Opracowanie zagadnień z przedmiotu Ochrona własności intelektualnej u dr A. Demczuk
Opracował: Adam Górka
I. Pojęcie wolności wypowiedzi i jej ograniczenie przez prawo do prywatności.
Wolność wypowiedzi - prawo do publicznego wyrażania własnego zdania oraz poglądów, a także jego poszanowania przez innych. Należy pamiętać, że wolność wypowiedzi, podobnie jak każda inna wolność nie jest nieograniczona ale kończy się tam, gdzie wskazują na to przepisy. Wolność wypowiedzi określana też bywa mianem wolności słowa lub swobody wypowiedzi. Różne akty prawa międzynarodowego i krajowego wskazują na różne definicje i cechy charakterystyczne wolności wypowiedzi.
ONZ-owska Powszechna Deklaracja Praw Człowieka wskazuje na prawo człowieka do posiadania poglądów oraz prawo do poszukiwania, otrzymywania i rozpowszechniania informacji i idei zarówno na terenie własnego państwa jak i w stosunkach transgranicznych. Inny dokument ONZ, który porusza problem wolności wypowiedzi to Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych. Oprócz podania podobnej charakterystyki co Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, zwraca ona uwagę na dowolny sposób wyrażania własnych opinii oraz wskazuje na możliwość ograniczania wolności wypowiedzi przez ustawodawstwo krajowe, szczególnie w przypadkach dotyczących poszanowania praw innych oraz ochrony bezpieczeństwa państwowego, porządku publicznego, zdrowia publicznego i moralności publicznej.
Do kwestii praw człowieka odniosła się też Rada Europy. Dokumentem, który wydała w tej sprawie jest Europejska Konwencja Praw Człowieka. Opisany charakter prawa wolności wypowiedzi znów jest taki sam jak w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, jednak przyznaje państwom prawo do wydawania zezwoleń na działalność przedsiębiorstw radiowych, telewizyjnych i kinematograficznych. Ta kwestia podlega wyłączeniu. Europejska Konwencja Praw Człowieka przewiduje też ograniczenia w wolności wypowiedzi, podobne do tych wymienionych w Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych.
Warto wspomnieć o dokumencie stosunkowo młodym, pochodzącym od Rady Europejskiej, to jest o Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Do dotychczasowego sposobu definiowania wolności wypowiedzi w strukturach europejskich dodaje ona stwierdzenie o poszanowaniu wolności i pluralizmu mediów.
W polskim systemie prawa, podstawą wolności wypowiedzi jest Konstytucja RP, a w szczególności jej art. 54, który zapewnia każdemu wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji a ponadto zakazuje stosowania cenzury prewencyjnej w Rzeczpospolitej. Można też wskazać na inne przepisy Konstytucji dotyczące prawa do wolności wypowiedzi:
art. 14 - zapewnienie wolności środków przekazu
art. 25 - wskazanie na neutralność światopoglądową państwa i zakaz faworyzowania lub prześladowania przez instytucje państwowe jakiegokolwiek światopoglądu
art. 49 - zapewnienie wolności i tajemnicy komunikowania się (np. tajemnica korespondencji)
Z drugiej jednak strony można wskazać już na poziomie Konstytucji RP, że jednak nie wszystkie światopoglądy są równouprawnione, czego wyrazem jest choćby art. 13, zakazujący działalności organizacji, a w szczególności partii politycznych o określonym charakterze. Jest to wyraz tego, że wolność wypowiedzi nie jest bezwzględna.
Jednym z głównych ograniczeń wolności wypowiedzi w myśl wymienionych powyżej aktów prawa jest prawo do prywatności. Oznacza ono przysługujące każdemu uprawnienie do wyłączności, odrębności, tajemnicy i samotności. Ochrona prywatności jaką powinno sprawować państwo polega na ochronie tożsamości człowieka (nie tylko obywatela), jego przekonań i poczynań. Do sfery walki z narzędziami naruszania prywatności można zaliczyć: zakaz zakładania podsłuchów, nieuprawnionych rewizji i kontroli oraz cenzurowania korespondencji.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka mówi o zakazie wkraczania w czyjeś życie prywatne i rodzinne, naruszania tajemnicy korespondencji i miru domowego. Dodatkowo nakazuje sprawowanie ochrony prawnej przed próbami naruszenia honoru lub reputacji. Dokładnie to samo (różnice wynikać mogą z innego ale nie błędnego tłumaczenia lub doboru odrobinę innych słów w dokumencie oryginalnym) mówi Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych.
Europejska Konwencja Praw Człowieka wskazuje szczególnie mocno na zakaz ingerowania państwa w prawo do prywatności poza szczególnymi przypadkami, takimi jak ochrona bezpieczeństwa państwowego czy ochrona praw i wolności innych osób. Jednak występuje też zalecenie uregulowania takich sytuacji w ustawach.
Konstytucja RP również zawiera przepisy będące podstawą prawa do prywatności:
art. 47 - wskazuje na powszechność prawa do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, dobrego imienia oraz decydowania o swoim życiu osobistym
art. 49 - zapewnienie wolności i tajemnicy komunikowania się (np. tajemnica korespondencji)
art. 50 - zapewnienie nienaruszalności mieszkania
art. 51 - zapewnia ochronę danych osobowych, których gromadzenie przez państwo ma być regulowane ustawowo (obecnie w ustawie o ochronie danych osobowych z 29 sierpnia 1997 roku)
II. Pojęcia powiązane z pojęciem wolności wypowiedzi - wolność prasy i prawo do informacji.
Wolność prasy to prawo dziennikarzy do nieskrępowanej przez państwo pracy bez względu na reprezentowaną przez nich linię programową i tematykę publikowanych materiałów. Prawa tego nie mogą również naruszać osoby postronne (drukarze, administratorzy portali internetowych). Celem przyznania dziennikarzom takiego prawa jest urzeczywistnianie powszechnego prawa obywateli do rzetelnej informacji, jawności życia publicznego, krytyki oraz kontroli społecznej.
W ramach wolności prasy wymienia się bardzo istotne prawo dziennikarzy do zachowania tajemnicy dziennikarskiej. Ma ona podwójny zakres:
prawo do anonimatu - dziennikarz nie ma obowiązku ujawniać swojego nazwiska. Może się nie podpisywać lub użyć pseudonimu. Redakcja nie ma prawa ujawniać bez zgody dziennikarza jego danych osobowych.
prawo do ochrony źródeł (informatorów) - ma nie tylko charakter prawa ale też obowiązku, z którego może zwolnić sąd, jednak tylko gdy jest to konieczne i z wyłączeniem zasady jawności postępowania. Istnieje jednak wyjątek - kiedy dziennikarz dowiaduje się o popełnieniu lub usiłowaniu popełnienia przestępstwa jest zobowiązany donieść o tym organom państwa, gdyż inaczej sam popełnia przestępstwo.
Istnieje wiele innych praw i obowiązków dziennikarza jednak wychodzą one poza zakres zagadnień obowiązujących na egzaminie.
Prawo do informacji - jest to jedno z podstawowych praw i wolności obywatelskich, zapewnione w szeregu dokumentów międzynarodowych. Jest ono bardzo blisko powiązane z omawianym wcześniej prawem do wolności wypowiedzi i definiowane jest jako prawo do otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe. Obejmuje ono też prawo do dostępu do dokumentów administracyjnych dotyczących danej osoby oraz do ich sprostowania. Prawo do informacji może być też interpretowane jako prawo dostępu do informacji publicznej wyrażające się choćby w prawie wstępu na posiedzenia pochodzących z wyborów powszechnych organów kolegialnych władzy publicznej.
III. Wybrane przykłady naruszania wolności wypowiedzi w Polsce.
Na podstawie publikacji Kronika Wypadków Cenzorskich w polskiej sztuce po 1989 r. [w:] Indeks 73. Nieregularnik Wolnej Kultury.
Kronika jest publikacją stosunkowo obszerną, dlatego pozwolę sobie na przytoczenie zaledwie kilku opisanych w niej przykładów naruszania wolności wypowiedzi w Polsce po odejściu od systemu totalitarnego.
1994 - dyrektor Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski nie dopuścił do wystawienia prac zawierających preparaty anatomiczne argumentując, że obrażają one jego uczucia religijne
1995 - bliżej nieokreślone ataki na wystawę Antyciała w Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski, której elementem była praca wideo zawierająca wizerunek kobiecych genitaliów oraz symulowany poród lalki Barbie.
1997 - kurator pawilonu polskiego na międzynarodowych targach w Wenecji nie zgadza się na zaprezentowanie w nim pracy będącej modelem obozu koncentracyjnego, wykonanym z klocków Lego.
1999 - grupa radnych Akcji Wyborczej Solidarność domaga się zdjęcia z afisza Teatru Rozmaitości przedstawienia Shopping and Fucking zawierającego dużą liczbę wulgaryzmów oraz nieobyczajnych scen, grożąc nawet odebraniem teatrowi dotacji.
2000 - zniszczenie przez Daniela Olbrychskiego części wystawy Naziści w warszawskiej Zachęcie przedstawiającej aktorów grających hitlerowskich żołnierzy. Minister kultury w ramach kompromisu proponuje pozostawienie wystawy pod warunkiem dołączenia do niej komentarza tłumaczącego jej sens, jednak w obliczu odmowy jej autora wystawa zostaje zamknięta.
2002 - Dorota Nieznalska trafia pod sąd za swoją wystawę, której częścią była fotografia męskich genitaliów wkomponowana w formę krzyża. Sprawa stała się niezwykle głośna a Nieznalska spotkała się nawet z groźbami śmierci ze strony środowisk prawicowych.
2005 - Sąd Apelacyjny w Warszawie zakazuje TVP emisji reportażu Witajcie w życiu! o nieprawidłowościach w korporacji Amway.
2006 - Lubelska edycja IV Objazdowego Festiwalu „Prawa człowieka w filmie” zostaje odwołana przez organizatorów (Helsińską Fundację Praw Człowieka i Amnesty International) po wprowadzeniu przez rektora Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej prof. Wiesława Kamińskiego zakazu wystawy „T-shirt dla wolności”. Impreza miała się rozpocząć 22 lutego w Akademickim Centrum Kultury „Chatka Żaka”. Na ekspozycji umieszczono fotografie znanych osób, m.in. Agnieszki Holland, Kazimierza Kutza czy Piotra Najsztuba, ubranych w koszulki z różnymi kontrowersyjnymi napisami, np. „Jestem Arabem”, „Jestem Żydem”, „Nie chodzę do kościoła”, „Mam AIDS”, „Jestem gejem”, „Usunęłam ciążę”, „Masturbuję się”, „Nie słucham papieża” czy „Mam okres”, będącymi elementem kampanii na rzecz wolności i tolerancji. Przeciwko sprzedaży koszulek na uczelni zaprotestowali członkowie katolickiego Centrum Duszpasterstwa Młodzieży, wysyłając listy do rektora UMCS oraz do głównego organizatora festiwalu. Krytycznie o kolportowaniu koszulek wypowiedział się również metropolita lubelski abp Józef Życiński. Na program objazdowego festiwalu składają się filmy dokumentalne i reportaże poruszające problematykę łamania praw człowieka w różnych miejscach na świecie. Pokazom filmowym towarzyszą dyskusje i wystawy. IV edycja festiwalu poświęcona jest w szczególności sytuacji na Białorusi.
2008 - Ogólnopolski Komitet Obrony przed Sektami zarzuca obrazę uczuć religijnych liderowi zespołu Behemoth, Adamowi Darskiemu, który miał w czasie koncertu wypowiedzieć się negatywnie o Kościele Katolickim, podrzeć Biblię a jej kartki rozrzucić publiczności, która z kolei miała je spalić.
IV. Wybrane kazusy z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.
Chodzi o 3 orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka:
The Sunday Times kontra Wielka Brytania
Lingens kontra Austria
Goodwin kontra Wielka Brytania
Pełne zapoznanie się i streszczenie tych orzeczeń przerasta moje możliwości w związku z tym zachęcam do samodzielnej lektury:
http://www.freepress.org.pl/BAP/etpcz50.htm - Goodwin kontra Wielka Brytania
http://www.freepress.org.pl/BAP/etpcz40.htm - The Sunday Times kontra Wielka Brytania
Jeżeli chodzi o orzeczenie Lingens kontra Austria, to dotyczyło ono swoistego ograniczenia prawa do prywatności polityków. Ponieważ świadomie i dobrowolnie zajęli się oni sprawami publicznymi, muszą być przygotowani na silniejszą niż osoby prywatne krytykę. Wolna prasa natomiast jest narzędziem, które najlepiej informuje społeczeństwo o działaniach polityków i pozwala mu na formułowanie opinii (a może raczej formułuje je zamiast społeczeństwa).
V. Przedmiot prawa autorskiego.
Zacznijmy od przedmiotowej definicji prawa autorskiego: zespół norm prawnych regulujących stosunki społeczne związane z tworzeniem i eksploatacją utworów oraz ochroną tych stosunków i wykonywaniem istniejących na nich praw osobistych i majątkowych.
W definicji pojawiło się pojęcie utworu, które jest jednym z podstawowych, jeżeli chodzi o prawo autorskie. Utwór, zwany też dziełem prawa autorskiego, rozumiany jest jako dobro niematerialne. Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 roku utwór definiowany jest jako każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Utworem jest więc w zasadzie wszystko co ktoś wymyślił i utrwalił. Art. 1 ust. 2 ustawy wymienia jakie utwory są w szczególności przedmiotem prawa autorskiego:
utwory wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (np. mapa)
utwory plastyczne
utwory fotograficzne
utwory lutnicze (np. skrzypce)
utwory wzornictwa przemysłowego (np. łopata i grabie w jednym)
utwory architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne oraz urbanistyczne
utwory muzyczne i słowno-muzyczne
utwory sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne, pantomimiczne
utwory audiowizualne
Utwór jest niematerialnym dobrem prawnym niezależnie od sposobu powstania. Zapisane utworu na dwa sposoby (np. powieści na papierze i w formie elektronicznej) nie powoduje powstania dwóch oddzielnych utworów.
Chociaż definicja taka nie występuje w ustawie, to doktryna wyróżnia pojęcie twórczości. Jest to projekcja wyobraźni charakteryzująca się nowością rezultatu i samodzielnością twórcy. Jest niezależna od wkładu pracy, jednak utwór nie może być produktem przypadkowym.
Utwór może być przedmiotem prawa autorskiego pod warunkiem ustalenia go w jakiejkolwiek formie. Ustalenie to takie uzewnętrznienie utworu, które pozwala na zapoznanie się z nim przynajmniej jednej osobie poza twórcą. Może ono nastąpić zarówno w sposób trwały jak i nietrwały.
Tytuł utworu w prawie stanowi wraz z jego treścią stanowi jednolite dzieło. W doktrynie możemy zaobserwować podział na tytuły mocne, które są chronione przez prawo oraz tytuły słabe, które tej ochrony są pozbawione.
Zgodnie z art. 2 ust. 1 przedmiotem prawa autorskiego są również opracowania cudzego utworu powstałe bez uszczerbku dla tego utworu. Mogą to być w szczególności tłumaczenia, inscenizacje, adaptacje i przeróbki.
Poza utworem samoistnym wyróżniamy utwory samoistne ale inspirowane i utwory niesamoistne (wspomniane wyżej opracowania).
Utwory inspirowane, zwane też zależnymi, nie są zapisane w ustawie. Jednak według doktryny są to takie utwory, które powstają pod wpływem lub na kanwie innego utworu ale nie przejmują wszystkich jego elementów. Zawierają natomiast nowe elementy twórczości. Są to na przykład parodie, recenzje naukowe i recenzje artystyczne. W ich przypadku nie jest wymagana zgoda twórcy dzieła pierwotnego.
Art. 3 ustawy nadaje charakter przedmiotu prawa autorskiego także zbiorom, antologiom, wyborom i bazom danych, które spełniają cechy utworu. Nie ma przy tym znaczenia, czy elementy wchodzące w skład takiego dzieła są chronione prawami autorskimi, czy prawa te wygasły, czy też może nie są to przedmioty prawa autorskiego.
Rozróżnić należy dwie kolejne kategorie dzieł - utwór połączony i utwór zbiorowy. Utwór połączony występuje, gdy co najmniej dwaj twórcy łączą swoje odrębne utwory w celu ich rozpowszechnienia. Nie jest to jednak to samo co współtwórstwo. Utwór zbiorowy natomiast to dzieło, na które składają się utwory opracowane przez różnych autorów. Prawo do tytułu i prawa majątkowe posiada wtedy wydawca lub producent dzieła. Przykładem takiego dzieła jest encyklopedia.
Zgodnie z art. 4 ustawy istnieją takie dzieła, które nie są przedmiotami prawa autorskiego. Należą do nich: akty normatywne i ich urzędowe projekty, urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole, opublikowane opisy patentowe lub ochronne oraz proste informacje prasowe.
Omawiając przedmiot prawa autorskiego należy zwrócić uwagę na jeszcze dwa pojęcia - publikacja i rozpowszechnienie. Publikacja jest to zwielokrotnienie utworu i publiczne udostępnienie jego egzemplarzy za zgodą twórcy. Wyróżnia się przypadek szczególny - opublikowanie równoczesne, które oznacza publikację na terytorium RP oraz za granicą w odstępie między tymi publikacjami nie dłuższym niż 30 dni. Rozpowszechnieniem natomiast jest publiczne udostępnienie utworu za zgodą twórcy.
VI. Podmiot prawa autorskiego.
Podmiot prawa autorskiego określany jest w ustawie jako twórca. Twórcą może być wyłącznie osoba fizyczna niezależnie od jej zdolności do czynności prawnych. Należy przy tym zauważyć, że o ile w przypadku osoby, która nie posiada pełnej zdolności do czynności prawnych w prawa majątkowe może wkroczyć opiekun prawny, o tyle nie ma on żadnego wpływu na autorskie prawa osobiste. Twórcą jest osoba, której nazwisko podano na egzemplarzach utworu lub podano do publicznej wiadomości w ramach rozpowszechniania utworu. Należy jednak zauważyć, że twórcy przysługuje prawo do nieujawniania swojej tożsamości. Nieuszanowanie takiej decyzji twórcy jest naruszeniem jego autorskich praw osobistych. Twórcę, który skorzystał z prawa anonimatu zastępuje wydawca, producent lub gdy ich nie ma, organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi (np. Związek Polskich Artystów Fotografików, Związek Autorów i Kompozytorów Scenicznych). Oprócz najzwyklejszej kategorii twórcy wyróżnia się również inne kategorie.
Twórca twórczości ludowej - ochroną prawną objęte są tylko te utwory twórców ludowych, których autor jest znany i może zostać zidentyfikowany. Pozostałe utwory pozostają poza ochroną prawną.
Współautorstwo - jest współpraca, zamierzone działanie dwóch lub większej liczby twórców, której efektem jest dzieło. Wyróżniamy współautorstwo:
rozłączne - pochodzące od poszczególnych twórców części są możliwe do wyodrębnienia i nadają się do odrębnej eksploatacji
nierozłączne - nie można wydzielić części pochodzących od poszczególnych twórców, jednak przyjmuje się że są one równe (te proporcje mogą być zmienione prawomocnym wyrokiem sądu na podstawie wkładu pracy twórczej)
Każdy ze współtwórców może wykonywać prawa do swojej części samodzielnie pod warunkiem, że nie powoduje to uszczerbku do praw pozostałych twórców. Do wykonywania praw do całości utworu potrzebna jest zgoda wszystkich współtwórców. Jeżeli taka nie występuje, można wystąpić z powództwem do sądu. W razie naruszenia praw do dzieła wspólnego, każdy ze współtwórców może dochodzić praw do swojej części oddzielnie. Uzyskane świadczenia dzielone są zgodnie z proporcją udziału w dziele.
Jeżeli twórcy nie porozumieli się ze sobą co do tworzenia dzieła to powstaje dzieło połączone lub zależne.
Pracodawca jako podmiot praw autorskich - w sytuacji gdy pracownik stworzy utwór w ramach obowiązków to pracodawca przejmuje prawa po tego utworu. Musi się to odbywać w ramach umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. Przejęcie ma postać oświadczenia pracodawcy, które powinien on złożyć w ciągu sześciu miesięcy od momentu dostarczenia utworu, jednak strony mogą ustalić inaczej. W ciągu dwóch lat pracodawca powinien przystąpić do rozpowszechniania utworu. Jeżeli któryś z tych terminów minie, prawa majątkowe wracają do twórcy. Prawa autorskie osobiste natomiast pozostają przy twórcy tak czy inaczej.
W przypadku programów komputerowych to prawa majątkowo do programu stworzonego przez pracownika przysługują wydawcy. Są one nabywane w chwili powstania programu (a nie w chwili złożenia oświadczenia) i niezależnie od celu umowy o pracę.
Instytucja naukowa lub badawcza ma prawo pierwszeństwa publikacji utworu naukowego swojego pracownika, który został przez niego stworzony w ramach obowiązków pochodzących z umowy o pracę. Prawo pierwszeństwa może wygasnąć, jeżeli w ciągu sześciu miesięcy od dostarczenia utworu nie zostanie zawarta umowa o publikację lub jeżeli w ciągu dwóch lat publikacja nie zostanie dokonana. Prawa majątkowe pozostają cały czas z pracownikiem.
VII. Treść prawa autorskiego.
Autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem. Autorskie prawa osobiste to w szczególności:
prawo do autorstwa utworu
prawo do oznaczenia utworu do oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem
prawo do anonimatu
prawo do nienaruszalności formy i treści utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania
prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności
prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu
prawo do wycofania utworu z obiegu
prawo dostępu do utworu
możliwość sprzeciwienia się zniszczeniu działa
zakaz przywłaszczania sobie przez osoby trzecie nazwiska lub pseudonimu
Przy okazji autorskich praw osobistych należy również omówić zjawisko plagiatu. Plagiat to naruszenie autorskich praw osobistych przez oznaczenie cudzego dzieła swoim imieniem i nazwiskiem. Plagiatem jest też przeróbka utworu i podanie jaj jako utworu własnego a nawet wykorzystanie niektórych tylko partii cudzego utworu. Plagiat popełnia kto podpisuje cudzy utwór swoim nazwiskiem, kto bezprawnie adaptuje cudzy utwór lub kto do swojej pracy do swojego utworu przejmuje warstwy niechronione. Rodzaje plagiatów:
prosty - podpisanie cudzego utworu lub jego fragmentu własnym nazwiskiem
cytatowy - przedstawienie fragmentów cudzych utworów jako rezultatu własnej twórczości
złożony - twórcze przetworzenie plagiatowanych treści lub ich inkorporacja do własnego utworu
redakcyjny - kolaż fragmentów różnych cudzych utworów, który przedstawiony jest jako własny utwór, mimo iż struktura utworu plagiatowanego nie została zmieniona i nie zostały wprowadzone nowe treści
inkorporacyjny - włączenie do własnego utworu większych lub mniejszych fragmentów dzieł innych autorów bez podania źródła czy nawet oznaczenia cudzysłowem
informacyjny - przywłaszczenie niechronionej przez prawo warstwy informacyjnej, metodologicznej lub faktograficznej i jej opracowanie
Plagiatem nie jest natomiast: dozwolony użytek chronionych utworów, przetwarzanie w sprawozdaniach o wydarzeniach fragmentów nadesłanych utworów w kontekście tych wydarzeń, rozpowszechnianie utworów lub fragmentów utworów w celach dydaktycznych i edukacyjnych w podręcznikach i wypisach, przytoczenie w utworach fragmentów innych utworów w celu analizy krytycznej lub wyjaśnienia.
Autorskie prawa majątkowe to możliwość korzystania z utworu lub rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji w celu osiągnięcia wynagrodzenia. Ograniczenia tych praw wprowadzone mogą być tylko w drodze ustawy.
Polem eksploatacji może być zwielokrotnienie określoną techniką, wprowadzenie do obrotu, wprowadzenie do pamięci komputera, publiczne wykonanie lub odtworzenie, najem, dzierżawa, wystawienie, nadanie przez stację naziemną za pomocą wizji lub fonii przewodowej lub bezprzewodowej. Umowa o korzystaniu z utworu nazywana jest licencją. Musi ona zawierać określenie pól eksploatacji na jakich może być wykonywana. Mogą to być jedynie aktualnie znane pola.
Prawa majątkowe nie podlegają egzekucji dopóki służą twórcy. Po jego śmierci spadkobiercy mogą się sprzeciwić egzekucji tylko co do utworu niepublikowanego. Istnieje koncepcja droit de suite zgodnie z którą 5% ze sprzedaży oryginalnych dzieł (np. rękopisów lub obrazów) przysługuje każdorazowo twórcy lub jego spadkobiercom.
Czas trwania ochrony autorskich praw majątkowych jest ograniczony i wynosi 70 lat. Liczony jest od śmierci twórcy. W przypadku dzieł współtworzonych przez kilku autorów liczy się moment śmierci ostatniego z nich. W przypadku, gdy twórca nie jest znany okres 70 lat liczony jest od daty pierwszego rozpowszechnienia. W przypadku filmów (utworów audiowizualnych) do współtwórców zaliczamy: reżysera, scenarzystę, operatora obrazu, kompozytora muzyki i autora dialogów.
W Polsce istnieje instytucja funduszu martwej ręki, zwanego też domaine public payant, zgodnie z którą producenci lub wydawcy egzemplarzy utworów literackich, muzycznych, plastycznych, fotograficznych i kartograficznych, do których okres ochrony autorskich praw majątkowych już minął są zobowiązani do przekazywania od 5% do 8% wpływów brutto ze sprzedaży z wydań publikowanych na terytorium Polski na rzecz Funduszu Promocji Twórczości.
Przejście autorskich praw majątkowych może nastąpić na jednej z dwóch dróg:
dziedziczenia - ustawowego lub testamentowego
na podstawie umowy - musi być to umowa sporządzona w formie pisemnej. Umowa o korzystaniu z praw majątkowych to umowa licencji. Mogą one mieć charakter wyłączny lub niewyłączny. Umowa o przeniesieniu ma charakter rozporządzający. Twórca przenosi na nabywcę prawo opublikowania utworu. Nabywca zobowiązuje się do opublikowania go i zapłacenia należnego wynagrodzenia dla twórcy. Domniemuje się odpłatność tych umów.
Przeniesienia praw autorskich nie powoduje przeniesienie własności egzemplarza (corpus mechanicum).
Przy przeniesieniu majątkowych praw autorskich, twórcy gwarantowane są określone uprawnienia:
prawo do odstąpienia od umowy lub wypowiedzenia umowy ze względu na istotne interesy twórcze (nie dotyczy utworów z zakresu architektury i urbanistyki)
prawo do reakcji na naruszenie swoich praw (istnieje wtedy nawet możliwość odstąpienia od umowy z zachowaniem wynagrodzenia)
prawo do przeprowadzenia nadzoru autorskiego przed rozpowszechnieniem
prawo do egzemplarzy (kilku sztuk)
Istnieją ustawowe ograniczenia autorskich praw majątkowych. Należą do nich dozwolony użytek prywatny (nieodpłatne korzystanie z już rozpowszechnionego w zakresie własnego użytku osobistego oraz osób pozostających w związkach osobistych jak pokrewieństwo, powinowactwo czy krąg towarzyski - nie dotyczy to utworów architektonicznych i elektronicznych) oraz dozwolony użytek publiczny (zezwolenie na rozpowszechnianie np. w celach informacyjnych w prasie, radiu lub telewizji utworów już rozpowszechnionych). Istnieje kilka innych kategorii. Wymienione są one od art. 23 do art. 35 ustawy. Niektóre z nich to:
instytucje naukowe i oświatowe mogą w celach dydaktycznych lub badawczych korzystać z opublikowanych utworów i sporządzać egzemplarze fragmentów utworu
biblioteki i archiwa mają prawo działać (wypożyczać egzemplarze i sporządzać pojedyncze egzemplarze w celu uzupełnienia i ochrony swoich zbiorów)
wolno nieodpłatnie wykonywać publicznie opublikowane utwory literackie, muzyczne i słowno-muzyczne, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie korzyści majątkowych (czyli można grać na gitarze w pod Bramą Krakowską ale pod warunkiem, że nikt nie wrzuci ani grosza do futerału)
właściciel egzemplarza utworu plastycznego może go wystawić publicznie, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie korzyści majątkowych
VIII. Ochrona praw autorskich.
W ramach ochrony autorskich praw osobistych twórca, którego prawa osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem może zażądać zaniechania tego działania. Dodatkowo, jeżeli doszło do naruszenia, twórca może żądać aby osoba, która się go dopuściła usunęła jego skutki. Jeżeli naruszenie jest zawinione sąd może przyznać twórcy odpowiednią tytułem zadośćuczynienia. Po śmierci twórcy prawo do występowania z podobnym powództwem dziedziczone jest zgodnie z pozostawionym testamentem lub w kolejności ustawowej.
Jeżeli chodzi o ochronę autorskich praw majątkowych to jest podobnie jak z prawami osobistymi. Różnica polega głównie na tym, że twórca może domagać się znacznie wyższego odszkodowania.
Prawo autorskie i prawa pokrewne chronione są odpowiednimi przepisami prawa karnego. Wszystkie prawnokarne zabezpieczenia praw autorskich i pokrewnych znajdują się w rozdziale 14 ustawy. Niektóre z nich to:
przywłaszczenie autorstwa lub wprowadzenie w błąd co do autorstwa utworu - kara grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 3
rozpowszechnianie cudzego utworu bez uprawnienia - kara grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2 (jeżeli działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej to do lat 3)
uniemożliwianie lub utrudnianie wykonania prawa do kontroli korzystania z utworu - kara grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do roku
IX. Prawa szczególne i pokrewne do praw autorskich.
Prawa autorskie dotyczące utworów audiowizualnych przynależą osobom, które wniosły twórczy wkład w powstanie utworu, a w szczególności: reżyserowi, operatorowi obrazu, twórcy adaptacji utworu literackiego, twórcy stworzonych dla utworu audiowizualnego utworów muzycznych lub słowno-muzycznych oraz twórcy scenariusza. Na mocy umowy prawa do całości utworu audiowizualnego nabywa producent. Wszyscy wyżej wymienieni twórcy oraz artyści wykonawcy uprawnieni są do:
wynagrodzenia proporcjonalnego do wpływów z wyświetlania utworu w kinach
wynagrodzenia z tytułu najmu egzemplarzy do publicznego odtwarzania
wynagrodzenia z tytułu nadawania utworu przez środki publicznego udostępniania utworów (np. telewizja)
Producent ma prawo do dokonywania tłumaczenia utworu na inne wersje językowe.
Twórca utworu zamówionego do utworu audiowizualnego może po pięciu latach zezwolić na rozpowszechnianie tego utworu w innym utworze audiowizualnym.
Prawo do nadzoru autorskiego może być wykonywane tylko w stosunku do ostatecznej wersji utworu audiowizualnego.
Istnieją też przepisy szczególne dotyczące programów komputerowych. Poza kwestią odmiennego przechodzenia prawa własności na linii pracownik - pracodawca, która została omówiona w punkcie VII, przepisy te dotyczą kwestii technicznych.
Wyróżniamy trzy zbiory praw pokrewnych do praw autorskich: prawa do artystycznych wykonań, prawa do fonogramów i wideogramów oraz prawa do nadań programów.
Wykonaniami artystycznymi są przede wszystkim działania aktorów, recytatorów, dyrygentów, instrumentalistów, wokalistów, tancerzy i mimów oraz innych osób w sposób twórczy przyczyniających się do powstania wykonania. Artyście wykonawcy przysługują prawa do:
korzystania z artystycznego wykonania i rozporządzania prawami do niego
wynagrodzenia za korzystanie z prawa do artystycznego wykonania przez osoby trzecie
wynagrodzenia w przypadku nadawania, reemitowania lub odtwarzania artystycznego wykonania za pomocą wprowadzonego do obrotu egzemplarza
Prawa artysty wykonawcy nie naruszają prawa do wykonywanego utworu.
W przypadku zespołowego artystycznego wykonania domniemuje się, że umocowany do reprezentowania zespołu jest jego kierownik.
Mianem fonogramu i wideogramu określa się pierwsze utrwalenie danego zjawiska lub utworu. Producentowi fonogramu lub wideogramu przysługuje wyłączne prawo do rozporządzania i korzystania z niego w zakresie:
zwielokrotniania określoną techniką
wprowadzenia do obrotu
najmu lub użyczenia egzemplarzy
publicznego udostępnienia fonogramu lub wideogramu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym
W przypadku nadawania, reemitowania lub odtwarzania wprowadzonego do obrotu fonogramu lub wideogramu, producentowi przysługuje wynagrodzenie.
Ostatnimi wyróżnianymi prawami pokrewnymi do praw autorskich są prawa do nadań programów. Bez uszczerbku dla twórców, artystów wykonawców, producentów fonogramów i wideogramów organizacji radiowej lub telewizyjnej przysługuje prawo rozporządzania i korzystania ze swoich nadań programów w zakresie:
utrwalania
zwielokrotniania określoną techniką
nadawania przez inną organizację radiową lub telewizyjną
reemitowania
wprowadzania do obrotu ich utrwaleń
odtwarzania w miejscach dostępnych za opłata wstępu
udostępniania ich utrwaleń w taki sposób, aby każdy miał do nich dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym
7