ŚWIADCZENIA Z UBEZPIECZENIA EMERYTALNEGO

Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach

z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych

Założenia reformy emerytalnej (od 1.01.1999 r.):

• wprowadzenie nowej metody finansowania świadczeń emerytalnych;

• zmiana zasad nabywania prawa do emerytury;

• zmiana mechanizmu ustalania wysokości świadczeń emerytalnych;

• koncepcja wygaszania szczególnych uprawnień emerytalnych.

Wszystkie te cztery elementy reformy znajdują zastosowanie wyłącznie do grupy ubezpieczonych wyróżnionych ze względu na datę urodzenia:

1. osoby urodzone przed 1.01.1949 r. zostały objęte starym system emerytalnym (system emerytalny zdefiniowanego świadczenia);

2. osoby urodzone po 31.12.1948 r. zostały objęte nowym system emerytalnym (system emerytalny zdefiniowanej składki).

Tą grupę osób można podzielić na dwie podgrupy:

• osoby urodzone przed 1.01.1969 r.;

• osoby urodzone po 31.12.1968 r.

Osoby urodzone po 31.12.1968 r. zostały przymusowo objęte zarówno metodą kapitałową, jak i metodą repartycyjną, natomiast osoby urodzone przed 1.01.1969 r. miały możliwość wyboru albo emerytury finansowanej jedną metodą - metodą repartycyjną z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych albo emerytury finansowanej i metodą repartycyjną z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i metodą kapitałową z otwartych funduszy emerytalnych.

Zasady nabywania prawa do emerytury

Przesłanki nabycia prawa do emerytury w starym systemie (art. 27):

• osiągnięcie wieku emerytalnego wynoszącego: 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn;

• osiągnięcie wymaganego okresu ubezpieczeniowego (stażu emerytalnego) wynoszącego: 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn.

Charakterystyka ryzyka emerytalnego - w starym systemie to ryzyko osiągnięcia wieku emerytalnego z elementami wysługi lat oraz domniemanej niezdolności do pracy.

Szczególne uprawnienia emerytalne - istnieją cztery różne kategorie emerytur:

1. emerytura niepełna;

2. emerytura w obniżonym wieku emerytalnym;

3. emerytura wcześniejsza;

4. emerytura bez względu na wiek.

Emerytura niepełna (art. 28) jest to emerytura, która przysługuje osobom, które osiągnęły wiek emerytalny, ale nie osiągnęły wymaganego stażu ubezpieczeniowego.

Przesłanka nabycia prawa do emerytury niepełnej - posiadanie stażu ubezpieczeniowego wynoszącego: 15 lat dla kobiet i 20 lat dla mężczyzn.

Emerytura w obniżonym wieku emerytalnym - nabycie prawa do tej emerytury przysługuje:

• osobom zatrudnionym w szczególnych warunkach albo w szczególnym charakterze;

• osobom wykonującym działalność twórczą lub artystyczną (art. 33)

Obniżony (niższy) wiek emerytalny wynika ze szczególnego rodzaju wykonywanej pracy → przesłanki obniżenia wieku emerytalnego (art. 32):

• zatrudnienie w szczególnych warunkach (definicja legalna z art. 32 ust. 2) - za pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia;

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze:

• rodzaje prac wymienione w załączniku A uprawniają do emerytury w wieku: 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn, pod warunkiem osiągnięcia stażu ubezpieczeniowego wynoszącego: 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach;

• rodzaje prac wymienione w załączniku B uprawniają do emerytury w wieku: 50 lat dla kobiet i 55 lat dla mężczyzn (albo jednakowo dla kobiet i mężczyzn w wieku 55 lat), jeżeli okres podlegania ubezpieczeniu wynosi: 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach.

• zatrudnienie w szczególnym charakterze (brak definicja legalnej - katalog zawarty w art. 32 ust. 3):

• pracownicy Najwyższej Izby Kontroli;

• celnicy;

• pracownicy twórczy i artyści;

• dziennikarze;

• nauczyciele;

• funkcjonariusze służb mundurowych;

• strażacy.

Nie ma możliwości sumowania różnych rodzajów pracy w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze (uwzględnia się zatrudnienie tylko przy tej samej pracy).

• prowadzenie działalności twórczej i artystycznej - takie same zasady.

Emerytura wcześniejsza - możliwość wcześniejszego przejścia na emeryturę (prawo, z którego osoba może skorzystać, ale nie musi).

Warunki nabycia prawa do wcześniejszej emerytury (art. 29):

• ze względu na dłuższy okres ubezpieczeniowy;

• ze względu na niezdolność do pracy.

Odrębnie określono przesłanki dla kobiet i mężczyzn:

• kobieta może przejść na wcześniejszą emeryturę w wieku 55 lat, jeżeli osiągnęła okres ubezpieczeniowy wynoszący co najmniej 30 lat albo osiągnęła okres ubezpieczeniowym wynoszący 20 lat i została uznana za całkowicie niezdolną do pracy;

• mężczyzna może wcześniej przejść na emeryturę w wieku 60 lat, jeżeli osiągnął okres ubezpieczeniowym wynoszący 35 lat albo osiągnął okres ubezpieczeniowy wynoszący 25 lat i został uznany za całkowicie niezdolnego do pracy

Przesłanki z art. 29 są adresowane wyłącznie do osób ubezpieczonych będących pracownikami. Taka osoba musi przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę posiadać status pracownika - w okresie 24 miesięcy przed złożeniem wniosku musi być zatrudniona co najmniej 6 miesięcy (minimalny okres zatrudnienia).

Wyjątek - osoby, które mają orzeczoną niezdolność do pracy.

Wcześniejsza emerytura ze względu na niezdolność do pracy spowodowaną wypadkiem przy pracy albo chorobą zawodową → warunki (art. 31):

• wiek emerytalny wynoszący: 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn;

• posiadanie powszechnego (ogólnego) okresu ubezpieczeniowego wynoszącego: 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn.

Prawo do wcześniejszej emerytury na podstawie przepisów szczególnych - kategorie osób:

• inwalidzi wojenni i wojskowi oraz kombatanci;

• pracownicy urzędów państwowych;

• pracownicy samorządowi;

• osoby zatrudnione przymusowo w kopalniach i kamieniołomach;

• nauczyciele akademicy.

Emerytura kolejowa jest szczególnym rodzajem emerytury w obniżonym wieku emerytalnym - przysługuje na następujących warunkach:

• wiek emerytalny wynoszący: 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn;

• okres ubezpieczeniowy wynoszący: 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn;

• szczególny okres zatrudnienia na kolei wynoszący co najmniej 15 lat.

Emerytury górnicze - cały stary system obejmuje osoby urodzone przed 1.01.1949 r., natomiast wyjątkiem są emerytury górnicze, które przysługują na takich samych zasadach bez względu na datą urodzenia (emerytury górnicze przysługują według systemu zdefiniowanego świadczenia bez względu na datę urodzenia ubezpieczonego).

Zasady nabycia prawa do emerytury górniczej:

1. emerytura w obniżonym wieku emerytalnym

• przysługuje pracownikom górnictwa od osiągnięcia wieku 55 lat, pod warunkiem:

• osiągnięcia powszechnego okresu ubezpieczeniowego wynoszącego: 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn;

• osiągnięcia co najmniej 10 lat pracy górniczej pod ziemią;

• nie przystąpienia do otwartego funduszu emerytalnego albo złożenie wniosku o przekazanie środków zgromadzonych w otwartym funduszu emerytalnym na rachunek budżetu państwa;

• przysługuje od osiągnięcia wieku 50 lat, pod warunkiem osiągnięcia okresu ubezpieczeniowego wynoszącego: 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat pracy pod ziemią;

2. emerytura bez względu na wiek - przysługuje górnikom, którzy osiągnęli okres zatrudnienia pod ziemią wynoszący co najmniej 25 lat.

Emerytury nauczycielskie (art. 88 Karty Nauczyciela) → przesłanki:

• ogólny okres zatrudnienia wynoszący 30 lat, w tym co najmniej 20 lat pracy w charakterze tzw. nauczyciela tablicowego;

• nauczyciele zatrudnieni w szkolnictwie specjalnym - okres zatrudnienia wynoszący ogółem 25 lat, w tym co najmniej 20 lat w szkolnictwie specjalnym.

Emerytury nauczycielskie są drugą (obok emerytur górniczych) kategorią emerytur bez względu na wiek.

Emerytura przewidziana dla niektórych osób urodzonych między 1949 a 1968 r. (według systemu zdefiniowanego świadczenia) - chodzi o osoby uprawnione do emerytur na szczególnych zasadach, pod warunkiem spełnienie następujących przesłanek:

• spełnienie warunków nabycia prawa do emerytury do końca 2008 r.;

• nie przystąpienie do otwartego funduszu emerytalnego albo złożenie wniosku o przekazanie środków zgromadzonych w otwartym funduszu emerytalnym na rachunek budżetu państwa.

Od 1.01.2009 r. zakończy się przyznawanie prawa do emerytury na szczególnych zasadach.

Przesłanki nabycia prawa do emerytury w nowym systemie:

• wiek emerytalny wynoszący: 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn (ryzyko emerytalne - ryzyko dożycia wieku emerytalnego);

• okres ubezpieczeniowy wynoszący: 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn;

Emerytura w nowym systemie dotyczy łącznej sumy emerytur z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i otwartych funduszy emerytalnych.

Mechanizm ustalania wysokości świadczeń emerytalnych

System zdefiniowanego świadczenia (art. 53) → emerytura w systemie zdefiniowanego świadczenia składa się z trzech elementów:

1. elementu stałego (elementu socjalnego) równego 24 % kwoty bazowej

oraz dwóch tzw. elementów zmiennych (albo indywidualnych):

2. 1,3 % podstawy wymiaru świadczenia pomnożonego przez lata składkowe;

3. 0,7 % podstawy wymiaru świadczenia pomnożonego przez tzw. lata nieskładkowe.

Suma tych trzech elementów daje wysokość emerytury w starym systemie.

Kwota bazowa (art. 19) - kwota przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w roku poprzedzającym złożenie wniosku o emeryturę, pomniejszona o kwotę składek na ubezpieczenie społeczne obciążających ubezpieczonego.

• Lata składkowe - lata, w których składka była opłacana przez ubezpie czonego;

• Lata nieskładkowe - lata, w których składka nie była opłacana przez ubezpieczonego, ale które ze względów społecznych uwzględniono w wymiarze emerytury (lata nieskładkowe nie mogą przekraczać ¹/₃ lat składkowych).

Sposób postępowania przy ustalaniu podstawy wymiaru świadczenia (art. 15)

• osoba, która składa wniosek o emeryturę musi wybrać 10 kolejnych lat kalendarzowych z ostatnich 20 lat podlegania ubezpieczeniu albo dokonać wyboru 20 lat kalendarzowych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu;

• osoba taka musi wykazać wysokość wynagrodzeń osiągniętych w okresie wybranych przez nią 10 lub 20 lat kalendarzowych;

• sumowanie miesięcznych wynagrodzeń osiągniętych w każdym z wybranych lat kalendarzowych;

• obliczenie stosunku sumy rocznej miesięcznych wynagrodzeń osoby ubezpieczonej w każdym z lat kalendarzowych do przeciętnego wynagrodzenia pracowników w tym okresie - tą relację faktycznego wynagrodzenia ubezpieczonego do przeciętnego wynagrodzenia wyrażamy w procentach;

• sumowanie tych procentowych rocznych wskaźników i obliczenie średniej arytmetycznej poprzez dzielenie sumy przez 10 lub 20 - średnia arytmetyczna jest określana mianem wskaźnika wysokości podstawy wymiaru świadczenia (wskaźnik nie może być większy niż 250 % - ustawodawca ogranicza maksymalną wysokość wskaźnika);

• pomnożenie wskaźnika przez kwotę bazową i otrzymanie podstawy wymiaru świadczenia.

Powody stosowania tego mechanizmu:

• aby dać informacje o wysokości składek przekazanych Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych;

• aby zaktualizować wysokość przeciętnego wynagrodzenia do obecnej wysokości wynagrodzenia.

System zdefiniowanej składki (art. 25) → podstawę wymiaru świadczenia stanowi kwota składek zaewidencjonowanych na indywidualnym koncie ubezpieczonego do końca poprzedniego miesiąca oraz kapitału początkowego z uwzględnieniem waloryzacji.

• Od 1.01.1999 r. instytucja ubezpieczeniowa ma obowiązek ewidencjonować informacje o wysokości składek na indywidualnym koncie.

Kapitał początkowy jest to hipotetyczna kwota składek na ubezpieczenie emerytalne opłaconych przed 1.01.1999 r. ustalona na dzień 1.01.1999 r.

Mechanizm ustalania kapitału początkowego (art. 173 i 174)

• przy ustalaniu kapitału początkowego stosujemy mechanizm rewaloryzacji - rewaloryzacja jest to jednokrotna waloryzacja wynagrodzeń, które przed laty stanowiły podstawę wymiaru składki;

• osoby, które zaczęły podlegać ubezpieczeniu 1.01.1999 r. zostały zobowiązane przez ustawodawcę do dostarczenia dokumentów poświadczających okresy podlegania ubezpieczeniu oraz wysokość osiąganych w tych okresach dochodów;

• obliczenie wysokość hipotetycznej emerytury, do której ubezpieczony nabyłby prawo, gdyby przesłanki nabycia prawa do emerytury spełnił w dniu 1.01.1999 r.;

• przeliczenie tej hipotetycznej emerytury na tzw. kapitał emerytalny (będzie to pewna kwota składek zwiększająca podstawę wymiaru świadczenia) - przeliczenie polega na pomnożeniu hipotetycznej emerytury przez wspólną dla kobiet i mężczyzn przeciętną długość życia osoby w wieku 62 lat wyrażoną w miesiącach (ustaloną przez Główny Urząd Statystyczny).

Podstawa wymiaru emerytury podlega corocznej waloryzacji - waloryzacja ma charakter okresowy, jest dokonywana raz do roku (w dniu 1 czerwca każdego roku kalendarzowego) i ma charakter waloryzacji cenowo-płacowej.

Wskaźnik waloryzacji jest równy wskaźnikowi cen towarów i usług konsumpcyjnych zwiększonemu o realny wzrost sumy przypisu składek w poprzednim roku kalendarzowym (wzrost wynagrodzeń stanowiących podstawę wymiaru świadczenia).

• Waloryzacja może mieć znamiona waloryzacji kwartalnej, wówczas gdy ubezpieczony osiąga wiek emerytalny.

Emerytura stanowi iloraz kapitału początkowego oraz przeciętnej liczby miesięcy życia osób w wieku osoby przechodzącej na emeryturę.

• Wpływ momentu przejścia na emeryturę na wysokość emerytury - przedłużenie momentu przejścia na emeryturę oznacza dłuższy okres akumulacji składek i zwiększa wysokość świadczenia emerytalnego.

Ustawodawca wprowadził przejściowy okres, w którym będą miały zastosowanie oba mechanizmy nabycia emerytury → emerytury mieszane przez pierwsze 5 lat obowiązywania nowej formuły ustalania wysokości składek:

	emerytura:
	wg zdefiniowanego świadczenia	wg zdefiniowanej składki
2009 r.	80 %	20 %
2010 r.	70 %	30 %
2011 r.	55 %	45 %
2012 r.	35 %	65 %
2013 r.	20 %	80 %

• Stopniowe zmniejszanie udziału kapitału początkowego w podstawie wymiaru świadczenia i zwiększanie udziału składek zaewidencjonowanych.

W okresie przejściowych 5 lat obliczania emerytury według dwóch formuł wprowadza się:

• możliwość wystąpienia z otwartego funduszu emerytalnego i przekazania środków na dochody budżetu państwa;

• możliwość nabycia prawa do emerytury wcześniejszej przez osoby, które spełniły wymagania stażowe do pracy w szczególnych warunkach albo w szczególnym charakterze do końca 1998 r., a nie osiągnęły wieku emerytalnego do końca 2008 r. (z możliwością wystąpienia z otwartego funduszu emerytalnego i przekazania środków na dochody budżetu państwa).

Emerytura obliczona wg systemu zdefiniowanej składki będzie jednym z elementów zabezpieczenia społecznego - obok emerytur z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych pojawią się emerytury kapitałowe.

Emerytury kapitałowe - dwa rodzaje emerytur kapitałowych:

1. tzw. emerytura okresowa;

2. tzw. emerytura dożywotnia.

Ustawa o emeryturach kapitałowych opiera się na założeniu zrównoważenia wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn - zarówno kobiety, jak i mężczyźni będą mogli nabyć prawo do emerytury dopiero po osiągnięciu 65 roku życia, pod warunkiem, że wystąpią z wnioskiem o skorzystanie z emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

• Emerytura okresowa przysługiwać będzie osobom, które osiągną 60 lat do momentu nabycia prawa do emerytury dożywotniej.

Emerytury dożywotnie wypłacane będą przez zakłady dożywotnich emerytur kapitałowych - z chwilą złożenia wniosku o emeryturę z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych otwarty fundusz emerytalny przekazywać będzie środki do wybranego przez ubezpieczonego zakładu dożywotnich emerytur kapitałowych.

• Ubezpieczony będzie mógł wybrać jeden z zakładów, który przedstawi ofertę emerytury Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych - ta oferta będzie polegała na przedstawieniu stawki emerytury.

Emerytury okresowe wypłacane będą przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych ze środków zgromadzonych przez ubezpieczonego w otwartym funduszu emerytalnym (przy obliczaniu emerytury okresowej będzie miał zastosowanie mechanizm zdefiniowanej składki) - w okresie pobierania takiej emerytury środki przekazywane ubezpieczonemu będą pomniejszać kapitał zgromadzony w otwartym funduszu emerytalnym.

• Zakłady dożywotnich emerytur kapitałowych mają to być spółki akcyjne powołane w celu oferowania i wypłacania emerytur kapitałowych - projekt zastrzega dla Ministra Skarbu możliwość utworzenia takie zakładu, w przypadku braku zainteresowania w tworzenie tego zakładu przez instytucje finansowe.

Perspektywy wysokości emerytury w systemie zdefiniowanej składki:

• wysokość przeciętnej emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych obecnie wynosi ok. 65 % przeciętnego wynagrodzenia;

• hipotetyczna wysokość emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i emerytury dożywotniej w 2035 r. wynosić będzie: dla kobiet - 27 % przeciętnego wynagrodzenia i dla mężczyzn - 39 % tego wynagrodzenia.

Koncepcja wygaszania

szczególnych uprawnień emerytalnych

Reforma emerytalna zakłada, że szczególne uprawnienia emerytalne z czasem wygasną:

• osoby urodzone przed 1949 r., które spełnią warunki nabycia prawa do emerytury, będą mogły realizować te prawa do 31.12.2008 r.;

• osoby urodzone po 1949 r. będę mogły wykorzystać prawo do emerytury także po 31.12.2008 r.

Nowy system emerytalny zakłada zachowanie prawa do emerytury według formuły zdefiniowanego świadczenia w stosunku do:

1. górników;

2. osób, które są zatrudnione w szczególnych warunkach albo w szczególnym charakterze.

Tzw. emerytury pomostowe → ustawa zakłada ograniczenie zakresu podmiotowego prawa do emerytury pomostowej - z takiego prawa mogłyby skorzystać osoby pracujące w szczególnych warunkach albo w szczególnym charakterze (w projekcie proponuje się zredukowanie liczby rodzajów pracy w szczególnych warunkach albo w szczególnym charakterze do 37).

• Szczególne warunki - zastosowanie kryterium czynnika ryzyka przy wykonywaniu pracy: pod ziemią, w powietrzu, na wodzie i pod wodą oraz w temperaturze (niskiej albo wysokiej);

• Szczególny charakter - 24 kategorie pracowników będą uważane za pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze.

Nauczyciele nie będą mogli skorzystać z emerytury pomostowej, jedynie nauczyciele zatrudnieni w szkolnictwie specjalnym.

Emerytury pomostowe będą skierowane wyłącznie do ubezpieczonych, którzy rozpoczęli zatrudnienie w szczególnych warunkach albo w szczegól-nym charakterze przed 1.01.1999 r. oraz pozostają w takim zatrudnieniu po 31.12.2008 r.

Finansowanie emerytur pomostowych:

• przewiduje się ustanowienie składki na emerytury pomostowe w wysokości 1,5 % podstawy wymiaru składki, która obciążałaby pracodawców zatrudniających w szczególnych warunkach albo w szczególnym charakterze uprawnionych do emerytury;

• przewiduje się utworzenie funduszu emerytur pomostowych;

• przewiduje się wprowadzenie obowiązku prowadzenia wykazu prac w szczególnych warunkach albo w szczególnym charakterze (ten obowiązek spoczywałby na pracodawcy) oraz rejestru prac w szczególnych warunkach albo w szczególnym charakterze (prowadzonego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych).

Przesłanki nabycia prawa do emerytury pomostowej:

• wiek emerytalny wynoszący: 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn;

• ogólny staż ubezpieczeniowy wynoszący: 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach albo w szczególnym charakterze.

W odniesieniu do niektórych kategorii pracowników przewiduje się dalsze obniżenie wieku.

Zasady ustalania emerytur pomostowych - takie emerytury będą ustalane od podstawy, którą stanowić będzie kapitał emerytalny zaewidencjonowany na indywidualnym koncie ubezpieczonego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych.

1

---