OPINIOWANIE PSYCHOLOGICZNE W SPRAWACH SĄDOWYCH
Zagadnienia
Etyka, aksjologia, moralność - definicje, teorie.
Pojęcie wiadomości specjalnych.
Źródła zasad etycznych. Przedmiot kontroli etycznej.
Zasady etyczno-zawodowe biegłego psychologa.
Neutralność i relatywizm w opiniowaniu.
Problematyka etyczna w opiniowaniu o procesach motywacyjnych.
Omów problemy etyczne związane z opiniowaniem w sprawach transseksualizmu.
Przemoc w rodzinie - problemy etyczne.
Przemoc seksualna - problemy etyczne.
Zasada ostrożności interpretacyjnej w interpretacji wyników badań psychologicznych.
Mediacje w sprawach rozwodowych - główne problemy etyczno - zawodowe biegłego psychologa.
Omów aspekty etyczne psychiatrii sądowej.
Etyczne problemy oceny materiału dowodowego.
Wartościowanie-opis-ocena - problemy w opiniach biegłego.
Pytanie 5: Neutralność i relatywizm w opiniowaniu
Przyczyny relatywizmu w opiniach psychologicznych
Orientacja teoretyczna psychologa (np. humanistyczna, behawioralna)
Zbytnie zawężenie interpretacji czynów sprawcy objętych zarzutem, do dysfunkcji natury klinicznej.
Tendencja do eksponowania przyczynowości biologicznej (poszukiwanie organiki za wszelką cenę)
Choroba psychiczna nie zawsze eliminuje wolność podejmowania decyzji. Zaburzenia organiczne często mają marginalny związek z popełnionym czynem i jego motywacją.
Zbytnie przywiązanie do eksponowania wyników testowych
Trudność porozumiewania się biegłych uwzględniających różne podejścia psychologiczne, używających różnej często błędnej i niespójnej teoretycznie terminologii.
Oddzielne analizowanie różnych sfer osobowości (takich jak sfera poznawcza, emocjonalno - popędowa, uczuciowo -dążeniowa) pod kątem zaburzeń, bez odpowiedniego powiązania ich ze sobą w kontekście całej osobowości opiniowanego.
Zbytnia ufność w testy psychometryczne przyczynia się do niedoceniania analizy wyborów opiniowanego, jego wizji życia oraz systemu wartości.
Nie uwzględnianie procesu motywacyjnego sprawcy:
Wg prof. Gierowskiego proces motywacyjny utożsamiany jest z procesami wpływającymi na działanie. Funkcje motywów mogą spełniać: sfera poznawcza, potrzeby, poziom aspiracji, normy postępowania.
Natomiast wg prof. Reykowskiego kształtowanie się postaw wobec innych ludzi zależy od systemu wartości danej osoby. Kształtowanie się pozytywnych i negatywnych postaw wobec ludzi zależy od kategoryzowania informacji o nich. Inni ludzie mogą być kategoryzowani ze względu na:
mechanizmy popędowo - emocjonalne, a wtedy rozpatrywani są jako wartości konsumpcyjne lub jako zagrożenia i przeszkody
strukturę JA podmiotu i w zależności od specyficznych właściwości tej struktury wyróżnia się ich jako opiekunów, autorytety, osoby podporządkowane, rywali, itp.
odniesienie do sieci operacyjnej podmiotu wtedy rozpatrywani są jako ludzie budzący ciekawość, jako problem lub zadanie.
miejsce, jakie ci ludzie zajmują w sieci wartości danej osoby.
Szczególną uwagę należy zaś zwrócić na:
Unikanie sądów wartościujących zachowanie opiniowanego
Kontekst społeczny - pomijanie kontekstu społ. zubaża opinię i utrudnia zrozumienie motywacji sprawcy.
Poczucie winy i poczucie krzywdy - ma istotne znaczenie w regulacji społeczno - moralnego zachowania jednostki. Poczucie winy jest jednym z niezbędnych elementów socjalizacji. Psycholog nie może zapominać o uwzględnieniu zachowania człowieka po popełnieniu czynu i zanalizowaniu przeżywania przez sprawcę poczucia winy, jako istotnego wymiaru osobowości człowieka.
Neutralność opinii - wyjaśnianie czynu nie tylko z punktu widzenia przeżyć i osobowości sprawcy, ale także ze społecznego znaczenia czynu. Relacja pacjent - terapeuta zuboża opinię (psycholog to nie obrońca). Ocena czynu z moralnego punktu widzenia (minimum moralne wspólne dla wszystkich ludzi) może być obiektywna. Należy też brać pod uwagę zmiany pokoleniowe w systemie wartości i moralności.
Pytanie 6: Problematyka etyczna w opiniowaniu o procesach motywacyjnych
Deontologia - dział etyki traktujący o obowiązkach moralnych; zbiór przepisów określających traktowanie pacjentów, współpracowników, normy moralne w badaniach.
Problemy deontologiczne:
sytuacja pacjent-terapeuta a sytuacja probant-opiniodawca
należy unikać podejmowania się roli biegłego, wobec swoich pacjentów; zaangażowanie emocjonalne w proces terapeutyczny, mniej czy bardziej świadomie, uniemożliwia całkowitą bezstronność (a to podstawowa właściwość i zasada działania eksperta)
zachowanie tajemnicy zawodowej
miejsce i sposób przeprowadzenia badań
większość ekspertyz przez całe lata dokonywana była w budynkach sądu, prokuratury, itd. - warunki te nie sprzyjają rzetelnym badaniom psychologicznym (pośpiech, brak intymności, itp.)
artykuł 19 „ustawy o ochronie zdrowia psychicznego” przewiduje możliwość badania „stanu psychicznego” jedynie w pomieszczeniach służby zdrowia
ekspertyza psychologiczna nie może być jedynie omówieniem wyników badań testowych; powinna zawierać odpowiedź na postawione w postanowieniu o powołaniu biegłego pytania; w żadnym wypadku nie powinny znaleźć się w niej sformułowania oceniające moralnie sprawcę czy też przypisujące mu winę
stosowanie i interpretacja testów
wymaga szczególnej uwagi, ostrożności i doświadczenia, ponieważ testy są niejednokrotnie tak czułymi narzędziami pomiaru, iż w efekcie mogą dawać obraz sprawcy mało przydatny przy analizie konkretnego czynu
nieumiejętne posługiwanie się metodami testowymi w opiniowaniu sądowym jest błędem sztuki psychologicznej i podlega, w związku z tym, również ocenie moralno-etycznej
metody uzyskiwania prawdziwych zeznań lub wyjaśnień (metody niedozwolone np. narkoanaliza; hipnoza, wariograf - uzyskiwane przy ich pomocy wyniki prawo nie zawsze uznaje za dowody w procesie)
motywacja czynu
dyskusja psychologów i psychiatrów - czy diagnoza motywów działania sprawcy czynu zabronionego nie jest przekroczeniem kompetencji biegłego i naruszeniem praw przysługujących oskarżonemu
wszelkie wypowiedzi biegłych odnoszące się do motywów działania sprawcy naruszyć mogą jego podstawowe prawa do obrony, a sporządzenie charakterystyki osobopoznawczej sprawcy w aspekcie psychiatrycznymi i psychologicznym jest dopuszczalne jedynie wtedy, gdy jest niezbędne do rozpoznania zaburzeń psychicznych badanego i ich konsekwencji prawnych (stopnia poczytalności)
ujawnianie motywów bez związku z oceną poczytalności wykracza zdecydowanie poza problematykę stanu zdrowia psychicznego i nabiera wyłącznie charakteru demaskatorskiego (wg Rutkowskiego i Gordona)
wykorzystanie w psychologicznym postępowaniu diagnostycznym metod projekcyjnych
(np. testy TAT czy Rorschach) może doprowadzić do ujawnienia motywów działania, których sam sprawca nie był świadomy i których mógłby nie chcieć ujawnić. Istnienie nieświadomej motywacji nie ulega w świetle aktualnej wiedzy psychologicznej wątpliwości, problemem etycznym jest natomiast sięganie do niej w opiniowaniu sądowo-psychologicznym. (możliwość uniknięcia w/w dylematu: biegłego psychologa obowiązuje zasada pełnego informowania sprawcy o celu badania psych., zastosowanych metodach i ewentualnego wpływu uzyskanych wyników badania na przebieg procesu)
Pytanie 7: Omów problemy etyczne związane z opiniowaniem w sprawach transseksualizmu
Etyczno - prawne problemy opiniodastwa w sprawach transseksualizmu:
Problemem jest to, czy zmieniać płeć w akcie urodzenia transseksualisty, czy tylko dopisać adnotację albo w ogóle niczego nie zmieniać?
- do 1989 funkcjonowała uchwała Sądu Najwyższego z dn.25.02.1978 stwierdzająca, że „ w wyjątkowym wypadku sąd może sprostować akt urodzenia przez zmianę oznaczenia płci także PRZED dokonaniem operacji zmiany płci, jeśli cechy nowo kształtującej się płci są przeważające i stan ten jest nieodwracalny „
- 1989 - uchwała Sądu Najwyższego „występowanie transseksualizmu nie daje podstaw do sprostowania w akcie ur. wpisu określającego płeć”. Wątpliwości czy to stanowisko odnosi się też do syt, gdy człowiek jest już w trakcie terapii hormonalnej lub już po operacji chirurgicznej zmiany cech płciowych.
- uchwała Sadu Najw. z 08.05.1992 ustalono, że ani ta terapia hormonalna ani przeprowadzony zabieg chirurgiczny nie daje podstaw do zmiany płci w akcie urodzenia (bo zapis w akcie ur. w momencie sporządzenia był prawidłowy). Ale można zastosować tzw. wzmiankę dodatkową w akcie urodzenia.
- prawnicy byli za wprowadzeniem możliwości zmiany płci w akcie ur. ( bo są Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka)
Art. 16 Paktu Praw Politycznych mówi, ze każdy ma prawo do uznania jego podmiotowości prawnej (elementem podmiotowości człowieka jest określenie jego płci).
Rozwiązaniem ustalenie zmiany płci w trybie procesowym. Płeć człowieka jest elementem jego prawa stanu, które należy do praw osobistych i jako takie podlega ochronie. Jeśli sąd ustali, że nastąpiła zmiana płci to można to zawrzeć w akcie urodzenia w formie dodatkowej.
- Sąd Najwyższy poparł to, ale z zastrzeżeniem, że poczucie przynależności do nowej płci musi być trwałe (co zachodzi w zasadzie dopiero po operacji)
- Inny pogląd mają lekarze sądowa zmiana płci nawet bez zabiegów chirurgicznych (taka zmiana płci bez ryzyka niepowodzenia interwencji medycznej mogłaby ułatwić społeczne funkcjonowanie nie tylko transseksualistów, ale też transwestytów czy homoseksualistów)
- Inne kontrowersje:
* człowiek może mieć tylko 1 płeć i 1 stan cywilny (ewentualnie po zabiegu można wydać odrębny dokument, ale nie zmieniać nic w akcie urodzenia)
* Rejman wg niego ”zabieg chirurgiczny zmiany płci to rzadko czynność lecznicza, a często „ ciężkie okaleczenie ciała”, czy to, aby nie przestępstwo? Dopuszczalna-zmiana płci poprzez leczenie hormonalne, psychiatryczne i psychologiczne. Stwierdza, ze chirurgiczna korekta płci nawet na prośbę i za zgoda osoby narusza przepisy prawa karnego (bo funkcji nowych narządów się nie odtworzy, więc to nie jest czynność lecznicza)
Czy słuszny jest, zatem zakaz sprostowania aktu urodzenia bez przeprowadzenia zabiegu chirurgicznego?
Pozwoliłoby to przecież transseksualiście zamanifestować swoja przynależność do osób nowej płci, a to ma znaczenie dla ich funkcjonowania w społeczeństwie ( poprawa samooceny, przystosowanie społeczne, korzystne zmiany w funkcjonowaniu zawodowym i w życiu seksualnym)
Pytanie 8: Przemoc w rodzinie - problemy etyczne
Przemoc: akt przeprowadzony z intencją wyrządzenia krzywdy
Karcenie: karcący musi być do tego uprawniony (np. rodzic), a celem karcenia musi być nauczenie dziecka prawidłowego postępowania, a nie upokarzanie/poniżanie/itp.
Pojawiające się problemy etyczne (przykłady):
W sytuacji badania, czując się bezpiecznie, dziecko ujawnia fakty z życia rodzinnego (dodatkowo może jeszcze zastrzegać: „proszę nikomu nie mówić”), które przedstawione w sądzie mogą je narazić na dodatkowe szkody moralno-fizyczne (np. kiedy oskarżony zostanie zwolniony albo dostanie „zawiasy”). Istnieją 3 rozwiązania:
Należy zamieścić informacje w opinii, bo są związane z tezą dowodową i pytaniami sądu - oskarżony zostanie zapewne skazany, ale zarówno on po powrocie jak i reszta rodziny może się mścić na dziecku za „sypanie”
Nie wolno zamieszczać informacji w opinii, bo co zostało powiedziane w zaufaniu nie może się wydostać poza gabinet psychologa - bezkarny oskarżony nic nie zmieni w swoim zachowaniu
Biegły powinien informacje wykorzystać jedynie interpretacyjnie, zamieszczając je w najpotrzebniejszym tylko zakresie i łącząc z pozostałymi wynikami badania psychologicznego (np. z rysunkiem rodziny) - nie podajemy dosłownie wypowiedzi dziecka, uzyskane w wywiadzie informacje stosujemy wybiórczo, aby wraz z pozostałymi badaniami wyjaśniały zjawisko (nie opis tragicznych wydarzeń, ale o skutkach, jakie ponosi dziecko w wyniku agresji ojca)
Wybieramy bramkę nr 3, bo kierujemy się przede wszystkim dobrem dziecka.
Przy odpowiedzi na pytanie „Jaka jest postawa matki wobec dziecka i zaistniałej sytuacji?” W wywiadzie spotykamy cztery postawy matek:
Kategoryczne zaprzeczenie (wiem, że nie)
Nieświadomości (nie wiem nic)
Potwierdza i prosi o nie ujawnianie tego oskarżonemu
Potwierdza i żąda ukarania i odizolowania oskarżonego
Przyczyny postaw matek: uzależnienie od oskarżonego (finansowe, emocjonalne); tradycje rodzinne (np. sposoby karania); solidarność i konsolidacja rodziny wobec ingerencji z zewnątrz; obawa zemsty
Dylemat: zamieszczać informacje uzyskane od matki (bo są istotne dla sprawy) czy nie (aby nie narażać jej na straty moralno-fizyczne)? Rozwiązanie: tylko w koniecznym zakresie, łącząc je z wynikami badań psychologicznych.
Podsumowanie:
Należy przy tworzeniu opinii przestrzegać zasady SELEKTYWNOŚCI INFORMACJI, mając na uwadze dobro pokrzywdzonych; nie umieszczać wszystkich wiadomości w takiej kolejności jak uzyskaliśmy je w wywiadzie, zamiast tego należy wybierać te konieczne dla ostatecznych wniosków i wiązać je z informacjami pozyskanymi z innych źródeł (np. badania formularzami).
Pytanie 9: Przemoc seksualna - problemy etyczne
Przemoc seksualna wobec dzieci to nadużywanie dziecka poprzez pokazywanie pornografii, zachowania kazirodcze, pedofilne, rozmowy z dzieckiem o charakterze obscenicznych treści seksualnych w celu uzyskiwania przyjemności seksualnej przez osoby dorosłe i starsze.
Omawiając tematykę przemocy seksualnej w polskim prawie, należy zwrócić szczególną uwagę na akt kazirodztwa i jego prawne uregulowania:
Art.175 k.k.- „Kto dopuszcza się obcowania płciowego z krewnymi w linii prostej, bratem, siostrą albo osobą pozostającą w stosunku przysposobienia, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5.”
Ochronną rolę w stosunku do dzieci spełniają następujące artykuły:
Art. 176 k.k.- zabrania dopuszczania się czynów lubieżnych względem osoby poniżej 15 r.ż.
Art. 177 k.k.- zabrania dopuszczania się czynu nierządnego w obecności osoby poniżej 15 r.ż.
W przypadku przemocy seksualnej wobec dzieci w przesłuchaniu oraz postępowaniu sądowym uczestniczy biegły psycholog, którego zadaniem jest m.in. ocenienie wiarygodności zeznania składanego przez pokrzywdzonego. Jeśli chodzi o ocenę prawdziwości to do najbardziej popularnych metod oceny zeznania zaliczamy:
Kryteria wiarygodności Arntzen'a
Stałość zeznania, rodzaj oraz sposób powstawania uzupełnień (kryteria te wynikają z przebiegu zeznania)
Stopień szczegółowości i osobliwości (wynikają z treści zeznania; dotyczą rozmów, procesów psychicznych, zjawisk abstrakcyjnych, faktów niezrozumiałych, powiązań z okolicznościami zewnętrznymi, komplikacji, łańcuchów reakcji, powiązań treści, treści typowych dla przestępwa)
Uczuciowe uczestnictwo w faktach, nieudolność, niesterowany sposób zeznawania (wynikają z e sposobu zeznawania)
Pochodzące z węższego zakresu zeznania, np. motywacje
Kryteria wiarygodności wg Stellera i Koenkena:
Charakterystyki ogólne: struktura logiczna, produkcja nieustrukturalizowana liczba detali,
Treści specyficzne: osadzenie kontekstualne, opisy interakcji, reprodukcja konwersacji, niespodziewane komplikacje podczas incydentu
Osobliwości treści zeznań: detale niezwykłe, detale zbyteczne, detale adekwatnie relacjonowane ale niezrozumiałe, odniesienia do związków zewnętrznych opisy subiektywnych stanów psychicznych, opisy stanów psychicznych sprawcy
Treści związane z motywacją: korekty spontaniczne, stwierdzenie braku pamięci, wątpliwości wobec własnych zeznań, samooskarżanie się, przebaczenie dla sprawcy
Specyficzne elementy przestępstwa: charakterystyczne detale
Dylematy moralne biegłego psychologa dotyczą przede wszystkim próby odpowiedzi na pytanie o ryzyko szkody lub utraty jakiejś cenionej wartości, np. życia, człowieka, zdrowia, jego samopoczucia czy też prestiżu społecznego. Pytanie to może pojawić się kontekście kilku sytuacji:
Kontekst procesu badawczego
w tym kontekście sytuacyjnym problem etyczny dotyczy wyboru metody badania oraz jej celu (problem traktowania człowieka w sposób przedmiotowy poprzez dobór metod: albo lepszych etycznie albo lepszych metodologicznie)
celem procesu badawczego jest uzyskanie odpowiedzi na pytanie o wiarygodność zeznań małoletniego świadka oraz o ewentualne zmiany w jego psychice wskutek czynów, jakich dopuścili się względem niego rodzice
ważną kwestią jest fakt, aby ograniczyć do minimum konieczność wielokrotnego opisywania dramatycznych dla świadka przeżyć
Kontekst zastosowania wiedzy psychologicznej
w tym kontekście problemem jest wartościowanie celu badań psychologicznych, czyli ostrożność interpretacyjna ((czy etycznym jest dopominanie się od organu procesowego, aby dostosował się do wyników badania, jakie wykonał biegły?)
problem stanowi także wartościowanie własnej usługi przez biegłego psychologa (co wyceniać w opiniowaniu w sprawach o kazirodztwo wobec nieletnich?)
Kontekst pełnienia roli eksperta
Problem dotyczy relacji pomiędzy psychologiem a ofiarą kazirodztwa oraz wynikających stąd nieścisłości ( relacja ta ma charakter asymetryczny i interakcyjny)
Wycenianie nakładu pracy (niebezpieczeństwo dysponowania „władzą” prze psychologa, co może doprowadzić do redukcji zainteresowania psychologa człowiekiem)
Ukryty konflikt interesów (psycholog chce dotrzeć do jak największej ilości informacji, które umożliwią mu oszacowanie prawdziwości zeznań małoletniego, natomiast ofiara nie chce dać się oszukać, zastraszyć)
Pytanie 10: Zasada ostrożności interpretacyjnej w interpretacji wyników badań psychologicznych
Biegły realizujący tę zasadę powinien (Stanik):
Mieć świadomość niedoskonałości metod diagnostycznych, wynikających z błędów standaryzacyjnych i walidacyjnych.
Uwzględnić wszystkie okoliczności badania i aktualny stan badanego.
Nie rozstrzygać wątpliwości na niekorzyść opiniowanego.
Kierować się interesem probanta, pomijając względy ambicjonalne wynikające z chęci usatysfakcjonowania zleceniodawcy.
Ad. 1. Z faktu niedoskonałości metod wypływa konieczność:
Stosowania metod pewnych (sprawdzonych) w praktyce klinicznej.
Potwierdzania budzących wątpliwości wyników badań przez zastosowanie dodatkowych metod.
Formułowanie diagnozy i prognozy resocjalizacyjnej na podstawie całokształtu wyników badań diagnostycznych z uwzględnieniem danych z akt sądowych.
Udokumentowanie wyników badań przez podanie zastosowanych metod.
Ad. 2. Postawy badanego i tendencje poprawy należy oceniać krytycznie i ostrożnie (nie ulegać wrażeniu łatwego kontaktu z inteligentnym badanym, stwarzającym pozory). Osobnik skryty, zamknięty w sobie sprawiał nieraz gorsze wrażenie i jego stopień demoralizacji był wyolbrzymiany.
Ad. 3. Zbyt łagodny środek karny może spowodować pogłębione wykolejenie, a zbyt surowy wywołuje poczucie krzywdy, chęć odwetu i prowadzi do zetknięcie się z bardziej zdemoralizowanymi nieletnimi.
Błędna hipoteza i prognoza resocjalizacyjna może być wynikiem stosowania niewielu technik badawczych, nie sprawdzenia niepewnych informacji dodatkowym badaniem.
Opinia korzystna dla nieletniego ma na celu uzyskanie pozytywnych efektów resocjalizacyjnych. Nieletni powinien też być przekonany o słuszności proponowanego przez psychologa środka resocjalizacyjnego.
Ad. 4. Unikać błyskotliwego, efektywnego, ale ryzykownego interpretowania wyników. Zwłaszcza prognozę resocjalizacyjną należy stawiać precyzyjnie, w granicach posiadanych informacji o badanym i własnych kompetencji.
Wnioski końcowe winny być oparte na wynikach badań, a nie oczekiwaniach i planach badanego. Unikać ogólnikowych i schematycznych wniosków.
Pytanie 11: Mediacje w sprawach rozwodowych - główne problemy etyczno - zawodowe biegłego psychologa
W jaki sposób przyjęcie przez sądy wąskiego rozumienia mediacji jako pojednania małżonków i wycofania pozwu rozwodowego wpływa na możliwość prowadzenia mediacji przez psychologów?
W jaki sposób ranga i miejsce przyznawane mediacji pośród innych rodzajów działań diagnostyczno-interwencyjnych prowadzonych przez psychologów implikuje powstawanie dylematów moralnych?
Istnieje ryzyko „spłycenia” procesu mediacji, czy raczej niewykorzystywania w pełni możliwości, jakie daje ten typ interwencji w związku z przyjmowaniem przez sądy wąskiego rozumienia mediacji jako pojednania małżonków i wycofania pozwu rozwodowego nie zaś jako szeroko rozumianej szansy na załatwienie wszystkich spraw spornych dzielących małżonków. Psycholog może doświadczać konfliktu pomiędzy interesem klientów w postaci skłóconych stron a interesem własnym (jest bowiem rozliczany jako pracownik z ilości sporządzonych opinii, a nie liczby przeprowadzonych mediacji) oraz interesem instytucji, która główny nacisk kładzie na działalność opiniodawczą.
Prof. J. Stanik proponuje wyjście z takiej sytuacji poprzez wystąpienie biegłego z wnioskiem do sądu o objęcie np. odpowiednią pomocą psychologiczną małżeństwa, w którym istnieją przesłanki wskazujące na restytucję tego związku- „zasada słusznej inicjatywy”.
W jakiej mierze dualizm roli, w jakiej występuje psycholog pełniący z jednej strony obowiązki biegłego sądowego, z drugiej zaś mediatora może przyczyniać się do powstawania dylematów etycznych?
Te dwa typy działań często się wykluczają osłabiając interwencje mediacyjne z uwagi na to, że biegły psycholog pracuje na rzecz gromadzenia danych na użytek sądu, zaś mediator tylko i wyłącznie na użytek skłóconych stron. Biegły sporządzający opinię przedstawia w niej swoje stanowisko, zgodnie z zebranym przez siebie materiałem, zaś według reguł strategii mediacyjnej mediator nie ujawnia swoich poglądów i stanowiska w prowadzonej przez siebie sprawie. Z tego względu występowanie biegłego psychologa w roli mediatora może powodować szereg niejasności, bowiem mogą się nasuwać wątpliwości co do jego bezstronności.
Problem przestrzegania tajemnicy zawodowej.
Jako mediator, psycholog nie ujawnia niczego ( za wyjątkiem szczególnego rodzaju spraw), zaś jako biegły psycholog ma obowiązek ujawniać te wszystkie fakty, które stanowią przesłanki w związku z odpowiedzią na pytanie sądu. Starając się występować w dwóch rolach równocześnie psycholog traci na wiarygodności jako bezstronny mediator.
Czy możliwe jest prowadzenie efektywnej działalności mediacyjnej bez warunku konieczności rozwijania samoświadomości u mediatora?
Konieczność dobrej orientacji w sobie J. Stanik nazywa zasadą posiadania dobrej samowiedzy psychologicznej. Wszystko bowiem co czyni psycholog w trakcie sesji mediacyjnej może być postrzegane przez klientów jako zachowanie bezstronne sprzyjające rozwojowi negocjacji lub tendencyjnie stronnicze hamujące osiąganie celu przez którąś ze stron. Zatem regułą zarówno świadczącą o sporych kwalifikacjach profesjonalnych, jak i właściwym zachowaniu z punktu widzenia moralności jest bezstronność, neutralność, respektowanie systemów wartości klientów i ich prawa do podejmowania własnych decyzji. Jeśli psycholog nie będzie wystarczająco profesjonalnie wyszkolony oraz świadomy osobistych przekonań i wartości, może się zrodzić pokusa, by którąś ze stron wesprzeć swoim autorytetem. Najbardziej optymalną strategią dla mediatora jest postawa neutralnego i aktywnego słuchacza, kontrolującego dynamikę przebiegu mediacji i podążającego za każdą możliwością osiągnięcia porozumienia, a blokującego chęci wciągnięcia w małżeńską wojnę.
Pytanie 12: Omów aspekty etyczne psychiatrii sądowej
W wielu opracowaniach wskazuje się na ogromne trudności poznawcze i złożoność problemów etycznych. W tym celu opracowuje się zawodowe kodeksy etyczne, wokół których nadal toczą się gorące dyskusje.
1. Wybrane teorie etyczne współcześnie uznawane w psychiatrii anglosaskiej:
a). utylitaryzm - pobudką do działania jest interes własny jednostki, a dobrem szczęście ogółu. Moralne jest to, co użyteczne.
b). paternalizm - polega na preferowaniu działań dla dobra chorego, nawet bez jego wiedzy i zgody. Lekarz ma postępować wobec pacjenta z troską, jak rodzic wobec dziecka. Lekarz wie lepiej, co dobre, nie musi wyjaśniać swoich decyzji. Etyka bardzo długo stosowana w polskiej medycynie.
c). teoria autonomiczna - zakłada, że człowiek sam tworzy prawo moralne, w układzie lekarz-pacjent obaj są równoprawnymi osobami, mają wobec siebie moralne zobowiązania. Pacjent ma zdolność i prawo podejmowania decyzji, które lekarz musi respektować, nawet jeśli będą szkodliwe dla pacjenta.
Inne normy etyki medycznej: zasada sprawiedliwości, zasada poszanowania godności podczas działań medycznych, podejmowanie wysiłków na rzecz przywrócenia choremu zdolności do kompetentnych działań, do człowieczeństwa, do pracy lub minimalizowanie inwalidztwa, zasada poufności leczenie psychiatrycznego i prawie bezwarunkowego przestrzegania tajemnicy lekarskiej. Prawnymi i etycznymi wyjątkami od zasady przestrzegania tajemnicy lekarskiej są stany zagrożenia zdrowia i życia innego człowieka np. przez chorego psychicznie.
2. Niektóre problemy etyczne psychiatrii sądowej:
- konflikt między zasadą przestrzegania tajemnicy lekarskiej, prawami jednostki do prywatności i intymności, a procesowymi i naukowymi potrzebami uzyskania prawdy materialnej, opinii o dużym stopniu rzetelności i pewności
- konflikt między interesami jednostki a społeczeństwa - sprzeczność ta polega na konieczności przestrzegania przez biegłego nakazu moralnego nie wydawania opinii na podstawie niekompletnych materiałów, zatem może on wnioskować o ich uzupełnienie jednocześnie będąc świadomym, iż wniosek ten może przyczynić się do np. zmiany opinii o stopniu poczytalności badanego
- konflikt między zapotrzebowaniem wymiaru sprawiedliwości na opinie kategoryczne, a ograniczonymi możliwościami psychiatrii sądowej w zakresie oceny stanu psychicznego przestępcy z powodu niskiego poziomu zaawansowania metodologicznego tej dyscypliny oraz zróżnicowanego zakresu wiedzy i doświadczenia biegłych
- konflikt między stosunkiem emocjonalnym badacza do badanego w związku z charakterem czynu, długim czasem badań w ramach obserwacji sądowo-psychiatrycznej, co może wpłynąć na pojawienie się subiektywnych nastawień do opiniowanego
- konflikt między rolą biegłego psychiatry, jako konsultanta wymiaru sprawiedliwości w zakresie np. typowania sylwetki psychopatologicznej sprawców zabójstw czy zamachów terrorystycznych, a możliwością przyczynienia się do narażenia na bezpodstawne podejrzenia osób, które psychicznie będą podobne
- konflikt między prawami człowieka, np. do milczenia, a nakazem poddania się badaniom
- konflikt między ograniczeniem opinii sądowo-psychiatrycznej do niezbędnych faktów z pominięciem szczegółów życia intymnego, a koniecznością dania Sądowi pełnej kontroli opinii
3. Zasady etyczno- moralne eksperta psychiatry:
- poszanowania godności osobistej badanego i jego prawa do obrony
- informowania osoby badanej o roli lekarza-biegłego
- wnioskowania o powołanie innego biegłego, w przypadku bycia lekarzem badanego lub znajomym
- posługiwania się rutynowymi badaniami klinicznymi
- ujawnienia swoich wątpliwości w opinii, weryfikacji treści
- nieumieszczania w opinii faktów, poza tymi, które zostały uwzględnione w aktach
- nie może wyręczać w działaniach prokuratora czy obrońcę lub sąd
- wnioskowania o wyłączenie jawności rozprawy podczas przedstawiania danych z psychopatologii badanego
- dbania o rozwój metodologiczny swojej dziedziny, podejmowania badań empirycznych
analizy stopnia pewności opinii i swoich kompetencji do jej wydania
Pytanie 13: Etyczne problemy oceny materiału dowodowego
sąd określa zakres i przedmiot ekspertyzy
(sąd powinien wcześniej sprawdzić jakość materiału, który udostępnia biegłemu, jeśli biegły zauważy niedopatrzenie w jakości próbki, informuje o tym sąd, i od sądu zależy czy materiał zostanie zdyskwalifikowany)
biegły nie może wzywać ani podejrzanego ani świadka w celu złożenia próbek porównawczych
wywiad- dane uzyskane od badanego służą tylko biegłemu, nie mogą być materiałem procesowym, ponieważ nie są rezultatem działań organu procesowego. Nie mogą zostać wykorzystane np. do podważenia późniejszych zeznań świadka(to co badany powiedział jest chronione tajemnicą lekarską), jeśli biegły wykorzysta pewne informacje jako przesłankę w toku rozumowania podczas pisania opinii, a później badany przed sądem zezna inaczej i sąd przyjmie zeznania świadka, to opinia biegłego zostanie odrzucona
jeśli podczas badania biegły zauważy coś, co nie ma związku z daną sprawą, ale dotyczy prawa- nie powinien tego ujawniać, ponieważ samowolnie rozszerzyłby zakres ekspertyzy (np. lekarz sądowy w czasie sekcji, stwierdza, że z powodu wady wrodzonej badany mężczyzna był bezpłodny, a jednak tej osobie wcześniej przypisano ojcostwo- ujawnienie tego faktu zmieniłoby pozycję prawną dziecka, uformowały się również więzy rodzinne, itp., to spostrzeżenie nie posłuży biegłemu za przesłankę w toku rozumowania, więc wystarczy jeśli ten fakt zostanie odnotowany wyłącznie w notatkach wewnętrznych biegłego)
jeśli biegły pisze opinię na podstawie zeznań co do których wiarygodności ma wątpliwość- ze względu na to, że biegły nie jest uprawniony do oceny wiarygodności zeznań, najlepiej jeśli stworzy hipotezę „główną” na podst. tych zeznań i do tego dołączy hipotezy alternatywne pomijające informacje wynikające z zeznań „wątpliwych”
wykorzystanie podstępu w celu uzyskania informacji- (np. kiedy pobiera się odciski palców ze stołu na którym podejrzany oparł dłonie), jeśli w prawie nie ma wskazań co do wykorzystania podstępu, najlepiej kierować się własną oceną i przyjać, że działanie biegłego nie może uszczuplić praw gwarantowanych ustawowo i os. badana w efekcie tych działań nie może doznań żadnych szkód(poza tym, że zostanie zidentyfikowana jako os. kóra np. zostawiła ślady linii papilarnych na miejscu zdarzenia)
osobisty stosunek do stron procesowych- trzeba starać się zachować neutralność i powstrzymać się od interpretowania wyników na czyjąś korzyść/niekorzyść, najlepiej pamiętać, że wynik procesu i tak nie zależy od biegłych, tylko od sądu, a biegły odpowiada jedynie za rzetelną realizację zadania, które mu powierzono
wybór metody badawczej- trzeba wziąć pod uwagę zadanie, własności materiału badawczego i wskazania metodyki opiniowania w danej dziedzinie, jeśli równowartościowe wyniki uzyskamy metodą tańszą i droższą, to nie naciągamy wymiaru sprawiedliwości i wybieramy metodę tańszą