znacjonalizować pewne działy gospodarki

3. Socjaldemokracja niemiecka

1. Kurt Schumacher - państwo syntezą klasy i narodu, czyli wartością, która stoi ponad klasową struktura społeczeństwa

2. Postulat upaństwowienia środków produkcji łączono z hasłem reformy rolnej a także z tezą że socjaldemokraci nie powinni brać udziału w rządzie burżuazyjnym

3. Z czasem rezygnacja z akcentowania klasowego charakteru socjaldemokracji i wprowadzenie pojęcia partii ludowej, która łączy przedstawicieli różnych klas; konsekwencją odrzucenie teorii walki klas oraz rezygnacja z programu uspołecznienia środków produkcji; uznano realia gospodarki rynkowej i skoncentrowano wysiłki na przejęciu władzy politycznej

4. Koncepcję walki klas zastąpiono hasłem autonomii człowieka w państwie i społeczeństwie, a zabezpieczenie tej sfery uznaje się za najważniejsze zadanie socjalizmu; dążenie do wsparcia wolności politycznej demokracją ekonomiczną

4. Konkluzje

1. Początkowo socjaldemokracja ściśle powiązana z filozofią walki klas i negacji państwa burżuazyjnego, stopniowo przeobrażała to państwo wraz z kapitalistycznym systemem, humanizowała go, a zarazem eliminowała ze swego programu wątki klasowe i konfrontacyjne; coraz wyraźniej odcinała się od struktur i programów komunistycznych

Współcześnie partie te podkreślają akceptację demokracji i praw człowieka, przesłanki integracji europejskiej, zrywając tym samym definitywnie z dyktaturą proletariatu i rewolucją

Rozdział 11 - DOKTRYNY SPOŁECZNO-POLITYCZNE CZASÓW NAJNOWSZYCH: TEORIA KONWERGENCJI; DOKTRYNA MENEDŻERÓW; NEOLIBERALIZM; KONSERWATYZM

1. Wprowadzenie

1. Po II wojnie światowej podział świata na 2 oparte na odmiennych systemach obozy; układ uzupełnia konstrukcja Trzeciego Świata

2. Teoria konwergencji

1. Sorokin

• Koncepcja cyklicznego rozwoju ludzkości wg której po długim procesie ewolucji Europa zastąpiona zostaje współcześnie przez Amerykę, Azję i Afrykę

• Przyszłość ludzkości nie należy ani do socjalizmu ani do kapitalizmu ale do systemu pośredniego - w państwach kapitalistycznych widoczny jest rozwój kontroli społecznej , a w socjalistycznych odejście od rygoryzmu na rzecz rozwiązań bardziej liberalnych

• Koncepcja pięciu stadiów wzrostu gospodarczego, od przedkapitalistycznego społeczeństwa ku etapowi masowej konsumpcji

2. Wzrost dobrobytu w państwach kapitalizmu i socjalistycznych, przyspiesz to jeszcze rewolucja naukowo-techniczna, która zwiększy rolę warstwy inżynieryjno-technicznej oraz administracyjnej, które w postindustrialnej fazie rozwoju będą decydować o najważniejszych sprawach społeczeństwa, a zespół ideałów i celów społecznych stymulowany będzie przez konsumpcję masową

3. „Społeczeństwo przemysłowe” przejmie na nowo instytucje demokracji parlamentarnej i będzie miało strukturę oraz cele społeczeństwa neokapitalistycznego

3. Doktryna menedżerów

1. James Burnham - doktryna „nowej klasy”

• Zmiany w sposobach działania organizacji gospodarczych na plan pierwszy wysuwają menedżerów

• Aktualne przeobrażenia powodują przejęcie władzy przez nieliczną elitę technokratyczną - dyrektorzy, inżynierowie pełniący funkcje kierownicze, konstruktorzy - bez kapitału, zasadniczym motywem działania praca i sukces

• Proces ten wynika ze stałego postępu w zakresie technologii produkcji; zmiana kształtu stosunków własnościowych bo kierujący przedsiębiorstwem staje się niejako rzeczywistym właścicielem

• „Rewolucja menedżerów” związana z rozwojem tzw. kapitalizm państwowego; w miarę przejmowania przez państwo produkcji zwiększa się rola technokracji, która zdobywa kontrolę nad państwem

• Niezależnie od ustroju klasa menedżerów zdobywa rolę naczelną i działa wg tego samego mechanizmu, co w konsekwencji powoduje zatarcie się różnic ustrojowych

4. Neoliberalizm

1. Przejmują z doktryn praw natury tezę o istnieniu stałych, niezmiennych i uniwersalnych praw człowieka, które nie mogą być przedmiotem arbitralnej regulacji ustawodawczej państwa; na pierwszym planie własność prywatna będąca gwarantem postępu, efektywności ekonomicznej i szczęścia

2. Wolność: polityczna, konkurencji, działań ekonomicznych; przeciwnicy praw społecznych, odrzucają egalitaryzm oraz ingerencję w procesy społeczno-ekonomiczne

3. Postęp społeczny i moralny rezultatem wolności indywidualnej oraz postępu techniczno-ekonomicznego; demokratyczna struktura państwa, z zachowaniem jej trójpodziału oraz ograniczenie funkcji państwa głównie do ochrony obywateli przed zagrożeniem zewnętrznym oraz zapewnienia ładu wewnętrznego

5. Konserwatyzm

1. Oznacza dążenie do zachowania istniejących struktur społeczno-politycznych, ale także obyczajów, form językowych, symboli narodowych itp.

2. Charles Maurras - założone przez niego ugrupowanie Nowa Prawica odrzuca wszelkie nurty egalitarne i w tym względzie jest równie wroga wobec chrześcijaństwa, jak i komunizmu. Przeniknięta jest zarazem germanofilstwem oraz kultem autorytetów kreowanych na podstawie tezy o biologicznej nierówności ludzi, narodów i ras

3. Russel Kirk - podkreśla boskie podstawy społeczeństwa, celowość utrzymania podziałów klasowych, oparcie systemu politycznego na elicie władzy

4. Robert Nozick - koncepcja państwa, które rządzi jak najmniej, „chroniąc obywateli przed przemocą, kradzieżą, oszustwami i wymuszając przestrzeganie umów; rewizja amerykańskiego ustawodawstwa socjalnego

5. George Sanatayana wypowiada się za monarchią, która oprze się na hierarchicznej strukturze ludzi znakomitych

6. Konserwatyzm współczesny to odrzucenie programów emancypacyjnych, pogarda dla „ludzi z ulicy”, kult hierarchii, bogactwa i umiaru

---