Prawo rzymskie - skrypt

Wprowadzenie.

Rozdział I. Znaczenie nauki prawa rzymskiego.

1. Rola prawa rzymskiego w nauczaniu prawa.

Justynian - kodyfikator prawa i reformator studiów prawniczych; konstytucja Omen - wprowadza nową ordynację studiów prawniczych

- ideał oświeconego prawnika w Encyklopedii Diderota - łączenie wiedzy praktycznej z szerokim tłem ( okoliczności powstania, przemiany, duch prawa)

- przydatność prawa rzymskiego jako dyscypliny dającej podstawę historyczną i dogmatyczną w kształceniu prawnika.

2. Znaczenie terminu „prawo rzymskie”

Znaczenie terminu wg, Riccardo Orestano:

• prawo historyczne starożytnego Rzymu ( od ustawy XII tablic do kodyfikacji Justyniana)

• tradycja romanistyczna w historii formowania się prawodawstw opartych na prawie rzymskim skodyfikowanym przez Justyniana.

• „prawo powszechne” ( ius commune) to jest system prawny stworzony w średniowiecznej Europie na gruncie m.in. prawa rzymskiego, który oddziaływał na praktykę i doktrynę prawną licznych państw europejskich.

• pandektystyka - współczesne prawo rzymskie; kierunek badań nad prawem rzymskim.

• nauka prawa rzymskiego jako dyscyplina nauka i przedmiot na uniwersytetach.

• „romanizm” - prawo rzymskie jako „idea nie odpowiadająca żadnemu konkretnemu porządkowi prawnemu”; coś co może wzmocnić, ale i być synonimem złego prawa (?!)

- Oświecenie: prawo rzymskie jako ideał; wzorzec dla innych prawo niejasne, zagmatwane , nieetyczne.

Uniwersalne wartości etyczne w prawie rzymskim ( wg niektórych zwolenników):

• aequitas ­­ - słuszność

• iustitia - sprawiedliwość

• humanitas ­­- życzliwość wobec człowieka

• dignitas - uczciwość

Inni: przejaw niesprawiedliwości, niewolnictwa, tyranii; niepotrzebny balast „magicznych” formułek.

I. Korzenie współczesnej Europy.

Henryk Kupiszewski - trzy dziedziny kultury antycznej miały wpływ na Europę: filozofia grecka, chrześcijaństwo i prawo rzymskie.

- prawo rzymskie mocno osadzone w ówczesnych realiach zawierało także elementy uniwersalne. tylko rzymskie instytucje, konstrukcje prawne oraz siatka pojęciowa wywarły aż taki wpływ na późniejsze dzieje prawa.

REPECJA PRAWA RZYMSKIEGO:

• stricte; tj. uznanie w niektórych państwach mocy obowiązującej prawa rzymskiego ( jako normy posiłkowej)

• recepcja doktrynalna - poprzez wykształconych na prawie rzymskim prawników.

- we współczesnych systemach prawa prywatnego ( z liberalnych koncepcji XIX wieku) tkwi wiele elementów prawa rzymskiego czy rozwiniętej na jego gruncie doktryny; XIX wiek - wiek drugiej recepcji prawa rzymskiego.

II Prawo rzymskie jako podstawa współczesnego prawa prywatnego.

- wiele pojęć i instytucji wykształconych w prawie rzymskim są podstawą dzisiejszego prawa cywilnego:

• zasady wykładni prawa

• przesłanki ważności czynności prawnych

• rozróżnienie własności i posiadania

• odróżnienie prawa władczego ( skuteczne wobec wszystkich) od zobowiązania (skuteczne jedynie dłużnik-wierzyciel)

• pojęcie spadku jako sukcesji uniwersalnej

• rozróżnienie odpowiedzialności z umów - contractus i odpowiedzialności z czynności niedozwolonych - delictum

• pojęcie winy jako przesłanki odpowiedzialności cywilnej.

• konrakty: kupno-sprzedaż, pożyczka, użyczenie, najem, zlecenie, spółka

- zaczerpnięcie z prawa rzymskiego zasad i sformułowań ( tzw. paremii)

III Prawo rzymskie jako podstawa historycznego spojrzenia na prawo.

- pierwszy znany pomnik prawny Rzymu jest ustawa XII tablic - wydana na skutek silnych konfliktów społecznych między patrycjuszami i plebejuszami ( połowa V wieku p.n.e.) za ostatni pomnik uznaje się kodyfikacje Justyniana (528-543 r. n.e. )

- w tym okresie Rzym ulegał zasadniczym przemianom gospodarczym, politycznym, społecznym, etnicznym i religijnym ( od potęgi w okresie początków cesarstwa do upadku od III w n.e)

- od gospodarki naturalnej z niewielką liczbą instytucji prawnych do wysoko rozwiniętej gospodarki towarowej („antyczny kapitalizm”) - wpływ na przekształcenie dawnych oraz stworzenie nowych instytucji i koncepcji prawnych.

- wpływ przemian tradycyjnych poglądów i struktur religijnych i moralnych; II-III w. n.e. - wzrost znaczenia religii chrześcijańskiej; 381 r. - uznanie za religię państwową.

- przemiany etniczne; z archaicznego miasta-państwa do cesarstwa skupiającego różne ludy z początkowo różnym statusem prawnym; różnice zacierają się: edykt cesarza Karakali ( Constitutio Antoniniana) - wszyscy wolni mieszkańcy imperium otrzymują obywatelstwo rzymskie - 212 r.

- ww. przyczyniają do zasadniczych przemian w prawie: od archaicznego prawa rzymskich obywateli

( ius civile, ius Quiritium) opartego na uznaniu skuteczności niewielkiej liczby bardzo formalistycznych aktów prawnych, dopuszczalnych jedynie w obrocie między Rzymianami do nowej, stworzonej w okresie republikańskim , odrzucającej formalizm prawa archaicznego gdzie podstawą był:

konsensualizm - uznanie rzeczywistej woli stron ( voluntas ) za wiążącą; wypiera verba - wola formalna, wyrażona w schematach.

- nowa warstwa tworzona początkowo przez pretora dla peregrynów przebywających na terytorium państwa rzymskiego następnie także przez pretora miejskiego wobec obywateli rzymskich ( ius pretorium, ius honorarium ) oparta na zasadzie słuszności i dobrej wiary ( aequitas, bona fides ).

- ius gentium - prawo wszystkich ludów.

Rozdział II. Rzymskie definicje prawa, systematyzacje prawa i pojęcia prawne.

Definicja prawa.

I Uwagi wstępne.

- brak wyczerpującej definicja prawa

- wpływ filozofii, często greckiej - filozofia stoicka ( czerpali - Seneka, cesarz Marek Aureliusz, Julian, Cyceron)

- idea prawa naturalnego ( ius naturale) - odmienna od współczesnej; bliższa fizycznych prawideł rządzących przyrodą niż moralności; „prawo, którego wszelkie stworzenia nauczyła sama natura”;

prawo pozytywne nie powinno ignorować naturalnego porządku;

• działanie z zastrzeżeniem ( cum exceptione ) - z uwzględnieniem przyczyn, które w pewnych okolicznościach mogą przeszkodzić działającemu w osiągnięciu zamierzonego celu np. uwolnienie strony od umowy od ponoszenia odpowiedzialności za skutki siły wyższej ( vis maior )

• reguła superficies solo cedit - to co znajduje się na powierzchni ziemi przynależy do niej.

• konflikt prawa naturalnego z ius gentium - instytucja wyzwolenia z niewoli, a wg naturalnego każdy jest wolny.

- Cyceron: podstawowym kryterium wartości prawa pozytywnego powinna być zgodność z ogólnymi zasadami moralnymi; złe prawo stworzone przez tyrana nie mogłoby mieć mocy obowiązującej nawet przy akceptacji wszystkich obywateli.

II Elementy definicja prawa w tekstach jurystów rzymskich.

- Ulpian: termin „prawo” (ius) wywodzi się od sprawiedliwości ( iustitia); sprawiedliwość - stała i określona wola rozdzielania każdemu tego, co mu się należy.

- Celsus: prawo to „sztuka stosowania tego, co dobre i słuszne

- współczesnemu terminowi „prawo” odpowiadało w terminologii rzymskiej słowo ius - sfera działania ludzi dozwolona i chroniona przez państwa; fas - sfera działa ludzi dozwolona i chroniona przez religię.

- wykroczenie poza sferę chronioną przez ius - bezprawie ( iniuria ); przez fas - nefas - sankcje z zakresu prawa sakralnego.

- termin ius oznacza takaże prawo rozwijane w drodze interpretacji dokonywanej przez jurystów; prawa stanowionego ( leges) jak i zwyczajowego ( mos maiorum)

Podziały prawa.

II Zasada personalności prawa i wynikające z niej podziały prawa

1. Zasada personalności a zasada terytorialności prawa

- współcześnie zakres obowiązywania prawa wyznacza zasada terytorialności ( z wyjątkami )- norma prawna obowiązuje osoby znajdujące się lub nawiązujące stosunki prawne na obszarze suwerenności danego państwa.

- w rzymskim prawie archaicznym - zasada personalności - obywatel danego państwa, niezależnie od tego, gdzie się znajdował musiał posługiwać się prawem swojej civitas; normy prawne obowiązywały tylko jego obywateli ( cives ); ius civile - prawo obywateli.

- przeciwieństwo ius civile - prawo cudzoziemców - ius peregrinorum.

- rozwój wymiany towarowej i polityczna ekspansja Rzymu i związane z nią nadawanie obywatelstwa przyczyniły się do osłabienia zasady personalności prawa i wytworzenia nowej warstwy prawa rzymskiego ( ius gentium ) - prawa narodów - wspólnych dla wszystkich ludzi norm prawnych.

DWIE WARSTWY PRAWA W PRAWIE RZYMSKIM:

1. ius civile - ius Quiritium - dotyczące wyłącznie obywateli rzymskich.

2. ius gentium - prawo mające zastosowanie wobec wszystkich ludzi; idea rozumu naturalnego.

IUS CIVILE

- prawo właściwe dla obywateli rzymskich ( zagadnienia publiczne i prywatne)

- najdawniejsza warstwa prawa rzymskiego.

- formalizm i przywiązanie do tradycji - oznaczone słowa, gesty.

- czynności z użyciem spiżu i wagi ( per aes et libram ; przed pretorem ( legis actiones )

ROZWÓJ IUS CIVILE POPRZEZ:

• ustawy zgromadzeń ludowych - leges

• ustawy zgromadzeń plebejskich - po lex Hortensia

• uznawanie zwyczaju - consuetudo

• przenikanie norm wykształconych w ius gentium i w edykcie pretorskim

• działalność interpretacyjną prawników - interpretatio prudentium.

- ogromna rola twórczej interpretacji; zwłaszcza przy interpretacji archaicznych przepisów ustawy XII tablic.

IUS GENTIUM

- uregulowanie prawne wspólne wszystkim ludom; wywodzące się z naturalis ratio;

- młodsze prawo; w wyniku odejścia od formalizmu na rzecz skuteczności, słuszności, dobrej wiary

- warstwa dostępna dla obywateli i dla obcych; mniej sztywna.

- nie przywiązuje wagi do formy dokonania aktów prawnych.

- w tej warstwie kształtuje się proces formułkowy ( doskonalszy od legisakcyjnego)

- powstały kontrakty konsensualne i realne

- początkowo służyło głównie do uregulowania obrotu gospodarczego i ochrony stosunków majątkowych między peregrynami lub między Rzymianami i peregrynami.

PRZEJMOWANIE NORM IUS GENTIUM POPRZEZ IUS CIVILE:

• drogą ustawową ( np. zalegalizowanie procesu formułkowego przez lex Aebutia )

• uznanie normy w drodze zwyczajowej, zwykle przy współudziale pretora miejskiego.

IUS HONORARIUM

- ścisły związek między ius gentium, a ius honorarium: normy prawne, które należały do ius gentium zamieszczał początkowo w swym edykcie pretor dla peregrynów ( praetor peregrinus )

- z biegiem czasu w edykcie miejskim zamieszcza je pretor miejski ( pretor urbanus ) - jurysdykcja w sprawach pomiędzy Rzymianami.

- edictum perpetuum - edykt wydawany przez pretorów obejmujących urząd; zapowiedź udzielenia ochrony prawnej w postępowaniu procesowym i poza procesowym ( uwzględnia przepisy i ius civile jak i ius gentium)

- „żywy głos prawa cywilnego”; „prawo, które wprowadzili pretorzy dla wspomagania, uzupełniania lub prawa cywilnego dla publicznej użyteczności”

- z czasem zacieranie się granic pomiędzy ius civile a ius honorarium

IUS VETUS - IUS NOVUM

- teoretyczne uzasadnienie różnic między ius gentium, ius honorarium i ius civile odpadło ostatecznie po roku 212 n. e. - nadanie przez cesarza Karakallę obywatelstwa prawie wszystkim mieszkańcom imperium.

- ius civile, ius gentium i ius honorarium ­- nazywane w okresie późnego cesarstwa iura - ius vetus - prawo dawne;

- prawo tworzone przez cesarzy - leges; prawo nowe - ius novum.

III Podział prawa na ius strictum i ius aequum.

ius strictum - normy prawne, które winny być przestrzegane bardzo rygorystycznie

ius aequum - przy ich stosowaniu należało uwzględniać kryteria z pogranicza prawa i etyki ( zasada słuszności czy dobrej wiary )

- podział powstały na gruncie procesu; zaznaczony w Instytucjach justyniańskich­ - podział na:

• skargi ścisłego prawa - ochrona praw opartych na normach, których zastosowanie i wykładnię determinowała litera prawa i które musiał być przestrzegane bezwzględnie.

• dobrej wiary - upoważniały sędziego do uwzględnienia przy wyrokowaniu okoliczności innych niż te, które wynikały z samej treści tych czynności, a które jednak mogły mieć wpływ na zakres wzajemnych obowiązków stron; proces formułkowy - w samej formułce w postaci klauzul ex fide bona lub in bonum et aequum.

ius strictum

• wiąże się z ius civile

• wyraża je premia - Dura lex sed lex

• konieczność ścisłego przestrzegania norm prawa

ius aequum

• oparta na gruncie młodszej warstwie prawa - tworzonego przez urzędników ( gł. pretorów )

• w interpretacji prawa uwzględnienie nie tylko jego formy, ale i celu jakiemu służy.

• łagodzenie rygoryzmu prawnego - ochrona przed nadużyciami

- poszukiwanie ratio decidendi - motywu wprowadzenia danego rozwiązania prawnego.

IV. Podział prawa na publiczne i prywatne.

- rozróżnienie znane już w okresie wczesnej republiki

- wg Ulpiana - prawo publiczne ( ius publicium ) - normy, które odnoszą się do ustroju państwa rzymskiego; normy prywatne ( ius privatum ) - normy, które dotyczą interesu poszczególnych jednostek.

- kryterium podziału stanowi utilitas - różnica interesu, którego ochronę ma na celu dana norma prawna.

PRAWO PUBLICZNE:

• całokształt norm dotyczących organizacji i działalności państwa

• zakres kompetencji organów państwa ( prawo konstytucyjne )

• organizacja administracji państwa

• zapewnienie porządku wewnętrznego oraz bezpieczeństwa zewnętrznego

• określenie funkcji państwa

PRAWO PRYWATNE:

• reguluje stosunki między osobami ( gł. fizycznymi ) tak rodzinne jak majątkowe.

• zagadnienia: własności, zaciągania zobowiązań, odpowiedzialność za niewykonanie zobowiązania lub za wyrządzenie szkody.

• określa stanowisko prawne osób i ich pozycja w rzymskiej familia.

• kwestie dziedziczenia

• opiera się w szerokim zakresie na uznaniu autonomii woli stron ( ius dispositivum )

• autonomia była jednak ograniczana przez normy dla dobra ogółu ( ius cogens )

- Rzymskie prawo publiczne w niewielkim stopniu wywarło wpływ na dzisiejsze w przeciwieństwie do prywatnego.

V. Podział stosunków prawnych na stosunki chronione za pomocą actiones in rem oraz actiones in personam.

1. Uwagi wstępne.

- podział stosunków prywatnoprawnych na chronione za pomocą skarg-powództw rzeczowych ( actiones in rem ) oraz skarg-powództw osobowych ( actiones in personam )

2. Prawa władcze skuteczne erga omnes.

Actio in rem - stosowana gdy powód zamierza do wykazania w procesie, że przysługuje mu skuteczne wobec wszystkich prawo władania rzeczą materialną lub inne prawo skuteczne wobec wszystkich ( prawo władcze )

- uprawniony na podstawie prawa władczego może uzyskać ochronę prawną w stosunku do każdego kto prawo to narusza ( skuteczne erga omnes)

- podstawą udzielenia ochrony jest uprawnienie oparte na określonym tytule prawnym:

• w formule wypowiadanej przed pretorem ( per legis actiones )

• w pisemnej formule procesowej udzielonej stronie przez pretora ( per formulas )

- określenie tego uprawnienia poprzez stwierdzenie, że określona rzecz, osoba lub prawo przysługuje powodowi - meum esse aio.

- za pomocą tej formuły chronione:

• własność rzeczy materialnych ( także niewolników)

• władza nad osobami wolnymi - ojcowska ( patria potestas ); mężowska ( manus )

• własność nabyta w drodze emancypacji ( mancipium )

• władza opiekuna nad podopiecznymi ( tutela ) - we wcześniejszym okresie

• stosowane przez dziedzica cywilnego ( heres ), który żądał wydania spadku od osoby, która dziedzicem nie była.

• w przypadku naruszenia praw na rzeczy cudzej np.służebności (servitutes) czy zastaw (pignus)

- uprawnienie chronione skargą in rem podąża za rzeczą.

3. Prawa względne, skuteczne wobec określonych osób ( inter partes )

Actio in personam- skarga-powództwo względem osoby; stosowana w przypadku niewywiązania się przez dłużnika z różnego rodzaju obowiązków prawnych wobec wierzyciela.

- chroniła prawa podmiotowe o charakterze względnym - zobowiązania ( obligationes )

- zobowiązaniem było podstawą stosowania tej action; jest to węzeł prawny łączący ściśle oznaczone osoby: wierzyciela ( creditor) i dłużnika ( debitor )

• powstawało z woli samych stron - poprzez zawarcie umowy ( contractus )

• mogło powstać poprzez popełnienie przestępstwa prywatnoprawnego ( delictum )

• zobowiązanie jednostronne - gdy jedna strona była tylko wierzycielem a druga tylko dłużnikiem np. pożyczka, obowiązek wypełnienia świadczenia przyrzeczonego w ściśle oznaczonej formie ( sponsio, stipulatio ); poprzez popełnienie deliktu; zobowiązanie spadkobiercy wobec zapisobiorcy

• zobowiązanie dwustronne - wzajemne obowiązki stron każda zarówno wierzycielem i dłużnikiem np. umowa kupna-sprzedaży.

Rzymskie systematyzacje prawa prywatnego.

I Znaczenie systematyki prawa.

- kazuistyczny charakter nie sprzyja systematyzacji w przestawianiu prawa

- znane są tylko dwa kompleksowe urzędowe zbiory ( kodyfikacje ) prawa:

• ustawa XII tablic

• edykt pretorski

II Systematyka ustawy XII tablic

- nie zachował się oryginał ustawy; tekst znany pochodzi z II w. p.n.e. - dzieło Sextusa Aeliusa Tripertita; oraz inne dzieła czy przekaz ustny.

- palingenezja - postępowanie odtwarzające zaginiony tekst na podstawie przekazów pośrednich.

SYSTEMATYKA USTAWY XII TABLIC:

• tablice 1-3: prawo procesowe

• tablice 4 i częściowo 5: spadkobranie

• tablica 5, częściowo: spadkobranie

• tablica 6: stosunki gospodarcze między rodzinami rzymskimi

• tablica 7: prawa sąsiedzkie

• tablica 8: przestępstwa naruszające interes obywatela

• tablica 9-10: niektóre normy prawa sakralnego i publicznego

• tablica 11-12: różne normy

III Systematyka edyktowa.

- systematyka edyktu pretorskiego wywodziła się z bieżącej działalności pretora jako urzędnika jurysdykcyjnego, przygotowującego postępowanie sądowe ( przez udzielenie skargi na podstawie ius civile bądź też na podstawie imperium samego pretora.

SYSTEMATYKA:

• część I - zasady dotyczące zakresu działania pretora i postępowania przed jego urzędem;

• część II i III - przypadki udzielania przez pretora ochrony prawnej przez udzielenie skargi-powództwa.

• część IV - sposoby egzekwowania orzeczeń sądowych

• część V - udzielanie ochrony prawnej przez pretora w trybie poza procesowym.

2. Systematyka Instytucji Gaiusa.

- największym powodzeniem w nauce prawa cieszył się opracowany w II w. n.e. podręcznik Gaiusa.

- dzieli prawo na dotyczące osób, rzeczy, skarg ( personae, res, actiones )

- podział rzeczy na materialne i niematerialne ( res corporales, res incorporales )

3. Systematyka pandektowa.

- sposób przedstawiania współczesnego prawa rzymskiego

- wyodrębnienie „części ogólnej prawa cywilnego” - przedstawia podmioty stosunków prawnych, pojęcie rzeczy oraz czynności prawne.

- w części szczegółowej: prawo rodzinne, prawo rzeczowe, zobowiązania i prawo spadkowe.

- systematyka przyjęta w większości nowoczesnych kodeksów prawa cywilnego.

Zdarzenia wywołujące skutki prawne.

II Działania prawne - pojęcie i klasyfikacja

1. Pojęcie

- zdarzenia zachodzące w świecie mogą być obojętne - nie wywołują skutków prawnych ( np. opady ) lub wywoływać określone skutki prawne ( zdarzenia prawne )

- zdarzenia prawne - mogą być niezależne od woli ludzkiej ( np. upływ czasu ) lub zależne ( działania )

- działania - mogą być niezgodne z obowiązującym prawem - ich skutki powstają niezależnie lub nawet wbrew woli działającego ( czyny niedozwolone ) lub zgodne z prawem ( czynności prawne lub akty prawne )

- Czynność prawna -oświadczenie woli zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych.

2. Czynności formalne i nieformalne.

Czynności formalne - oświadczenie woli złożone w ściśle określonej formie; uchybienie - nieważność.

• początkowo przeważały w prawie archaicznym

• nazywane negotia stricte iuris; wywodziły się z ius civile

• do ważności wymagały wypowiedzenia określonych słów i wykonania symbolicznych gestów.

• np. czynność przy użyciu spiżu i wagi:

• mancipatio - najstarsza forma kupna-sprzedaży

• • nexum - archaiczna forma pożyczki

• solutio per aes et libram - formalny akt umorzenia zobowiązania

• fiducia cum creditore contracto - rzeczowa forma zabezpieczenia wierzytelności.

• czynność in iure cessio - pozorny proces windykacyjny - przeniesienie określonych praw materialnych bądź niematerialnych ze zbywcy na nabywcę w obecności urzędnika.

• zobowiązania słowne sponsio, a następnie stipulatio.

Czynności nieformalne - dla ważności nie wymagały odpowiedniej formy, ale porozumienia obu stron

• uzyskały zaskarżalność dzięki działalności pretora

• oświadczenie woli mogło być złożone w dowolnej formie, a nawet w sposób dorozumiany.

• m.in. kontrakty konsensualne.

3. Czynności jednostronne i dwustronne.

Czynności jednostronne - do ich dokonania wystarczy oświadczenie woli tylko jednej strony np. sporządzenie testamentu, porzucenie rzeczy, zawłaszczenie.

Czynności dwustronne - wymagają zgodnego oświadczenia woli dwóch stron; największe znaczenie - umowy np. stypulacja kupno-sprzedaż:

- WSZYSTKIE UMOWY SĄ CZYNNOŚCIAMI DWUSTRONNYMI - ale skutek może być:

• jednostronnie zobowiązujący - np. pożyczka

• dwustronnie zobowiązujący - np. kupno-sprzedaż

4. Czynności miedzy żyjącymi i na wypadek śmierci.

- czynności inter vivos - wywołują skutki za życia stron np. pożyczka

- czynności mortis causa - skutki następują dopiero z chwilą śmierci osoby dokonującej czynności.

5. Czynności rozporządzające i zobowiązujące.

Czynności rozporządzające - powodują bezpośrednią natychmiastową zmianę w majątku osoby dokonującej czynności np. przeniesienie własności, ustanowienie prawa na rzeczy cudzej, zrzeczenie się wierzytelności.

Czynności zobowiązujące - nie powodują natychmiastowej zmiany, a jedynie rodzą zobowiązanie do dokonania w przyszłości czynności rozporządzającej np. przyrzeczenie posagu w drodze stypulacji, zobowiązanie do wykonania zlecenia ( mandatum )

- w klasycznym prawie rzymskim umowa-kupna sprzedaży ( empatio venditio ) była czynnością zobowiązująca i nie wywierała skutków rozporządzających ( dziś ), a rodziła zobowiązanie do wydania rzeczy.

6. Czynności odpłatne i nieodpłatne ( pod tytułem darnym )

• CZYNNOŚCI ODPŁATNE - na ich podstawie obie strony uzyskują wzajemne korzyści majątkowe np. w umowie kupna-sprzedaży ( kupujący rzecz sprzedający - cenę

• CZYNNOŚCI NIEODPŁATNE - tylko jedna ze stron czynności odnosi korzyści majątkowe np. darowizna, bezpłatne korzystanie z cudzej rzeczy ( commodatum , nieoprocentowana pożyczka, prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia.

7. Czynności przyczynowe ( kazualne ) i czynności abstrakcyjne ( oderwane )

Czynności przyczynowe - ważność uzależniona od istnienia przyczyny ich dokonania ( causa), czyli celu gospodarczego chronionego przez prawo; cel to nie pobudka ( wyobrażenie, pod wpływem których ktoś dokonuje danej czynności)

• np. kupujący płaci cenę aby otrzymać towar (causa), bo jest przekonany, że kupuje okazyjnie tanio (pobudka)

• jeśli się okaże że causa nie istnieje lub nie jest zgodna z prawem - czynność kazualna jest nieważna.

• traditio - typowa czynność kazualna; przeniesienie własności na skutek nieformalnego wydania rzeczy następowało tylko wtedy kiedy istniała iusta causa traditionis; gdy causa nie było nie następowało przeniesienie własności ( brak małżeństwa - brak posagu)

Czynności abstrakcyjne - ważne niezależnie od istnienia causa; „oderwane” od przyczyn ich zawarcia; czynności formalne - ich zaskarżalność zależała jedynie od dochowania właściwej dla danej czynności formy

Typowa czynność abstrakcyjna - stypulacja:

• gdy causa nie wyeksponowana uważano stypulację za czynność abstrakcyjną.

• do stypulacji można dołączyć causa: Czy przyrzekasz dać mi sto tytułem posagu ? Przyrzekam; wtedy z czynności abstrakcyjnej w kazualną.

• popularność stypulacji jako aktu abstrakcyjnego; niosła niebezpieczeństwo nadużyć ze strony wierzyciela - np. przy pożyczce mógł nie wydać pieniędzy, a dłużnik zobowiązany do zapłaty.

• jedynie pretor mógł udzielić exceptio doli; od przełomu II/III w. exceptio non numeratae pecuniae - zarzut niewypłaconych pieniędzy; przesunięcie ciężaru dowodu na wierzyciela.

8. Czynności fiducjarne.

- inaczej powiernicze; oparte na fides (zaufaniu)

- strony przenosząc własność rzeczy, prawo lub władztwo nad osobą ( poprzez mancipatio, in iure cessio) dodawały zastrzeżenie ( nuncupatio, pac tum fiduciae) iż nabywca zachowa się w określony sposób w stosunku do nabytej rzeczy, prawa czy osoby.

III Elementy czynności prawnej.

1. Essentialia, naturalia i accidentalia negotii.

ESENTIALIA NEGOTII - istotne elementy czynności prawnej; bez ich ustalenia nie można zawrzeć ważnej czynności prawnej np. przy kontrakcie kupna-sprzedaży - cena i towar; testament - wyznaczenie dziedzica.

NATURALIA NEGOTII - inne postanowienia wynikające z zasad słusznego sprawiedliwego obrotu prawnego; nie muszą być wyraźne określone przez strony.

ACCIDENTALIA NEGOTII - postanowienia nietypowe, dodatkowe; treść może być różna; najcześciej: warunek (condicio), termin (dies), polecenie (modus)

2. Warunek.

- zdarzenie przyszłe i niepewne od którego zależy skuteczność ( powstanie lub ustanie skutku ) czynności prawnej.

- czynność prawna z warunkiem jest ważna od samego początku, ale jej skuteczność jest ograniczona w czasie.

- warunkami nie były zdarzenia przeszłe i teraźniejsze oraz warunki niemożliwe do spełnienia - początkowo traktowano całą czynność za nieważną następnie pomijano sam warunek.

- podobnie jak ww. traktowano warunki sprzeczne z prawem lub o niemoralnej treści - jeśli będziesz tańczył publicznie na forum Romanum :D

- Rzymianie nie zezwalali na dodawanie warunku do sformalizowanych czynności dawnego prawa - actio legitimii: mancipatio, acceptilatio, in iure cessio, datio cognitoris.

1. Warunki zawieszające i rozwiązujące.

WARUNEK ZAWIESZAJĄCY - skutki czynności prawnej powstają dopiero po ziszczeni się przyszłego niepewnego zdarzenia np. dostaniesz bronx'a jak zdasz wszystkie egzaminy.

WARUNEK ROZWIĄZUJĄCY - czynność prawna jest od razu skuteczna, ale jej skuteczność ustaje po spełnieniu się przyszłego niepewnego zdarzenia np. będziesz wychodził na imprezy, dopóki nie wrócisz narąbany.

- nie można było go dodać do ustanowienia dziedzica.

2. Warunki potestatywne, kazualne i mieszane.

• potestatywne - spełnienie się tego niepewnego, przyszłego zdarzenia zależy od woli warunkowo uprawnionego np. jeśli się nie ożenisz, otrzymasz spadek.

• kazualne - przypadkowe; spełnienie się przyszłego niepewnego zdarzenia nie zależy w ogóle od woli warunkowo uprawnionego np.sprzedam ci plony, jak będzie urodzaj.

• mieszane - częściowo zależne od woli warunkowo uprawnionego, a częściowo nie.

1. Warunki dodatnie i ujemne.

dodatnie - polega na zmianie dotychczasowego stanu rzeczy np. dostaniesz niewolnika jeśli wyjdziesz za mąż.

ujemne - polegające na utrzymaniu dotychczasowego stanu rzeczy np. dostaniesz niewolnika jeśli nie wyjdziesz za mąż.

3. Termin.

- zdarzenie przyszłe, ale zawsze pewne od którego uzależniona jest skuteczność czynności prawnej:

- termin zawieszający - początkowy; dies a quo - powstanie skutków czynności prawnej odsunięte jest w czasie do momentu spełnienia się tego pewnego, przyszłego zdarzenia.

- termin rozwiązujący - końcowy; dies ad quem - przy nim skuteczność czynności prawnej ustaje po upływie tego terminu.

- termin może być określony albo ścisłą datą kalendarzową albo przyszłym pewnym zdarzeniem ( np. opady deszczu, śmierć osoby )

- często do czynności prawnej był dodawany zarówno termin zawieszający jak i rozwiązujący.

- za terminy uważano zdarzenia, które zazwyczaj występują, jeżeli nie zajdą okoliczności zakłócające normalny bieg rzeczy np. osiągnięcie dojrzałości, urodzenie dziecka.

4. Polecenie.

- nakłada obowiązek określonego zachowania się

- dodawany do czynności nieodpłatnych, jak darowizna, rozporządzenie ostatniej woli

- nie powoduje ograniczenia skuteczności czynności prawnej

- czynność prawna z modus byłą od razu ważna i skuteczna, a niewypełnienie polecenia przez osobę odnoszącą korzyści nie powodowało ustania skuteczności tej czynności.

- przez długi czas traktowane jako obowiązek moralny; w późnym cesarstwie ingerowano w przypadkach, gdy osoba obdarowana nie spełniała polecenia ( skarga o zwrot osiągniętych korzyści lub o wypełnienie polecenia )

IV. Oświadczenie woli i jego wady.

- w najstarszym prawie o ważności czynności prawnej decydowała jedynie forma

- pod koniec republiki zaczęto uwzględniać nie tylko wolę formalnie wyrażoną w słowach (verba) i gestach, ale również domniemaną intencję dokonującego czynności (voluntas)

- pierwszy raz uwzględniono domniemaną intencję spadkodawcy w causa Curiana; stopniowo w prawie klasycznym w czynnościach inter vivos.

- przypadki rozejścia się oświadczenia z wolą rzeczywistą:

• niezgodność celowa - oświadczenie woli nie na serio, symulacja i reservatio mentalis lub nieświadoma np. w przypadku błędu i dolus - nie wywołują żadnych skutków prawnych:

symulacja - czynność pozorowana; strony umawiają się, że dokonana czynności nie będzie wywoływać skutków prawnych; najczęściej do obejścia obowiązującego prawa; uznawana za nieważną gdy brano pod uwagę rzeczywistą wolę stron.

reservatio mentalis - jednostronnie zamierzona, nieujawniona jednak na zewnątrz niezgodność woli z oświadczeniem; złożenie oświadczenie bez zamiaru wywołania skutków prawnych; nie ma żadnego znaczenia prawnego ( dokonana czynność prawna była ważna)

error - błąd; mylne wyobrażenie o istniejącej rzeczywistości; co do obowiązującego prawa ( error iuris ) lub jego nieznajomość ( ignorantia iuris ): jedynie minores, kobiety, żołnierze i rustici - (osoby, które ze względu na miejsce zamieszkania lub zajęcie) mogli powołać się na ignoratia iuris;

• error facti - błąd okoliczności faktycznych; początkowo bez wpływu na ważność; potem możliwość uchylenia przy kontraktach konsensualnych - błąd brakiem porozumienia stron.

- nieznajomość faktu nie może powodować niekorzystnych skutków dla osoby oświadczającej swą wolę ( ignorantia facti non nocet); należało się powołać na to, że gdyby strona nie była w błędzie to nie dokonałaby w ogóle tej czynności.

- pobudki, które prowadziły do podjęcia czynności prawnej były w ius civile bez znaczenia; wyjątek:

• dolus - podstęp; zachodził gdy strona dokonywała czynności prawnej pod wpływem podstępnych zachowań i fałszywych informacji strony przeciwnej; czynność ważna, ale prawo pretorskie daje poszkodowanemu ochronę ( exceptio doli, actio doli, restitutio in integrum ) przed niekorzystnymi skutkami tej czynności.

• metus - groźba; czynność prawna pod wpływem groźby innej osoby; czynność ważna, a pretor udziela ochrony jak przy ww.

V Modyfikacja nieważnej czynności prawnej.

- czynność prawna powinna odpowiadać stawianym jej wymogom - inaczej nieważna ( bezwzględna)

- czynność prawna nieważna nierodni żadnych skutków prawnych.

- konwersja - „wstawianie” w miejsce nieważnej czynności prawnej innej, która rodzi podobne skutki prawne np.

• legat per vindicationem zastąpiony legatem per damnationem

• testament - kodycyl

• acceptilatio - pactum de non petendo

- konwalidacja - konwalescencja; np. zabroniona między małżonkami darowizna stawała się skuteczna po śmierci darczyńcy.

- ratihabitio - czynność prawna skuteczna dopiero po zatwierdzeniu jej przez samego działającego lub inną osobę; np. zatwierdzenie czynności przez pupila, który doszedł do dojrzałości.

VI. Skutki zdarzeń prawnych.

- skutkiem może być: powstanie, zmiana lub zgaśnięcie stosunku prawnego.

- czynności prawne mogą prowadzić m.in. do nabycia praw:

• nabycie pierwotne - prawa nie wywodzą się z praw poprzednika np. zawłaszczenie

• nabycie pochodne - prawo nabyte wywodzi się z praw poprzednika np. mancipatio.

NABYCIE POCHODNE

• nabycie pod tytułem szczególnym - sukcesja syngularna - za pomocą jakiejś czynności prawnej nabywa się jedno wyodrębnione uprawnienie ( nie rzutuje na inne uprawnienia zbywcy)

• nabycie pod tytułem ogólnym - sukcesja uniwersalna - za pomocą jednej czynności prawnej nabywa się ogół praw i obowiązków jakie przysługiwały poprzednikowi np. spadkobranie.

• charakter translatywny - uprawnienie przechodzi z jednej stron na drugą w całości bez zmian.

• charakter konstytutywny - nabywca uzyskuje nowe prawo, dotychczas niewyodrębnione z ogółu uprawnień, jakie miał do danej rzeczy zbywca np. właściciel gruntu ustanawia służebność, prawo emfiteuzy.

VII. Zastępstwo

- możliwość wyznaczenia zastępcy do dokonania czynności prawnej ze względu na nieobecność lub brak zdolności do czynności prawnej.

- naturalnymi zastępcami pater familias byli niewolnicy i osoby podległe jego władzy ( alieni iuris ) - to co nabyli wchodziło z mocy prawa w skład majątku jego właściciela bądź zwierzchnika familijnego.

- czynności prawne przysparzające dokonane przez niewolników i osoby alieni iuris wywoływały skutki bezpośrednio dla ich zwierzchnika - zastępstwo bezpośrednie.

- wolne osoby spoza familia nie mogły początkowo niczego nabywać dla pater familias; od II wieku p.n.e zaczęto przyjmować, że zarządca majątku lub opiekun ( tutor ) może nabyć posiadania dla osoby, w której imieniu zarządzał majątkiem, a następnie ( w drodze zasiedzenia) również własność; pod koniec okresu klasycznego możliwość ta została rozszerzona na wszystkich wolnych zastępców.

- zastępstwo pośrednie - osoby spoza familia które dokonywały czynności prawnych i przenosiły w drodze nowej czynności skutki swych działań na osobę zastępowaną; np. mandatariusz - na zlecenie nabywał określoną rzecz, a następnie przenosił ją do majątku mandata; negotiorum gestor oraz procurator - każda z tych osób wobec kontrahenta działała we własnym imieniu i dopiero następnie dokonywała rozliczeń z osoba zastępowaną.

- za osoby, które nie mogły w swoim imieniu podejmować czynności prawnych działał tutor bądź curator - w zasadzie działali oni jako zastępcy pośredni, w niektórych sytuacjach ( np. nabycie posiadania ) pełnili funkcję zastępców bezpośrednich.

Rozdział III. Źródła prawa.

Periodyzacja prawa rzymskiego.

• OKRES PRAWA ARCHAICZNEGO - od założenia Rzymu do I wojny punickiej - 264 r. p.n.e.

• OKRES PRAWA PRZEDKLASYCZNEGO - od 264 r. p.n.e. do 27 r. p.n.e. ( koniec republiki)

• OKRES PRAWA KLASYCZNEGO - 27 r. p.n.e. (początek pryncypatu) do 284 r. n.e. ( panowanie Dioklecjana); szczególny rozkwit nauki prawa.

• OKRES PRAWA POKLASYCZNEGO - 284 r. n.e. - do 565 r. n.e. (śmierć cesarza Justyniana I)

• prawo justyniańskie (lata 527-565 n.e.)

Źródła prawa w okresie archaicznym.

1. Zwyczaj ( mos, mos maiorum)

- zwyczaj - stosowany przez długi czas, niezmieniony sposób postępowania w określonych sytuacjach

- początkowo na nim opierał się porządek prawny

- np. przysługujące ojcu nad dziećmi ius vitae necisque, zakaz darowizn między małżonkami

- z czasem przejmowanie prawa zwyczajowego przez prawo stanowione ( długo podpierano się nim)

2. Leges regiae

- normy ogłaszane przez legendarnych władców ( począwszy od Romulusa) - ustawy królewskie

- obecnie uznaje się że są to normy spisane na początku republiki, a nazwa dla nadania im rangi.

3. Ustawa XII tablic

- charakter względnie całościowy; pierwsza z ustaw zajmujących się prawem prywatnym

- spisane w latach 451-450 p.n.e. ponoć na wniosek plebejuszy, którzy domagali się spisania dotychczasowego prawa zwyczajowego (niespisane było interpretowane na ich niekorzyść)

- kazuistyczne, przepojone elementami sakralnymi, odznaczało się formalizmem

- dotyczyło tylko obywateli rzymskich.

4. Leges i plebiscitia

- starożytna demokracja polegała na sprawowaniu władzy bezpośrednio przez obywateli ( zgromadzenia ludowe - comitia curiata, comitia centuriata, comitia tributa)

- na ww. uchwalano ustawy ( leges) obowiązujące wszystkich obywateli rzymskich (cives)

­- inicjatywę ustawodawczą posiadał uprawniony urzędnik - magistratus z ius agendi cum populo (konsul, pretor, dyktator) - przedstawiał projekt do akceptacji.

- głosowanie początkowo jawne potem tajne.

- ustawa ( do 339 r. p.n.e) wymagała zatwierdzenia senatu.

USTAWA (CZĘŚCI)

• praescriptio - imię wnioskodawcy, data zebrania komicjów i inne dane.

• rogatio - właściwa treść ustawy

• sanctio - postanowienia na wypadek naruszenia przepisów.

Ze względu na sankcję wyróżnia się:

• lex perfecta - nieważność czynności dokonanej wbrew przepisom ustawy

• lex minus quam perfecta - brak nieważności czynności dokonanej wbrew ustawie, a kara za jej dokonanie.

• lex imperfecta - brak nieważności i brak kary.

leges rogatae - uchwały zgromadzeń ludowych

leges datae - akty wydawane przez magistraturę na mocy upoważnienia zgromadzenia ludowego bądź senatu.

- dwie ustawy uchwalone w różnym czasie mogą się uzupełniać, nie mogą być sprzeczne -pierwszeństwo ustawy późniejszej ( lex posteriori derogat priori )

- concilia plebis - zgromadzenia plebejskie; uchwały plebsu - plebiscitia - początkowo obowiązywały tylko ich samym, od lex Hortensia (287 r. p.n.e.) - wszystkich obywateli.

Interpretacja ustawy XII tablic i początki rzymskiej jurysprudencji.

- początkowo interpretacją zajmowali się pontyfikowie (kapłani); na czele kolegium - pontifex maximus :

• nadzór nad prawem sakralnym

• ustalali dies fasti - dni w których można dokonywać czynności prawnych; dies nefasti - nie

• dopasowywali actio do konkretnej sytuacji.

- pontyfikowie starali się rozciągnąć przepisy na nowe sytuacje nieobjęte przez ustawę; powstanie:

• adoptio

• emancipatio

• testamentum per aes et libram

- Od Tiberius Coruncanius ( ok. 250 r. p.n.e.) - sekularyzacja jurysprudencji.

Źródła prawa w okresie przedklasycznym

1. Edykty urzędników.

- źródłami prawa nadal były zwyczaj oraz leges (oraz zrównane plebiscyty)

- powstanie edyktów (edicta) z rozwojem państwa i jego ekspansją;

- wydawane przez pretorów, namiestników prowincji, edyli kurulnych (jurysdykcja nad targowiskami)

- od 67 p.n.e. pretorzy związani wydawanymi przez siebie edyktami.

Funkcje prawa pretorskiego wg Papiniana:

• wspomagać - adiuvare - realizację przepisów ius civile

• uzupełniać - supplere - ius civile

• poprawiać - corrigere - niesłuszne wg pretora normy ius civile

- prawo tworzone przez urzędników ( ius honorarium ) - bardziej elastyczne i dostosowane do zmieniających się warunków.

II. Wpływ jurystów na rozwój i doskonalenie prawa.

- opinie jurystów rzymskich w tym okresie nie miały mocy prawnej;

- służyły w znacznym stopniu do rozwoju i doskonalenia prawa

- veteres zajmowali się głównie działalnością praktyczną tj.:

• cavere - układanie formularzy aktów prawnych

• agere - udzielnie pomocy stronom w procesie; układanie formularzy procesowych

• respondere - udzielanie porad prawnych (magistraturom, sędziom, osobom prywatnym)

- Sextus Aelius Catus ­- twórca jurysprudencji; autor Tripertita - zawiera tekst ustawy XII tablic, interpretacja poszczególnych jej przepisów, formuły legis actiones.

- Manilus Manilius; Marcus Iunius Brutus i Publius Mucius Scaevola - dali podstawy prawa cywilnego.

- Pod koniec okresu przedklasycznego - najwybitniejsi:

• Quintus Mucius Scaevola - autor Ius civile

• Servius Sulpicius Rufus -autor pierwszego komenta do edyktu; opracowanie ius honorarium.

Źródła prawa w okresie klasycznym.

I. Zaprzestanie uchwalania leges.

- nowa forma państwa - pryncypat ( panowanie Augusta) - nowy sposób tworzenia prawa.

- umacnianie się władzy cesarskiej

- pod koniec I wieku n.e. - zanik działalności zgromadzeń - wydawania leges.

II. Senatus consulta

- początkowo rolę zgromadzeń przejmuje senat

- w okresie archaicznym senat organem doradczym króla; w okresie republiki - doniosłe funkcje.

- początkowo wpływał pośrednio na zgromadzenie ludowe ( zatwierdzenie ustaw)

- od lex Publilia Philionis (339 r. p.n.e.) senat udziela z góry auctoritas patrum (zatwierdzenia)

- senatu consulata - uchwały senatu; będące wskazówkami dla magistratury; w okresie republiki nie były źródłem prawa prywatnego.

- pryncypat: senatu zaczął zajmować się zagadnieniami prawa prywatnego; uchwały - moc ustawy.

- zrównane z ustawami, ale nigdy nie nazywano ich leges.

- wniosek na posiedzeniu mógł zgłosić każdy senator (początkowo); z umocnieniem władzy princepsa, sam cesarz przedstawiał wniosek (jednogłośnie uchwalany) z czasem same oratio - wysłuchanie.

- na przełomie II i III wieku n.e. ta forma zanikła.

III. Uporządkowanie edyktów.

- w okresie pryncypatu ograniczenie wydawania edyktów przez urzędników.

- na polecenie cesarza Hardiana Salvius Iulianus uporządkowuje teksty edyktów pretora miejskiego i edyla kurulnego, pretora dla peregrynów (?) oraz namiestnika prowincji (ok. 130 r. n.e.)

- jednolity tekst edyktu został zatwierdzony przez senat, a wszelkie zmiany mógł dokonać tylko cesarz

- pretor stał się tylko wykonawcą prawa .

- ujednolicony tekst zaczęto nazywać dictum perpetuum lub edictum Iulianum/Salvianum/Hardianum

5. Konstytucje cesarskie.

- w miejsce leges i edicta - konstytucje cesarskie ( constitutiones )

- początkowo przybierały formę edyktów

- kierowane do ogółu; dotyczyły głównie kwestii administracyjnych; czasem prywatnoprawne.

- najsłynniejszy - Constitutio Antoniniana

- mandata - instrukcje dla urzędników (zwłaszcza namiestników prowincji)

- decreta - wyroki sądów cesarskich; proces nadzwyczajny - cognitio extra odrinem - cesarz - sędzia.

- rescripta - pisemna odpowiedź na pytanie prawne; stawiane przez urzędników czy zainteresowane strony procesu; od III w. n.e. wypierane przez opinie jurystów.

V. Prawotwórcza działalność prawników.

- prawnicy działają już w okresie przedklasycznym ( bez mocy prawa)

- cesarz August przyznaje prawo do udzielania wiążących opinii prawnych ( ius respondendi ex auctoritate principis )

- opinia wiązała sędziego; początkowo tylko w procesie, którego decyzja dotyczyła.

- dzieła prawników z ius respondendi zaczęto traktować jak prawo obowiązujące (źródło prawa)

- Hardian: jeśli 2 opinie są zgodne ->moc obowiązująca; jeśli nie -> rozstrzyga sędzia

- prawnicy wchodzili w skład rady cesarskiej (przygotowywała projekty reskryptów i dekretów)

Szkoły prawa i najwybitniejsi juryści.

- na początku pryncypatu, 2 szkoły:

• Marcus Antistius Labeo - szkoła prokuliańska - ustrój republikański

• Gaius Ateius Capito - szkoła sabiniańska - zwolennicy władzy cesarskiej.

- różnice pomiędzy szkołami nie dotyczyły kwestii istotnych

- kierunki prawa oparte na różnych szkołach filozoficznych;

• Sabinianie - filozofia stoicka

• Prokulianie - filozofia perypatetyka

- prawie wszyscy prawnicy pracowali w kancelarii cesarskiej - zanikanie sporów i samych szkół (II w.)

- najwybitniejsi prawnicy okresu klasycznego:

• CELSUS

• IULIANUS

• POMPONIUS

• PAPINIANUS

• PAULUS

• ULPIAN

• MODESTINUS

- tworzyli dzieła w formie zbiorów kazuistycznych rozstrzygnięć, elementarnych podręczników, komentarzy, opracowań monograficznych poszczególnych kwestii prawnych.

- dzieła większości nie zachowały się - głównie Digesta justyniańskie.

Instytucje Gaiusa

- napisane przez prawnika z II wieku n.e.

- Institutiones - elementarny podręcznik; składa się z 4 ksiąg

- zawiera instytucje prawne usunięte z kodyfikacji justyniańskiej: proces legislacyjny, mancipatio, in iure cessio, consoritum ercto non cito.

- księgi:

• I - dotycząca osób.

• II, III - dotycząca rzeczy.

• IV - dotycząca powództw.

Źródła prawa w okresie poklasycznym

1. Pierwsze zbiory konstytucji cesarskich.

- cesarz dominuje wszystkie organy władzy ( także ustawodawczą )

- wydaje konstytucje w formie leges generales ( nazywane leges ) i reskryptów;

- 395 r. - podział cesarstwa; od 429 r. - konieczność zatwierdzenia konstytucji w II części cesarstwa.

- liczność konstytucji - potrzeba uporządkowania w kodeksy:

• 
  
  CODEX GREGORIANUS (293 r.) - zbiór konstytucji od Hardiana do 293 r.)

• 
  CODEX HERMOGENIANUS (295 r.) - uzupełnienie ww.

• CODEX THEODOSIANUS ( 438 r.) - konstytucje od 312 r.; zbiór oficjalny - obowiązywały tylko konstytucje w nim zawarte i tylko w takiej wersji; głównie prawo publiczne; do prywatnego używano wcześniejsze kodeksy.

• NOVELLAE POSTTHEODOSIANAE - konstytucje wydane od 438 do 468 r.

2. Próby uporządkowania ius.

- ogromna ilość źródeł prawa w okresie poklasycznym nastarcza problemów.

- przyznanie mocy obowiązywania opiniom prawników bez ius respondeni z okresu klasycznego.

- dawne prawo zaczęto nazywać ius

- ustawy o cytowaniu - wskazówki jak postępować w przypadku dwóch sprzecznych opinii prawnych.

KONSTYTUCJA RAWEŃSKA ( 426 r.)

- najbardziej znana ustawa o cytowaniu

- moc obowiązująca maja jedynie pisma pięciu jurystów klasycznych:

• GAIUSA, PAPINIANA, PAULUSA, ULPIANA ,MODESTYNA

- w przypadku różnic decydowało zdanie większości, przy równej liczbie opinii - opinia Papiniana; gdy ten się nie wypowiadał w danej kwestii sędzia ma swobodę wyboru opinii.

- Po włączeniu raweńskiej do Kodeksu Teodozjańskiego dodano klauzulę, że można powoływać się na jurystów, których opinie przytaczało pięciu prawników - upadek reformy.

3. Upadek jurysprudencji i kultury prawnej.

- w okresie poklasycznym działalność jurystów traci na znaczeniu; pozostają anonimowi i zajmują się przeważnie przetwarzaniem dzieł okresu klasycznego:

Pauli Sententiae - zbiór zwięzłych zasad prawnych ( ostatnie lata III w n.e.)

Tituli ex corpore Ulpiani - elementarne opracowanie podręcznikowe (początek IV w. n.e.)

- kryzys gospodarczy przełożył się na kryzys „intelektualny”

- w praktyce zaczęto stosować prawo lokalne

- wulgaryzacja prawa - zanik niektórych instytucji prawnych.

- upadek kultury postępował znaczniej w Cesarstwie Zachodnim, we Wschodnim - powstanie nowych szkół prawniczych - Bejrut i Konstantynopol.

Źródła prawa justyniańskiego.

- Justynian I obejmuje rządy 527 r. n.e. - główny cel: zjednoczenie podzielnego cesarstwa oraz uporządkowanie prawa;Dzieła okresu justyniańskiego:

- codex vestus - zbiór konstytucji cesarskich;

- Digesta/Pandekta - wynik pracy komisji kodyfikacyjnej; wybór pism prawników

- Instytucje (533 r. n.e.)

- Codex repetitae praelectionis (534 r. n.e.) - nowa wersja kodeksu; zawiera konstytucje od cesarza Hardiana po Justyniana (prawo prywatne, karne, administracyjne, finansowe, kościelne)

- dzieła miały być pewnymi więc Justynian zabronił pisania komentarzy i porównywania go ze źródłami, z których zostało ułożone oraz dokonywania skrótów.

- Instytucje (Institutiones) - podręczniki do nauki prawa; wzorowane na Instytucjach Gaiusa; 533 r.

- Konstytucje wydawane po zakończeniu kodyfikacji - Nowele (Novellae) - uzupełnienie kodyfikacji.

- Corpus Iuris Civilis - KODEKS + DIGESTA + INSTYTUCJE + NOWELE + LIBRI FEUDORUM + USTAWY FRYDERYKA I i FRYDERYKA II( XI wiek )

Część I. Prawo dotyczące osób.

Rozdział IV. Osoby

Prawo dotyczące osób w systematyce Instytucji Gaiusa.

- podział Instytucji ze względu na grupy zagadnień dotyczących:

• osób (personae)

• rzeczy (res)

• skarg-powództw (actiones)

Osoby fizyczne.

1. Wolni - niewolnicy.

- położenie prawne zależy czy osoba była wolna czy też nie.

- niewolnicy traktowani jako rzeczy-osoby; podlegali swoim właścicielom ( wg ius gentium )

Powstanie niewoli:

• urodzenie w niewoli ( wyjątek favor libertatis - dziecko wolne gdy kobieta była wolna w momencie ciąży nawet przez chwilę)

• popadnięcie w niewolę:

• jeńcy,

• niewypłacalny dłużnik - okres archaiczny,

• osoba pojmana przez korsarzy

• skazani na dożywotnią pracę w kopalni

Sytuacja prawna

- sytuacja społeczno-ekonomiczna różna; sytuacja prawna - taka sama.

- nie mogą mieć żadnego majątku (peculium - do właściciela; w każdej chwili może być odebrane)

- nazywani instrumentum vocale - narzędzie mówiące.

- czynności na niekorzyść właściciela niewolnika, a przez niego dokonywane były nieważne

- właściciel nie odpowiadał za długi kontraktowe niewolnika ( nie chciano zawierać z nimi umów)

Pretor ustanawia skargi przeciw właścicielom z zobowiązań kontraktowych niewolników:

ACTIO DE PECULIO - gdy istniało peculium; właściciel odpowiada do jego wysokości; prawo dedukcji - potrąca własne należności, a dopiero potem spłaca wierzycieli wg kolejności zgłoszeń.

ACTIO TRIBUTORIA - gdy peculium na cele handlowe; gdy niewolnik zaciąga wierzytelności wyższe niż peculium, właściciel powinien podzielić to peculium między wierzycieli proporcjonalnie do wartości ich wierzytelności; bez prawa dedukcji; przy dokonaniu niewłaściwego podziału mógł być pozwany tą skargą.

ACTIO QUOD IUSSU - w przypadku czynności prawnych zawartych przez niewolnika z osobą trzecią na polecenie właściciela (iussum) odpowiadał on do pełnej wysokości zaciągniętego przez niewolnika zobowiązania.

ACTIO DE IN REM VERO - jeśli w wyniku zawartej przez niewolnika czynności powiększył się majątek właściciela, odpowiadał on do wysokości przysporzenia ( np. z zaciągniętej pożyczki niewolnik spłacił dług właściciela lub kupił niezbędną żywność)

ACTIO EXERCITORIA - za zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika ustanowionego kapitanem statku (magister navis) odpowiadał właściciel (exercitor) w pełnej wysokości, o ile zaciągnięte zobowiązanie mieściło się w granicach ustanowienia (praepositio) - czyli związane z powierzoną działalnością.

ACTIO INSTITORIA - gdy niewolnik kierownikiem przedsiębiorstwa lądowego, o ile zobowiązanie związane z prowadzeniem tej działalności (praepositio); właściciel odpowiada w pełnej wysokości.

- takie same zasady odpowiedzialności wobec pater familias przy zobowiązaniach zaciągniętych przes osoby alieni iuris

- zmiany przez pretora nie zmieniły zasady ius civile, że umowy zawarte przez niewolnika mogły jedynie polepszyć sytuację jego właściciela.

Odpowiedzialność deliktowa

delikt - przestępstwo prawa cywilnego

- osoba poszkodowana może zawsze wystąpić przeciwko właścicielowi niewolnika

- właściciel może uwolnić się od odpowiedzialności poprzez wydanie sprawy poszkodowanemu w drodze emancypacji (noxae datio) - odpowiedzialność noksalna.

- odpowiedzialność noksalna podążała za głową sprawcy ( odpowiada każdorazowy właściciel)

- w prawie późniejszym poszkodowany mógł się domagać kary pieniężnej od której właściciel mógł się uwolnić dokonując noxae datio.

- w przypadku sprzedaży należało nabywcę powiadomić o możliwej odpowiedzialności noksalnej.

- za przestępstwa prawa publicznego niewolnik odpowiadał sam.

- niewolnik nie mógł mieć rodziny; związki małżeńskie niewolników (contubernium) - bez skutków prawnych; dzieci z takich związków do właściciela ich matki (brak pokrewieństwa)

- w prawie poklasycznym faktyczne pokrewieństwo należało brać pod uwagę po wyzwoleniu gdy chciano zawrzeć związek małżeński.

- prawo justyniańskie bierze pokrewieństwo jako podstawę do dziedziczenia.

- właściciel do czasów justyniańskich wobec niewolnika prawo do życia i śmierci (ius vitae ac necis)

­- konstytucje starają się wprowadzić ograniczenia w zabijaniu i wykorzystywaniu niewolników.

Formalne i nieformalne sposoby wyzwolenia niewolnika:

wolnourodzony - wolni od urodzenia - liberi

wyzwoleniec - niewolnik, który otrzymał wolność - ingenuus

- sytuacja prawna wyzwoleńców nie zawsze była taka sama (mógł być cives albo preregrini deditcii)

SPOSOBY FORMALNE:

• manumissio testamento - poprzez testament; bezpośrednio - manumissio testamentaria directa; po śmierci ustanowienie go dziedzicem; lub poprzez prośbę do spadkobiercy o wyzwolenie niewolnika własnego lub obcego ( przez wykup) - manumissio testamentaria indirecta; manumissio fideicomissaria - patronem wyzwoleńca -wyzwalający go spadkobierca

• manumissio censu - umieszczenie na liście obywateli na prośbę właściciela; wychodzi z użycia za pryncypatu.

• manumissio vindicta - procedura in iure cessio przed pretorem; powodem był adsertor libertatis (obrońca wolności); pretor dokonywał addictio.

• manumissio in ecclesia - wyzwolenie w kościele wobec biskupa i wiernych gminy.

SPOSOBY NIEFORMALNE:

• inter amicos - w gronie przyjaciół

• per epistulam - przez napisanie listu

• per mensam ­- przez posadzenie niewolnika przy uczcie biesiadnej

Wyzwolenie nieformalne

- tylko faktyczne, a nie prawna wolność.

- może być przywrócony do stanu niewoli (vindicatio in servitutem) w każdej chwili przez właściciela.

- wyzwoleniec może prosić o opiekę pretora (zależy od jego dobrej woli - wyzwoleńcy pretorscy)

Lex Iunia Norbana (19 r. n.e.) - wyzwoleńcy nieformalni lub wyzwoleńcy >30 stawali się Latynami juliańskimi - upośledzona prawnie kategoria osób; podobni do Latynów kolonialnych; ich majątek po śmierci do właścicieli ( pozbawieni możliwości sporządzania testamentu i dziedziczenia przez niego)

- Latyn juliański mógł się stać obywatelem rzymskim:

• jeśli udowodnił iż pojął za żonę obywatelkę rzymską lub Latynkę i miał z nią jednoroczne dziecko (wszyscy dostają obywatelstwo rzymskie);Gdy Latyn umarł przed przeprowadzeniem odpowiedniego dowodu mogła to zrobić matka (dziecko i matka dostają status cives Romanus)

• odbył kilkuletnią (6 lub 3 letnią) służbę wojskową w straży miejskiej w Rzymie

• dostarczał przez 6 lat statek do przewożenia zboża z Egiptu do Rzymu

• gdy połowę swojego majątku (minimum 200 tys. sesterców) poświęcił na wybudowanie domu w Rzymie.

• prowadził w Rzymie przez 3 lata młyn mielący określoną ilość zboża.

- peregrini dediticii - najgorsza kategoria wyzwoleńców; przed wyzwoleniem były krępowane więzami w celu ukarania, wypalone piętno, doświadczane torturami, walczyli na arenie lub z dzikimi zwierzętami;

• nigdy nie mogli stać się obywatelami rzymskimi

• nie mogli przebywać w Rzymie i jego okolicach (:D) - pod rygorem kolejnego niewolnictwa.

- Latini Iuniani i peregrini dediticii - zrównani z wyzwoleńcami formalnie przez konstytucje Justyniana.

Ustawodawstwo Augusta dotyczące niewolników.

- ustawy dążyły do ograniczenia liczby wyzwoleń (utrata taniej siły roboczej, napływ obcych)

lex Fufia Caninia (2 r. p.n.e.) - ograniczenie liczby wyzwolenia; 2 - bez ograniczeń; następni zależnie od ogólnej ilości (ułamek); nie więcej niż 100.

lex Aelia Sentia (4 r. n.e.) - przy wyzwalającym >20 i niewolniku >30 nie można było wyzwolić jedynie za pomocą manumissio vindicta, a należało także powołać consilium i podać specjalne przyczyny wyzwoleń; nieważność wyzwoleń dokonywanych na szkodę wierzycieli oraz na szkodę patrona;

Sytuacja prawna wyzwoleńców.

- sytuacja gorsza niż ludzi wolnourodzonych.

- ograniczenia w prawie publicznym;

- prawo patronatu - patronem był wyzwalający; na rzecz którego wyzwoleniec wykonywał obowiązki

- zakaz zawierania związku małżeńskiego z osobami należącymi do stanu senatorskiego

- obowiązek alimentacyjny wobec patrona ( gdy ten bez środków musi łożyć na jego utrzymanie)

- nie może pozywać patrona do sądu bez zgody pretora, skarg infamujących w ogóle.

- patron dziedziczy(pierwotnie gdy brak testamentu lub wyzwoleniec nie miał sui heredes)

lex Papia Poppaea - prawo do dziedziczenia części po bogatym wyzwoleńcu (< 100 tys. sesterców); taka część jaka przypadała każdemu dziecku ( jeśli ma +2 dzieci; patron nie ma prawa do spadku)

- w przypadku rażącej niewdzięczności wyzwoleńca patron ma prawo do odwołania wyzwolenia

- obowiązek ochrony wyzwoleńca przez patrona m.in. w sądzie.

- prawo patronatu wygasa gdy patron dopuścił się przestępstwa wobec wyzwoleńca zagrożonego karą śmierci; w najstarszym okresie patron oszukujący wyzwoleńca - przeklęty (sacer) - wyjęty spod prawa; każdy może zabić.

- za cesarstwa- natulium restitutio - uznanie przez cesarza wyzwoleńca za osobę wolno urodzoną.

- dzieci wyzwoleńca były osobami wolno urodzonymi.

Osoby in mancipio i stany podobne.

W sytuacji podobnej do niewolników znajdowali się też:

PERSONAE IN MANCIPIO - osoby będące pod władzą pater familias w wyniku emancypacji; osoby wolne odsprzedane przez swojego zwierzchnika familijnego w celu uzyskania korzyści materialnych albo na skutek dokonania noxae datio; bliżej do alieni iuris niż niewolników.

-addictus - dłużnik oddany wierzycielowi na skutek postępowania per manus iniectionem aż do odpracowania zasądzonej kwoty.

- redemptus ab hostibus - człowiek wykupiony z niewoli za cudze pieniądze, aż do czasu uiszczenia kwoty wykupu.

- liber homo bona fide serviens - osoba wolna, która w dobrej wierze służyła u rzekomego pana jako niewolnik.

- colonus - w prawie poklasycznym; osoba wolna, lecz przywiązana do ziemi, której nie wolno jej było opuszczać ( glebae adscriptus)

II. Obywatele rzymscy - nieobywatele.

- normy prawne danego państwa dotyczyły tylko jego obywateli ( zasada personalności prawa)

- pilnie strzeżono dostępu do uzyskania obywatelstwa (szereg uprawnień)

SPOSOBY NABYCIA OBYWATELSTWA:

• poprzez urodzenie w iustum matrimonium - dziecko pozamałżeńskie otrzymuje obywatelstwo, jeśli miała je matka w chwili jego urodzenia.

• Latyni - poprzez samo osiedlenie się w Rzymie

• w drodze nadania (najczęściej całe grupy czy narody); w czasach cesarstwa - cesarz nadaje.

• lex Iulia et Plautia Papiria - (90-89 r. p.n.e.) - nadanie obywatelstwa wszystkim mieszkańcom Italii za złożenie bronii.

• Constitutio Antoniniana (212 r. n.e.) - cesarz Karakalla nadaje obywatelstwo wszystkim mieszkańcom państwa ( prawdopodobnie bez peregrini dediticii)

Latini veteres - z ius commercii ( prawo do uczestniczenia w obrocie gospodarczym) oraz ius conubii (prawo zawierania iustum matrimonium); możność posługiwania się prawem latyńskim (podobne do rzymskiego)

Latini coloniarii - mieszkańcy kolonii zakładanych na prawie latyńskim; bez ius conubii z ius commercii.

Peregrini - cudzoziemcy przebywający na terytorium Rzymu; mogli posługiwać się prawem państwa, którego byli obywatelami lub ius gentium; niektórzy z ius conubii i ius commercii.

- Cudzoziemcy-wrogowie wojenni bez żadnych praw.

III. Osoby sui iuris i alieni iuris.

sui iuris - osoby niepodlegające niczyjej władzy w rodzinie;

alieni iuris - osoby podlegające władzy zwierzchnika familijnego.

pater familias - naczelnik domu, któremu władzy podlegała cała rodzina;

• naruszenia praw pater - ochrona przez actiones in rem.

• może być nim jedynie obywatel rzymski, mężczyzna

• zróżnicowanie władzy:

• manus - nad żoną

• patria potestas - nad dziećmi

• dominica potestas - nad niewolnikami

• personae in mancipio - osoby wolne sprzedane pater familias przez innego p.f.

• spokrewnione uważano tylko osoby podlegające jednemu pater. - pokrewieństwo agnacyjne

• dzieci kontynuowały tylko rodzinę ojca, pod którego władzą się znajdowały.

• dziecko, które nie wchodziło pod władzę ojca od początku sui iuris; brak krewnych agnacyjnych.

• po śmierci pater familias - osoby mu podlegające - sui iuris ale z więzią agnacyjną.

• po dokonaniu emancipatio - uwolnienie spod władzy ojcowskiej ze zerwaniem z rodziną agnacyjną.

- pokrewieństwo agnacyjne mogło powstać poprzez przysposobienie oraz conventio in manum.

- pokrewieństwo kognacyjne - pokrewieństwo więzów krwii.

4. Zdolność prawna.

- tylko osoby sui iuris mogły być w pełni podmiotami praw i obowiązków; osoby alieni iuris nie mogły mieć własnego majątku, wszystko co nabywały -> dla pater familias.

- synowie alieni iuris z peculium castrense otrzymywali pewną zdolność prawną.

- zdolność prawna - możność bycia podmiotem praw i obowiązków; inna w prawie publicznym ( brak osób alieni iuris) inna w prawie prywatnym

- zdolność prawną w prawie prywatnym można nabyć z chwilą urodzenia (ojciec nie żyje lub nie może sprawować nad nim patria potestas - dziecko pozamałżeńskie)

Zdolność prawna zależy od:

• STATUS LIBERTATIS - wolny czy niewolnik.

• STATUS CIVITATIS - obywatel czy nieobywatel.

• STATUS FAMILIAE - alieni iuris czy sui iuris.

Zdolność prawna nie zależy od:

• wieku (może mieć nawet nasciturus pod warunkiem żywego urodzenia; curator ventris - ochrona praw dziecka poczętego)

• płci.

Utrata zdolności prawnej:

• śmierć

• utrata dotychczasowego status:

• capitis deminutio maxima - utracenie obywatelstwa i wolności; wyrok w procesie karnym; popadnięcie w niewolę u wrogów; ius postliminii - prawo powrotu; obywatel rzymski, który wraca z niewoli u wrogów odzyskiwał wszelkie prawa (bez posiadania i małżeństwa); fictio legis Corneliae - gdy zmarł w niewoli; to zmarł w chwili popadnięcia w nią (możność utrzymania testamentu)

• capitis deminutio media - utrata obywatelstwa z zachowaniem wolności; wygnanie na wyspę; ukaranie interdyktem aqua et igni.

• capitis deminutio minima - zachowanie wolności i obywatelstwa, ale zmiana pozycji w rodzinie; na skutek adrogatio, conventio in manum, oddania in mancipio lub zwolnienie z mancipium, na skutek: adoptio, emancipatio, diffarreatio.

Osoby prawne.

- przedmiotem praw i obowiązków w prawie rzymskim mógł być zespół osób;

- osobowość prawna gmin, kolonii na prawie rzymskim czy latyńskim ( w okresie republiki )

- dzięki przyznaniu osobowości prawnej możność uczestniczenia w obrocie gospodarczym jako całość.

- stowarzyszenia - otrzymały uprawnienia w okresie pryncypatu; związki osób: wykonujących wspólny zawód, podobnej sytuacji majątkowej ( np. kasy zapomogowe), związanych kultem pogrzebowym ( np. bractwa pogrzebowe)

- do założenia - 3 osoby; do istnienia - 1 osoba; czynności dokonuje organ - syndyk.

- w okresie chrześcijaństwa zdolność prawną uzyskały instytucje kościelne

- fiscus - majątek państwowy pozostawiony do dyspozycji cesarza; przechodził na następnego cesarza (majątek prywatny to patrymonium Caesaris)

- aerarium -skarb państwa należący do narodu rzymskiego.

- piae causa - fundacje dobroczynne zarządzane przez organizacje kościelne.

Rozdział V. Rodzina

Wprowadzenie.

- zawarcie małżeństwa - czynność nieformalna, prywatna

- prawo rzymskie uznaje prawne więzi tylko między ojcem, a dziećmi zrodzonymi z iustum m.

- osoby podlegające pater familias były mu podporządkowane.

Prawo małżeńskie.

1. Zaręczyny (sponsalia)

- małżeństwo mogło być poprzedzone zaręczynami - zapowiedź małżeństwa w przyszłości

- w prawie archaicznym - uroczysty kontrakt -sponsio; przez ojców małżonków lub ich samych.

- było to przyrzeczenie oddania przyszłej żony przyszłemu mężowi (pod groźbą kary pieniężnej)

- arrha sponsalicia - zadatek pieniężny; zwracany poczwórnie/podwójnie przez zrywającego; prawo poklasyczne; okres republiki i pryncypatu - brak kary za zerwanie zaręczyn.

2. Iustum matrimonium.

- małżeństwo bardziej jako instytucja o charakterze społecznym i obyczajowym niż prawnym.

- brak regulacji dot. sposobu zawarcia (czynność prywatna i nieformalna)

- affectio maritalis - trwała zgodna wola pozostawania w związku małżeńskim; jej wyrażenie - początek małżeństwa (nie faktyczne pożycie)

Wymogi iustum matrimonium:

• jeśli są sui iuris - sami wyrażają zgodę na zawarcie małżeństwa; alieni iuris - ich ojcowie.

• posiadanie conubium - prawo do zawarcia małżeństwa (posiadanie obywatelstwa lub przywileju ius conubii); plebejusze do 445 p.n.e. nie posiadali względem patrycjuszy; prawo poklasyczne - brak conubium między krewnymi (zawsze w linii prostej, boczna- do 4 stopnia)

• pod wpływem chrześcijaństwa zakazy (impedimenta matrimonii) - zakaz małżeństwa między chrześcijanami i Żydami.

Rozwiązanie małżeństwa:

• brak regulacji co do rozwiązania małżeństwa (jak i zawarcia)

• małżeństwo wygasa gdy braknie woli stron jego zachowania.

• pod wpływem chrześcijaństwa - kary za rozwód.

• divortium - wspólna wola rozwiązania

• repudium - jednostronna wola rozwiązania; w conventio in manum możliwe tylko przez męża;

• libellus repudii - pisemne oświadczenie rozwodu

• ponadto: poprzez śmierć, capitis deminutio maxima lub media jednego z małżonków.

3. Conventio in manu.

- wejście żony pod władzę męża lub jego ojca (jeśli mąż sam był alieni iuris)

- popularne w czasach archaicznych; rzadkie w końcu republiki.

Formy dokonania conventio in manu:

• CONFARREATIO - ponoć tylko dla patrycjuszy - w obecności kapłanów i 10 świadków

- funkcje kapłańskie mogli pełnić tylko urodzeni z małżeństw gdzie matka weszła pod władzę męża przez confarreartio.

- w okresie pryncypatu nie rodzi skutków prawnych; jedynie dla celów sakralnych.

• COEMPTIO

- za pomocą emancypacji - mąż kupuje władzę małżeńską od pater familias żony lub od niej samej jeśli jest sui iuris.

- dokonywane w obecności 5 świadków i libripensa.

- wychodzi z użycia w I wieku p.n.e.

• USUS

- wejście pod władzę męża w wyniku rocznego nieprzerwanego przebywania w jego domu

- usurpatio trinoctii - kiedy żona opuszcza dom na kolejne 3 noce - zrywa usus.

- wychodzi z użycia w I wieku p.n.e.

- coemptio fiduciae causa­ - okres prawa klasycznego; sposób pozbycia się niewygodnego dla kobiety tutora lub uniemożliwienia jej sporządzenia testamentu;

- kobieta po śmierci męża dziedziczy na równi z dziećmi

- Po rozwiązaniu małżeństwa połączonego conventio in manum mąż musi uwolnić żonę spod manus - poprzez diffarreatio lub remancipatio (przeciwne do coemptio i usus)

4. Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami.

STOSUNKI OSOBISTE:

- obowiązek wzajemnego szacunku

- niemożność wnoszenia przeciw sobie skarg infamujących (nawet po ustaniu)

- żona przychwycona na cudzołóstwie (adulterium) mogła być ukarana nawet śmiercią.

- uprawienia męża w stosunku do żony zależały czy była ona pod jego władzą (manus) czy nie.

- uprawnienia zawsze węższe: nie może sprzedać, zastawić, nie ma prawa życia i śmierci.

- sądownictwo domowe (iudicium domesticum) - względem żony w conventio in manum.

• żona przetrzymywana -rei vindicatio (arch.);Dioklecjan interdictum de uxoris exhibendis vel ducendis

STOSUNKI MAJĄTKOWE:

-podległość władzy męża lub jej brak zmienia pozycję żony w prawie majątkowym.

- bez conventio in manum - żona nadal dziedziczy w swojej rodzinie agnacyjnej; brak żadnych uprawnień majątkowych w rodzinie męża; kobieta po śmierci ojca - sui iuris; dziedziczy po nim; mąż nie ma prawa do tego majątku może dostać w zarząd - rozdzielność majątkowa.

- żona sui iuris wchodzi pod władzę męża; ten nabywa cały jej majątek; żona traci podmiotowość prawną; rodzaj sukcesji uniwersalnej.

- żona będąca pod władzą ojca na skutek conventio in manum wchodzi pod władzę męża - zrywa wszystkie więzi z dotychczasową rodziną agnacyjną; dziedziczy tylko po mężu; właścicielem majątku był mąż - wspólność majatkowa.

POSAG

- mąż zobowiązany ponosić koszty utrzymania żony i całego domu;

- w epoce prawa przedklasycznego - przysporzenie majątkowe - posag (dos)

- dos profecticia - posag ustanowiony przez ojca (dziadka) żony

- dos adventicia - posag ustanowiony przez samą żonę (sui iuris) lub inną osobę (np. dłużnik kobiety)

FORMA POSAGU:

• dotis datio - przeniesienie własności rzeczy posagowych.

• dotis dictio - jednostronne przyrzeczenie posagu.

• dotis promissio - przyrzeczenie posagu w formie stypulacji.

- w prawie poklasycznym w drodze nieformalnej umowy - polliciitatio dotis lub pactum dotale.

- ustanowienie posagu moralnym obowiązkiem ojca kobiety (zwłaszcza gdy wchodziła pod manus)

- dobra posagowe należą do męża; ograniczona alienacja gruntów posagowych.

- początkowo mąż nie zobowiązany do zwrotu posagu.

- po śmierci męża żona będąca pod jego manus dziedziczy po nim w kręgu sui heredes.

- w małżeństwach bez manus mąż zazwyczaj zapisywał legat na rzecz żony.

- zwrot posagu jedynie moralnym obowiązkiem (początkowo); od III w. p.n.e. - zobowiązanie prawne.

- zwrot w drodze stypulacji; pretor daje actio ex stipulatu o zwrot całego posagu.

- od II w. p.n.e. pretor udziela skargi actio rei uxoriae - o zwrot posagu; dobrej wiary!; prawo retencji dla męża - zatrzymania części majątku (nie więcej niż ½); zwrot nie natychmiastowy

- w razie śmierci męża żona może żądać zwrotu posagu od spadkobierców męża.

- 530 r. n.e. - zamiast action rei uxoriae - action ex stipulatu - wnoszona z mocy prawa; nie tylko w wyniku styupulacji.

Donatio ante nuptias.

- zakaz darowizn pomiędzy małżonkami

- w okresie poklasycznym zwyczaj darowizn przed zawarciem małżeństwa - donatio ante nuptias.

- darowizna zostawała u męża, żona może jej się domagać:

• po śmieci męża

• zawinionego przez męża rozwodu

- w innych przypadkach darowiznę zatrzymywał mąż.

- gdy pozostawały dzieci donatio przypada im, żyjący małżonek ma tylko - ususfructus darowizny.

- donatio propter nuptias - darowizna po zawarciu małżeństwa; prawo justyniańskie.

5. Ustawodawstwo małżeńskie Augusta.

LEX IULIA DE ADULTERIIS COERCENDIS (18 r. p.n.e.)

• wprowadzenie adulterium - przestępstwo; stosunek z zamężną kobietą

• stuprum - zrównane z ww.; stosunek z wdową lub panną

• adulterium i stuptum - przestępstwa prawa publicznego

• uznane związki tylko iustum matrimonium.

• obojętność wobec konkubinatu, przelotnych związków z niewolnicami, aktorkami,

• accusatio iure patris - prawo do zabicia cudzołożnika i kobiety przez ojca za adulterium.

• accusatio iure mariti - prawo do zabicia cudzołożnika i ukarania żony przez męża z manus; zobowiązany do repudium.

• accusatio satio iure extranet - proces karny; wytaczany po 60 dniach przez każdego gdy ojciec lub mąż pozostawali bierni w sytuacji adulterium.

• accusatio iure publico - proces karny przy stuprum

• adulterim i stuprum karane karą wygnania (relegatio) na wyspę i konfiskatą części majątku.

• lenocinium - przestępstwo męża nierozwiedzenia się z żoną cudzołożną;

LEX IULIA DE MARITANDIS ORDINIBUS ( 18 r. p.n.e.)

• obowiązek pozostawania w związku małżeńskim:

• mężczyźni: 25-60 lat

• kobiety: 20-50 lat

LEX PAPIA POPPAEA (9 r. n.e.)

- obowiązek posiadania dzieci

- w przypadku rozwiązania małżeństwa - obowiązek natychmiastowego „nowego”

- kobiety mają okres vacatio

- osoby uchylające się nie mogły otrzymać spadku (caelibes- single) lub połowę (orbi- bezdzietni)

- przysporzenia przechodziły na posiadaczy dzieci wymienionych w testamencie; w braku - państwo.

- osoby mające większą liczbę dzieci uprzywilejowane w uzyskaniu godności państwowych;

- ius trium liberorum - przywilej dla rodzica min. 3 dzieci; kobieta - pełna zdolność do czynności prawnych wraz z testamentem bez auctoritas tutoris; mężczyzna - może uchylić się od piastowania tuteli i kurateli; pełne prawa w prawie spadkowym (nawet aktualnie bezżenni)

- zakaz zawierania małżeństw między senatorami i ich potomstwem, a wyzwoleńcami

- zakaz zawierania małżeństw międy wolnourodzonymi a kobietami o nagannej reputacji (feminae famosae) - stręczycielki, cudzołożnice, aktorki (!) - uchylone w 320 n.e.

- celem ustawodawstwa: zwiększenie liczby obywateli rzymskich (osiągnięte)

6. Konkubinat.

- concubinatus - faktyczne trwałe pożycie mężczyzny z kobietą; brak conubium lub affectio maritalis.

- nabiera znaczenia z ustawami małżeńskimi; czasy Augusta

- popularność przynosi zakaz małżeństwa z żołnierzem oraz urzędników prowincjonalnych z kobietami z tej prowincji.

- dzieci z konkubinatu nie wchodziły pod władzę ojca (brak wobec nich uprawnień, ale i obowiązków)

- ww. nie dziedziczą po ojcu w dziedziczeniu beztestamentowym.

- możność wzajemnych darowizn.

- w każdej chwili związek może być zerwany (bez ujemnych skutków np. zwrot posagu)

- contubernium - pożycie mężczyzny i kobiety gdzie przynajmniej jedno jest niewolnikiem.

Patria potestas.

1. Wejście pod patria potestas.

- ojciec miał władzę ojcowską nad dziećmi:

• zrodzonymi z iustum matrimonium

• przysposobionymi

• legitymowanymi (okres prawa poklasycznego)

- dzieci nieślubne (libri naturales, spurii) nie wchodzą pod patria potestas; otrzymują status matki.

- okres cesarstwa:

• dziecko niewolnicy rodzi się wolne, gdy jego matka była wolna w chwili poczęcia bądź urodzenia - favor libertatis.

• dziecko pozamałżeńskie zrodzone przez Rzymiankę - od urodzenia sui iuris; bez pokrewieństwa z ojcem ( jedynie kognat matki i jej krewnych)

2. Urodzenie z iustum matrimonium.

- dyskusyjne by nabycia patria potestas było potrzebne uznanie dziecka przez ojca (tollere liberum)

­- domniemania ciąży:

• dziecko pochodzi z małżeństwa jeśli urodziło się nie wcześniej niż w 182 dniu po jego zawarciu i nie później niż w 300 dniu po rozwiązaniu małżeństwa.

• ojcem dziecka jest mąż matki ( możliwe do obalenia - gdy mąż był nieobecny)

3. Przysposobienie: adoptio i adrogatio.

ADOPTIO:

- adoptować można było tylko osobę alieni iuris

- za czasów Gaiusa dokonywana za pomocą mancipatio i in iure cessio.

- syn wychodził spod władzy ojca dopiero po trzykrotnej sprzedaży (ustawa XII tablic)

- syna należało 3x sprzedać, a następnie przeprowadzić pozorny proces windykacyjny (in iure cessio)

- adoptujący oświadczał przed pretorem, iż ma władzę nad tym dzieckiem, rodzony nie zaprzeczał - pretor dokonuje addictio - syn wchodzi do nowej rodziny agnacyjnej.

ADROGATIO:

- przysposabiany był dorosły mężczyzna sui iuris.

- sposób na kontynuację rodu w bezpotomnych rodzinach.

- osoba sui iuris stawał się alieni iuris (traci podmiotowość prawną)

- przysposabiany traci cały majątek na rzecz przysposabiającego (sukcesja uniwersalna)

- odbywało się przy współudziale zgromadzenia ludowego - comitia curiata; potem 30 liktorów (I w.)

- kolegium pontyfików bada czy nie narusza ono prawa sakralnego i czy nie na szkodę adrogowanego.

- od I w. p.n.e. adrogujący składa przysiegę (iusiurandum), że nie działa na szkodę adrogowanego.

- od pryncypatu można adrogować osoby niedojrzałe; od Dioklecjana - kobiety.

- adrogatio per rescriptum prinicipis ­­- adrogatio na prowincji; z braku kolegium; od Dioklecjana; z czasem w całym imperium; do czasów justyniańskich.

Justynian wprowadza:

- adoptio plena - adoptującym krewny wstępny adoptowanego, który zrywa wszelkie więzi prawne z dotychczasową rodziną.

- adoptio minus plena - adoptującym była obca osoba; adoptowany pozostawał pod władzą dotychczasowego ojca; prawo do beztestamentowego dziedziczenia po adoptującym.

- zmiana procedury na oświadczenie woli przed urzędnikiem, zarówno adoptującego jak adoptowanego (jeśli dojrzały musi wyrazić zgodę)

- możność adopcji przez kobietę, której dzieci zmarły.

4. Legitimatio.

- sposób wejścia pod patria potestas wykształcony w okresie dominatu.

- dotyczył dzieci zrodzonych w konkubinacie (libri naturales); stają się na równi dzieciom z iustum.

- 2 sposoby:

• legitimatio per subsequens matrimonium - zawarcie małżeństwa między konkubentami.

• legitimatio per rescriptum prinicipis - gdy małżeństwo niemożliwe; poprzez reskrypt cesarski wydany na wniosek naturalnego ojca.

2. Uprawnienia i obowiązki wynikające z patria potestas.

- granicę określa ius vitae ac necis (prawo życia i śmierci)

- prawo do zabicia dziecka już w okresie archaicznym ograniczane (obowiązek wychowania synów i pierworodnej córy, zakaz zabijania >3); możliwość zabicia kalekiego noworodka.

- iudicium domesticum ­­- śledztwo przeprowadzane w obecności najbliższych; jeśli ojciec chce ukarać dziecko karą śmierci; muszą oni zaaprobować wyrok.

- w okresie republiki obowiązek ukarania; za pryncypatu ograniczano możliwość karania.

- kodeks teodozjański (438 r. n.e.): zniesienie ius vitae ac necis.; zabójstwo dziecka szczególnie karane

• Możność porzucenia i sprzedania dziecka

- w celu ograniczenia sprzedaży w ustawie XII tablic przepis o utracie patria po 3 krotnej sprzedaży.

- fiducjarna sprzedaż dzieci do wywołania: emancipatio i adoptio.

- uprawnienia do porzucenia i sprzedaży dziecka ograniczane w konstytucjach cesarskich okresu poklasycznego (kara za porzucenie dziecka)

• Obowiązki:

- odpowiednie wychowanie zgodne z dobrymi obyczajami (bona mores)

- pietas - poczucie obowiązku wzajemnego, dobrowolnego służenia sobie; koniec republiki.

- obowiązek odpowiedniego wykształcenia zgodnego z pochodzeniem, stanem majątkowym;

- dzieci znajdujące się pod patria potestas dziedziczyły po swoim ojcu.

3. Wyjście spod patria potestas.

- patria potestas trwa aż do śmierci ojca niezależnie od wieku dzieci.

- wyjątkowo wychodzili spod niej synowie wybierani na najwyższe urzędy kapłańskie, córki-westalki.

- na skutek otrzymania przez ojca wyroku utracenia obywatelstwa lub skazania na roboty w kopalni.

- zawieszenie patria potestas gdy ojciec popadł w niewolę wojenną; do powrotu z niej.

W SPOSÓB SZTUCZNY:

- emancipatio - za pomocą mancipatio i in iure cessio; ojciec 3 x sprzedaje syna zaufanej osobie, która wyzwalała go za pomocą manumissio; w praktyce zaufany sprzedawał za pomocą mancypacji ojcu i ten go wyzwalał uzyskując prawo patronatu; córki czy wnuki sprzedawano raz.

- w okresie poklasycznym emancypacja przez reskrypt cesarski

- od Justyniana przez oświadczenie woli przed sądem.

- emancipatio powoduje, że syn wychodzi spod patria i staje się sui iuris, ale jednocześnie zrywa z nim wszelkie więzi pokrewieństwa agnacyjnego (wykluczony z kręgu dziedziców ustawowych)

4. Sytuacja prawa osób będących pod patria potestas.

- początkowo podobna do sytuacji niewolnika

- dzieci będące alieni iuris nie mogły mieć majątku

- ojciec może oddać synowi w faktyczny zarząd majątek - peculium.

- ojciec nie odpowiada za długi kontraktowe syna

- pretor czyni wyłom ww. i określa ściśle określone okoliczności udzielenia skargi przeciw pater.

- z końcem republiki zobowiązania kontraktowe zawarte przez mężczyzn traktowane jak zobowiązania cywilne - można wytoczyć przeciw synowi skargę i uzyskać wyrok zasądzający (bez egzekucji osobistej i bez majątkowej)

- Senatus consultum Macedonianum (69-79 r. n.e.) - zakaz udzielania synom pożyczek; udzielnie robi jedynie zobowiązanie naturalne, a dochodzenie jej zwrotu - exceptio senatus consulti Macedoniani - nawet gdy syn sui iuris.

- w przypadku popełnienia deliktu - odpowiedzialność noksalna

Ograniczona zdolność prawna majątkowa synów za czasów Augusta:

• peculium castrense - majątek darowany przez rodziców lub krewnych odbywającemu służbę wojskową lub to co w wyniku jej nabył - swobodne rozporządzanie za życia i po śmierci; gdy syn nie sporządził testamentu - do ojca.

• peculium quasi castrense - majątek w wyniku pełnienia różnych godności państwowych;

Konstantyn Wielki - to co syn dziedziczy po matce (bona materna) - jego własność; ojciec ma jedynie ususfructus;

Kolejni cesarze - rozciągali ww. na majątek ze spadkobrania, darowizny od wstępnych matki.

Justynian:

• peculium profecticium - majątek syna otrzymany od ojca; stanowi własność ojca.

• peculium adventicium - majątek nie pochodzący od ojca; własność syna; ojciec - ususfructus

Opieka (tutela) i kuratela.

Powołanie opiekuna.

- wyznaczenie opiekuna, niekiedy kuratora gdy osoba sui iuris nie może kierować swoimi czynami.

- tutela impuberum - podlegają jej niedojrzali mężczyźni i kobiety.

- tutela mulierum - przez pewien okres historyczny podlegały jej dojrzałe kobiety sui iuris.

Rodzaje tuteli:

- tutela testamentaria - poprzez testament

- tutela legitima - gdy ojciec nie wyznacza w testamencie; z mocy ustawy opiekę przejmują najbliżsi krewni agnacyjni - początkowo tylko mężczyźni w prawie poklasycznym kognacyjni i kobiety.

-tutela dativa - tutora wyznacza pretor (w braku krewnych i testamentu); lex Atilia - czyni to pretor urbanus; lex Iulia et Titia - na prowincji jej namiestnik; później - praetor tutelaris­ - specjalny urząd.

2. Tutela impuberum

- tutor zarządza majątkiem pupila i uczył go jak należy prowadzić sprawy majątkowe.

- po ukończeniu 7 lat pupil może dokonywać aktów przysparzających (powiększają majątek)

- czynności zobowiązujące i rozporządzające wymagają interpositio auctoritatis tutora.

Wygaśnięcie opieki:

- dojście do dojrzałości pupila (obowiązek rozliczenia przez tutora)

- śmierć tutora lub pupila

- capitis deminutio tutora lub pupila

- W przypadku niewłaściwej opieki:

• accusatio suspecti tutoris - może ją wytoczyć każdy; ma na celu odsunięcie nieuczciwego tutora testamentowego od sprawowania opieki; infamia.

• action rationibus distrahendis - wyznacza sam pupil po dojściu do dojrzałości przeciwko opiekunowi ustawowemu, który celowo sprzeniewierzył jego majątek o podwójną wartość tego majątku (in duplum)

• action tutelae - po 210 r. p.n.e.; skarga infamująca za pomocą, której zarówno opiekun jak i ex pupil mogli dochodzić swoich roszczeń.

3. Tutela mulierum.

- niezbędna w okresie XII tablic ze względu na wykluczenie kobiet z procesu legisakcyjnego i czynnościach formalnych;

- z czasem stała się przeżytkiem (m.in. wprowadzenie procesu formułkowego)

- dojrzała kobieta sui iuris samodzielnie rozporządzała swym majątkiem jedynie do ważniejszych czynności potrzebna była zgoda opiekuna:

• wyzwolenie niewolnika

• testament

• emancypacja

• zaciągnięcie zobowiązania o wielkiej wadze.

- tutoris optio - możliwość wyboru opiekuna przez żonę na mocy zapisu w testamencie zmarłego męża.

- ius trium liberorum -przywilej znoszący opiekę nad kobietami; (wyzwolenica - 4)

- Klaudiusz zniósł ustawową opiekę agnatów nad kobietami; rozszerza ius trium liberorum na kobiety, które dostarczyły statki służące do przewozu zboża z Egiptu do Rzymu.

- w II wieku n.e. pretor mógł zmusić tutora do udzielenia kobiecie zgody na akt przez nią dokonywany

- Opiekuna kobiet nie można było pociągnąć do odpowiedzialności za złe sprawowanie opieki.

4. Kuratela.

- dotyczyła majątku nie osób.

- cura furiosi - opieka nad osobami chorymi umysłowo

- cura prodigi - opieka nad marnotrawcami

- o konieczności ustanowienia kurateli decyduje rada familijna.

- W okresie XII tablic pretor (potem prefekt Rzymu i namiestnik prowincji) przeprowadzali cognitio - pozbawiające chorego lub marnotrawcę zarządu majątkiem i wyznaczali kuratora.

- Kuratorami z mocy prawa byli najbliżsi krewni agnacyjni potem kognacyjni ( w braku powołuje pretor)

- Z czasem kuratora wyznaczano osobom >25 (puberes minores viginti quinque annis)

- lex Laetoria - minor może prosić o ustanowienia kuratora do pomocy przy zawieraniu czynności prawnych (curator minorum); pretor udziela:

• exceptio - zarzut procesowy w razie niekorzystnych skutków prawnych działalności kuratora.

• restitutio in integrum - przywrócenie do stanu poprzedniego

- początkowo kurator był ustanawiany przez magistraturę na wniosek minora do podjęcia konkretnej czynności prawnej; od Marka Aureliusza - do każdej; z czasem - wszyscy minorzy mieli kuratora.

- Kurator nie posiada interpositio auctoritatis (jak tutor); udziela - consensus

- action negotiorum gestorum - pociagnięcie do odpowiedzialności kuratora przez minora.

Z czasem pretor ustanawia:

• curator hereditatis iacentis - dla strzeżenia nie objętej masy spadkowej

• curator ventris - dla ochrony interesów dziecka poczętego

• curator debilum persona rum - do pomocy starcom, chorym lub ułomnym

• curator absentis - do załatwienia spraw osób nieobecnych.

Zdolność do czynności prawnych.

- podział na osoby, które mogą i nie mogą samodzielnie dokonywać czynności prawnych.

- odrębność zdolności do czynności prawnych i zdolności prawnej.

- syn alieni iuris nie miał w zasadzie zdolności prawnej, ale mógł o ile był osobą dojrzałą, podejmować czynności prawne (skutki przypadały jemu zwierzchnikowi familijnemu)

- ograniczenie zdolności do czynności prawnych ze względu na:

• wiek

• stan umysłowy

• płeć

• marnotrawstwo

Ze względu na wiek:

• infames - dzieci poniżej 7 roku życia - pozbawione zdolności do czynności prawnych; mogą dokonywać tylko codzienne, drobne czynności; posiadały tutora.

• impuberes - osoby powyżej 7 r.ż. ; chłopcy do 14 r.ż., dziewczęta do 12; osoby niedojrzałe mogące dokonywać tylko czynności przysparzające; zgoda tutora na zobowiązujące i rozporządzające; jeśli zobowiązująco-przysparzająca - bez zgody tutora to była ważna tylko w części przysparzającej (negotium claudicans) - czynność kulejąca; może stać się skuteczna poprzez późniejsze zatwierdzenie przez pupila (po osiągnięciu dojrzałości) - ratihabitio.

- niedojrzali nie mogli zawierać małżeństwa ani sporządzać testamentu - ograniczona zdolność do czynności prawnych.

• puberes - mężczyźni powyżej 14 r.ż. - pełna zdolność do czynności prawnych; do 25 r.ż mogli mieć ustanowionego kuratora.

KOBIETY:

- zdolność do czynności prawnych kobiet zależała różnie w różnych okresach historycznych.

- do początków pryncypatu kobiety od 12 r.ż. miały nadal tutora - ograniczona zdolność do czynności prawnych.

- na ważniejsze akty rozporządzające zgodę musiał wyrazić tutor (np. wyzwolenie niewolnika)

- od czasów Augusta kobieta która urodziła 3 dzieci dostaje ius trium liberorum - pozbywa się opiekuna i ma pełną zdolność do czynności prawnych.

- od II w. n.e. kobiety wolnourodzone nie podlegały już tuteli.

PSYCHOLE:

- osoby chore umysłowo (furiosi) nie mogły dokonywać żadnych czynności prawnych.

- lucida intervalla - przerwa w chorobie, przebłyski w świadomości mają pełną zdolność do czynności prawnych.

- curator - sprawuje pieczę nad majątkiem psychola podczas choroby.

MARNOTRAWCY:

- traktowani podobnie jak chorzy umysłowo - trwonienie majątku; początkowo zwłaszcza rodowego.

- cenzor uznawał daną osobę za marnotrawcę (prodigus)

- wtedy pretor w drodze interdictio bonorum odbierał marnotrawcy: początkowo zarząd całym majątkiem,; w późniejszych okresach: zakaz dokonywania czynności umniejszających bądź obciążających majątek - ograniczenie zdolności do czynności prawnych.

- marnotrawca sam mógł dokonywać czynności przysparzających na czynności rozporządzające i zobowiązujące działa za niego kurator.

- Pewien wpływ na zdolność do czynności prawnych miała cześć obywatelska (utrata) - infamia.

- infamia mogła powstać poprzez dokonanie czynu haniebnego (bezpośrednio) lub na skutek wyroku w procesie karnym lub cywilnym np. z actio doli.

- Infamis nie mógł:

• być świadkiem przy czynnościach uroczystych np. mancipatio.

• występować w imieniu innych (być prokuratorem, kognitorem)

• nie może ustanawiać ww. zastępców.

- turpitudo - mniej sprecyzowana forma ujmy w czci obywatelskiej.

Część II. Prawo dotyczące rzeczy.

Rozdział VI. Rzeczy i ich podziały.

1. Pojęcie res w prawie rzymskim.

- res było pojęciem wieloznacznym; wyróżnia się:

- res corporales - pojedynczy, wyodrębniony, samodzielny przedmiot materialny, przeznaczony do obrotu.

- res incorporales - rzeczy niematerialne, majątek jako całość (patrimonium, bona) oraz mogące wchodzić w jego skład uprawnienia majątkowe.

2. Pożytki (fructus)

fructus naturales - rzeczy oddzielone od innej rzeczy w drodze normalnej eksploatacji gospodarczej i stanowiące przychód z tej rzeczy np. owoce z drzew, mleko, cielę krowy.

fructus pendentes - owoce przed oddzieleniem od rzeczy macierzystej; stanowią jej cześć np. wełna na owcy;

fructus separatii - samodzielny byt oderwany od rzeczy macierzystej

- z biegiem czasu kopaliny wydobywane z ziemi także nazywane mianem fructus.

fructus civiles - dochody uzyskiwane z rzeczy w drodze czynności prawnej np. czynsz z tytułu najmu.

Podziały rzeczy.

Podziały rzeczy w Instytucjach Gaiusa.

res in patrimonio - rzeczy mogące być przedmiotem majątku obywatela rzymskiego

res extra patrimonium - rzeczy nie mogące być przedmiotem majątku obywatela rzymskiego; np. res divisi iuris.

res divini iuris­ - rzeczy podlegające prawu boskiemu.

• res sacra­e - rzeczy święte; poświecone bogom najwyższym np. świątynie.

• res religiosae­ - rzeczy otoczone czcią, poświęcone kultowi zmarłych np. grobowce, urny.

• res sanctae - rzeczy uświęcone, oddane pod szczególną opiekę bogów np. mury miejskie.

res humani iuris - rzeczy podlegające prawu ludzkiemu.

• res publicae - rzeczy publiczne; należały do ogółu np. woda płynąca, brzegi morza.

• res privatae - rzeczy prywatne; mogą należeć do poszczególnych ludzi.

res in commercio - rzeczy przeznaczone do obrotu prawnego.

res extra commercium - rzeczy wyłączone z obrotu prawnego.

RES CORPORALES - rzeczy materialne: rzeczy, które można poznać za pomocą zmysłu dotyku.

RES INCORPORALES - rzeczy niematerialne; nie można ich dotknąć zmysłem.

Res mancipi - res nec mancipi.

• res mancipi - rzeczy, które w okresie archaicznym były dla Rzymian najcenniejsze np. grunty położone w Italii, najstarsze służebności gruntów wiejskich, niektóre zwierzęta pociągowe, uzbrojenie niezbędne do walki.

• res nec mancipi - inne niż res mancipi; nie tak bardzo cenne np. grunty prowincjonalne.

Przeniesienie własności:

- res mancipi - za pomocą mancipatio oraz zrównanej z nią in iure cessio.

- res nec mancipi - za pomocą nieformalnej traditio.

II. Inne podziały rzeczy w prawie rzymskim.

- res mobiles - rzeczy ruchome; mogą być przemieszczone bez zmiany ich istoty

- res immobiles - rzeczy nieruchome ; grunty i wszystko to, co z gruntem było trwale złączone.

Rzeczy oznaczone co do gatunku i rzeczy oznaczone co do tożsamości.

res fungibiles - rzeczy zamienne; należące do danego gatunku (genus); to co można zważyć, policzyć, zmierzyć;

- rzeczy niezamienne - oznaczone wg cech indywidualnych (species); rzeczy oznaczone co do tożsamości lub rzeczami oznaczonymi indywidualnie np. niewolnik.

- Przedmiotem kontraktu pożyczki mogły być tylko rzeczy zamienne, a przedmiotem np. użyczenia rzeczy oznaczone indywidualnie.

- Inne zasady przy niemożności wykonania zobowiązania na skutek zniszczenia rzeczy bez winy dłużnika.

Rzeczy zużywalne i nieużywalne.

- zużywalne - rzeczy, których normalne używanie prowadzi do ich zużycia jak np. żywność, pieniądze.

- nieużywalne - nie ulegają zużyciu na skutek ich normalnego użycia, jak np. nieruchomości, niewolnicy.

- przedmiotem komoda tu mogły być tylko rzeczy niezużywalne.

Rzeczy podzielne - rzeczy niepodzielne.

- podzielne - można podzielić na części bez zmiany ich właściwości i wartości np. suma pieniędzy.

- niepodzielne - nie można podzielić ich na części bez zniszczenia lub zmiany ich wartości np. rzeźba.

- ma znaczenie gdy rzecz była przedmiotem świadczenia, do którego było zobowiązanych kilku współdłużników lub uprawnionych kilka współwierzycieli.

- prawo do rzeczy niepodzielnych mogło przysługiwać kilku osobom - współwłasność w częściach idealnych.

Rzeczy pojedyncze - rzeczy złożone - rzeczy zbiorowe.

• Rzeczy pojedyncze - stanowią jedność pod względem gospodarczym jak i prawnym.

• Rzeczy złożone - rzeczy, na które składa się kilka pojedynczych elementów połączonych ze sobą w sposób trwały; stanowią jedność pod względem ekonomicznym i prawnym np. wóz; elementy tracą swój odrębny byt stając się częścią

• Rzeczy zbiorowe - zbiór rzeczy fizycznie samodzielnych, a istniejących jako całość tylko w sensie prawno-ekonomicznym np. biblioteka, stano zwierząt; zarówno cała rzecz jak i poszczególne części mogą być przedmiotem jednego prawa i jednej skargi.

Rozdział VII. Władanie rzeczami (prawo rzeczowe)

Formy władania rzeczami.

1. Własność.

- zakłada się, że wcześniej wykształciło się prawo jednostki na rzeczach ruchomych później nieruchomościach.

- początkowo podmiotem majątku jako całości byłą familia, a pater familias posiadał wyłączne prawo zarządu - teoria I

- własność była podzielona funkcjonalnie (na jednej i tej samej rzeczy prawa przysługiwały kilku pater familias - jeden miał grunt, inny prawo przechodu) - teoria II

- pojęcie własności już w ustawie XII tablic; rozumiane jako prawo; władztwo faktyczne - posiadanie.

- dopiero w okresie przedklasycznym i w późnej republice wykształcają się techniczne terminy na oznaczenie własności - dominium lub proprietas.

- erus, dominium, proprietarius - właściciel

- w okresie prawa poklasycznego zatarcie różnic pomiędzy własnością, a posiadaniem oraz pomiędzy własnością, a prawami na rzeczy cudzej; Justynian stara się przywrócić.

Rodzaje własności rzymskiej.

- Własność - pełne władztwo nad rzeczą (plena in re potestats); jednocześnie brak jednolitego pojęcia własności (typowe dla Rzymian :/ )

WŁASNOŚĆ KWIRYTARNA

- dominium ex iure Quiritium

- przysługuje tylko obywatelom rzymskim

- dotyczy res mancipi i res nec mancipi.

- tylko właścicielom kwirytarnym przysługiwała ochrona wg prawa cywilnego: rei vindicatio, actio negatoria.

WŁASNOSĆ BONITARNA

- powstaje w okresie przedklasycznym

- powstaje w wyniku nieformalnego wydania res mancipi nabywcy

- wg prawa właścicielem był nadal zbywca, nabywca miał tylko rzecz w swoim majątku.

- rzecz stawała się własnością nabywcy dopiero na skutek zasiedzenia; jednak już wcześniej pretor udzielał takiemu nabywcy ochrony - przyznanie skargi (actio Publiciana)

- inaczej nazywana własnością pretorską.

- przed upływem zasiedzenia istnieje podwójna własność (bonitarna i kwirytarna)- duplex dominium.

NIERUCHOMOŚCI W PROWINCJACH

- nieruchomości w prowincjach należały albo do ludu rzymskiego albo do cesarza.

- w okresie prawa klasycznego nie mogą być przedmiotem własności indywidualnej.

- praktycznie były w rękach osób prywatnych; teoretycznie - „posiadanie i użytkowanie”

- 292 r. n.e. Dioklecjan zrównuje grunty prowincjonale z italskimi - opodatkowanie.

WŁASNOŚĆ PEREGRYNÓW:

- peregryni nie mogli być właścicielami rzeczy wg ius civile.

- władanie peregrynów mogło być chronione jedynie przez pretora lub namiestnika prowincji.

- ww. mogli udzielić skargi z fikcją w formułce: si civis Romanus esset.

- od 212 r. n.e. [edykt cesarza Karakalli] przestaje być odrębną własnością.

- Gaius: w okresie prawa archaicznego i początkach przedklasycznego istniało tylko pojęcie własności kwirytarnej.

Uprawnienia właściciela i ich ograniczenia.

UPRAWNIENIA:

• ius possidendi - możność faktycznego władania

• ius utendi - używania rzeczy

• ius abutendi - zużycia rzeczy

• ius fruendi - możliwość pobierania pożytków

• ius disponendi - rozporządzania rzeczą (między żyjącymi czy na wypadek śmierci)

- W przypadku utraty rzeczy lub naruszenia jego uprawnień właściciel mógł skorzystać za pomocą actiones in rem z ochrony prawnej (ochrona petytoryjna)

- nieograniczone prawo własności - można zrobić co się chce (jeśli brak zakazu)

- utilitas publica - użyteczność publiczna; podstawa wszelkich ograniczeń własności.

- w prawie archaicznym ograniczenia głównie w sferze obyczajowej; ustawa XII tablic - prawo sąsiedzkie (interes sąsiada)

Ograniczenia w sferze prawa publicznego miały charakter:

• sanitarny: zakaz grzebania i palenia zmarłych w Rzymie (ustawa XII tablic)

• budowlany: zakaz wyjmowania swojej belki włączonej do konstrukcji cudzego domu; wolny pas gruntu wokół wszystkich ścian domu.

• komunikacyjny: umożliwienie dostępu do dróg i rzek publicznych - zezwolenie na przejazd.

• administracyjny: możność wywłaszczenia (pozbawienie własności) w celu pozyskania gruntu na cele publiczne.

- Munera publica - ciężary publiczne np. obowiązek utrzymania w należytym stanie dróg publicznych, obowiązek przekazywania poczty, płacenie podatków (tributa).

- ograniczenia wynikały także z działań samych właścicieli poprzez ustanowienie prawa na rzeczy cudzej lub zawarcie umowy (np. najmu)

- prawo własności - prawo elastyczne - na skutek odpadnięcia jakiegoś ograniczenia (np. wygaśnięcie umowy, służebności osobistej) prawo własności powraca do swych pierwotnych nieograniczonych rozmiarów.

- prawo własności - prawo bezwzględne - odsuwa innych od rzeczy; brak ingerencji; środki ochrony!

- Brak pojęcia własności podzielonej ani własności czasowej.

- Do właściciela nieruchomości należał nie tylko grunt, ale też słup powietrza nad nim oraz wnętrze ziemi z kopalinami pod nim.

Współwłasność.

- podmiotem własności mogą być pojedyncze osoby lub wiele osób jednocześnie (communio pro indiviso - współwłasność w częściach idealnych - każdy ma ułamkowy udział do rzeczy)

- udziałowiec swobodnie dysponuje tylko swoim udziałem; całością - wszyscy współwłaściciele

- consoritum ercto non cito - najstarsza wspólna współwłasność; na skutek dziedziczenia majątku przez sui heredes.

- w późniejszym prawie współwłasność powstawała na skutek dziedziczenia przez kliku współdziedziców, z tytułu spółki czy zmieszania rzeczy jednorodzajowych np. zboża.

- współwłaściciele mogli w każdej chwili dokonać podziału współwłasności umownie.

• Skargi o specjalnej budowie formułki - zawiera adiudicatio:

- actio familiae erciscundae - służy do podziału majątku spadkowego; ustawa XII tablic

- actio communi dividundo - powstaje później.

2. Posiadanie.

- posiadanie (possesorio) - władztwo faktyczne;

- posiadacz władztwa faktycznego (usus) mógł po upływie określonego czasu nabyć władztwo prawne

- kształtuje się w prawie archaicznym.

- ager publicus - grunty państwa rzymskiego oddawane obywatelom pod uprawę w zamian za płacenie czynszu; obywatele dostawali władztwo faktyczne, ale byli chronieni interdyktami.

Rodzaje posiadania

Elementy posiadania:

• corpore possidere - obiektywny; „trzymanie rzeczy w swoich rękach”

• animus possidendi - animus rem sibi habendi, subiektywny- wola zatrzymania dla siebie.

- Osobami mającymi corpus i animus może być właściciel, nabywca, a nawet złodziej.

- detentio - possesio naturalis - detencja; gdy ktoś ma jedynie corpore possidere;

• detentor miał possessio alieno nomine - włada rzeczą w cudzym imieniu - animus rem alieni habendi np. depozytariusz, komodatariusz, zastawnik, najmobiorca, usufruktariusz, usuariusz, emfiteuta i superficjariusz.

- Tylko posiadacz mógł nabyć własność przez zasiedzenie; possessio civilis - posiadanie prowadzące do zasiedzenia.

- Każdy posiadacz miał ochronę interdyktalną (prawem pretorskim); detentorowi taka ochrona nie przysługuje z wyjątkiem: prekarzysty, wierzyciela zastawnego, emfiteuty, superficjariusza, depozytariusza sekwestrowego.

- Ochrona interdyktalna nie zalezała od tytułu posiadania; przysługuje każdemu (także złodziejowi :/ )

• posiadanie wadliwe - possessio vitiosa - nabyte od przeciwnika albo siłą albo potajemnie albo prekaryjnie.

• posiadanie niewadliwe - possessio non vitiosa.

Przy nabywaniu owoców czy możliwości zasiedzenia mają znaczenie:

possessio malae fidei - posiadanie w złej wierze;

possessio bonae fidei - posiadanie w dobrej wierze; przekonanie o słuszności swojego władztwa.

- Zarówno posiadacze w dobrej jaki złej wierze dysponowali interdyktami.

Nabycie władania rzeczami.

I Nabycie własności.

- nabycie pochodne - alienacja; przeniesienie prawa własności (od kogoś)

- nabycie pierwotne - powstanie prawa własności.

MANCIPATIO

- najstarszy rodzaj przeniesienia władztwa prawnego res mancipi.

- w okresie XII tablic - akt uroczystego kupna; tylko dla obywateli rzymskich.

- czynność odbywająca się w obecności 5 świadków i libripensa.

- nabywca kładł na wadze odpowiednią ilość spiżu w zamian za rzecz.

- sprzedawana rzecz musiała być przyniesiona i przekazana kupującemu w czasie aktu mancypacji.

- przekształca się w akt abstrakcyjny: do nieodpłatnego przeniesienia prawnego władztwa nad rzeczą (darowizna); ustanowienie posagu (mancipatio dotis causa), fiducjarne przeniesienie własności (imaginaria venditio - pozorna sprzedaż)

- zaczyna służyć do przenoszenia władztwa nad osobami - oddawanie osób alieni iuris w mancipium (noxae datio, coemptio, adoptio i emancipatio)

- wychodzi z użycia w okresie prawa poklasycznego; za Justyniana - traditio.

IN IURE CESSIO

­- oparty na confessio in iure - uznanie przez pozwanego roszczeń powoda w postępowaniu in iure.

- pretor/namiestnik prowincji w I fazie procesu dokonywał addictio - przysądzenie przedmiotu sporu powodowi - pozorny proces windykacyjny.

- nabywca wygłaszał formułę że przedmiot należący do zbywcy należy do niego wg prawa Kwirytów

- zbywca nie zaprzeczał - pretor dokonuje addictio na rzecz nabywcy (powoda)

- akt abstrakcyjny za pomocą którego można przenieść władztwo nad res mancipi i res nec mancipi; odstępować władztwo nad rzeczami niematerialnymi np. odstąpić użytkowanie czy spadek.

- używane do dokonania adpotio oraz przy emancipatio.

- wychodzi z użycia w okresie prawa poklasycznego.

TRADITIO

- do przenoszenia prawa własności res nec mancipi

- nieformalne wręczenie rzeczy z ręki do ręki (dotyczy wyłącznie rzeczy materialnych)

- zbywca musiał być właścicielem

- musiała być zgodna wola przeniesienia własności (animus dominii transferendi et accipiedni)

- wręczenie rzeczy następowało na podstawie słusznego tytułu (iusta causa traditionis) - kupno, darowizna, ustanowienie posagu.

- w prawie klasycznym czynność typowo kazualna - przyczynowa; brak causa - nieważność czynności.

Rodzaje traditio:

• traditio brevi manu - osoba nabywająca była już posiadaczem naturalnym (komodatariusz, depozytariusz, usufruktariusz); sama wola zbywcy wystarcza do przeniesienia własności; wola wynika z iusta causa traditionis - zawartego aktu np. kupna lub darowizny.

• constitutum possessorium - zbywca przenosił własność rzeczy na nabywcę bez jej wydawania; na skutek samej umowy (solo animo)

• traditio longa manu - wskazanie nieruchomości z odległości.

• traditio symbolica - poprzez symboliczną czynność np. podarowanie kluczy do domu.

- W prawie justyniańskim na skutek zniesienia podziału na res mancipi i res nec mancipi, traditio zastępuje mancipatio i in iure cessio.

Inne pochodne sposoby przeniesienia własności:

• przysądzenie w procesie działowym (adiudicatio)

• legat windykacyjny

• zapłacenie litis aestimatio przez pozwanego.

- Przeniesienie własności było czynnością rozporządzającą.

- W prawie klasycznym sama umowa (np. kupna-sprzedaży) była jedynie czynnością zobowiązującą; nie powodowała ona przeniesienia własności, które następowało dopiero w wyniku odrębnego aktu jak mancipatio, in iure cessio czy traditio.

- W okresie poklasycznym: własność może być przeniesiona przez samo zawarcie umowy.

- NIE MOŻNA PRZENIEŚĆ NA NABYWCĘ WIĘCEJ PRAW NIŻ SAMEMU SIĘ POSIADA -

5. Usucapio i longi temporis praescriptio.

• dyskusyjne czy zasiedzenie było pochodnym czy pierwotnym przenoszeniem własności.

• zasiedzenie dziś zaliczane do pierwotnych sposobów przenoszenia własności.

• zasiedzenie (usucapio) znane już w prawie archaicznym; ustawa XII tablic;

• zasiedzenie prowadziło do nabycia praw własności jeśli ktoś miał faktyczne władztwo na rzeczą (posiadanie) przez 1 rok (ruchomości) lub 2 lata (nieruchomości)

- nabywca musi działać w dobrej wierze (bona fides

- wręczenie ma nastąpić na podstawie słusznego tytułu (titutlus) - jak w traditio.

- Rzeczy niemożliwe do zasiedzenia:

• res furtivae­ - rzecz skradziona; niemożliwe do zasiedzenia; z czasem

• rzeczy nabyte przemocą (lex Iulia et Plautia 78-63 r. p.n.e.)

• rzeczy wyjęte z obiegu

• zbiegli niewolnicy (później)

• rzeczy należące do skarbu państwa

• Usucapio pro herede.

- ma zmusić heredes extranei do szybkiego wypowiedzenia się czy przyjmują spadek)

- w przypadku nieobjęcia spadku przez heredes każdy może to zrobić i po dokonać zasiedzenia.

- nadzwyczajny sposób zasiedzenia: nie wymaga tytułu i początkowo (do czasów Marka Aureliusza) dobrej wiary; termin roczny dla ruchomości i nieruchomości.

• Usureceptio fiduciae causa.

- odzyskanie przez zasiedzenie własnej rzeczy przeniesionej fiducjarnie na inną osobę:

- fiducia cum creditore contracta - celem zabezpieczenia wierzytelności.

- fiducia cum amico contracta - w celu przechowania lub użyczenia rzeczy.

- gdy rzecz znalazła się ponownie w posiadaniu poprzedniego właściciela wówczas bez względu na tytuł i dobrą wiarę odzyskiwał on przez zasiedzenie własność:

• zawsze - fiducia cum amico

• po spłaceniu długu - fiducia cum creditore.

- Wg ius civile spod usucapio wyłączone były grunty prowincjonalne - właścicielem był lud rzymski (prowincje senackie) lub cesarz (prowincje cesarskie).

- Grunty prowincjonalne były oddawane w używanie z prawem pobierania pożytków osobom prywatnym (bez prawa nabycia własności kwirytarnej)

- longi temporis praescriptio - instytucja procesowa do ochrony posiadaczy gruntów prowincjonalnych; początkowo środek ten skuteczny tak długo jak pozwany był posiadaczem gruntu; za Dioklecjana traci na znaczeniu - zrównanie gruntów prowincjonalnych z italskimi.

- longi temporis staje się środkiem nabywania własności gruntów prowincjonalnych; może posłużyć się nim quasi-właściciel, który utracił posiadanie i dochodzi jego zwrotu, a także ten kto był pozwany o zwrot nieruchomości.

- Justynian łączy usucapio z longi temporis praescriptio;

• rzeczy ruchome zasiedzieć można za pomocą usucapio po 3 latach ich posiadania.

• nieruchomości - longi temporis praescriptio po 10 lub 20 latach (powód i pozwany mieszkają w różnych prowincjach)

Przesłanki konieczne do zasiedzenia rzeczy:

• res habilis - rzecz nadająca się do zasiedzenia

• titulus - posiadanie prowadzące do zasiedzenia musiało być oparte na słusznym i prawdziwym tytule np. ważnej umowie kupna-sprzedaży.

• fides - bona fides ściśle; dobra wiara; musi istnieć przy rozpoczęciu zasiedzenia; przy kupnie-sprzedaży dobra wiara musi być w chwili zawarcia umowy i wydania rzeczy.

• possessio - nieprzerwane władanie rzeczą z wolą zatrzymania jej dla siebie;

• tempus - czas; ruchomości: 1 rok potem 3 lata; nieruchomości: 2 lata potem 10 lub 20 lat.

- W prawie archaicznym zasiedzenie usuwało tzw. braki formalne - brak odpowiedniej formy (mancipatio, in iure cessio) przy przenoszeniu własności res mancipi oraz braki materialne - wymóg by zbywający był właścicielem rzeczy.

- W prawie justyniańskim zasiedzenie usuwało jedynie braki materialne.

6. Occupatio.

- zawłaszczenie - nabycie rzeczy niczyjej np. dzikimi zwierzętami, złowienie ryby, złapanie ptaka (:D); mienie nieprzyjaciela w czasie wojny znajdujące się na terenie państwa (łupy wojenne do państwa)

- za rzeczy niczyjej uważano także rzeczy porzucone świadomie przez właściciela (nie zgubił/utracił)

7. Acessio.

- nabycie własności poprzez połączenie

- rzecz o mniejszej własności połączona z rzeczą o większej wartości - własnością właściciela rzeczy głównej - accesio cedit principali.

- połączenie nieruchomości z nieruchomością:

• przymulisko (alluvio) - powolne osadzanie na jednym brzegu ziemi i mułu wymytego z dna lub drugiego erodującego brzegu.

• avulsio - oderwanie kawałka gruntu i przyłączenie go do gruntu sąsiada nie powodowało przejścia własności aż do chwili trwałego połączenia się oderwiska z nieruchomością.

• koryto rzeki, która zmieniła swój bieg przypadało właścicielom gruntów leżących po obu stronach rzeki.

• wyspa powstałą na środku rzeki stawała się współwłasnością właścicieli gruntów leżących po obydwu brzegach jeśli powstała ona po jednej stronie rzeki - własność właściciela „bliższego”

- połączenie ruchomości z nieruchomością

- nieruchomość zawsze rzeczą ważniejszą - rzecz połączona trwale z gruntem stawała się zawsze własnością właściciela gruntu - superficies solo cedit;

- nabycie własności przez właściciela gruntu następuje z chwilą połączenie uniemożliwiającego odłączenie.

- actio de tigno iuncto­ - przeciwko złodziejowi materiału budowlanego; na podwójną wartość; by nie burzyć domów (po zniszczonym budynku odżywała własność właściciela materiału)

- zachodziło gdy:

• inaedificatio - wzniesienie budynku

• implantatio - zasadzenie

• satio - zasianie

- połączenie ruchomości z ruchomością:

- rozstrzygane kazuistycznie

- ferruminatio - trwałe zespolenie materiału; rzecz przypada właścicielowi rzeczy głównej

- adplumbatio - część przyłączona mogła być rozpoznana i odłączona.

- przy zmieszaniu płynów (confusio) lub ciał stałych (commixtio) - w braku możliwości rozdzielenia powstaje współwłasność dotychczasowych właścicieli.

- przy zmieszaniu pieniędzy właścicielem staje się aktualny posiadacz.

- actio furti - skarga w przypadku połączenia w złej wierze przeciw osobie, która nabyła własność na skutek połączenia;

- w dobrej wierze - condictio z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia się.

8. Specifiactio.

- przetworzenie - gdy ktoś z cudzego materiału wykonał nową rzecz np. z winogron wino.

- wg Sabinianów nowa rzecz należała do właściciela materiału

- wg Prokulianów rzecz nalazała do tego kto ją wykonał - przetwórcy.

- media sententia - nabycie prawa własności zależne od tego czy produkt można przywrócić do stanu poprzedniego (właścicielem - właściciel materiału) czy też nie (właścicielem - przetwórca)

- roszczenia odszkodowawcze bądź dla właściciela materiału bądź dla przetwórcy za jego pracę.

9. Thesaurus.

- znalezienie skarbu - wartościowa rzecz, która daaawno temu miała właściciela i nie wiadomo kogo.

- początkowo traktowano jako część nieruchomości na której go odkryto (właścicielem - właściciel nieruchomości); za Augusta - do skarbu państwa; Hardian - ½ dla znalazcy, ½ dla właściciela nieruchomości - Justynian: skarb na gruncie znalazcy lub poświęconym stawał się jego własnością.

10. Fructus.

- pożytki - owoce; odrębnymi rzeczami dopiero z chwilą odłączenia od rzeczy macierzystej

- ich własność przypadała w zasadzie właścicielowi tej rzeczy;

- wyjątki: posiadaczom w dobrej wierze za uprawę i troskę, usufruktuariuszowi i emfiteucie na podstawie ich uprawnień, dzierżawcy na podstawie zawartej umowy dzierżawy.

- właściciel, posiadacz w dobrej wierze oraz emfiteuta stawali się właścicielami owoców już w chwili ich odłączenia od rzeczy macierzystej (separatio)

- użytkownik - usufruktuariusz i dzierżawca z chwilą ich objęcia (perceptio)

W niektórych przypadkach (np. przy rei vindicatio) brano po uwagę:

• fructus percepti - czy owoce zostały zebrane po oddzieleniu

• frutus neglecti/percipiendi ­- czy zostały zaniedbane, nie zebrano

• fructus consumpti - czy zostały zużyte.

• fructus extantes - czy też nadal istnieją.

II. Nabycie posiadania.

- posiadanie można nabyć poprzez własne działanie, za pośrednictwem swego niewolnika lub dziecka in potestate; w prawie klasycznym: procuarator (zarządca cudzego majątku) i tutor.

- procurator i tutor jedynie przy nabyciu posiadania pełnili rolę zastępców bezpośrednich, w innych przypadkach byli tylko zastępcami pośrednimi.

- Przy nabyciu posiadania w sposób pierwotny akt objęcia rzeczy w fizyczne władanie musiał być wyraźny (dowód animus)

- Detentor nie mógł stać się posiadaczem na skutek jednostronnej zmiany woli - „nikt nie może sam sobie zmieniać podstawy posiadania”

- Utrata posiadania: gdy traci się jednocześnie: corpus i animus;

• utrata samego corpus powodowała utratę posiadania w przypadku definitywnej utraty rzeczy np. ucieczka dzikiego zwierza, zniszczenie rzeczy.

• można zachować posiadanie solo amino (tracą tymczasowo corpus) np. pozostawienie narzędzi na polu, zbiegły niewolnik.

• przekazanie rzeczy w detencję innej osobie nie oznacza utraty posiadania

• wyjątkowo solo amino, bez uraty corpus­ w przypadku constitutum possessorium.

Ochrona władania rzeczami.

1. Ochrona własności (ochrona petytoryjna)

- własność chroniona była za pomocą actiones in rem, skarg skutecznych erga omnes - każdego kto naruszał prawa właściciela;

- powództwa petytoryjne:

• ochrona własności kwirytarnej - rei vindicatio, actio negatoria.

• ochrona własności bonitarnej - actio Publicana.

- właściciel będący jednocześnie posiadaczem rzeczy mógł skorzystać także z interdyktów posesoryjnych.

REI VINDICATIO

- przysługiwała właścicielowi kwirytarnemu, który został pozbawiony posiadania rzeczy.

• w okresie procesu legisakcyjnego

właściciel mógł wystąpić ze skargą windykacyjną realizowaną za pomocą legis actio sacramento in rem - przeciw posiadaczowi, który rościł sobie prawo do rzeczy (contravindicatio)

- jeśli pozwany nie dokonał contravindicatio, pretor poprzez addictio przyznawał sporną rzecz powodowi; jeśli dokonał - w toku dalszego postępowania strony ustanawiały sacramentum.

- sędzia orzekał czyje sacramentum jest iustum - wygrana procesu.

- na czas trwania sporu pretor wg swojego uznania tymczasowe posiadanie powierzał jednej ze stron.

- praedes litis ac vindiciarum­ - ręczyciele tego, że ww. odda przeciwnikowi przedmiot sporu wraz z owocami jeśli jego sacramentum okaże się iniustum.

- gdy tymczasowy posiadacz nie chciał zwrócić rzeczy, wygrywający mógł dochodzić swych pretensji od ręczycieli bądź wszcząć postępowanie egzekucyjne wobec strony przegranej.

• uproszczenie - postępowanie per sponsionem

- powód żądał od pozwanego złożenia sponsio praeiudicialis - pyta przeciwnika, czy przyrzeka zapłacić 25 sesterców, jeśli się okaże, iż niewolnik, o którego toczy się spór, jest jego wg prawa Kwirytów.

- zawarta sponsio daje możnośc wytoczenia legis actio per iudicis (arbitrive) postulationem­ - brak ryzyka utraty sacramentum; zwycięstwo w tej legis actio = uznanie prawa powoda do spornej rzeczy.

- zwycięski powód nie żądał zapłacenia kwoty; ma ona charakter prejudycjalny.

- w czasie prowadzenia procesu pozwany pozostawał posiadaczem rzeczy - konieczność drugiej sponsio - pozwany przyrzeka zapłacić równowartość rzeczy, jeśliby wyrok z pierwszej sponsio zapadał na korzyść powoda, a pozwany nie wydał mu rzeczy.

• w okresie procesu formułkowego:

- właściciel kwirytarny pozbawiony posiadania rzeczy występował z formula petitoria przeciw każdemu posiadaczowi kwestionującemu jego uprawnienia.

- prawdopodobnie już w prawie klasycznym zezwolono na wytaczanie rei vindicatio przeciw fikcyjnym posiadaczom (podstępnie pozbyli się rzeczy spornej oraz tym którzy bezpodstawnie wdali się w spór twierdząc, że są w posiadaniu spornej rzeczy by zwrócić w ten sposób uwagę na siebie ?!)

- przy rei vindicatio, jak przy każdej actio in rem - swoboda wdania się w spór

- zazwyczaj równocześnie z rei vindicatio wytaczano powództwo o charakterze in personam o okazanie rzeczy ruchomej (actio ad exhibendum) lub interdictum quem fundum (o nieruchomości)

- pozwany, który nie podejmował obrony (nie dawał się w spór - indefensus), tracił posiadanie rzeczy.

- W przypadku kwestionowanie przez pozwanego uprawnień powoda następuje ugruntowanie sporu (litis contestatio) i przekazanie sprawy do rozstrzygnięcia sędziemu.

- ciężar przeprowadzenia dowodu spoczywał na powodzie (musi udowodnić, ze jest właścicielem)

- trudne do udowodnienia; najczęściej mówił że przez zasiedzenie - musi udowodnić jedynie przesłanki konieczne do zasiedzenia.

- w procesie formułkowym pozwany kwestionował jedynie prawa powoda ( w legisakcyjnym zarówno powód jak i pozwany musieli udowodnić swe prawo do rzeczy)

- Celem rei vindicatio - uznanie praw właściciela-powoda i odzyskanie przez niego posiadania rzeczy.

- Jednak w procesie formułkowym sędzia mógł wydać wyrok zasądzający tylko na określoną kwotę $.

- klauzula arbitralna - restytucyjna; środek nakłonienia pozwanego do zwrotu rzeczy gdy było wiadome ze przegra proces.

- Gdy wezwanie pozwanego nie skutkowało - sędzia wzywa powoda do zaprzysięgnięcia wartości rzeczy spornej ( + utracone zyski); określoną kwotę sędzia umieszcza w condemnatio.

- klauzula arbitralna umożliwiała pozwanemu uniknięcia niekorzystnych skutków litis contestatio w przypadku dobrowolnego zwrotu rzeczy przed wydaniem wyroku.

• w okresie procesu kognicyjnego

- dopuszczono zasądzenia na wydanie rzeczy w naturze i do egzekucji zgodnej z treścią wyroku.

- Jeśli sporna rzecz przynosiła pożytki, wygrywający powód mógł żądać zwrotu tych owoców;

- pozwany - posiadacz w złej wierze musiał zwrócić powodowi wszystkie zebrane owoce (fructus percepti) także - fructus neglecti.

- pozwany - posiadacz w dobrej wierze - nie musi zwracać owoców do momentu litis contestatio; staje się posiadaczem w złej wierze.

- Wygrywający powód miał obowiązek zwrócić pozwanemu równowartość poczynionych nakładów lub zezwolić mu na ich zabranie:

- posiadaczowi w dobrej wierze musiał właściciel zwrócić

• nakłady konieczne - impensae necessariae- trzeba koniecznie ponieść by nie pogorszyć rzeczy np. leczenie niewolnika.

• nakłady użyteczne - impensae utiles - nie były konieczne, ale podnosiły wartość rzeczy np. wydatki na kształcenie niewolnika.

- ius retentionis - do chwili zwrócenia nakładów pozwany miał prawo zatrzymania rzeczy; posiadaczowi w złej wierze tylko z tytułu roszczenia o nakłady konieczne.

• nakłady zbytkowe - impensae voluptuariae - mogły być zabrane przez pozwanego; w prawie klasycznym - posiadacza w dobrej wierze; w prawie justyniańskim - także posiadacza w złej wierze); ius tollendi - możliwe gdy nie doprowadzi do zniszczenia rzeczy.

ACTIO NEGATORIA

- wytaczał właściciel kwirytarny, który nie utracił posiadania rzeczy, ale był w inny sposób naruszany w wykonywaniu swych uprawnień, a naruszający twierdził, iż ma do tego prawo.

- właściciel zaprzeczał istnieniu prawa na rzeczy np. służebności,zastaw, przechódu czy ususfructus.

- właściciel, któremu wybijano szyby - skarga in personam z tytułu bezprawnego wyrządzenia szkody.

- powód musiał udowodnić, że jest właścicielem kwirytarnym (udowadniał nabycie prawa właśności aż do nabycia pierwotnego) oraz że jego uprawnienia są naruszane.

- pozwany musiał udowodnić ewentualnie że ma prawo do naruszania cudzej własności (np. przysługuje mu służebność)

- powód domagał się stwierdzenia iż jego własność jest wolna od spornego ograniczenia i zaprzestania naruszania jego uprawnień; ponadto mógł żądać odszkodowania, przywrócenia do stanu poprzedniego oraz zabezpieczenia, że zakłócenia się nie powtórzą (cautio de non amplius turbando)

- w razie „powtórki” wystarczyło wytoczyć actio ex stipulato (bez kolejnego actio negatoria)

ACTIO PUBLICANA

- do ochrony własności bonitarnej; powstaje w I wieku p.n.e.

- skarga z zastosowaniem fikcji udzielana przez pretora nabywcy, który własność nabywał przez zasiedzenie (nieformalne przeniesienie własności poprzez traditio)

- fikcja: traktowanie powoda tak jakby czas potrzebny do zasiedzenia już minął (jakby był właścicielem kwirytarnym)

- dla tych, którzy nie mogą wytoczyć rei vindicatio, a na niej wzorowana.

- może wytoczyć ją także właściciel bonitarny pozbawiony posiadania rzeczy.

- musiał on udowodnić, iż są spełnione wszystkie przesłanki potrzebne do zasiedzenia (bez tempus)

- podobnie jak w rei vindicatio: dochodził on odzyskania posiadania rzeczy oraz kwestia pożytków i nakładów.

- w procesie formułkowym następowała tylko condemnatio pecunaria.

- actio Publicana stanowiła ochronę względną - skuteczna tylko względem osoby gorzej uprawnionej.

- właściciel bonitarny vs. właściciel kwirytarny - w zasadzie przegrywa bonitarny; wyjątek:

- nieuczciwy właściciel kwirytarny wydał res mancipi za pomocą traditio, a później, po wejściu w jej posiadanie, nie chciał rzeczy oddać i przeciwko actio Publicana bronił się, że ma lepsze prawo do rzeczy (exceptio iusti dominii).

- wtedy właściciel bonitarny replikował ekscepcją (exceptio rei venditae ac traditae) jeśli nabył rzecz lub exceptio doli, jeśli nabył ją z innego tytułu np. posagu - wygrywał odzyskując posiadanie spornej rzeczy bądź jej równowartość pieniężną.

- gdy sądziło się dwóch właścicieli bonitarnych

- lepsze czy gorsze prawo zależy od tego czy nabyli rzecz sporną od tej samej osoby czy 2 różnych.

- od jednego - wygrywa ten kto nabył pierwszy; dwóch różnych niebędących właścicielami - wygrywa ten, który w chwili litis contestatio był posiadaczem spornej rzeczy.

- Actio Publiciana posługiwał się zarówno właściciel bonitarny, który w sposób nieformalny nabył res manicipi, jak i ten, kto w dobrej wierze nabył rzecz od niewłaściciela.

- Actio Publicana mógł wytoczyć właściciel kwirytarny, jeśli obawał się trudnego rei vindicatio oraz peregryn, który nigdy nie mógł posłużyć się rei vindicatio ( formułka z fikcja si civis Romanus esset)

ŚRODKI OCHRONY WYNIKAJĄCE ZE STOSUNKÓW SĄSIEDZKICH:

• Actio aquae pluviae arcende - skarga przeciwko właścicielowi nieruchomości, który zmienił naturalny odpływ wody deszczowej; domaganie się rozebrania konstrukcji (np. tamy); w prawie justyniańskim służyła też zabezpieczeniu w przypadkach szkody powstałej na skutek odwodnienia gruntu.

• Actio finium regundorum - skarga o wytyczenie zatartych granic; confinium - pas ziemi pomiędzy dwoma gruntami nie można było uprawiać ani też zasiedzieć; agrimensores­ - wyznaczali zatartą granicę; rozstrzygali 3 arbitrzy; gdy spór dotyczył pasa ziemi szerszego niż 5 stóp - rei vindicatio.

• Cautio damni infecti - zabezpieczenie przed szkodą zagrażającą z sąsiedniego gruntu; żądanie kaucji złożonej w formie stypulacji iż ten pokryje ewentualne szkody; w razie odmowy złożenia stypulacji - missio in possessionem ex primo decreto - pretor wprowadza zagrożonego w czasowe posiadanie gruntu sąsiada; po roku - miss sio in possessionem ex secundo decreto - wprowadzanie w posiadanie bezterminowe prowadzące do nabycia własności przez zasiedzenie; prawo cautio ma właściciel bonitarny, kwirytarny, użytkownik gruntów prowincjonalnych., ususfruktariusz, emfiteuta, superficjariusz.

• Operis novi nuntiatio - zakaz wnoszenia nowej budowli na gruncie sąsiada; gdy może powstać szkoda lub niemożność wykonania przysługującej służebności np. alitus non tollendi albo w związku ze złamanie przepisów budowlanych; wznoszący ma obowiązek rozebrać lub wnieś cautio; jeśli nie - interdictum demolitorium ­- edykt pretorski o usunięciu budowli; uchylenie zakazu - remis sio nuntiationis wtedy zakazujący musiał wnieść - vindicatio servitutis lub actio negatoria.

2. Ochrona posiadania (ochrona posesoryjna)

- od III w. p.n.e. posiadanie chronione za pomocą interdyktów (ochrona pozaprocesowa)

- w postępowaniu interdyktalnym strony powoływały się na fakt posiadania rzeczy, a nie tytuł prawny

- interdykty dozwolone także przeciwko temu kto rościł sobie prawo do rzeczy (np. właściciel)

- zwycięstwo w interdyktalnym daje jedynie silniejszą pozycję w ew. procesie petytoryjnym (nie musi przeprowadzać dowodu własności jako pozwany)

Do ochrony posiadania służą:

• interdicta retinendae possessionis

• interdicta recuperandae possessionis

Do nabycia posiadania służy:

• interdicta adipiscendae possessionis

- Posiadaczowi wolno było odeprzeć bezprawne naruszenie posiadania za pomocą obrony koniecznej (vim vi repellere licet - siłę wolno odeprzeć siłą)

INTERDYKTY RETINENDAE POSSESSIONIS

- należą do interdicta duplicia - położenie każdego z obu uczestników sporu było jednakowe.

- charakter prohibitoryjny - zakazujący danego działania.

- najczęściej stosowane:

• uti possidetis

- dotyczy nieruchomości gruntów i budynków

- pretor nakazywał by przy posiadaniu pozostał ten z przeciwników, który w chwili wydania interdyktu był posiadaczem niewadliwym (nie nabył od przeciwnika przemocą, potajemnie, prekaryjnie - nec vi, nec clam, nec precario)

• utrupi

- odnosi się do ruchomości; głównie niewolników

- pretor nakazywał by przypowiadaniu utrzymał się ten, kto przez większą cześć roku (wstecz od wydania interdyktu) posiadał rzecz w sposób niewadliwy.

- każda ze stron mogła doliczyć sobie czas posiadania poprzednika, od którego nabyła rzecz zgodnie z prawem, a także czas dzierżenia jej przez detentora.

INTERDYKTY RECUPERANDE POSSESSIONIS

- w przypadku utraty posiadania nieruchomości

- charakter restytutoryjny - nakazujący zwrot rzeczy

• interdictum unde vi

- przysługuje niewadliwemu posiadaczowi nieruchomości, którego wyzuto z posiadania przemocą.

- można wnieść w ciągu roku od wyzucia z posiadania

- pretor nakazywał zwrócić posiadanie, jeśli tylko ten, kto został wyzuty nie nabył od przeciwnika posiadania wadliwie.

- czasem przy posiadaniu utrzymywał się posiadacz wadliwy (gdy odebrano mu rzecz przy użyciu siły zbrojnej - tarcze, miecze, hełmy, kije i kamienie :D )

• interdictum de vi armata

- stosowany gdy posiadaczowi wadliwemu odebrano posiadanie za pomocą siły zbrojnej (ww.)

- można wnosić nawet po upływie roku

• interdictum de precario (precario dans)

- przeciw prekarzyście, który nie zwracał rzeczy mu oddanej w prekarium

- precarium - na prośbę klienta patron zezwalał mu na nieodpłatne korzystanie z gruntu (później także z rzeczy ruchomych); zwrot - na każde żądanie;

- udzielana od II w. p.n.e. na skutek usamodzielnienia się klientów.

- prekarzysta jest jedynie detentorem; dla ochrony ma interdykty; nieskuteczne wobec precario dans

- wobec precario dans ma possesio vitiosa - jak do złodzieja

- prekarium było stanem faktycznym nie stosunkiem prawnym

- w prawie justyniańskim zaliczone do kontraktów realnych nienazwanych; ochrona - actio preaesciptis verbis.

Zmiany w prawie poklasycznym i justyniańskim

- w prawie poklasycznym interdykty posesoryjne przybrały postać powództw - skarg posesoryjnych

- podstawą udzielnie powództwa było samo naruszenie posiadania

- można ją stosować niezależnie od ochrony petytoryjnej

- interdykty unde vi i de vi armata w prawie justyniańskim połączono w jeden środek procesowy; wyzuty siłą mógł tylko w ciągu roku dochodzić zwrotu posiadania nieruchomości, a żądaniu temu nie można było przeciwstawić zarzut posiadania wadliwego.

- interdykt ut urbi zrównany z interdyktem uti posidetis - przy posiadaniu utrzymywał się ten kto był posiadaniem niewadliwym w chwili litis contestatio.

Interdykty adipiscendae possessionis

-zmierzały do uzyskania posiadania; nie miały charakteru ochrony posesoryjnej

• interdykt salwiański (interditcum Salvianum)

- dotyczy wejścia w posiadanie zastawionego przy umowie dzierżawy inwentarza

- wydzierżawiający występował przeciw dzierżawcy o uzyskanie posiadania zastawionych przedmiotów

- zastaw umowny ustanawiany był gdy wydzierżawiający obawiał się iż dzierżawca nie będzie płacił czynszu.

• interdykt quorum bono rum

- umożliwiał dziedzicom prawa pretorskiego wejście w posiadanie rzeczy spadkowych.

- wzorowany na skardze dziedziców prawa cywilnego hereditatis petitio, którą dziedzice prawa pretorskiego mogli się posłużyć.

Prawa na rzeczy cudzej

- plena in re potestas - pełne korzystanie z rzeczy; własność

- inura in re aliena - prawa na rzeczy cudzej.

DO PRAW NA RZECZY CUDZEJ NALEŻĄ:

• służebności (servitutes) gruntowe i osobiste

• zastaw

• emfiteuza

• superficies

II. Służebności (servitutes)

SŁUŻEBNOŚCI GRUNTOWE (SERVITUTES PRAEDIORUM)

- służebności gruntów wiejskich zaliczone do res mancipi (wyjątek)

- obciążenie jednego gruntu na rzecz drugiego

- każdoczesny właściciel gruntu (grunt władnący) miał prawo korzystania z gruntu sąsiedniego (grunt służebny)

- servitutes praediorum rusticorum - służebności gruntów wiejskich; dla polepszenia uprawy

• iter - prawo przechodzenia pieszo lub konno

• actus - prawo przepędzania zwierząt pociągowych i przejazdu wołem

• via - prawo przechodzenia, przepędzania bydła, przejazdu (iter+actus)

• aquae haustus - czerpania wody

• pecoris ad aquam adpulsus - dopuszczenie bydła do wody

• ius pascendi - prawo wypasania

• calcis coquendae - wypalnia wpadna

• harenae fodiendae - kopania piasku

- servitutes praediorum urbanorum - służebności gruntów miejskich; związane z zabudową

• servitus oneris ferendi - prawo oparcia własnego budynku o ścianę sąsiada

• servitus tigni immittendi - prawo wpuszczenia belki w budynek sąsiada

• servitus stillicidii - prawo ścieków i okapu; kierowanie wody na grunt sąsiada

• servitus altius non tollendi - ograniczenia wysokości budynku (dla światła)

- Służebność gruntowa ściśle związana z gruntem i przechodziła na każdoczesnego właściciela (władnącego i służebnego)

SŁUŻEBNOŚCI OSOBISTE (SERVITUTES PERSONARUM)

- ograniczone prawa na rzeczy cudzej

- przysługiwały indywidualnie oznaczonej osobie przez określony czas (najwyżej dożywotnio)

- niezależnie od tego, kto był aktualnym właścicielem rzeczy służebnej.

- należą do nich: ususfructus (użytkowanie) i usus (używanie)

• Ususfructus (użytkowanie)

- używanie cudzej rzeczy z prawem pobierania z niej wszystkich pożytków, bez naruszania substancji.

- usufruktariusz miał szerokie uprawnienia

- nie było dziedziczne ani zbywalne (zrzeczenie jedynie na właściciela)

- wykonywanie użytkowania można przenieść na inną osobę, która może je wykonywać najdłużej do śmierci usufruktariusza.

- przedmiotem użytkowania były nieruchomości oraz ruchomości

- cautio usufructuaria - stypulacja gwarancyjna; zabezpieczenie zwrotu w nienaruszonym stanie;

- początkowo rzeczy zużywalne nie mogły być przedmiotem użytkowania; od końca I w. p.n.e. dopuszczono cały majątek z zużywalnymi (konieczna cautio - zwróci tego samego rodzaju i ilości)

• Usus (używanie)

- węższe prawo ograniczone

- korzystanie z cudzej rzeczy z prawem pobierania pożytków tylko na własne, codzienne potrzeby.

- nie można go przenieść na inną osobę, odstąpić wykonywania (np. najem)

- Habitatio - prawo mieszkania w cudzym budynku; ukształtowane w prawie justyniańskim

- Operae servorum et animalium - prawo korzystania z pracy cudzego niewolnika czy zwierzęcia.

- Służebności osobiste miały najczęściej charakter alimentacyjny, ustanawiane w legatach na rzecz niedziedziczącej żony (bez manus) lub wydziedziczonej córki czy syna.

Ustanowienie i wygaśnięcie służebności.

- ustanowienie było konstytutywnym sposobem przeniesienia prawa

- właściciel rzeczy z ogółu swych uprawnień wyodrębniał jedno i przenosił je na nabywcę.

- w prawie przedklasycznym i klasycznym poprzez in iure cessio (dla słż. wiejskich też mancipatio)

- także przez testament w drodze legatu per vindicationem

- służebności na gruntach prowincjonalnych - nieformalne umowy umocnione stypulacją

- lex Scriobonia - wyłącza możliwość nabycia służebności poprzez zasiedzenie (pod koniec republiki); powrót w prawie poklasycznym ugruntowanie w justyniańskim

- wygaśnięcie przez:

• zniszczenie rzeczy obciążonej

• zbieg z prawem własności

• zrzeczenie się

• niewykonanie (non usus) w ciągu odpowiedniego okresu

Ochrona służebności.

- wszystkie chronione za pomocą skargi in rem - skuteczna erga omnes - vindicatio servitutis lub actio confessoria - kierowana przez mającego służebność; najczęściej przeciw właścicielowi.

- właściciel który występował przeciw temu kto twierdził że ma służebność i naruszał jego własność - actio negatoria.

- Z actio confessoria można wystąpić przeciw każdej osobie, która kwestionowała prawo powoda lub przeszkadzała w jego wykonaniu.

ZASADY DOTYCZĄCE SŁUŻEBNOŚCI

• Służebność nie może polegać na działaniu (jedynie powstrzymanie/znoszenie)

• Nie może istnieć służebność na służebności (tylko rzecz materialna nie prawo)

• Służebność należy wykonywać jak najmniej uciążliwe dla właściciela.

• Nie można mieć służebności na własnej rzeczy.

• Służebności gruntowe powinny być ustanawiane na gruntach sąsiednich (niekoniecznie granicznych)

• Służebności powinny przynosić gruntowi trwałe korzyści.

3. Zastaw.

- był realnym (rzeczowym) zabezpieczeniem wierzytelności

Fiducia

- początkowo nie było prawem na rzeczy cudzej

- dłużnik dla zabezpieczenia realizacji długu przenosił za pomocą czynności fiducjarnej na wierzyciela własność rzeczy (traci własność rzeczy)

- wierzyciel mógł swobodnie rozporządzać rzeczą (np. przenieść własność na trzecią osobę)

- pactum fiduciae - nieformalne porozumienie dołączane do aktu mancypacji/in iure cessio; obowiązek remancypacji rzeczy dłużnikowi po spełnieniu świadczenia.

- z zawartego pactum pretor dawał dłużnikowi skargę o charakterze deliktowym.

- actio fiduciae directa - cywilne powództwo infamujące o odzyskanie zastawionej rzeczy lub pokrycia szkody z powodu jej utraty.

- usureceptio fiduciae causa - uproszczony sposób zasiedzenia takiej rzeczy.

- zanika w prawie poklasycznym; w kodyfikacji justyniańskiej - pignus lub hypotheca

Zastaw ręczny (pignus)

- na skutek zawarcia kontraktu realnego - zastawca przenosił na zastawnika detencję (possesio naturalis) zastawianej rzeczy, zatrzymując prawo własności.

- wierzyciel tylko detektor rzeczy z wyjątkową ochroną interdyktalną, bez użycia rzeczy.

Zastaw umowny (hipoteka)

- od początku II w. p.n.e.; z Grecji

- sama umowa dla ustanowienia zastawu na rzeczach wniesionych i wprowadzonych na grunt

- mógł być na rzeczach ruchomych

- prawo akcesoryjne - nie istnieje bez wierzytelności którą zabezpiecza.

Ustanowienie i wygaśnięcie zastawu.

- najczęściej w drodze nieformalnej umowy między dłużnikiem, a wierzycielem.

- przy zastawie ręcznym należało wydać rzecz zastawioną.

- pignus tacie contractum - zastaw bez umowy; zwyczaj lub przepis prawa.

- pignus in causa captum - zastaw sędziego w celach egzekucyjnych.

- zastaw gaśnie w chwili wygaśnięcia (całkowitego) zobowiązania, którego wykonanie zabezpieczał.

- pignus Gordianum (239 r.) - możliwość zatrzymania rzeczy; jeśli istnieje inną wierzytelność

- gdy wierzyciel przez sprzedaż zrzekł się swego prawa; gdy nabył na własność zastawioną rzecz

- gdy rzecz uległa zniszczeniu

hipoteka generalna - zastaw na całym majątku dłużnika

podzastaw - zastaw na samym zastawie

pignus nominis - zastaw wierzytelności.

Realizacja zastawu.

- zastawnik mógł oddać rzecz w podzastaw, ale nie mógł jej używać ( futurum usus - kradzież używania); używanie i pobieranie pożytków w drodze dodatkowej umowy (pactum antichreticum)

- w razie niespełnienia świadczenie w terminie wierzyciel mógł zaspokoić swą wierzytelność:

• lex commissoria - klauzula przepadku; zabroniona w 326r.

• pactum de vendendo - umowa o sprzedaży rzeczy; wczesna republika; nadwyżka dla dłużnika.

- w przypadku hipoteki - obowiązek wejścia w posiadanie zastawionego przedmiotu - za pomocą interdyktu - adipiscendae possessionis - interdictum Salvianum; skuteczny jedynie w przypadku zastawu na inwentarzu i przeciw dzierżawcy.

- actio Servana - skuteczna erga omnes; występował wydzierżawiający z żądaniem wydania mu zastawionego inwentarza;

- wierzyciel mógł zrealizować swą wierzytelność z zastawionej rzeczy niezależnie od tego, w czyich rękach się ona znajdowała.

Wielość zastawów.

- przy hipotece dłużnik nie wydawał zastawionej rzeczy - możność wielokrotnego zastawu.

- przy kilku zastawów na tej samej rzeczy (jednocześnie) - lepsza pozycja zastawnika, który miał rzecz (melior est condicio possidentis); pod koniec prawa klasycznego - równe prawa zastawników.

- przy zastawach w różnym czasie - zasada pierwszeństwa - prior tempore, potior iure - kto pierwszy w czasie, ten lepszy w prawie - dalsi wierzyciele dostają nadwyżkę ze sprzedaży w kolejności swoich zastawów; dla polepszenia mogli spłacić wyżej stojących i wejść na ich miejsce.

4. Emfiteuza.

- najszersze pod względem treści prawem na rzeczy cudzej

- ius perpetuum - wieczna dzierżawa gruntów stanowiących własność publiczną; z czynszem

- emfiteuza - długoterminowa dzierżawa zobowiązująca do uprawy ziemi; potem na gruntach prywatnych [Wschód]

- V w. - zlanie się ius perpetuum i emfiteuzy w ius emphyteuticum - dzierżawa wieczysta, zbywalna i dziedziczna - odrębne prawo na rzeczy cudzej.

- uprawnienia emfiteuty zbliżone do uprawnień właściciela

- emfiteuta musiał zawiadomić właściciela o zbyciu (ten ma prawo pierwokupu i 2 % laudemimum)

- prawo można przekazać w testamencie; w braku - na ustawowych dziedziców emfiteuty.

- dozwolona dowolna eksploatacja byleby nie pogarszać rzeczy

- uprawnienia można wykonywać pośrednio np. oddanie w dzierżawę, ustanowienie subemfiteutów.

- emfiteuta uzyskuje własność owoców z chwilą oddzielenia (separatio)

- e. ma takie same środki ochrony, skargi jak właściciel (actiones utlies), interdykty posesoryjne (!)

- zobowiązany do płacenia rocznego czynszu (canon) i uprawy gruntu.

WYGAŚNIĘCIE

- gdy nie płaci czynszu ( średnio 3 lata),

- pogorszenia gruntu,

- niezawiadomienie o sprzedaży

- zlanie się uprawnień emfiteuty i właściciela (np. skorzystanie z prawa pierwokupu)

V. Superficies

- od czasów pryncypatu grunty prywatne udostępniano w zamian za czynsz

- zbudowany budynek na cudzym gruncie staje się własnością właściciela gruntu - superficies solo cedit - tylko on ma prawo do wytaczania skarg rzeczowych dot. budynku.

- wznoszący budynek - superficjariusz (płacąc coroczny czynsz) miał prawo z niego korzystania.

- superficjariusz korzysta z ochrony pretorskiej z interdyktu de superficiebus skutecznego erga omnes.

- podobne stanowisko do emfiteuty - tylko nie musi zawiadamiać o zbyciu i brak prawa pierwokupu.

- w prawie justyniańskim - superficies - ze skargą in rem - dziedziczne i zbywalne prawo do odpłatnego korzystania z budynku wzniesionego na cudzym gruncie.

Rozdział VIII. Spadki.

Miejsce spadków w systematyce Instytucji Gaiusa

- spadki jako jedna z rzeczy niematerialnych (res incorporales) - liczy się uprawnienie nie spadek.

- sucesssio ex testamento - dziedziczenie testamentowe.

- sucessio ab intestato - dziedziczenie beztestamentowe.

Hereditas

- spadkobranie - wejście w ogół praw, które posiadał zmarły.

- ze śmiercią gasną tylko uprawnienia wynikające z prawa rodzinnego (patria potestas, manus, tutela)

­- uprawnienia majątkowe przechodzą na spadkobiercę (rzeczy materialne i uprawnienia)

- nie przechodziły uprawnienia czysto osobiste

- charakter sukcesji uniwersalnej - spadkobierca (heres) - jego majątek z mocy prawa zlewa się z dziedziczonym - delatio hereditatis - powołanie do spadku (testamentem/ustawą)

- acquisitio hereditatis - wyrażenie woli przyjęcia spadku (istotne gdy długi)

- dziedziczenie testamentowe ma pierwszeństwo przed beztestamentowym (wykluczenie wzajemne)

- dziedzic otrzymywał całość majątku (jedynie testamentowe)

Bonorum possessio.

- dziedziczenie oparte na prawie pretorskim

- dziedzic nie był sukcesorem uniwersalnym (jakim był dziedzic prawa pretorskiego)

- stawał się jedynie posiadaczem poszczególnych przedmiotów wchodzących w skład spadku, które mógł nabyć w drodze zasiedzenia (usucapio pro hererde)

- pretor daje środki ochrony analogiczne jak u heres: interdictum quorum bono rum oraz skargi z zastosowaniem fikcji bądź z przestawionymi podmiotami

- mimo to pretor nie mógł kreować dziedzica prawa cywilnego (sytuacja zbliżona)

- stopniowe zacieranie się granic pomiędzy hereditas i bono rum poessessio.

Dziedziczenie testamentowe.

- znane już w prawie archaicznym

- testament - jednostronne rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci, zawierające ustanowienie dziedzica; dla ważności nie potrzebna zgoda dziedzica.

- może być w każdej chwili zmieniony

- każdy testament musi zawierać ustanowienie dziedzica - heredis institutio - podstawa i początek.

- dziedzic powinien być ustanowiony do całości spadku (nie części)

- ustanowienie wielu heredes jako wskazówka przy podziale spadku.

II. Rodzaje testamentów.

Archaiczne formy:

• testamentum calatis comitiis - w czasie pokoju; na zgromadzeniu ludowym potrzebna jego zgoda w formie uchwały; możliwość 2 x do roku;

• testamentum in procinctu - na wypadek wojny w obliczu najbliżej stojących żołnierzy.

Mancipatio familiae - testament mancypacyjny.

- za pomocą dwóch odrębnych aktów mancypacji (mancipatio familiae)

- Spadkodawca sprzedawał majątek za pomocą pozornej mancypacji (imaginaria venditio) zaufanej osobie (familiae emptor) dodając ustne polecenie by kupujący po jego śmierci wydał majątek wskazanej w nunkupacji osobie;

- po śmierci sprzedawcy kupujący odsprzedawał znów za pomocą pozornej mancypacji majątek wskazanej przez testatora osobie.

- z czasem familiae emptor nie nabywał własności majątku a stawał się wykonawcą testamentu a sama czynność w formie pisemnej w obecności 5 świadków i libripensa.

Testament pretorski

- pod koniec republiki dwie pierwsze formy testamentu zanikły

- w I w. p.n.e. pretor udzielał każdemu bonorum posessio kto przedłoży pisemny dokument z pieczęciami 7 świadków ( 5 świadków z mancypacji, familiae emptor i libripens)

- brak konieczności pozornej mancypacji.

­- w okresie prawa klasycznego testamentu w formie mancypacynej bądź pretorskiej.

Testamenty w okresie poklasycznym.

testamentum apud acta conditum - wpisanie woli do akt sądowych

testamentum principia oblatum - złożenie ostatniej woli w kancelari cesarza

testamentum tripertitum - forma testamentu prywatnego; w obecności świadków (z prawa cywilnego), podpisy testatora i świadków (z konstytucji), pieczęcie i liczba świadków ( z edyktu pretora)

- istniały obostrzone formy testamentu np. dla niewidomych i złagodzone np. w wypadku zarazy.

- testament holograficzny - własnoręcznie sporządzony i podpisany przez testatora; 446 r.

Testament żołnierski - testamentum militis

- sporządzony w dowolny sposób, byleby wola testatora była wyraźnie sformułowana; ważny rok po;

- ważny bez wyznaczenia dziedzica; poprzez rozdysponowanie majątku za pomocą legatów

- można było wyznaczyć dziedzica do poszczególnych rzeczy

- możliwy dziedzic z dodaniem terminu czy warunku rozwiązującego

- peregryn czy Latyn mogą być dziedzicem

- pominięcie sui heredes brak nieważności czy możności wniesienia querela inofficiosi testamenti

III. Treść testamentu.

Heredis institutio

- prawo przedklasyczne i klasyczne - ścisła formuła wyznaczenia - „dziedzicem niech będzie Tytus…”

- ustanowienie dziedzica musiało być na początku testamentu; inne rzeczy - nieważne.

- prawo poklasyczne - ustanowienie dziedzica w dowolnych słowa; kolejność - nieważna.

- dziedzic do całości lub ułamka majątku; konkretne rzeczy - nieważne

- możliwy jeden dziedzic lub kilku w częściach równych lub ułamkowych.

- możność powołania nasticurusa

- dziedzic musi być indywidualnie określony - oznaczony; w prawie poklasycznym dopuszczono osoby prawne np. municypia, korporacje kościelne.

- semel heres semper heres - zakaz dodawania terminu ani warunku rozwiązującego

Substitutio

- ustanowienie dziedzica mogło nastąpić pod warunkiem zawieszającym - substytucja (podstawienie)

- podstawienie kilka „stopni” spadkobierców gdyby pierwszy nie mógł otrzymać majątku.

- subsitutio vulgaris - substytucja pospolita; gdy na końcu ustanawiano niewolnika, któremu dawano wolność; stawał się dziedzicem z mocy prawa i musiał spłacać długi spadkowe.

- substitutio pupillaris - substytucja pupilarna; wyznaczano substytuta dla niedojrzałego dziecka ustanowionego dziedzicem;

• ojciec chciał uniknąć dziedziczenia ustawowego (nastąpiłoby w śmierci dziecka)

• gaśnie z chwilą osiągnięcia dojrzałości przez dziecko.

causa Curiana - dowodzi pierwszeństwa woli spadkodawcy przez „ustawą”.

- substitutio quasi pupillaris - prawo justyniańskie; ojciec powoływał na spadkobiercę chorego umysłowo zstępnego ustanawiając mu substytuta na wypadek, gdyby zmarł nie wracając do zdrowia; ozdrowiał - nieważność substytucji.

- Substytucja pupilarna i quasi - jedyny wypadek gdy ktoś ustanawia spadkobiercę dla drugiej osoby.

Inne postanowienia zawarte w testamencie.

- ustanowienie dziedzica pod warunkiem zawieszającym potestatywnym ujemnym (zależny od woli dziedzica i powstrzymanie się od działania); absurd - dostałby w chwili swojej śmierci.

- cautio Muciana - przyrzeczenie w formie stypulacji zwrotu legatu jeśli warunek zostanie niedotrzymany.

inne:

- postanowienie wyzwolenia niewolników

- cząstkowe rozporządzenie majątkowe; zapisy - legaty i fideikomisy

- powołanie opiekunów dla niedojrzałych czy kobiet.

- darowizny na wypadek śmierci.

- polecenia (modus) dla dziedziców czy legatariuszy.

4. Wydziedziczenie (exheredatio) i tzw. dziedziczenie przeciwtestamentowe.

­- gdy testujący nie chce by dziecko otrzymało po nim spadek - wyraźne wydziedziczenie

- sui heredes muszą być albo powołani do spadku albo wydziedziczeni (słowa - exheres sunto lub exherdes sunto ); synowie in potestate wydziedziczeni po imieniu;

- córki i inni krewni zstępni, także uxor in manu - wydziedziczani w sposób ogólny;

- zstępni pogrobowcy - albo spadkobiercy albo nominatim wydziedziczeni; inaczej nieważność całego

dziedziczenie przeciwtestamentowe - gdy testator pominął zstępnych lub niewłaściwe wydziedziczenie.

- testator nie wydziedziczył syna nominatim - nieważny testament (dziedziczenie beztestamentowe)

- testator pomija inne osoby z kręgu zstępnych (np. wnuki po zmarłym synu) - testament ważny; pominięte osoby dochodzą do udziału kosztem spadkobierców wymienionych.

- jeśli spadkobiercami wyznaczonymi byli sui heredes - pominięty dziedziczy część ustawową.

- jeśli spadkobiercami wyznaczonymi były osoby postronne (heredes extranei) - pominięte dostają ½

pretorskie dziedziczenie przeciwtestamentowe - konieczność wydziedziczenia imiennie przez ojca wszystkich dzieci i ich potomstwa (nie tylko spod patria) - inaczej dziedziczenie beztestamentowe.

hereditatis petitio ­- skarga o wydanie spadku wnoszona przez dziedzica prawa cywilnego przeciw dziedzicom testamentowym.

querela inofficiosi testamenti - skarga, którą może wnieść osoba uprawniona do bonorum possessio ab intestato w ciągu 5 lat; prowadziła do obalenia testamentu; mogli wnieść ją: liberi (dzieci i dalsi zstępni w linii męskiej) parentes (rodzice) oraz brat i siostra spadkodawcy (tu gdy na spadkobiercę wyznaczona osoba niegodziwa - persona turpis); występowali gdy dziedziczyły beztestamentowo nie otrzymały minimalnego udziału (pars legitima/portio debita - zachowek) - tego, co dana osoba otrzymałaby w dziedziczeniu beztestamentowym.

dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne - możność obalenia testamentu z powodu nieotrzymania zachowku.

actio ad supplendam legitimam - skarga o uzupełnienie zachowku (gdy ten mniejszy niż powinien)

IV. Nieważność i nieskuteczność testamentu.

testamenti factio activa - zdolność do sporządzenia testamentu; konieczna.

- sporządzić może tylko osoba sui iuris (wyjątki: syn z peculium castrense/quasi/adventicium)

testamenti factio passiva - zdolność do bycia dziedzicem:

- każdy obywatel rzymski

- przysporzenia alieni iuris dla pater familias

- możność ustalenia dziedzicem niewolnika z wyzwoleniem; bądź cudzego (spadek dla właściciela)-

- Testament mógł stracić ważność gdy powiększyła się liczba osób pozostających pod władzą testującego (adrogatio, urodzenie pogrobowca - postumus)

- Może być bezskuteczny - dziedzic odmawia przyjęcia lub nie może przyjąć.

- Zniszczenie testamentu nie powodowało jego unieważnienia; jedynie zmiana - wg ius civile; wg prawa pretorskiego - zniszczenie - zmiana woli; w prawie justyniańskim - możliwość odwołania bez nowego testamentu.

V. Kodycyl

- rozporządzenie na wypadek śmierci w formie prośby w nieformalnym liście

- skierowany do spadkobierców testamentowych (gdy spadkodawca sporządził go) bądź beztestamentowych (w braku)

- wszystkie dyspozycje prócz wyznaczenia dziedzica i wydziedziczenia

- klauzula kodycylarna - zamieszczana w testamencie w przypadku jego nieważności umożliwiała utrzymać go w mocy jako kodycyl.

- spadkodawcy w nim wyznaczeni - jak fideikomisariusze uniwersalni.

Dziedziczenie beztestamentowe (ab intestato)

- w przypadku gdy zmarły nie pozostawił testamentu lub gdy był nieważny czy nieskuteczny.

Dziedziczenie według ustawy XII tablic

- dziedziczyli tylko krewni agnacyjni; zmarły był wolnourodzony (ingenus) - kolejność dziedziczenia:

- Po wyzwoleńcu (libertinus) dziedziczyły jego dzieci jako sui heredes; w ich braku - patron lub jego potomstwo (ta sama zasada dotyczyła dziedziczenia po emancypowanym synu)

- Majątek wyzwoleńca (latyna juliańskiego) przypadał byłemu właścicielowi.

- Jeżeli najbliższy krewny agnacyjny nie przyjął spadku nie oferowano go dalszym krewnym:

- hereditas iacens - spadek leżący; mógł być objęty w posiadanie przez kogokolwiek po roku (usucapio pro herede); od czasów Augusta do skarbu państwa.

3. Dziedziczenie według edyktu pretorskiego.

- po zmarłym dziedziczyły jedynie dzieci będące pod władzą w chwili jego śmierci.

- w okresie republiki zaczęto uznawać pokrewieństwo kognacyjne.

Edykt pretorski przewidywał cztery klasy dziedziców:

• UNDE LIBERI

- wszystkie dzieci zmarłego; o ile nie weszły do nowej familii; dalsi zstępni w linii męskiej

- dziedziczenie wg głów i szczepów (miejsce wcześniej zmarłego lub oddanego w adpotio syna zajmowały jego dzieci pozostające pod patria potestas spadkodawcy) - otrzymują cześć należną ojcu.

- gdy emancypowany syn ubiega się o spadek - po ½ (nova clausula Iuliani)

- emancypowany mógł ubiegać się gdy dokonał collatio bonorum (zaliczenie na dział spadkowy)

- od I wieku p.n.e. pretor dopuszczał emancypowanego jeśli przyrzekł podzielić się mająteki z sui heredes, którzy ubiegali się o majątek (pozostali emancypowani nie uczestniczą)

- podobny obowiązek - córki z tytułu otrzymania collatio dotis - posag; dziedzic, który za życia spadkodawcy otrzymał darowiznę (collatio donationis)

• UNDE LEGITIMI

- w razie niezgłoszenia się dziedziców I klasy

- krewni agnacyjni

- dziedziczą wg ius civile

• UNDE COGNATI

- wszyscy krewni kognicyjni

- zarówno w linii męskiej, jak i żeńskiej do 6 stopnia pokrewieństwa

- także w 7 stopniu prawnukowi rodzieństwa

- krewni bliżsi wykluczali dalszych

- spadek dzielono wg głów

• UNDE VIR ET UXOR

- dziedziczyli po sobie małżonkowie

- Dziedziczenie pretorskie nie z mocy prawa tylko powołany musiał się zgłosić do pretora i poprosić go wprowadzenie w posiadanie majątku spadkowego

- brak zasady jednorazowego powołania:

jeśli do spadku nie zgłosili się w określonym terminie pretor oferuje go dalszym krewnym w tej samej klasie lub dziedzicom z następnej (successio ordinum et graduum)

- dzieci mogły ubiegać się w I klasie, będące pod władzą także w II klasie i wszystkie ponownie w III kl.

IV. Zmiany w dziedziczeniu beztestamentowym w okresie pryncypatu.

- Cesarz Kladiusz przyznaje kobiecie z ius trium liberorrum prawo dziedziczenia po dzieciach (wcześniej dziedziczyła wg edyktu pretorskiego w 3 klasie)

- Matka otrzymywała spadek przed krewnymi agnacyjnymi jeżeli nie wyprzedzały jej dzieci zmarłego, ojciec zmarłego oraz bracia będący krewnymi agnacyjnymi zmarłego.

- Justynian daje w.w. prawo każdej matce (także bez ius )

- Od 178 r. powoływano dzieci (także vulgo quaesiti - nieślubne) do dziedziczenia po zmarłej matce przed krewnymi agnacyjnymi.

V. Dziedziczenie według Nowel justyniańskich.

- całkowite zniesienie pokrewieństwa agnacyjnego na rzecz kognicyjnego

- nie obejmuje dziedziczenia małżonków (prawodopobnie nadal wg edyktu pretorskiego)

- żona może dziedziczyć po mężu dopiero w braku żadnych krewnych kognacyjnych (rzadko)

- kwarta ubogiej wdowy - prawo do czwartej części spadku po mężu

- gdy po ojcu dziedziczy więcej niż troje dzieci, matka dziedziczy na równi z nimi (in capita)

- 542 r. - zakaz wstępnym pomijania lub wydziedziczania zstępnych bez pozostawienia zachowku

- wydziedziczanie (pozbawienie zachowku) tylko w 14 przypadkach niewdzięczności (w testamencie)

- dzieci nie mogą pomijać lub wydziedziczać rodziców (tylko 8 przyczyn pozbawienia)

- gdy nie zachodziły ww. przesłanki - querela inofficiosi testamenti wytaczana przez osobę uprawnioną do zachowku - prowadzi do obalenia testamentu i dziedziczenia beztestamentowego.

- połączenie tzw. formalnego i materialnego dziedziczenia przeciwtestamentowego.

- nowy porządek dziedziczenia - 4 klasy krewnych kognacyjnych

LIBRI LEGITIMI	WSTĘPNI (ASTENDENCI)	RODZEŃSTWO RODZONE I PRZYRODNIE	INNI KREWNI KOGNACYJNI
- dzieci; w przypadku śmierci ich dzieci; - powołanie do spadku dzieci zmarłej córki - zrównanie w prawach mężczyzn i kobiet, emancypo-wanych i niemancypowanych - wyjatkowe dziedziczenie libri naturales (brak libri legitimi oraz ich potomstwa) tylko zrodzonych z konkubinatu.	- wstępni zmarłego; jego rodzeństwo rodzone, a także dzieci po zmarłych braciach lub siostrach. - żyjący rodzice wykluczali dziadków; gdy nie żyli dla dziadków (in lineas) - in lineas: po ½ dla wstępnych ojca i wstępnych matki. - jednoczesne dziedziczenie ascendentów i rodzeństwa - in capita.	- rodzeństwo rodzone wyklucz-ało rodzeństwo przyrodnie - przyrodnie (oraz ich dzieci bez wnuków) dziedziczą wg głów i szczepów.	- bez ograniczenia stopnia pokrewieństwa. - krewni bliższego stopnia wykluczali krewnych dalszego stopnia.

Nabycie spadku i jego skutki

1. Nabycie spadku.

- samo powołanie do spadku nie zawsze powodowało że osoba stawała się spadkobiercą

- jedynie sui heredes nabywają spadek z mocy prawa z chwilą śmierci spadkodawcy - dziedzice konieczni - heredes necessarii - także niewolnik obdarzony wolnością i wyznaczony dziedzicem.

- herdes extranei - dziedzice postronni; musieli wyrazić wolę (heredes voluntarii); sposoby wyrażania:

• cretio - formalne oświadczenie dziedzica o przyjęciu spadku; konieczne później gdy zastrzeżono to w testamencie.

• pro herede gestio - działanie za spadkobiercę; występowani w roli dziedzica

• nuda voluntate - nieformalne oświadczenie woli o przyjęciu spadku; pretor mógł wyznaczyć termin wyrażenia woli; po upływie - spadek oferowany wierzycielom dla zaspkojenia swoich roszczeń.

- w prawie pretorskim wszyscy musieli prosić pretora o wprowadzenie ich w posiadanie majątku (bonorum possessio)- dokonać oświadczenia woli w ciągu 100 dni; paretnes i liberi - w ciągu roku.

- spadek może przyjać jedynie osoba powołana; w wypadku śmierci - jego dziedzice.

- w okresie prawa klasycznego pretor zezwala na przyjęcie spadku przez spadkobierców powołanego, który nie zdąrzył tego zrobić (wyjątkowo) - transimissio - prawo przejęcia spadku;

- in iure cessio hereditatis - odstąpienie przed pretorem spadku przez heres extraneus; jeszcze przed jego przyjęciem; na nabywcę przechodziły wszystkie uprawnienia spadkodawcy;

- venditio hereditatis - sprzedaż spadku po jego objęciu; sukcesja syngularna;

- Spadek może być wyjątkowo odebrany - osoba niegodna dziedziczenia; stwierdzane w extra ordinem; spadek na rzecz fiskusa.

2. Sytuacja prawna spadkobiercy.

- aspekt religijny (obowiązek sprawowania kultu domowego)

- aspekt majątkowy (sukcesja uniwersalna)

- Dziedzic staję się:

• właścicielem rzeczy spadkowych

• wierzycielem wierzytelności spadkodawcy

• zobowiązany był do spłaty długów spadkodawcy (także z własnego majątku)

beneficium abstinendi - dobrodziejstwo powstrzymania się od nabycia spadku; gdy sui heredes nie zaczeli się jeszcze zajmować spadkiem; udzielane przez pretora; nie dla niewolnika.

separatio bonorum - możliwośc oddzielenia majątku, ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe jedynie do spadku; udzielane wyzwolonym niewolnikom przez pretora.

beneficium separationis bonorum - udzielane przez pretora na wniosek wierzycieli spadkowych gdy zlał się majątek spadkowy i dziedzica a ten nadmiernie się zadłużał.

- w prawie poklasycznym/justyniańskim dobrodziejstwa oddzielania majątków uzyskali również wierzyciele dziedzica.

- beneficium inventarii - dobrodziejstwo inwentarza; dziedzic mógł sporządzić inwentarz rzeczy spadkowych; odpowiadał za długi spadkowe do wysokości zinwentaryzowanego majątku spadkowego.

3. Wielość dziedziców.

- każdy z dziedziców powoływany był do całego spadku, ale otrzymywał określony udział

- w wypadku śmierci współdziedzica powiększały się uprawnienia pozostałych

- nieobjętego udziału nie oferowano innym, ale przyrastał tym, którzy przyjeli w częściach proporcjonalnych do ich udziałów - ius accresendi - prawo przyrostu; nie może być odrzucony;

- prawo przyrostu zarówno w beztestamentowym jak i testamentowym.

- beztestamentowe: współdziedzice powoływani do spadku in capita lub in stirpes

- testator mógł wyznaczyć dziedzicom nierówne udziały - tylko w częściach ułamkowych - idealnych

- każdy ze współdziedziców stawał się współwłaścicielem wszystkich rzeczy spadkowych i swobodnie dysponuje swoim udziałem.

actio familliae erciscundae - powództwo działowe do zniesienia consoritium ercto non cito (jedność majątku oddziedziczonego) wytaczane na żądanie jednego z coheredes.

4. Ochrona spadkobiercy.

hereditatis petitio - specjalna skarga do ochrony praw dziedzica; do wydania spadku jako całości; charakter in rem - skuteczne erga omnes

• wnoszone przez dziedzica przeciw każdemu kto kwestionował jego prawo do spadku; nie chciał mu wydać majątku spadkowego.

• proces legisakcyjny: z hereditatis występowano za pomocą legis actio sacramento in rem

• proces formułkowy: także przeciw temu kto kwestionował uprawnienia powoda possessor pto possessore.

• zakres odpowiedzialność uzależniony od tego czy pozwany w dobrej/złej wierze.

• skarga tylko dla heres; dla bonorum possessor - interdictum quorum bonorum.

Przysporzenia kosztem spadku.

1. Zapisy testamentowe (legata)

- instytucja ius civile; ustanawiana tylko w testamencie w ściśle określonych słowach.

Legat windykacyjny (legatum per vindicationem)

• legatariusz stawał się z chwilą przyjęcia spadku przez spadkobiercę z mocy prawa właścicielem kwirytarnym zapisanego przedmiotu.

• domaganie się wydania za pomocą rei vindicatio

• przedmiotem legatu mogą być tylko rzeczy będące własnością kwirytarną testatora

• rzeczy oznaczone indywidualnie musiałby być własnością spadkodawcy zarówno w chwili sporządznia testamentu jak i jego śmierci

• rzeczy oznaczone gatunkowo musiałby być własnością testatora w chwiili jego śmierci.

Legat damnacyjny (legatum damnationem)

• nie wywiera skutków rzeczowych (przeniesienia własności)

• rodzi wierzytelność legatariusza wobec dziedzica; legatariusz ma skargę o charakterze „jakby z konraktu” - actio ex testamento - o wypełnienie treści zapisu

• można zapisać rzecz własną i cudzą czy rzecz powstającą w przyszłości

Legat sinendi modo

• podobnie jak ww. skarga jakby z konraktu - actio ex testamento

• możność zapisania rzeczy należącej do spadkodawcy lub spadkobiercy ale nie rzeczy cudzej.

• pośredni (pomiędzy windykacyjnym a damnacyjnym)

• początkowo uważano, że spadkobierca zobowiązany jest tylko do znoszenia czegoś lub zaniechania; później - powinien wydać legatariuszowi zapisaną rzecz (jak ww.)

Legat per praeceptionem

• wg Sabinianów - tylko na rzecz jednego ze współdziedziców, który zabierał przed dokonaniem podziału spadku zapisaną mu rzecz.

• zapisanej rzeczy dochodził legatariusz-dziedzic za pomocą actio familiae erciscundae

• wg Prokulianów - legatariuszem może być tylko osoba postronna; upodobnienie do windykacyjnego - dochodzenie za pomocą actio familiae.. lub rei vindicatio.

- Sc. Neronianum - nieważny ze względu na rodzaj rzeczy legat windykacyjny traktowano jak damnacyjny (formalizm - błędy)

- Obowiązek określonych słów znosi konstytucja Konstantyna; Justynian w razie wątpliwości nakazał najdogodniejszy dla zapisobiorcy (damnacyjny)

- „Spadkobiercy” uchylają się od przyjęcia spadku- zapisy nieskuteczne (dziedziczenie beztestament):

wprowadzenie ustaw mających na celu ograniczenie zapisów:

• lex Falcidia (40 r. p.n.e.) - testator może rozdysponować spadek w formie zapisów do wysokości nie rpzekraczającej ¾ wartości “czystego” majątku; ½ dla spadkobiercy (kwarta falcydyjska - quarta Falcidia); przy przekroczeniu ¾ obniżano

• od wartości całego majątku odejmowano długi, potem wydatki na pogrzeb i wartość wyzwolonych niewolników następnie podział ¾ i ¼

2. Fideikomisy (fideicommissa)

- nieformalna prośba spadkodawcy do swego spadkobiercy o wydanie przysporzenia majątkowego wskazanej osobie.

- początkowo jedynie obowiązek moralny.

- August zaleca konsulom ich realizowanie w postępowaniu cognitio extra ordinem.

- praetor fideicommissarius - pretor do rozpatrywania sporów o fideikomisy (za Klaudiusza)

- zapisem powierniczym można obciążyć każdą osobę, która otrzymała coś ze spadku; czynność oparta na fides ale nie czynność fiducjarna.

• fideikomis syngularny - rozporządzał poszczególnymi rzeczami

• fideicomissum libertatis - zobowiązywał dziedzica do wyzwolenia

• fideikomis uniwersalny - prośba o przekazanie całego/części ułamowej majątku wskazanej osobie.

- początkowo dziedzic wydając fideikomisariuszowi spadek, przekazywał (poprzez mancipatio nummo pro) tylko rzeczy materialne wchodzące w skład majątku, pozostając podmiotem wierzytelności i długów spadkowych.

- zobowiązanie stymulacyjne do przekazania fideikomisariuszowi uniwersalnemu wszystkiego, co tytułem tych wierzytelności zostanie mu w przyszłości świadczone.

- fideikomisariusz zobowiązuje się stymulacyjnie, że będzie bronić (jako zastępca procesowy) dziedzica przeciw skargom wierzycieli spadkowych i pokryje wszystkie straty powstałe z tych wierzytelności,

- w charakterze zastępcy procesowego fideikomisariusz mógł dochodzić wierzytelności od dłużników spadkowych.

- Senatus consultum Trebellianum - 55 n.e. - w razie przekazania spadku fideikomisariuszowi podmiotem wszystkich powództw przysułgujących dziedzicowi i przeciw niemu stawał się on.

• fideicommissaria hereditatis petitio - o wydanie całego spadku

- fideikomisariusz otrzymuje stanowisko dziedzica - pretorski sukcesor uniwersalny spadkodawcy

Senatus consultum Pegasianum - 73 r. n.e. - pretor na wniosek fideikomisariusza może zmusić spadkobierce do przyjęcia i wydania spadku; w przypadku dobrowolnego przyjęcia - ¼ dla dziedzica

- Justynian przywraca Trebellianum z Pegasianum - prawo dziedzica do ¼ oraz przymus objęcia i wydania spadku, gdy dziedzic spadek chciał odrzucić, a fideikomisariusz domagał się swego uniwersalnego zapisu powierniczego - odpowiadał za długi spadkowe i mógł dochodzić wierzytelności spadkowych.

- Justynian zrównuje legatów z fideikomisami.

Rozdział IX. Zobowiązania.

1. Miejsce zobowiązań w systematyce Instytucji Gaiusa.

- w części poświęconej rzeczom (res)

- traktowane jako prawo o charakterze względnym

- chronione w procesie za pomocą actiones in personam (skarg/powództw)

- w.w. stosowane jedynie przez wierzyciela wobec dłużnika nie wypełniającego obowiązku

2. Pojęcie zobowiązania

Elementy rzymskiej obligatio

• względny charakter stosunku zobowiązaniowego

• łączy ze soba ściśle określone osoby: wierzyciela (creditor) i dłużnika (debitom)

• rozróżenie obligationes - prawa o charakerze względnym - actiones in personam; a prawami o charakterze bezwzględnym - skuteczne erga omnes dochodzone za pomocą actiones in rem.

• obowiązek dłużnika spełnienia określonego świadczenia na rzecz wierzyciela - istota

• świadczenie - zapewnienie wierzycielowi wyłączności władania rzeczą (dare); podejmowanie określonych działań (facere); zapłacenie odszkodowania (praestare)

• zaskarżalność - ich źródłem jedynie konrakty i delikty; początkowo opierała się jedynie na podstawach przewidzianych w ius civile.

• z biegiem czasu inne zadrzenia otrzymywały ochronę za pomocą actio in personam

Podział zobowiązań.

II. Podziały zobowiązań z uwagi na ich charakter.

Podział zobowiązań na jednostronne i dwustronne - kryterium podziału stanowi ilość węzłów obligacyjnych w ramach tej samej obligatio.

Zobowiązanie jednostronne - tylko jedna strona stosunku jest wierzycielem i może występować z actio in personam; druga jest wyłącznie dłużnikiem przeciwko niemu ta actio.

• wynikały z kontraktów werbalnych, literalnych oraz pożyczki

• pozakontraktowe: powstałe z deliktów, „jakby deliktów”, niektóre „jakby kontrakty”

Zobowiazania dwustronne - gdy obydwie strony są zarówno wierzycielem jak i dłużnikiem

• wyróżnia się dwustronne równocześnie lub dwustronne nierównoczesne

• równoczesne - wzajemne; powstanie przez sam fakt zawarcia zobowiązania obowiązku spełnienia przez strony wzajemnych świadczeń; realizacja uprawnień za pomocą actio in personam; powstają z kontraktów konsensualnych - bez mandatu.

• nierównoczesne - w chwili powstania zobowiązania jedna ze stron była tylko uprawniona, a druga zobowiązana; wierzycielowi do realizacji uprawnienia przysługiwała - actio directa -skarga bezpośrednia; w trakcie wykonywania zobowiązania dłużnik mógł nabyć uprawnienie w stosunku do wierzyciela - dochodzenia za pomocą - actio contraria; tworzone przez konrakty i „jakby konrakty” gdzie przedmiotem było nieodplatne świadczenie rzeczy lub usług; podczas ich wykonywania dłużnik mógł ponosić określone koszty lub szkody, które wierzyciel powinien pokryć; konrakty realne - z wyjątkiem pożyczki, mandat z kontraktów konsensualnych oraz niektóre „jakby konrakty” - negotiorum gestio i tutela.

Podział zobowiązań na zobowiązania ścisłego prawa (striciti iuris) i dobrej wiary (bonae fidei) - podstawą podziału zakres swobody sędziego przy orzekaniu (formułka procesowa zawiera lub nie klauzulę dobrej wiary)

Zobowiązania stricte iuris - udzielano formułki procesowej zbudowanej tak by sędzie musiał trzymać się ściśle instrukcji zawartej w formułce.

• wierzyciel mógł domagać się wypełnienia zobowiązania w takim zakresie jakim to było określone w samej jego treści.

• sędzia bez exceptio - specjalne upoważnienie; nie mógł uwzględnić zarzutów wysuwanych przez pozwanego

• zobowiązania z grupy deliktów; zobowiązania z niektórych kontraktów (werbalnych, literlanych i z pożyczki)

Zobowiązania bona fidei - formułka procesowa upoważniająca sędziego do zasądzenia tego, co należało się wierzycielowi od dłużnika z uwzględnieniem zasad dobrej wiary

• sędzia w oparciu o klauzulę dobrej wiary oceniał zakres obowiązków stron z uwzględnieniem wszelkich okoliczności mogących mieć wpływ na wykonanie zobowiązania.

• pozwany nie musiał (jak ww.) wysuwac przysługujących mu ew. zarzutów już przed pretorem.

• klauzula dobrej wiary umożliwała podniesienie tych zarzutów przed sędzią

• zobowiązania z kontraktów konsensualnych i z większości realnych.

Zobowiazania cywilne (obligationes civiles) i zobowiaznaia naturalne (obligationes naturales) - podstawą rozróżnienie zobowiązań właściwych (dochodzone za pomocą actio in personam) i zobowiązań, w których świadczenia nie można było dochodzić na drodze procesowej.

Zobowiązania naturalne - wywodziły się ze stosunków społecznych

• początkowo z sytuacji gdy jedna ze stron nie miała zdolności prawnej/do czynności prawnych

• w prawie poklasycznym - nowe zobowiązania rodzące pewne skutki prawne:

• dłużnik, który dobrowolnie spełnił świadczenie nie mógł żądać jego zawrotu

• mogły być przedmiotem umocnienia przez udzielenie poręczenia lub zastawu.

• mogły ulegać potrąceniu - jeżeli potrącenie w danej sytuacji dopuszczalne.

• mogły być przedmiotem odnowienia.

Świadczenia.

- Podstawowym elementem każdej obligatio jest obowiązek spełnienia określonego świadczenia.

- DARE - FACERE - PRAESTARE

DARE - obowiązek dłużnika wydania rzeczy w celu przeniesienia własności kwirytarnej lub bonitarnej względnie ustanowienia prawa na rzeczy cudzej; np. zwrot otrzymanej pożyczki; przeniesienie własności rzeczy na podstawie stypulacji;

FACERE - obowiązek dłużnika wykonania jakieś czynności lub powstrzymania się od jakiegoś działania (non facere); także obowiązek przeniesienia posiadania o ile nie miał on na celu przeniesienia własności kwirytarnej lub bonitarnej; np. obowiązek mandatariusza wypełnienia udzielonego mu zlecenia; obowiązek wynajmującego wydania rzeczy najemcy.

PRAESTARE - wieloznaczne:

• różne rodzaje zachowań dłużnika, do których zobowiązuje go obligatio - także dare i face re.

• obowiązek zachowania dłużnika wychodzący poza podstawową treść zobowiązania

• odpowiedzialność z tytułu gwarancji np. obowiązek zapłaty kary umownej ze stypulacji.

• odpowiedzialność poręczycieli za cudzy dług.

II. Wymagania dotyczące świadczenia.

Wymogi dotyczące świadczenia:

• prawnie i faktycznie możliwe do wykonania; impossibilium nulla obligatio est

• musi mieć wartość majatkową dająca się wyrazić w pienieadzach

• musi być wyraźnie określone albo nadawać się do określenia w przyszłości

• nie mogło być sprzeczne z dobrymi obyczajami ani też oparte na niegodziwej przyczynie.

3. Świadczenie w rzeczach określonych co do genus lub co do species.

• Rzeczy oznaczone co do gatunku (in genere)

- dłużnik powinien świadczyć rzecz należącą do tego gatunku

- zobowiązanie nie gaśnie gdy rzecz zniszczona lub utracona - świadczenie innej rzeczy tego gatunku.

• Rzeczy oznaczone indywidualnie (in specie)

- dłużnik był obowiązany świadczyć tę określoną rzecz

- zobowiązanie gaśnie gdy rzecz zniszczona lub utracona

- obowiązek odszkodowania za niewykonanie zobowiązania (gdy odpowiada za zniszczenie dłużnik)

4. Wielość świadczeń.

- zazwyczaj dłużnik zobowiązany jest wobec wierzyciela do spełnienia tylko jednego, określonego świadczenia; wyjątki:

Zobowiazanie przemienne (obligatio alternativa)

- możliwośc spełnienia więcej niż jednego świadczenia

- spełnienie któregokolwiek zwalnia dłużnika z zobowiązania

- wybór należał do dłużnika (chyba, ze strony ustalą inaczej)

- niemożność spełnienia jednego ze świadczeń nie zwalnia dłużnia od obowiązku wykonania drugiego

- ww. niemożnośc podowduje jedynie wygaśniecie dotychczasowego prawa wyboru

Upoważnienie przemienne (facultas alternativa)

- istnieje tylko jedno świadczenie w treści zobowiązania

- dłużnik może zwolnić się ze swego obowiązku przez spełnienie innego świadczenia

- np. odpowiedzialność właściciela niewolnika za delikt przez niego popełniony (noxae datio lub zapłata kary prywatnej)

- nimożnosć spełnienia świadczenia podstawowego (bez winy dłużnika) zwalnia go ze zobowiązania.

5. Podzielnośc świadczenia i solidarność.

• Podzielność świadczenia:

- jeśli podmiot świadczenia był podzielny zobowiaznie może być wykonane w częśiach przez poszczególnych dłużników lub na rzecz poszczególnych wierzycieli.

- brak wpływu na jego istotę lub wartość - nomina semper sunt divisa

- np. świadczenie pieniędzy, rzeczy określonej co do gatunku dającej się zważyć, zmierzyć, wyliczyć.

- współdłużnicy lub współwierzyciele musiał świadczyc/domagać się tylko przysługującej mu części.

Świadczenie niepodzielne - musiało być wykonane w całości - inaczej traci swą wartość lub istotę (np. świadczenie niewolnika); realizowane przez jedną z osób.

• Solidarność

- odstępstwo od zasady podzielności świadczenia

- mogła wynikać ze stipulatio, zapisu demnacyjnego, współwłasności, niektórych rodzajów spółki, z niepodzielności świadczenia.

- w prawie justyniańskim przez beneficium divisionis ograniczono stosowanie solidanosci.

- solidarność czynna - po stronie wierzyciela występuje kilka podmiotów.

• każdy z wierzycieli mógł żądać spełnienia całego świadczenia podzielnego od dłużnika

• spełnienie świadczenia podzielnego wobec jednego z wierzycieli zwalniało dłużnika ze zobowiązania

• w prawie klasycznym dokonanie litis contestatio w procesie wytoczonym przez jedno z wierzycieli zwalniało dłużnika wobec pozostałych.

solidarność bierna - wielość podmiotów występuje po stronie dłużnika.

• wierzyciel mógł żądać spełnienia całego świadczenia od jednego z kliku dłużników.

• spełnienie świadczenia przez jednego z dłużnika ( w klasycznym dokonanie litis w procesie przeciw jednemu z dłużników) zwalniało pozostałych.

Zobowiązania z kontraktów i zdarzeń do nich zbliżonych.

1. Geneza i rozwój rzymskiego systemu kontraktowego.

- wiążą się z najdawniejszymi aktami prawnymi jak sponsio i neum (podstawa do udzielenia ochrony procesowej za pomocą actio in personam)

- sponsio - mogła służyć do osiagania różnorodnych celów; w sztywnych ramach formalnych można pomieścić niemal dowolną treść (swoboda umów)

- rozwój systemu obligacyjnego wiązał się ze zwycięstwem procesu formułkowego - szerokie możliwości udzielania ochrony prawnej przez pretora (w formie actio in personam)

- zasada nominalizmu kontraktowego- tylko pewne ściśle oznaczone i przewidziane w prawie rodzaje działań, zmierzających do zawiązania między stronami stosunku zobowiązaniowego, mogły takie zobowiązanie zawiązać (contrahere)

- możność nadania zaskarżalność praktycznie wszystkim porozumieniom ( w formie kontraktu werbalnego, kontraktów realnych nienazwanych i paktów pretorskich [nowe ramy])

2. Klasyfikacja kontraktów.

- kontrakty nazwane - posiadające własne nomen

- kryterium podziału: sposób wyrażenia woli przez strony w celu obligatio - do skutku przez:

1. wydanie rzeczy - kontrakty realne (res); do zawarcia konieczne: wydanie rzeczy i przeniesienie jej własności lub posiadania na kontrahenta:

• pożyczka (mutuum)

• użyczenie (commodatum)

• przechowanie (depositum)

• zastaw ręczny (pignus)

2. wypowiedznie oznaczonych słów - konrakty słowne - werbalne (verba) - skuteczność od użycia określonych formuł; do różnych celów;

• sponsio; formu pochodne jak:

• stipulatio

• fidepromissio

• fideiussio

• catio

3. zawarcie konraktu w formie pisemnej - konrakty literalne (litterae); częściej stosowane w prawie poklasycznym: skrypty dłużne.

• nomen transcripticium, expensilatio - wpis do księgi rachunkowej - jedyny kontrakt

4. nieformalne wyrażenie zgody przez strony - kontrakty konsensualne (consensus); uznanie za rodzące skutek prawny (w postaci udzielania odpowiedniej actio) nieformalnych porozumień o treści określonej przez prawo:

• empatio venditio - kupno-sprzedaż

• locatio conductio - najem

• societas - spółka

• mandatum - zlecenie

- Konsensualne i realne (bez pożyczki) - zobowiązania oparte na dobrej wierze - chronione za pomocą actiones bona fidei - wywodziły się z prawa pretorskiego; potem uznane przez ius civile.

- Pozostałe rodzaje konraktów tworzą zobowiązania ścisłego prawa - chronione za pomocą actiones strctii iuris.

KONTRAKT ZOBOWIAZANIE

WERBALY I LITERALNY JEDNOSTRONNE

REALNY JEDNOSTRONNE LUB DWUSTRONNE

NIERÓWNOCZESNE

KONSENSUALNY DWUSTRONNE RÓWNOCZESNE LUB

DWUSTRONNE NIERÓWNOCZESNE

3. Kontrakty realne (obligationes re contractae)

Pożyczka (mutuum)

- wywodzi się z nexum - dokonywanego za pomocą spiżu i wagi

- dłużnik, który nie zwrócił długu mógł być pozwany za pomocą legis actio per manus iniectionem.

- dłużnik zostawał wydany wierzycielowi i podlegał egzekucji osobistej; nexus - zależny od wierzyciela

- rozwinięte prawo rzymskie - pożyczka za pomocą kontraktu realnego - muutum:

• udzielający pożyczki przenosił na własność biorącego pewną ilość pieniędzy

• wystarczało samo traditio - rzeczy - res nec mancipi

• pożyczka tworzy zobowiązanie jednostronne - stricti iuris

• zwrotu pożyczki można dochodzić - conditio certae creditae pecuniae - pieniądze; conditio cerate rei - rzeczy oznaczone gatunkowo.

- senatus consultum Madceonianum; I w. n.e. - zakaz udzielanie pożyczek pieniężnych synom podlegającym patria potestas; rozszerzony na innych podwładnych.

• pożyczki udzielane podwładnym traktowane jako zobowiązania naturalne - nie można dochodzić zwrotu.

- stipulatio usurarum - odrębna stypulacja procentowa; ogólnie pożyczki były nieoprocentowane

- fenus unciarum - odsetki od pożyczki przewidziane w ustawie XII tablic; 1/12 całości.

- w okresie cesarstwa górna granica dopuszczalnych odsetek (fenus licitum) - 12%

- Justynian ogranicza wysokość normalnie dopuszczalnych odsetek do 6%; wysoka pozycja - 4%; kupcy - 8%

- fenus nauticum/petunia traiecticia - pożyczka morska; gdy kredyt na zakup towarów transportowanych morzem;

• wierzyciel może domagać się zwrotu pożyczki morskiej gdy statek dopłynął do celu

• wierzyciel ponosi ryzyko przypadkowego zaginięcia statku lub przewożonych towarów

• wysokooprocentowane - często poprzez pactum.

Użyczenie (commodatum)

- wywodziło się z dokonywanych za pomocą mancipatio lub in iure cessio aktów powierniczych.

- fiducia cum amico contracta - punkt wyjścia; umożliwienie nieodpłatnego korzystania rzeczy; właściciel przenosił jej własność za pomocą aktu formalnego;

- podczas dokonywania mancypacji lub in iure cessio otrzymujący rzecz zobowiązywał się przez umowę gwarancyjną (pactum fiduciae) do przeniesienia z powrotem własności.

- w rozwiniętym prawie rzymskim - kontrakt realny

• polegał na oddaniu przez komodanta (commodans) rzeczy oznaczonej indywidualnie, niezużywalnej komodatariuszowi (commodatarius) w nieodpłatne władanie faktyczne (posiadanie naturalne - possessio naturalis) na określony czas.

• biorący miał prawo używać rzecz zgodnie z umową lub z naturalnym jej przeznaczeniem.

• bez prawa pobierania pożytków, które rzecz mogła przynosić.

• zobowiązanie do zwrócenia rzeczy w stanie niepogorszonym (uszkodzona- brak zwrotu)

• zobowiązanie do strzeżenia rzeczy (custodia); odpowiada za przypadkową utratę.

• używanie niezgodnie z umową lub naturalnym przeznaczeniem - kradzież używania

• komoda nt nie mógł żądać zwrotu rzeczy przed upływem umówionego terminu - futurum rei suae - zabranie.

• zobowiązanie dwustronne nierówne, oparte na dobrej wierze

• komodantowi przysługuje actio commodati directa - dochodzenie zwrotu rzeczy w niepogroszonym stanie.

• actio commodati contraria - komodatariusz dochodził zwrotu nadzwyczajnych nakładów lub szkód wynikających z wadliwości rzeczy (konieczna świadomość tego przez komodanta)

Przechowanie (depositum)

- wywodzi się jak komodat z fiducia cum Amico

- w rozwiniętym prawie rzymskim - konrakt realny

• polegał na oddaniu rzeczy ruchomej, oznaczonej indywidualnie przez deponenta (deponens), w faktyczne władztwo depozytariuszowi (depositarius) w celu nieodpłatnego jej przechowania.

• depozytariusz zobowiązany do zwrotu na każde żądanie.

• bez prawa używania rzeczy; traktowane jako kradzież (furtum usus)

• depozytariusz zobowiązany do zwykłej staranności; odpowiada za dolus i culpa lata

• zobowiązanie dwustronne nierównoczesne; oparte na dobrej wierze

• actio depositi directa - w przypadku niezwrócenia rzeczy

• actio depositi contraria - o nakłady lub straty jakie poniósł depozytariusz w związku przechowywaniem rzeczy.

Szczególne formy depozytu:

• depositum irregulare - depozyt nieprawidłowy; przeniesienie na własność depozytariusza pieniędzy lub innych rzeczy określonych gatunkowo (np. złożenie $ u bankiera); zobowiązanie do identycznego zwrotu.

• depositum miserabile - depozyt konieczny; w sytuacji przymusowej, w jakiej znalazł się deponent (np. pożar); zaostrzona odpowiedzialność depozytariusza na podwójną wysokość poniesionej szkody.

• sequestrum - depozyt sekwestrowy - rzecz była przyjmowana przez osobę trzecią (sekwestr) na czas sporu pomiędzy stronami; wydawana wygranemu; ochrona inderdyktalna w przypadku naruszenia posiadania rzeczy zdeponowanej.

Zastaw ręczny (pignus)

- wywodzi się z umowy powierniczej (tzw. fiducia cum creditore contracta)

- w prawie archaicznym dłużnik w celu zabezpieczenia wierzyciela mógł przekazać my na własność (poprzez mancipatio lub in iure cesssio) jakaś rzecz

- za pomocą umowy powierniczej (pactum fiduciae) wierzyciel zobowiązywał się zwrócić tę rzecz po spłacie długu przez dłużnika.

- w rozwiniętym prawie rzymskim - pignus - poprzez zawarcie kontraktu realnego

• dochodził do skutku przez przeniesienie posiadania naturalnego rzeczy przez zastawcę na zastawnika w celu zabezpieczenia określonej wierzytelności

• powstało także przy zawieraniu zastawu umownego (hypotheca) - zobowiązanie przez samo porozumienie.

• zastawnik zobowiązany do szczególnego strzeżenia rzeczy (custodia)

• nie miał prawa używania rzeczy; furtum usus

• zastawca zabierając przed wykonaniem zobowiązania - furtum rei suae

• pignus rodzi zobowiązanie dwustronne nierównoczesne oparte na dobrej wierze

• zastawca miał skargę - actio pigneraticia directa

• zastawnik - actio pigneraticia contratia

• zastawnikowi przysługuje ochrona interdyktalna w przypadku naruszania posiadania rzeczy przez osoby trzecie.

Zastaw antychretyczny - szczególna forma zastawu; zastawnik mógł pobierać pożytki z rzeczy zastawionej na poczet długu.

IV. Konrakty słowne (obligationes verbis contractae)

• wywodzą się z archaicznego aktu - wymiana pytań i odpowiedzi (sponsio)

• z czasem dopuszczano nowe słowa także obce; strony muszą znać znaczenie słów

• legis actio per iudicis postulationem - do dochodzenia należności z tytułu sponsio; w procesie legisakcyjnym.

• conditio certae pecuniae, conditio certae rei, actio ex stipulatu - stosowane w procesie formułkowym

• w innych formach kontraktu werbalnego możliwe udzielnie skargi na mocy imperium pretora.

• zobowiązanie łatwe do dochodzenia - abstrakcyjny charakter; brak klauzuli dobrej wiary.

• dłużnik w przypadku wysuwania zarzutów musiał postarać się o umieszenie ich w exceptio.

• zakres stosowania kontraktów praktycznie nieograniczony.

• służyły do umocnienia istniejącego zobowiązania przez ustanowienie ręczyciela czy kary umownej; do ustalenia odsetek; do stworzenia zobowiązania solidarnego; przemiany zobowiązania; ustanowienia posagu; zabezpieczenia zwrotu posagu; przy ustanawianiu niektórych ograniczonych praw rzeczowych

• stosowany przy niektórych wielkich transakcjach kupno-sprzedaży w obrocie handlowym; przez zawarcie 2 stypulacji; zobowiązującej do dostarczenia towaru i do zapłaty ceny.

• cautio - dokument stanowiący dowód zawarcia stypulacji; był jedynie dowdem rzeczywistego zawarcia kontraktu werbalnego.

Konstytucja cesarza Leona (472 r.) - uznaje skuteczność stypulacji niezależnie od użycia uroczystych słów i w ciągu; także samo sporządzenie dokumentu mogło stanowić podstawę do udzielenia ochrony prawnej.

- w prawie poklasycznym stypulacja staje się czynnością kazualną; podobną do pacta - nieformalna umowa.

- w prawie justyniańskim ponownie koniecznośc wypowiedzenia określonych słów i jednoczesnej obecności stron przy dokonywaniu aktu.

- acceptilatio - formalny akt stwierdzający przyjęcie świadczenia.

Zobowiązania słowne zawierne przez jednostronne przyrzeczenie:

• dotis dictio - przyrzeczenie dania posagu.

• iusiurandum liberti - przysięga wyzwoleńca, że będzie świadczył na rzecz patrona określone usługi; jedyne zobowiązanie zawierane przez przysiegą, składaną przez niewolnika jeszcze przed wyzwoleniem, potwierdzanym po wyzwoleniu.

V. Kontrakty literalne (obligationes litteris contractae)

- forma pisemna nierozpowszechniona; w księgach rachunkowych dwa rodzaje wpisów:

• nomina ancaria - nie tworzą zobowiązania; potwierdzają istnienie jakiegoś zobowiązania

• nomina transcripticia - wpis wpłat i wypłat; zobowiązanie powstaje przez fikcyjny wpis potwierdzający przyjęcie świadczenia ze zobowiązania potwierdzonego w księdze, z jednoczesnym fikcyjnym wpisem wypłaty dłużnikowi tej samej kwoty.

• wpisy dokonywane w obu księgach należących do dłużnika i wierzyciela.

• konrakt nazywany expensilatio - powoduje przekształcenie określonego zobowiązania w abstrakcyjne zobowiązanie z tytułu wpisu do księgi rachunkowej

• expensilatio mogła dotyczyć tych samych osób (transcriptio a re in personam) lub powodować zmianę wierzyciela czy dłużnika (transcriptio a personam in personam)

- chirographa i syngraphae - skrypty dłużne; pojawiły się w okresie prawa klasycznego.

VI. Kontrakty konsensualne (obligationes consensu contractae)

Kupno-sprzedaż - emptio venditio

• w prawie archaicznym za pomocą formalistycznego aktu z użyciem spiżu i wagi.

• nabywca stawał się kwirytarnym właścicielem rzeczy.

• skutki obligacyjne sprzedaży: gdy o rzecz sprzedaną osoba trzecia wytoczyła proces wydobywczy (rei vindicatio) sprzedawca był zobowiązany udzielić nabywcy wsparcia o rzecz (auctoritas); w razie przegrania - sprzedawca mógł być pozwany przez kupującego o zapłatę podwójnej wartości rzeczy sprzedanej za pomocą actio auctoritatis

Sprzedaż poprzez nieformalne porozumienie stron co do przedmiotu i ceny;

• początkowo tylko pośród peregrynów

• merx - przedmiot sprzedaży (rzeczy ruchome)

• z czasem zastępuje sprzedaż emancypacyjną

Sprzedaż konsensualna

• czynność rodząca wyłącznie zobowiązanie między stronami.

• brak skutków rzeczowych (przeniesienia własności)

• zobowiązanie dwustronne równoczesne; oparte na dobrej wierze.

• sprzedawca - actio venditi

• nabywca - actio empi

• sprzedawca zobowiązany do wydania rzeczy i zapewnienia spokojnego pisa dania

• kupujący zobowiązany do zapłaty ceny.

• wydanie rzeczy (przy res nec mancipi) mogło prowadzic do nabycia prawa własności - traditio

• przy res mancipi wydanie rzeczy stanowiło początek okresu zasiedzenia

• cena - wg Prokulianów/Gaius: ustalona w ściśle oznaczonej kwocie pieniężnej; Sabinianie - cena także w innym towarze - spór.

• towarem mogła być każda rzecz przeznaczona do obrotu prawnego (res in commercio); już istniejąca lub mająca powstać w przyszłości (sprzedaż losowa - konrakt aleatoryjny)

Sprzedaż losowa:

• emptio spei - kupno szansy np. zwierzyny z polowania; szansy wygrania w grze losowej.

• dochodzi do skutku niezależnie czy rzecz może być wydana

• przedmiotem sprzedaży jest sama nadzieja uzyskania pewnej rzeczy

• charakter bezwarunkowy

• emptio rei speratae - np. kupno przyszłych plonów lub dziecka określonej niewolnicy (partus ancillae)

• traktowany jako kontrakt zawarty pod warunkiem zawieszającym.

Periculum est emptoris

- gdy rzecz oznaczona indywidualnie przed wydaniem ulegał zniszczeniu lub pogorszeniu.

- bez jakiekolwiek winy sprzedawcy.

- kupujący ponosił niekorzystne tego konsekwencje.

- dla równowagi: od momentu zawarcia umowy kupujący nabywał pożytki przynoszone przez rzecz.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ SPRZEDAWCY:

1. Za wady prawne:

• sprzedawca nie był właścicielem sprzedanej rzeczy

• evictio - rzecz została odebrana kupującemu lub sprzedał rzecz obciążoną zastawem czy innym prawem na rzeczy cudzej.

• w sprzedaży mancypacyjnej - odpowiedzialność wynikała z mocy prawa:

• obowiązek pomocy w ewentualnym procesie wydobywczym

• przy przegranej lub braku pomocy nabywca mógł się domagać zapłaty podwójnej wartości rzeczy.

• sprzedaż konsensualna - brak odpowiedzialności z mocy prawa.

• możność zastrzeżenia odpowiedzialności za pomocą odrębnej stypulacji - stipulatio duplae - na podwójną wartość.

• z czasem odpowiedzialność także bez stipulatio duplae - naturalia negotii konraktu.

2. Za wady fizyczne:

• zależała od rodzaju wad i jego świadomości

• brak za wady jawne rzeczy sprzedanej

• wady ukryte - początkowo jeśli sprzedawca o nich wiedział i podstępnie ukrył.

• wynikało to z bona fides.

• edyktem edylów kurulnych wprowadzono odpowiedzialność niezależnie od świadomości:

• warunek: wyraźnie wymieniona w edykcie wada - niewolników, zwierząt pociągowych czy jucznych;

• serwus fugitivus - niewolnik lubiący uciekać :D

• kontrakt musiał być zawarty na targowisku

• actio redhibitoria - skarga przeciwko sprzedawcy; o odstąpienie umowy; można wytoczyć w ciągu ½ roku od zawarcia kontraktu.

• actio quanta minoris - skarga o obniżenie ceny; 12 miesięcy na wytoczenie

• z czasem można je było wytoczyć przy wyjściu na jaw każdej wady, każdego towaru i z każdego konraktu kupna-sprzedaży.

Najem (locatio conductio)

• świadczenie może polegać na daniu rzeczy w używanie, wykonaniu usługi lub pracy.

• zobowiązanie dwustronne równoczesne; oparte na dobrej wierze.

• actio locati i actio conducti - skargi do ochrony najmu.

NAJEM RZECZY (locatio conductio rei)	NAJEM DZIEŁA (locatio conductio operis)	NAJEM PRACY (locatio conductio operarum)
- zobowiązanie lokatora do wydania rzeczy do czasowego używania kondu-ktorowi za wynagrodzenie (merx) - przedmiotem mogą być rzeczy niezużywalne, indywidualnie oznaczone - lokator musiał utrzymać rzecz w stanie nadającym się do użytku. - actio conducti - gdy rzecz wadliwa - lokator ponosi ryzyko przypadkowej utraty rzeczy (custodia)	- zobowiązanie wykonawcy dzieła (conductor) do wykonania dzieła dla zamawiającego (locator) - lokator był zobowiązany zapłacić. - konduktor zwalniał się z zobowiązania z chwilą doręczenia lokatorowi dzieła. - odpowiedzialność konduktora za zniszczenia przed wydaniem rzeczy (wyjątek: siła wyższa) - odpowiedzialność za przypadkową utratę powierzonego materiału.	- zobowiązanie pracownika (locator) do świadczenia pracy na rzecz pracodawcy (conductor) - condutor zobowiązany był płacić okresowo wynagrodzenie w pieniądzach (także gdy locator nie mógł świadczyć pracy choć zgłasza gotowość)

• lokator (locator) udostępniał konduktorowi (conductor) swoje dobra w zamian za co ten płacił określone wynagrodzenie.

STRONY I OBOWIĄZKI W KONTRAKCIE LOCATIO CONDUCTIO





LOCATIO CONDUCTIO REI	LOCATIO CONDUCTIO OPERIS	LOCATIO CONDUCTIO OPERARUM
LOCATOR CONDUCTOR RES MERX	LOCATOR CONDUCTOR RES (OPUS FACIENDI) OPUS FACTUM MERX	LOCATOR CONDUCTOR OPERA MERX

Umowa o transport morski:

- stosowano wszystkie ww. locatio conductio.

- lex Rhodia de iactu - rodyjskie prawo zrzutu:

• dotyczy przypadku zrzutu części ładunku w celu ratowania statku.

• właściciele ładunków uratowanych i właściciel statku byli zobowiązani do proporcjonalnego wynagrodzenia strat poniesionych przez właściciela „zrzuconych”

• rozliczenia za pomocą actio locati lub actio cunductii.

Spółka (societas)

- wywodzi się ze wspólnoty majątkowej między współdziedzicami (consortium ercto non cito):

• istnieje do przeprowadzenia podziału majątku spadkowego

• podział: w drodze umowy między współdziedzicami lub actio familiae ercisundae - skarga działowa.

- na wzór ww. tworzono dobrowolne wspólnoty majątkowe (societates) na podstawie zgodnej woli zainteresowanych stron:

• societas omnium bonorum - obejmowała cały majątek wspólników

• societas unis rei - dotyczyła jednej transakcji.

• societas alicuius negotionis - dotyczyła transakcji określonego rodzaju.

- spółka w systemie konraktowym rodziła zobowiązania dwustronne równoczesne; dobrej wiary.

- nieformalne porozumienie stron; wspólnicy zobowiązywali się do osiągnięcia określonych celów gospodarczych przez wniesienie wkładów rzeczowych lub własnej pracy.

- stosunek prawny pomiędzy wspólnikami oparty był na pełnym zaufaniu - śmierć jednego ze wspólników powoduje rozwiązanie spółki.

- każdy ze wspólników może żądać rozwiąznia spółki - dobrowolność

- actio pro socio - do doliczenia majątku do majątku spółki podlegającego podziałowi; np. gdy. jeden ze wspólników chce wyjść ze spóki bo dostał spadek i nie chce się dzielić zyskiem;

• także do dochodzenia rozliczeń.

• wyrok prowadzi do rozwiązania spółki

• infamia zasądzonego

• wnoszona gdy istniał konflikt pomiędzy wspólnikami

- straty spowodowane przez jednego wspólnika obciążały tylko jego część zysku; nie może odliczyć od straty zysku jaki przysporzył spółce swoją własną pracą.

- o podziale zysków decyduje umowa, a nie wielkość wkładów czy nakład pracy wspólników.

- wspólnicy partycypowali w równych częściach zarówno w zyskach jak i stratach (chyba że ustalono inaczej w umowie)

- societas leonina - lwia spółka; jeden ze wspólników uczestniczy tylko stratach; niedopuszczalne

- actio communi dividundo - do podziału majątku; przy rozwiązaniu spółki za zgodną wolą stron.

- spółka nie była odrębnym podmiotem prawa - reguluje stosunki pomiedzy wspólnikami

- wobec osób trzecich odpowiedzialność ponosi wyłącznie ten wspólnik, który zawarł umowę; do pozostałych wspólników miał skargę o dokonanie rozliczeń.

Cechy spółki - zbliżone do współczesnej:

• trawanie spółki pomimo śmierci wspólnika

• odpowiedzialność solidarna

• wyodrębnienie majątku spółki

np. związki poborców podatków, osób organizujących roboty publiczne budowlane i inne oraz eksploatujących kopalnie i saliny - societas publicanorum/vectigalium - w okresie prawa klasycznego posiadają osobowość prawną; posiadają wspólne:

• kasa (arca)

• majątek (res communes)

• zarządca (syndicus)

- podobne skutki rodzą spółki bankierów - societates argentariorum

Zlecenie (mandatum)

- w okresie prawa klasycznego mandatum było kontraktem, w którym zleceniobiorca (mandans) zobowiązywał się na prośbę zleceniodawcy (mandans) wykonać nieodpłatnie określoną czynność prawną lub faktyczną.

• czynność musiala leżeć w interesie dającego zlecenie lub w interesie innych osób.

• nie mogła leżeć w interesie przyjmującego zlecenie - (consilium - udzielnie niewiążących rad)

• zobowiązanie dwustronne; nierównoczesne; oparte na dobrej wierze.

• actio mandati directa - dochodzenie przez mandansa; w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zlecenia; odszkodowanie + infamia.

• odpowiedzialność mandatariusza tylko za zły zamiar (dolus)

• actio mandati contraria - zwrot kosztów; zwolnienie ze zobowiązań zaciągniętych z wykonywaniem mandatu; przez mandatariusza.

• zlecenie winno być wykonywane w ściśle ustalonych granicach; przekroczenie - niemożność wystąpienia z actio mandati contraria (Sabinianie)/ ograniczenie zwrotu kosztów do wysokości ustalonej w zleceniu (Prokulianie)

• tworzy jedynie wewnętrzny stosunek pomiędzy stronami konraktu; bez pełnomocnictwa.

• mandatariusz występuje na zewnątrz w swoim imieniu (zastępca pośredni mandansa)

• zobowiązanie gasło przez śmierć jednej ze stron.

• zleceniobiorca nie mógł żądać wynagrodzenia za podejmowane czynności; może przyjąć dobrowolne wynagrodzenie po wykonaniu mandatu - honorarium.

• dochodzenie honorarium dopuszczono w okresie pryncypatu w procesie kognicyjnym.

VII. Rozszerzenie rzymskiego systemu kontraktowego.

- odchodzenie od zasady nominalizmu kontraktowego:

• udzielanie zaskarżalności niektórym nowym umowom (nova negotia)

• nadanie zaskarżalności nienazwanym umowom o świadczenia wzajemne, jeżeli jedna ze stron wykonała już swoje świadczenie.

• contractus Realem innominati - kontrakty realne nienazwane

• przyznanie zaskarżalności niektórym nieformalnym umowom; na podstawie prawa pretorskiego (pacta praetoria) czy konstytucji cesarskich (pacta legitima)

Kontrakty realne nienazwane.

- rozwinięcie synalagmatycznych kontraktów konsensualnych.

- odpowiedzialność na idei, że umowa o spełnienie świadczenia wzajemnego rodziała zobowiązanie dopiero po spełnieniu świadczenia jednej ze stron.

- charakter jednostronny - świadczenie jednej ze stron spełnione już w momencie zawiązania kontraktu (warunek powstania zobowiązania)

- condictio ob rem dati - przy spełnieniu świadczenia przez jednej ze stron, a nie wypełnieniu świadczenia wzajemnego; skarga o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia; inne: condictio causa data, causa non secuta; także actio doli, względnie - actio in factum.

- wprowadzenie powództwa o wypełnienie świadczenia wzajemnego - actio praescriptis verbis; mogła prowadzić do zasądznia odszkodowania za niewykonanie świadczenia wzajemnego

• W prawie justyniańskim „kontrakty realne nienazwane” zaliczone do czterech schematów:

do ut des; przeniesienie własności rzeczy w zamian za przeniesienie własności innej rzeczy;

do ut facias - przeniesienie własności rzeczy w zamian za wykonanie jakieś czynności faktycznej.

facio ut des - wykonanie pewnej czynności faktycznej w zamian za przeniesienie własności.

facio ut facias - wykonanie pewnej czynności faktycznej w zamian za wykonanie innej czynności.

SZCZEGÓLNE KONTRAKTY REALNE NIENAZWANE:

1. ZAMIANA - permutatio; do ut des; spełnia podobną funkcję jak kupno-sprzedaż; przez Sabinianów traktowany jako rodzaj kupna-sprzedaży.

2. KONTRAKT ESTYMATORYJNY - aestimatum; oddanie innej osobie rzeczy oszacowanej w celu jej sprzedaży; otrzymujący powinien w przypadku sprzedaży rzeczy uiścic uzgodnioną kwotę; przy niesprzedaniu - zwrot.

3. UGODA - transactio; facio ut facias; wzajemna rezygnacja przez strony ze swych wzajemnych roszczeń.

4. PRAECARIUM - sztucznie podciągane pod kontrakty nienazwane w prawie justyniańskim.

Pacta

- nieformalne porozumienia; brak samoistnej skargi

- uznawane przez edykt pretorski jeśli nie są sprzeczne z zasadami uczciwości i przepisami prawa; podstawa do udzielenia zarzutu procesowego (exceptio pacti) nie skargi.

- pacta adiecta - umowy dodawane do kontraktów dobrej wiary w chwili ich zawierania; modyfikują treśc kontraktu nazwanego.

- Prawo pretorskie uznaje zaskarżalność (poprzez udzielenie actio in factum) niektórych nieformalnych porozumień - przewidziane w edykcie pretorskim - pacta praetoria:

CONSTITUTUM DEBITI

- nieformalna umowa o wypełnienie zobowiązania już istniejącego

- constitutum debiti proprii - zapłata własnego długu; umocnienie istniejącego między stronami zobowiązania - dodatkowa skarga pretorska - actio de petunia constituta

- constitutum debiti alieni - umowa dotycząca zapłaty cudzego długu; zobowiązanie dodatkowe; zbliżone w skutkach do poręczenia.

RECEPTUM ARGENTARII

- nieformalne oświadczenie bankiera gwarantujące pokrycie długu jego klienta wobec osób trzecich.

- actio recepticia - skarga przeciw bankierowi udzielana przez pretora; gdy ten się nie wywiązał.

RECEPTUM NAUTARUM, CAUPONUM, STABULARIORUM

- nieformalne oświadczenie złożone przez właścicieli staków, zajazdów i stajen gwarantujące ich zwiększoną odpowiedzialność za przedmioty wniesione przez podróżnych

- powoduje opórcz odpowiedzialności z locatio conductio odpowiedzialność za wszelkie przypadki zniszczenia rzeczy (także przez siłę wyższą)

- ograniczona z czasem do przypadkowej utraty rzeczy (custodia)

- actio de recepto - skarga udzielana poszkodowanemu przez pretora.

NIEFORMALNA UMOWA O ZŁOŻENIE DOBROWOLNEJ PRZYSIĘGI

- przysiega w postępowaniu in iure (pactum de iureiurando)

- niedotrzymanie umowy powodowało - actio de iureiurando lub exceptio iurisiurandi.

Konstytucje cesarskie wprowadzały ochronę procesową porozumień nieformalnych - pacta legitima:

• pactum dotale - nieformalna umowa o ustanowienie posagu; 428 r. Teodozjusz II Walentynian III

• donatio - nieformalna umowa darowizny; 531 r.; Justynian

• compromissum - nieformalna umowa o powierzenie prywatnemu arbitrowi rozstrzygnięcia sporu między stronami; w prawie klasycznym warunkiem skuteczności - wzajemne stypulacyjne kary umowne za niedotrzymanie umowy

7. „Jakby kontrakty” (obligationes quasi ex contractu)

- niewyodrębnione jako wyraźna określona kategoria.

- dotyczyły zawsze określonego stanu faktycznego, a nie całej grupy - cechy charakterystyczne.

Negotiorum gestio

- określenie także gdy działalność ta była prowadzaona na podstawie zlecenia.

- w znaczeniu technicznym: zajmowanie się cudzymi sprawami bez uzyskania zlecenia od zainteresowanego (głównie osób nieobcych lub zmarłych)

- prowadzenie podejmowane w interesie zastąpionego (dominus negotii) i dla niego użyteczne.

- dobrowolne podjęcie zobowiązywało do jego zakończenia.

- negotiorum gestor powinien starać się zawiadomić dominus negotii o prowadzeniu jego spraw.

- dominus negotii nie mógł kwestionować użyteczności działania gestora (gdy się potwierdził)

- zobowiązanie podobne do zlecenia: dwustronne nierównoczesne; dobrej wiary

- actio negotiorum gestorum directa - dochodzenie przez dominusa

- actio negotiorum gestorum contraria - w przypadku poniesienia nakładów lub szkód przez gestora.

- słabsza pozycja gestora niż mandatariusza (dominus mógł kwestionować użyteczność działania, a przez zwolnić się ze zobowiązań względem gestora)

- zasądzenie z actio negotiorum gestorum directa nie prowadziło do infamii.

Tutela.

- zobowiązanie powstałe z wykonywania opieki

- podstawa odpowiedzialności: podjęcie się przez opiekuna prowadzenia spraw majątkowych pupila.

- zobowiązanie dwustronne nierównoczesne; dobrej wiary.

- actio tutelae directa - do dochodzenia odszkodowania od byłego opiekuna; po zakończeniu opieki; skutek infamujący.

- actio tutelae contraria - opiekun w przypadku poniesienia nakładów lub szków przez opiekuna.

Legatum.

- zobowiązanie spadkobiercy wobec legatariusza.

- formy legatu, które dochodzone za pomocą actio in personam:

• legatum per damnationem

• legatum sinendi modo

- udzielanie actio in personam o wykonanie legatu damnacyjnego już w ustawie XII tablic.

- legis actio per manus iniectionem - przeciwko dziedzicowi, który nie wypełniał obowiązku wobec legatariusza; w procesie formułkowym stosowana cywilna - actio ex testamento

- zobowiązanie jednostronne, ścisłego prawa; w skutkach zbliżone do zobowiązania ze stypulacji.

Solutio indebetii.

- zobowiązanie powstałe ze spełnienia nienależytego świadczenia.

- actio furti - w przypadku świadomego przyjęcia nienależnego świadczenia.

- condictio indebiti - gdy przyjmujący świadczenie niezależne był w błędzie

- zobowiązanie jednostronne, ścisłego sprawa.

- podstawa do wykształcenia odpowiedzialności za przypadki bezpodstawnego (niesłusznego) wzbogacenia - condictiones.

SKARGI (CONDICTIONES) O ODZYSKANIE BEZPODSTAWNEGO WZBOGACENIA:

• condictio ob rem dati oraz condictio causa data causa non secuta - stosowane przy kontraktach realnych nienazwanych.

• condictio ob turpem causam - przy przyjęciu przysporzenia w celu powstrzymania się od działania haniebnego lub wykonaniu obowiązku prawnego; dający świadczenie mógł żądać jego zwrotu, chyba że i jego działanie byłoby haniebne (np. danie łapówki sędziemu)

• condictio furtiva - przeciwko złodziejowi, którego majatek powiększył się o wartość uzyskaną ze sprzedaży rzeczy skradzionej; konkurencja dla rei vindicatio.

• condictio sine causa lub condictio ob iniustam causam - przy niewypełnieniu zobowiązania, które było pozbawione podstawy prawnej lub opierało się na przyczynie ważnej w ius civile, ale oceniane negatywnie przez prawo pretorskie.

Zobowiązania powstałe z czynów niedozwolonych i ze zdarzeń do nich zbliżonych.

1. Pojęcie czynu niedozwolonego (delictum) w prawie rzymskim.

- drugie źródło powstania zobowiązań - delicta; podstawa odpowiedzialności cywilnej;

- delicta - odpowiednik dzisiejszych czynów niedozwolonych; przestępstwa prawa prywatnego.

- odpowiedzialność sprawcy - obowiązek zapłaty kary prywatnej (poena, actio poenalis) na rzecz poszkodowanego lub na rzecz każdego kto wystąpił ze stosowaną skargą (actiones populares)



- Przy odpowiedzialności z kontraktów i „jakby kontraktów” cel: uzyskanie odszkodowania za poniesioną szkodę (actiones rei persecutoriae)

- Przy odpowiedzialności deliktowej cel: uzyskanie od sprawcy zapłacenia kary pieniężnej (actiones poenales) z karą mogło się wiązać także i odszkodowanie (actiones mixtae)

Przestępstwa w prawie rzymskim:

1. wchodzące pod zakres ius publicum:

• godziły w interes ogółu

• podlegały sankcji publicznoprawnej realizowanej przez władzę państwową.

• nazywane zbrodniami - crimen

2. wchodzące pod zakres ius privatum:

• godziły w interesy osobiste i majątkowe poszczególnych osób.

• nazywane przestępstwami prawa prywatnego - delictum

• dochodzenie odpowiedzialności pozostawiano samym poszkodowanym.

• poena privata - kara prywatna; przechodziła na rzecz poszkodowanego.

• sankcja - powstanie stosunku zobowiązaniowego między sprawcą,a poszkodowanym

• actio in personam - do chronienia ww. zobowiązania; skuteczna wobec dłużnika.

• w okresie XII talic - zemsta prywatna, prawo odwetu (talio); zniesione na rzecz $.

• okres cesarstwa: wpływy odpowiedzialności publicznoprawnej na system kar prywatnych (proces kognicyjny) - wcześniej tylko odpowiedzialność prywatna.

2. Poszczególne delikty.

Furtum.

Okres XII tablic i prawa przedklasycznego:

• dwa ogólne rodzaje kradzieży:

• furtum manifestum - kradzież jawna; kara publiczna - chłosta i kara śmierci; prawo pretorskie wprowadza prywatną karę pienieżną zamiast publicznej - quadruplum - czterokrotna wartość skradzionej rzeczy; kradzież jawna gdy:

• schwytanie na gorącym uczynku.

• schwytanie złodzieja w miejscu gdzie popełniono przestępstwo.

• schwytanie w czasie przenoszenia rzeczy do miejsca gdzia miał ja dostarczyć.

• furtum nec manifestum - kradzież niejawna; określana jako przeciwieństwo jawnej; kara prywatna - podwójna wartość rzeczy skradzionej (duplum); prawo pretorskie - utrzymuje tę karę - penalna skarga - in duplum.

• inne rodzaje kradzieży; wg Gaiusa jedynie rodzaje szczególnych skar przeciwko złodziejowi:

• actio furti concepti et oblati - skarga przeciwko przechowującemu rzecz skradzioną; dochodzenie zapłaty potrójnej wartości; warunek: znalezienie podczas rewizji.

• actio furti prohibiti - przeciwko osobie utrudniającej poszukiwanie rzeczy skradzionej; wprowadzona w prawie pretorskim; odpowiedzialność - 4 krotna wartość rzeczy skradzionej.

Okres prawa klasycznego:

• furtum rei - dotknięcie połączone z zaborem cudzej rzeczy.

• furtum usus - kradzież używania; np. przez depozytariusza

• furtum rei suae - zabranie rzeczy przez zastawcę zastawnikowi; furtum possessionis;

• także świadome przyjęcie nienależnego świadczenia

• zniszczenie dokumentu świadczącego o istnieniu jakiegoś uprawnienia

• usiłowanie kradzieży - „dotknięcie”; uznawane już jako sama kradzież

• do powstania odpowiedzialności konieczne:

• contrectatio - dotknięcie wbrew woli uprawnionego do actio furti.

• dolus - zły zamiar; celowe działanie sprawcy

• celem miało być osiągnięcie zysku

• actio furti mógł wnieść nie tylko właściciel, ale i osoby, w których interesie było utrzymanie rzeczy w dotychczasowym stanie (np. custodia)

• wysokość kary:

• furtum nec manifestum - podwójna wartość.

• furtum manifestum - czterokrotna wartość.

• skargi traktowane jak skargi penalne oparte na ius civile lub ius honorarium.

• odpowiedzialność penalna (dziś karna) nie wykluczała stosowania skarg odszkodowawczych jak rei vindicatio (skarga wydobywcza) czy condictio furtiva (zwrot niesłusznego wzbogacenia)

Okres prawa poklasycznego

• tendencja do wprowadzania odpowiedzialności publicznoprawnej.

• poważniejsze rodzaje kradzieży ścigane w drodze cognitio extra ordinem - traktowane jako zbrodnie karane karą publiczną (crimina extraordinaria)

Rapina.

- rapina - rabunek; kradzież przy użyciu siły - kwalifikowana forma kradzieży.

- Ustawa XII tablic nie przewiduje specjalnej kary

- actio vi bonorum raptorum - skarga stosowana przeciwko złodziejowi, który użył siły;

• kara prywatna - czterokrotna wartość;infamia rabusia

• skarga mogła być stosowana tylko w ciągu roku od popełnienia przestępstwa.

• in simplum - po ww. terminie; skarga pretorska; na jednokrotna wartość rzeczy; jednak można występować jeszcze z cywilną actio furti nec manifesti, in duplum.

Damnum iniuria datum.

1. Odpowiedzialność za wyrządzenie szkody w cudzym majątku wg ustawy XII tablic:

• actio de arboribus succissis - skarga przysługująca właścicielowi nieruchomości, któremu zniszczono rosnące na niej drzewo lub krzew; kara pieniężna - 25 asów.

• os factum - uszkodzenie ciała cudzego niewolnika; kara prywatna - 150 asów.

2. Odpowiedzialnosc za wyrządzenie szkody majątkowej według lex Aquilia (286 r. p.n.e):

• actio damni iniuriae ex lege Aquilia - w przypadku wyrządzenia szkód określonych w 3 rodziałach ustawy:

• RODZIAŁ I: odpowiedzialność za zabicie niewolnika lub zwierzęcia czteronożnego zaliczonego do pecus (kategoria res manicipi)

• RODZIAŁ II: odpowiedzialność adstypulatora (wierzyciela dodatkowego), który nieuczciwie umorzył zobowiązania dłużnika wobec wierzyciela głównego.

• RODZIAŁ III: odpowiedzialność osoby, która w wyniku działana określonego w rodziale I zraniła cudzego niewolnika lub zwierzę należące do pecus lub inne zwierzę, względnie uszkodziła lub zniszczyła inne rzeczy.

Odpowiedzialnosć ta opierała się na następujących przesłankach:

• szkoda musiała nastąpić w wyniku bezpośredniego oddziaływania samego sprawy na rzecz

• szkoda musiła nastąpić w wyniku działnia sprawcy, a nie jego zaniechania; działanie musiało być bezprawne - obiektywnie (np. obrona konieczna wyklucza)

• rzecz musiała być rzeczywiście zniszczona lub uszkodzona

• konieczność określenia wysokości poniesionej szkody wg rynkowej wartości rzeczy

• nie dotyczy odpowiedzialności za szkody majątkowe wyrządzone na ciele osoby wolnej.

• początkowo skargę mógł wnieść jedynie właściciel kwirytatny rzeczy

SANKCJA

- rodział I: kara pieniężna: najwyższa wartość jaka rzecz miała w ciagu ostatniego roku przed wyrządzeniem szkody.

- rodział II: adstypulator zobowiązany do zapłacenia wierzycielowi głównemu równowartość szkody poniesionej przez umorzenie postępowania.

- rozdział III: kara pieniężna: najwyższa wartość w ciacu ostatnich 30 dni przed wyrządzeniem szkody.

3. Rozwój odpowiedzialności z lex Aquilia w prawie pretorskim i klasycznym; na kanwie lex Aquilia stworzono spójny system odpowiedzialności za pojęte szkody majątkowe:

• actio ex lege aquilia utilis lub actio in factum - umożliwiło rozciągnięcie odpowiedzialności również na przypadki, gdy sprawca oddziaływał na uszkodzoną rzecz w sposób pośredni lub przyczynił się do powstania szkody poprzez zaniechanie (musiał istnieć związek przyczynowy z wyrządzoną szkodą)

• wykształcenie się zasady winy jako przesłanki do powstania odpowiedzialności sprawcy za wyrządzoną szkodę; początkowa odpowiedzialność obiektywna (uniknąć można było poprzez wykazanie prawnego działania sprawcy) staje się odpowiedzialnością opartą na winię sprawcy (odpowiedzialność subiektywna)

• wina akwiliańska - obejmuje wszystkie stopnie winy; niezachowanie jakiejkolwiek staranności wymaganej od ludzi.

• rozciągnięcie odpowiedzialności ex lege Aquilia na przypadki, w których właściciel poniósł szkodę nie przez zniszczenie jego rzeczy, ale przez to, ze utracił nad nią faktyczne władztwo; np. umożliwienie ucziecki niewolnikowi.

• rozszerzenie pojęcia wartości rzeczy - oszacowanie rzeczywistej szkody jaką poniósł poszkodowany na skutek zniszczenia lub uszkodzenia szkody; wliczając lucrum cessans.

• odpowiedzialność z lex Aquilia stosowana także w przypadku szkód majątkowych powstałych z uszkodzenia ciała osoby wolnej.

• rozszerzenie osób legitymowanych do wniesienia skargi opartej na lex Aquilia; obok pierwotnej skargi tylko dla właściciela kwirytarnego dopuszczono pretorską actio in factum udzielana właścicielowi bonitarnemu i niektórym innym osobom władającym rzeczom.

Iniuria

- wszystko co jest czynione niezgodnie z prawem - bezprawie

- w szczególnym znaczeniu oznaczła zniewagę - czynem lub słowem.

Ustawa XII tablic:

- kilka przypadków karania naruszania nietykalności cielesnej osób wolnych.

- zniewaga podwładnych traktowana jak zniewaga ich władcy.

- membrum ruptur - trwałe uszkodzenie ciała; karane karą talionu lub kara pieniężna (za porozumieniem stron)

- os factum - uszkodzenie kości wolnego człowieka - 300 asów; niewolnika 150 asów.

- naruszenie nietykalności cielesnej bez widocznego uszkodzenia ciała - iniuria właściwa - 25 asów.

- mala carmina - odpowiedzialność za układanie złych pieśni.

Prawo pretorskie i klasyczne:

- przebudowa odpowiedzialności za zniewagę przez pretora w edykcie de iniuriis

• ogólna zapowiedź udzielenia skargi - actio iniuriarum aestimatoria

• odejście od ścisłych stawek odpowiedzialności przewidzianych w prawie cywilnym.

• kara nie mogła być wyższa od kwoty wskazanej przez samego poszkodowanego (taxatio)

Inne przypadki zniewag przewidziane przez prawo pretorskie:

• edykt De convicio - odpowiedzialność tego, kto obraził słownie inną osobę;

• edykt De adtemptata pudicitia - odpowiedzialność za obrazę obyczajność przez zaczepianie, molestowanie lub natrętnie za kobietą dobrych obyczajów lub młodzieńcem.

Actio iniuriarum c.d.

- mąż mógł wystąpić z nią z tytułu zniewag wyrządzonych żonie - niezależnie od manus

- w przypadku znieważenia niewolnika miała zastosowanie gdy zniewaga ta była dokonana publicznie w oczywistym celu znieważenia właściciela niewolnika.

- przy oddaleniu uniewiniony mógł wytoczyć contrario iniuriarum iudicium; domagając się 1/10 wartości żądania pierwotnego pozwu.

- skarga penalna - możność jej stosowania gasła w chwili śmierci sprawcy; ale także w chwili śmieci poszkodowanego (wyjątkowo)

- należała do actiones vindictam spirantes­ - skargi dyszące zemstą :D

Odpowiedzialność kryminalna za iniuria

- lex Cornelia de iniuriis (81 r. p.n.e.) - wprowadza obok odpowiedzialności opartej na prawie prywatnym, odpowiedzialność kryminalną za: uderzenia, wychłostanie i najście domu.

- wzrost znaczenia odpowiedzialności kryminalnej w okresie cesarstwa.

- Zastosowanie reżimu odpowiedzialności kryminalnej wyłączało możność stosowania skargi deliktowej (konkurencja skarg)

3. Przestępstwa prawa pretorskiego.

Metus.

- dopiero prawo pretorskie bierze w obronę poszkodowanego przez czynnoć prawną zawartą pod wpływem metus - ok. 80 r. p.n.e.

- exceptio quod metus causa - środek obrony dłużnika pozwanego w procesie z czynności dokonanej pod wpływem metus.

- restitutio in integrum - udzielane przez pretora dla osób, które poniosły już szkodę na skutek czynności zawartej pod wpływem metus; możliwe użycie skargi pretorskiej - actio quod metus causa.

Actio quod metus causa

- skarga penalna

- mogła być stosowana w ciągu roku od ustania zagrożenia.

- po roku pretor mógł udzielić actio in factum - zasądzenie na wysokość wzbogacenia pozwanego.

- mógł ją uzyskać poszkodowany lub jego dziedzice przeciwko sprawcy szkody

- nie mogła być wytoczona przeciw dziedzicom sprawcy.

- pozwalała uzyskać zasądzenie na czterokrotną wartość szkody wyrządzonej przez groźby.

- actio arbitraria vel restitutoria - do uwolnienia się od zasądzenia poprzez dobrowolne wyrównanie szkody przez pozwanego.

- w prawie justyniańskim pierwotna skarga czysto penalna przybrała charakter skargi mieszanej - łączącej element kary z odszkodowaniem.

Dolus.

- wszelka chytrość, zdrada, podstęp przedsięwzięte dla podejścia, zdrady lub oszukania innej osoby.

- prawo pretorskie bierze w obronę zagrożonego przez dolus - exceptio doli - zarzut procesowy; mogła być też udzielona skarga specjalna - w ostateczności.

Actio doli:

- wprowadzona w 66 roku p.n.e.

- skarga penalna

- przyznawana poszkodowanemu lub jego dziedzicom przeciw sprawcy szkody wyrządzonej na skutek dolus - nie mogła być stosowana przeciwko dziedzicom sprawcy (jako penalna)

- zasądzenie na wysokość szkody (in simplum) oraz infamia

- mogła być stosowana w ciągu roku od powzięcia wiadomości o podstępie.

- po roku pretor mógł udzielić actio in factum; nie była infamująca.

Servi corruptio.

- gorszenie cudzego niewolnika - niekorzystny wpływ na jego psychikę.

- actio servi corrupti - udzielna przez pretora właścicielowi niewolnika; skarga penalna;

• przesłanką odpowiedzialności był zły zamiar (dolus) oraz rzeczywiste zgorszenie niewolnika.

• zasądzenie na podwójną wysokość zmniejszenia wartości zgorszonego niewolnika.

Fraus creditorum.

- podejmowanie przez dłużnika aktów uszczuplających jego majątek w celu niespłacania należności.

- restitutio in integrum- do zaczepienia skuteczności takich rozporządzeń;

- interdictum fraudatorium - interdykt specjalny skierowany do osoby, która świadomie nabyła majątek od upadłego dłużnika.

- actio Pauliana - skarga stosowana wobec osób, które odniosły korzyści z nieuczciwych rozporządzeń majątkiem przez dłużnika; pozwany powinien być świadomy intencji pokrzywdzenia wierzyciela przy przysporzeniach odpłatnych; przy przysporzeniach darmych odpowiadał nawet gdy był w dobrej wierze.

4. Inne zdarzenia rodzące skargę penalną (obligationes quasi ex delicto)

Iudex qui litem suam fecit.

• odpowiedzialnosć sedziego

• specyficzna sytuacja sędziego - uzyskiwał upoważnienie do rozstrzygnięcia sprawy na podstawie litis contesatio dokonywanej przez strony z udziałem pretora

• skutkiem litis było powstanie zobowiązania sędziego do osądzenia sprawy oraz stron do brania udziały w postępowaniu sądowym i zastosowania się do wyroku.

• litem suam facere - skarga przeciwko sędziemu; gdy ten nie osądził sprawy w przewidzianym terminie lub w inny sposób uniemożliwał dochodzenie swych praw.

• zasądzenie z reguły równało się wartości przedmiotu procesu pierwotnego

• wyrok przeciwko sędziemu traktowany jako kara

• nie miała zastosowania przeciwko sędziowi skorumpowanemu - tu kara śmierci.

Effusum vel deiectum.

- odpowiedzialność zbliżona do deliktowej;

- odpowiedzialnośc osoby zajmującej pomieszczenie w budynku za szkody wyrządzone przez wyrzucenie lub wylanie czegoś na ulicę:

1. właściciel zniszczonej lub uszkodzonej rzeczy mógł domagać się podwójnej wartości wyrządzonej szkody; brak ograniczenia w czasie

2. w przypadku spowodowania śmierci człowieka wolnego kary zapłaty 50 000 sesterców mógł żądać każdy wolny obywatel, który pierwszy wniósł skargę (actio popularis); mogła być wniesiona w ciągu jednego roku

3. w przypadku uszkodzenia ciała człowieka wolnego kara była zasądzana wg uznania sędziego; ze skargą mógł wystąpić sam poszkodowany; ewentualne wystąpienie z actio popularis było ograniczone terminem rocznym.

- odpowiedzialność właściciela budynku za czynny własne jak innych osób

- odpowiedzialność niezależna od czyjejkolwiek winy

- poszkodowany nie musiał niczego udowadniać - wystarczał fakt powstania szkody w wyniku tego, że coś wypadło z okna (odpowiedzialność obiektywna)

- Odpowiedzialność deliktowa była związana z osobą sprawcy i oparta na winie, a odpowiedzialność „jakby deliktowa” była związana z osobą zajmującego pomieszczenie i była niezależna od jego winy.

Positum aut suspensum.

- odpowiedzialność osoby, która wystawiłą jakis przedmiot na okapie dachu nad miejscem gdzie zwykle przechodzili przechodnie i mogło to spowodować szkodę.

- kara w wysokości 10 000 sesterców

- odpowiedzialność nie uzależniona od skutku, a od samego faktu stworzenia zagrożenia; związana z osobą wystawiającą przedmiot.

- actio de positis aut suspensis - skarga penalna; gasnąca w chwili śmierci odpowiedzialnego; actio popularis.

Exercitores navis aut cauponae aut stabuli de damno aut furto.

- odpowiedzialność właścicieli staktów, zajazdów i stajen za uszkodzenia i kradzieże przedmiotów wniesionych przez klientów dokonane przez personel.

- możność stosowania skargi in duplum - przeciw właścicielowi zakładu; wina - dobór niewłaściwego personelu.

- skargę „jakby deliktową” - można było stosować również w przypadku szkód i kradzieży dokonywanych przez niewolników i osoby alieni iuris (tu także actio noxalis)

- odpowiedzialność właścicieli zajazdów za osobe, które zamieszkiwały stale w zajeździe.

Inne przypadki zaliczne do „jakby deliktów”

• odpowiedzialność noksalna - actio noxalis

• odpowiedzialność za szkody majątkowe wyrządzone przez zwierzęta - actio de pauperie

• odpowiedzialność za gorszenie cudzych niewolników - actio servi corrupti

Umocnienie zobowiązań.

intercessio - umoczenie zobowiązań; zabezpieczenie rzeczowe, osobowe.

Rzeczowe umocnienie zobowiązań:

• poprzez oddanie wierzycielowi rzeczy należącej do dłużnika lub innej osoby.

• fiducia cum creditore contracta - powiernicze przeniesienie właśności na wierzyciela.

• pignus - zastaw ręczny

• hipoteka - zastaw umowny

Osobowe umocnienie zobowiązań:

• obok dłużnika za zobowiązanie odpowiadała wobec wierzyciela inna osoba - poręczyciel.

• poręczenie za pomocą kontraktu werbalnego

• do ustanowienia zabezpieczenia mogły służyć: sponsio, fidepromissio, fideiussio

• sponsio i fidepromissio służyły do umocnienia tylko zobowiązań słownych i nie przechodziły na dziedziców przyrzekającego.

• fideiussio służyłą do umocnienia wszystkich zobowiązań - także naturalnych; dziedziczna

• zobowiązanie poręczyciela było akcesoryjne - trwało tak długo jak długo istniało zobowiązanie podstawowe.

• odpowiedzialność poręczyciela nie mogał być większa niż odpowiedzialność dłużnika gł.

• poręczyciel mógł domagać się od dłużnika głównego zwrotu kosztów na podstawie kontraktu zlecenia.

Skutki niewykonania zobowiązań.

- niemożność wykonania świadczenia mogła powodować wyjątkowo wygaśnięcie zobowiązania i zwolnienie dłużnika z odpowiedzialności (bez odpowiedzialności dłużnika - vis maior)

II. Podstawy odpowiedzialności za niewykonanie zobowiązania.

- praestare - obowiązek pokrycia szkody poniesionej przez wierzyciela przez zachowanie dłużnika.

- dłużnik był zawsze odpowiedzialny za świadome podstępne postępowanie, którego cele było narażenie wierzyciela na szkodę (dolus) - niemożność wyłączenia spod odpowiedzialności.

- culpa lata - grube niedbalstwo; niedochowanie należytej staranności; odpowiedzialność na równi z dolus.

- culpa levis in abstracto - odpowiadał za nie dłużnik, gdy czerpał korzyści z kontraktu.

- culpa levis in concreto - odpowiedzialność za prowadzenie cudzych spraw.

- w archaicznym prawie rzymskim odpowiedzialność ze zobowiązań oparta na przesłankach obiektywnych - wina sprawcy nie miała znaczenia dla powstania odpowiedzialności.

- subiektywizacja - odpowiedzialność gdy sprawcy można było przypisać jakąkolwiek winę.

- custodia - odpowiedzialność obiektywna; obowiązek szczególnego strzeżenia rzeczy np. komodatariusz, zastawnik; odpowiedzialność za przypadkową utratę rzeczy; w prawie justyniańskim wprowadzenie culpa in custodiendo - wina w strzeżeniu.

III. Szkoda majątkowa i odszkodowanie.

- warunkiem odpowiedzialności było powstanie rzeczywistej szkody majątkowej - damnum emergens - musiała dać się wyrazić w pieniądzach - wartość rynkowa.

• lucrum cessans - zysk, którego poszkodowany nie osiągnął można doliczyć do szkody.

• wysokość odszkodowania zależy od oceny sędziego - w stricti iuris wskazówka od pretora w formułce procesowej.

IV. Zwłoka.

- wpływ na zakres odpowiedzialności miała zwłoka (mora) dłużnika lub wierzyciela.

- mogła pociągać za sobą modyfikację świadczenia; zaostrzenie odpowiedzialności dłużnika.

- w przypadku zobowiązań bez ustalonego terminu spełnienia świadczenia dłużnik popadał w zwłokę w momencie wezwania go przez wierzyciela do spełnienia świadczenia (interpellatio)

- z zobowiązaniach z terminem; sam upływ terminu stawia dłużnika w zwłoce.

- przy zobowiązaniach deliktowych - od początku powstania zobowiązania dłużnik w zwłoce.

- dłużnik ponosi ryzyko przypadkowej utraty rzeczy i był zobowiązany do płacenia odsetek.

- niekorzystne skutki kończą się z chwilą gdy dłużnik oferuje wierzycielowi świadczenie; gdyby nie przyjał - sam popada w zwłokę.

- mora creditoris - zwłoka wierzyciela w przyjęciu świadczenia; bez uzasadnionej przyczyny;

• dłużnik odpowiedzialny jedynie za dolus

• dłużnik ma prawo sprzedać przedmiot świadczenia, a pieniądze złożyć do depozytu.

• purgatio more - oczyszczenie ze zwłoki; zakończenie jej.

Wygaśnięcie zobowiązań.

1. Wykonanie świadczenia.

- solutio - wykonanie świadczenia;

- w archaicznym prawie - gdy zobowiązanie powstało przez akt formalny pełne zwolnienie dłużnika następowało przez dokonanie aktu zwolnienia - contrarius actus:

• dla sponsio - accrptilatio

• dla spiżu i wagi - solutio per aes et libram

- gdy dłużnik wykonałby zobowiązanie, a nie otrzymał zwolnienia formalnego - zobowiązanie istnieje dalej; można wystąpić do pretora ze skargą o wykonanie zobowiązania - ten udziela odpowiedniego zarzutu procesowego - exceptio doli

- mogło wygasnąć w przypadku, gdy świadczenie stało się niemożliwe do wykonania (tylko gdy dłużnik nie ponosił tego winę; gdy ponosił - konieczność zapłaty odszkodowania)

2. Zwolnienie z długu.

- w prawie klasycznym samo spełnienie świadczenia powodowało zawsze wygaśnięcie zobowiązania.

- formalne akty zwalniające dłużnika nadal stosowane jako akty fikcyjne dokonywane w celu zwolnienia dłużnika z długu, niezależnie od spełnienia świadczenia.

- zobowiązania z tytułu iniuria i furtum gasły przez zwarcie nieformalnego porozumienia.

3. Novatio

- przemiana w nowe zobowiązanie, czyli odnowienie - sposób wygaśnięcia zobowiązania.

- do dokonania służyły kontrakty werbalne i kontrakt literalny (nomen transcripticium expensilatio) także dokonanie litis contestatio w procesie, w którym stosowano cywilną actio in personam.

- cele:

• stworzenie między tymi samymi stronami nowego zobowiązania zamiast dotyczasowego - novatio inter easdem personas.

• zmiana jednej ze stron stosunku zobowiązaniowego - novatio inter novas personas.

IV. Zmiana podmiotów w stosunku obligacyjnym.

zmiana dłużnika - jedynie przez dokonanie novatio inter novas personas

zmiana wierzyciela - w sposób pośredni przez ustanowienie zastępstwa procesowego in rem suam; procurator lub cognitor - otrzymywał od wierzyciela zezwolenia zatrzymania dla siebie wyegzekwowanego od dłużnika świadczenia.

- actio utilias suo nomine - skarga dla nabywców spadku o dochodzenie wierzytelności wchodzących w skład nabytej przez nich masy spadkowej.

Confusio

- Zobowiązanie gasło przez confusio - połączenie osoby wierzyciela i dłużnika (np. dłużnik stawał się dziedzicem wierzyciela)

VI. Śmierć stron.

- przy zobowiązaniach z deliktu - śmierć dłużnika - wygaśnięcie zobowiązania; śmierć wierzyciela - wygaśnięcie tylko przy actiones vindictam spirantes.

- zobowiązania powstałe z kontraktu w zasadzie dziedziczne zarówno od strony wierzyciela jak i dłużnika; wyjątek: societas, mandatum - oparte na osobistym zaufaniu.; śmierć powoduje wygaśnięcie zobowiązania z poręki (jeśli w formie sponsio i fidei promissio)

8. Potrącenie.

compensatio - wzajemne zaliczenie długów i wierzytelności.

- na skutek zawarcia odrębnego kontraktu; najczęściej stypulacje owacyjne

- lub poprzez sędziego: warunek - wymagalność obu wierzytelności i ich jednorodzajowość.

Część III. Prawo dotyczące skarg.

Rozdział X. Ochrona praw prywatnych.

DIOKLECJAN

SUI HEREDES

- dzieci z iustum, adoptowane, adrogowane, żona pod manus

- z chwilą śmierci stają się sui iuris - sui herdes

- każde dziecko dostaje tyle samo (in capita)

- żona pod manus traktowana jak agnacyjna córka

- w wypadku śmierci/emancypacji/adopcji syna mającego dzieci, wnuki dziedziczyły wg szczepów wspólne części swego ojca dzielone wg głów - zasada reprezentacji.

- dziedzice z mocy prawa; bez konieczności przyjmowania; czasem bez wiedzy

PROXIMI AGNATI

- najbliżsi krewni agnacyjni - powoływani w braku sui heredes

- osoby, które poprzednio pozostawały pod władzą wspólnego przodka i pozostawałby pod nią gdyby żył.

- należeli do nich: rodzeństwo zmarłego, matka (jeśli była pod manus)

- krewni agnacyjni dziedziczyli wg głów

- odsuwali od spadku krewnych dalszego stopnia

- lex Voconia (169 r. p.n.e.) - dziedziczą jedynie kobiety będące siostrami agnacyjnymi zmarłego

- musieli dokonać przyjęcia spadku

GENTILES

- gentyle - członkowie rodu

- powoływani gdy nie można znaleźć proximi agnati

- praktyka zanika pod koniec republiki

---