Semiotyka
różnica między oznaką a znakiem
oznaka (symptom) - bezpośrednie wskazywanie na oznaczane zjawisko (np. gorączka jako oznaka choroby)
znak - coś, co pojawia się w miejsce czegoś, co jest nieobecne; odsyła do czegoś innego niż on sam; znaczy poprzez zastępowanie i na mocy konwencji
Charles Sanders Pierce
znak jako relacja trójczłonowa: połączenie materialnego środka przekazu (wehikuł lub nośnik znaczenia), przedmiotu oraz znaczenia
środek przekazu (reprezentamen) - każde zjawisko o charakterze zmysłowym (dźwięk języka, napis, rzecz, zachowanie, gest itp.)
przedmiot (referent) - mógł nim być obiekt realnie istniejący, fikcyjny a nawet urojony
znaczenie znaku (interpretant) - funkcja mediacyjna między pozostałymi dwoma, treść znaku jako jego immanentna cecha, stale w nim obecna zdolność do interpretacji (np. idea, pojęcie, definicja, na którą da się przełożyć znak)
każdy znak zakładał inny znak, a znaczenie było dostępne tylko poprzez interpretację, czyli przekład znaku na znaki; proces tworzenia się znaczeń - nieograniczona semioza (inspiracja dla poststrukturalistów, zwłaszcza dla Derridy; koncepcja nieograniczonej interpretacji)
znak był znakiem dla kogoś (potencjalnego odbiorcy), znak był przeznaczony do komunikacji i interpretacji
typologia znaków (ze względu na powiązanie znaku z jego przedmiotem):
indeksy - powiązane ze swoim przedmiotem przyczynowo i ustanawiające bezpośrednią relację wskazywania (np. chorągiewka na dachu wskazuje kierunek wiatru)
ikony - wiążące się z przedmiotem na zasadzie relacji podobieństwa (np. zdjęcie)
symbole - znaki powiązane z przedmiotami na mocy konwencji (np. słowa języka naturalnego)
Ferdynand de Sausseure
Kurs językoznawstwa ogólnego - język naturalny jest podstawowym sposobem komunikowania, dlatego lingwistyka ogólna może dać podstawy do badania innych systemów komunikacyjnych
różne teorie semiotyczne mogą okazać się pomocne w badaniu znakowego charakteru języka
semiologia - nauka badająca życie znaku w obrębie życia społecznego; status naukowy, bada nie znak, a system znaków i prawa nim rządzące; semiologia strukturalna
diadyczna koncepcja znaku:
element znaczący (signifant) - obraz akustyczny (np. m-a-t-k-a)
element znaczony (signifié) - pojęcie (ogólne pojęcie matki)
nieistotny był desygnat; znaczenie nie jest odniesieniem do desygnatu, a jedynie pojęciem, na który da się znak przełożyć
więź łącząca części znaku ma charakter arbitralny (dobrowolny), stały stosunek znaczącego do znaczonego, narzucony przez konwencję i nie zmieniający się przez użycie znaku w jakimś nowym kontekście
Seweryna Wysłołuch: Literatura i semiotyka
orientacja strukturalno-semiotyczna (nazwa akcentuje związki pomiędzy semiotyką a strukturalizmem) - de Sausseure w Kursie językoznawstwa ogólnego zdefiniował pojęcie znaku i systemu
semiotycy i strukturaliści: Roland Barthes (szkoła francuska), Umberto Eco (szkoła włoska), Jurij Łotman (szkoła rosyjska)
Polska: polski komunikacjonizm: Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska i Janusz Sławiński
strukturalizm w sposób naturalny ewoluował w kierunku semiotyki
dwa kierunki w badaniach semiotycznych (wg Borysa Uspieńskiego):
kierunek logiczny (semiotyka znaku) - zajmuje się znakiem i znaczeniem
kierunek lingwistyczny (semiotyka języka) - zajmuje się systemem i uwzględnia perspektywę komunikacyjną
podział ten akcentuje rozdźwięk pomiędzy systemem a znakiem, który jest częścią systemu i może być analizowany z perspektywy lingwistycznej; system nie musi być wcale systemem lingwistycznym
typologia Louisa Hjelmsleva wg kryterium wynikającego z dwupłaszczyznowej budowy znaku:
badania struktury głębokiej (planu treści) - metasemiotyka Greimasa, skoncentrowana na teorii znaczenia; poszukuje się uniwersaliów, modeli abstrakcyjnych i wszechobowiązujących
badania struktury powierzchniowej (planu wyrażania) - semiotyki konotatywne; analizuje się powierzchnię, bada konotacje (znaki są indywidualne, nieprzewidywalne i nie dają się ująć w ścisłe reguły)
wspólne dla obu kierunków - przekonanie o systemowości i komunikacyjnym charakterze opisywanych zjawisk
semiotyka jako system myślenia
można tak mówić o semiotyce ze względu na to, że bada ona rzeczywistość, która ma charakter znakowy i komunikacyjny i poznajemy ją za pomocą znaków; semiotyka jest słabo usystematyzowana, co umożliwia jej szeroki zasięg w badaniach humanistycznych - Władysław Panas
żyjemy w świecie znaków i nadajemy sens rzeczom, zmieniając je w znaki; przestrzeń naszego życia ulega semiotyzacji
przykłady semiotyzacji rzeczy pozornie niesemiotycznych:
Roland Barthes: Mitologie i Système de la mode (opisywały świat kultury francuskiej poprzez procesy przemian o charakterze semantycznym, które doprowadziły do powstania języka mitycznego; B. wyrażał przekonanie, że istnieją ukryte systemowe mechanizmy wytwarzania kultury; pisał o filmie, teatrze, artykułach prasowych, proszkach do prania, jedzeniu, samochodach, striptizie; sztukę kulinarną i modę traktował jako znaki mieszczańskiego światopoglądu); np. Befsztyk i frytki
Imperium znaków Barthesa: kultura japońska jako imperium znaków pustych, wyzwolonych z signifiè; znaki kultury japońskiej są puste, bo są wolne od odniesień referencyjnych i pozbawione znaczeń symbolicznych (wbrew autorowi, znaki pokazują, że nie są puste)
Eco: Semiologia życia codziennego, tu: Filozofia lędźwi
inne zaintersowania: mit (Lèvi Strauss, Greimas), malarstwo cerkiewne (Uspieński), kabała (Scholem)
semiotyka a dzieło literackie:
terminologia semiotyczna jest niepotrzebna (jest terminologia z zakresu poetyki)
badanie dzieła literackiego - strukturalizm; literatura jako system w kontekście innych systemów - semiotyka umożliwia poznanie mechanizmów kulturowych, integracja humanistyki
badania semiotyczne to badania interdyscyplinarne
literatura jako przedmiot w badaniach semiotycznych
główny przedmiot rozważań (konfrontowany z innym systemem)
Michał Bachtin: Twórczość Franciszka Rabelis'go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu (konfrontacja dwóch systemów: literatury i ludowej kultury karnawałowej; kultura karnawałowa jest kontekstem interpretacyjnym)
inne konteksty badań semiotycznych: ideologia, psychoanaliza, judaizm, kabała (traktowane przez badaczy w sposób systemowy)
U. Eco - zasady konfrontacji to korelowanie homologicznych modeli strukturalnych, które nie pozostają w bezpośrednim związku przyczynowym; należy je badać na wszystkich poziomach jednorodnymi narzędziami formalnymi
U. Eco: Struktury narracyjne u Fleminga - partyzantka semiologiczna (demaskowanie mechanizmów ideologizacji w kulturze masowej)
St. Barańczak: Czytelnik ubezwłasnowolniony. Perswazja w masowej kulturze literackiej PRL - pokazanie metod indoktrynacji i manipulacji społecznej w różnych gatunkach literatury popularnej
Karl Erich Grözinger: Kafka und die Kabbala
Wł. Panas: Księga blasku. Traktat o kabale w prozie Brunona Schulza
psychoanaliza jako kontekst do interpretacji literatury; badacze podkreślają pansemiotyczność metody Freuda - wszystkie zachowania są znaczące, treść jawna skrywa treść ukrytą, którą psychoanalityk musi wydobyć na światło dzienne; błędy psychoanalitycznej metody: redukcjonizm i panseksualizm
literatura jako jeden z systemów, analizowany w szerszym kontekście kulturowym, np. uwagi o haiku w pracy Barthesa o kulturze Dalekiego Wschodu
semiotyczne badania literatury są cały czas żywe; nie nadążają za teorią, ale właśnie dlatego świadczą o jej żywotności
sztuki siostrzane: literatura i plastyka
zbieżność w zakresie techniki artystycznej
zainteresowanie wizualnością literatury - odchodzenie od strukturalizmu (preferował on problematykę językową)
intertekstulaność w związkach literatury i malarstwa
komparatystyka - analiza związków literatury z innymi sztukami; podstawowa kategoria - paralela - zakłada homologię porównywanych zjawisk; nie ma odpowiedniej metodologii (paralela zakłada arbitralność)
Jurij Łotman: Poetyka zachowania codziennego w kulturze rosyjskiej XVIII wieku
tytuł: zachowanie codzienne jako szczególnego rodzaju system semiotyczny; poetyka zachowania codziennego - niektóre formy codziennego zachowania były świadomie zorientowane na normy tekstów artystycznych i były bezpośrednio przeżywane estetycznie
estetyczne przeżywanie zachowania codziennego jest możliwe tylko dla obserwatora, który je odbiera jako znakowe zjawiska kultury (obcokrajowiec); w Rosji w XVIII w. w świecie kultury szlacheckiej dokonała się transformacja (zachowanie codzienne nabrało cech, które nie są właściwe dla tego zjawiska kulturowego)
typy zachowania w społeczeństwie o względnie rozwiniętej kulturze:
zwyczajne, codzienne, odbierane jako normalne i neutralne; nosiciele danej kultury uczą się go tak, jak języka ojczystego
zachowanie triumfalne, rytualne, pozapraktyczne, posiadające samodzielne znaczenie; ludzie uczą się go jak języka obcego, początkowo przyswajając normy na podstawie gramatyki zachowania, później na ich podstawie budując teksty zachowania
w Rosji po Piotrze I sfery te uległy przemieszaniu - ta dziedzina, która zwykle jest sferą naturalnego, nieuświadamianego zachowania stała się sferą zachowania wyuczonego
rytualizacja i semiotyzacja tych sfer życia, które w kulturze odbierane są jako nie znaczące
europejskie normy życia przeniesione na grunt rosyjski zyskały status wartościujący - podnosiły one status społeczny człowieka
aby stale odczuwać swoje zachowanie jako obce trzeba było nie być obcokrajowcem (przyswajać europejskie normy, zachowując zewnętrzne, rosyjskie, spojrzenie na nie)
życie-gra - szlachta czuła się cały czas, jak na scenie
w obrazkach jarmarcznych z tego okresu postaci ludowe przedstawia się w pańskim stroju, ponieważ są to aktorzy
uwarunkowania podwyższonej semiotyczności zachowania szlacheckiego w epoce po Piotrze I (podwójny odbiór własnego zachowania - swoje jako cudze - zachowanie to gra)
szlachta łatwo przechodziła do norm tradycyjnego zachowania; można było wybrać któryś z dwóch typów zachowania: neutralne oraz ostentacyjnie szlacheckie i świadomie uteatralizowane (Piotr I przydzielał sobie rolę reżysera - dla niego zachowanie neutralne było wyjątkowe, więc w ten sposób odpoczywał)
kategoria stylu zachowania (pewne przestrzenie formowały style zachowania)
zabarwienie stylowe podkreślało to, że dane zachowanie było kwestią wyboru, jako jedna z możliwych alternatyw (istnienie wyboru i możliwość zmiany stanowi podstawę szlacheckiego trybu życia - takiej możliwości nie mieli chłopi, których życie było zorganizowane wokół kalendarza rolnego, oraz kobiety, których zachowanie określane było wiekiem)
kategoria gatunków zachowania, którego świadectwem było dążenie do podziału przestrzeni życiowej na odrębne sceny
np. pokoje mieszkalne i paradne w domu; podział przestrzeni mieszkalnej na zimową i letnią; pomieszczenia urządzone w stylu konkretnej epoki
przejście z jednej przestrzeni do drugiej oznaczało zmianę gatunku
kategoria emploi - pewien inwariant typowych ról (od teatralnego emploi) - wybór określonej postaci historycznej, działacza państwowego, pisarza, bohatera literackiego itp., który stawał się patronem danej osoby, jej wyidealizowanym sobowtórem
zestaw eplois był skończony
główny sposób powstawania emploi - przesadne podkreślenie wszystkich cech zachowania lub wywrócenie ich na opak
główne typy emploi: heros, kpiarz, wesołek i błazen, rosyjski Diogenes, nowy cynik
życie człowieka stawało się na kształt improwizowanego spektaklu - przewidywalny jest tylko typ zachowania danej postaci, ale nie sytuacje fabularne; akcja otwarta - może być kontynuowana w postaci nieskończonego ciągu epizodów (życie upodobnione do teatru ludowego, źle dostosowane do tragicznych sytuacji)
fabularność - podkreślenie jedności akcji - dążność ku określonemu celowi (troska o „piąty” akt)
w wierszach Lermontowa pojawia się wyobrażenie o człowieku jako aktorze, odgrywającym dramat swojego życia przed audytorium widzów i myśl o połączeniu życiowej kulminacji z pojęciem piątego aktu
tetologia - otwartość akcji i jej ukierunkowanie na cel
Semiologia kultury semiotyków ze szkoły tartuskiej:
główne założenie - elementy pierwotne mogą się ujawniać na wyższym poziomie (np. powieść może być znakiem)
kultura - system znaków o bardzo skomplikowanej organizacji wewnętrznej; istnieje w opozycji do nie-kultury (np. natury); na tle wszystkiego, czym kultura nie jest, stanowi ona system znakowy; posługuje się językiem; jej zadaniem jest strukturalna organizacja świata (kultura to generator strukturalności a język naturalny jest jej narzędziem strukturowania - wprowadza w chaotyczną rzeczywistość porządek strukturalny)
najważniejszym zadaniem w opisie kultury jest skonstruowanie systemu reguł semiotycznych, które przekształcają życiowe doświadczenia w teksty kultury (czyli układy znaków posiadające poza znaczeniem językowym lub wynikającym z innego systemu kulturowego także dodatkowe znaczenie w kulturowym systemie semiotycznym - każdy rodzaj informacji o charakterze znakowym, który pełni funkcję kulturową)
pansemiotyzm, nawet uznanie człowieka jako twór znakowy i formułowanie zasad personologii (nauki badającej znaki i teksty zachowań ludzkich); punktem wyjścia do charakterystyki personologicznej stała się semiotyczność zachowania ludzkiego (wytwarzanie tekstu zachowania, który w relacji do innego zachowania jawi się w formie znakowej - model generatywny - lub nadawanie sensu zjawiskom rzeczywistości poprzez potraktowanie zachowań człowieka jako znaków - model analityczny)
3