Charakterystyka flawonoidów i ich rola w kosmetyce i terapii

Streszczenie

Flawonoidy, zwane również bioflawonoidami lub flawonami, stanowią szeroką grupę wtórnych metabolitów roślinnych. Ich bogatym źródłem są liście i kwiaty, ale także owoce i nasiona głównie roślin okrytozalążkowych. Gromadzą się w powierzchniowych warstwach tkanek roślinnych, nadając im intensywny kolor, chroniąc jednocześnie przed szkodliwym działaniem promieniowania ultrafioletowego.

Niemal wszystkie flawonoidy wykazują różnorodną aktywność biologiczną zarówno w organizmach roślinnych, jak i w zwierzęcych. Stanowią uniwersalne zmiatacze wolnych rodników, przede wszystkim dzięki właściwościom antyoksydacyjnym. Ponadto obniżają poziom reaktywnych form tlenu w organizmach roślinnych i zwierzęcych poprzez hamowanie procesów prowadzących do ich powstawania.

W roślinach, flawonoidy pełnią także funkcje naturalnych insektycydów oraz fungicydów, chroniących je przed atakiem ze strony owadów i grzybów. Ich pozytywne działanie w organizmie człowieka wynika z korzystnego wpływu na kondycję ściany naczyń krwionośnych i w efekcie działania przeciwobrzękowego, rozkurczowego i przeciwbólowego, a także moczopędnego. Flawonoidy dzięki właściwościom antyoksydacyjnym istotnie spowalniają procesy starzenia, co jest praktycznie wykorzystywane w farmakologii i kosmetologii.

Wstęp

Początki badań nad flawonoidami roślinnymi sięgają lat 30. ubiegłego stulecia, kiedy to Albert Szent-Györgyi dokonał identyfikacji bioflawonoidów w owocach cytrusowych. Zaobserwował także pozytywne działanie tych związków na system naczyń krwionośnych człowieka, co objawiało się ich zmniejszoną przepuszczalnością. Związki te nazwał witaminą P, od angielskiego słowa permeability, oznaczającego przepuszczalność [1].

Związki flawonowe, nazywane również flawonoidami lub bioflawonoidami, należą do szerokiej klasy substancji fitochemicznych, czyli takich, których źródłem są rośliny. Znajdziemy je w owocach(szczególnie cytrusowych), warzywach (np. pomidorach, brokułach, papryce, sałacie), nasionach roślin strączkowych, winogronach, młodym pieprzu, a także w produktach pochodzenia roślinnego, takich jak herbata, kasza gryczana czy czerwone wino [1]. Dotąd zidentyfikowano około 7000 związków z tej grupy. W organizmach roślinnych pełnią one głównie funkcje ochronne, np. chronią rośliny przed szkodliwym działaniem promieniowania ultrafioletowego czy atakiem patogenów, a także nadają barwę częściom rośliny (kwiaty, owoce).

Aplikowane człowiekowi dają efekty zbliżone do witamin, działając często znacznie silniej. Jeden z flawonoidów - galusan epigalokatechiny działa 100 razy mocniej niż witamina C i 25 razy silniej niż witamina E (3). Dotychczasowe badania nad biologiczną aktywnością flawonoidów pokazały, że wzmagają one istotnie odporność organizmu i łagodzą stany zapalne. Takie działanie związków może wynikać z właściwości antyoksydajnych, aktywności estrogennej, szerokiego działania przeciwbakteryjnego i wpływu na kondycję naczyń krwionośnych [2].

Budowa flawonoidów

Flawonoidy to barwne związki roślinne o zróżnicowanej aktywności. Ich budowa opiera się na 15-węglowym szkielecie 2-fenylochromanu (rys. 1, 10). Z rozmaitych gatunków roślin wyizolowano ponad 2000 związków tego typu, z czego poznano ponad 800. Ze względu na budowę chemiczną flawonoidy dzieli się na:

• flawonole(np. kwercetyna, kemferol, mircetyna, moryna),

• flawony(np. luteolina i apigenina),

• flawanony(np. hysperydyna, naringenina i eryodocytol),

• flawanonole,

• izoflawony(np. daizeina, genisteina i glicyteina),

• katechiny(np.  katechina, galusen epigalakatechiny, tefalwin i pochodne),

• antocyjanidyny (np.  cyjanidyna,  delfinidyna,  malwidyna, pelargonidyna, peonidyna i petunidyna).

Różnice pomiędzy poszczególnymi flawonoidami polegają na:

• liczbie i rodzaju podstawników przy ostatnim skrajnym pierścieniu,

• liczbie i pozycji grup hydroksylowych przy pierścieniach,

• liczbie grup hydroksylowych tworzących wiązania glikozydowe z cukrami prostymi.

Właściwości biologiczne flawonoidów

Jedną z właściwości flawonoidów, decydującą o pozytywnym działaniu na organizm człowieka, jest zdolność do neutralizacji tzw. wolnych rodników. Aktywność antyoksydacyjna flawonoidów jest związana z pierścieniową budową cząsteczki, posiadaniem sprzężonych wiązań podwójnych oraz z obecnością grup funkcyjnych w pierścieniach. Wolne rodniki to atomy lub cząsteczki, które mają minimum jeden niesparowany elektron. W związku z tym cechuje je wysoka niestabilność i reaktywność wynikająca z dużego potencjału oksydoredukcyjnego (łatwe oddawanie lub przyjmowanie elektronu), co prowadzi do niekontrolowanych, nagłych reakcji z różnymi cząsteczkami organicznymi.

Ich obecność w komórkach powoduje szybkie utlenianie szerokiej grupy makromolekuł, głównie białek, kwasów nukleinowych i kwasów tłuszczowych, prowadząc w ten sposób do destrukcji błon i uszkadzania organelli komórkowych. Szczególnie niebezpieczne są reaktywne formy tlenu (ROS, ang. reactive oxygen species), powstające w komórkach organizmów żywych jako uboczny produkt zaburzonego transportu elektronów w łańcuchach mitochondrialnych i chloroplastowych.

Stan dużego nagromadzenia reaktywnych form tlenu w organizmie nazywa się stresem oksydacyjnym. Wyzwala go wiele czynników środowiskowych, które sprzyjają wzmożonej konsumpcji energii. Przekracza ona często produkcję związków wysokoenergetycznych w procesie oddychania tlenowego, co wymusza przemiany beztlenowei prowadzi do powstania dużej ilości wolnych rodników. W takich warunkach aktywność naturalnych systemów antyoksydacyjnych nie nadąża z usuwaniem ROS, dochodzi do masowego uszkodzenia makromolekuł i zaburzenia przemian metabolicznych. W konsekwencji organizm jest osłabiony, bardziej podatny na infekcje wirusowe i bakteryjne, co jest bezpośrednią przyczyną częstych zachorowań. Sytuację pogarsza fakt, że leki wydawane bez recepty, takie jak popularna aspiryna, zażywane w takich stanach drastycznie zmniejszają ilość naturalnych antyoksydantów w komórkach. Wyzwalanie wolnych rodników w komórkach organizmów żywych wzmaga niebezpiecznie obecność spalin samochodowych i dymu tytoniowego we wdychanym powietrzu, a także obecność w pożywieniu metali ciężkich i licznych substancji stosowanych powszechnie w ochronie roślin uprawnych. Także promieniowanie UV generuje wolne rodniki[4].

Antyoksydanty, zwane także zmiataczami wolnych rodników, mogą działać na różne sposoby, zarówno poprzez bezpośrednią reakcje z wolnymi rodnikami, jak i reakcje pośrednie [7]. Bezpośrednie działanie antyoksydacyjne flawonoidów polega na redukcji reaktywności tlenu do bardziej stabilnych, niereaktywnych form. Działanie pośrednie prowadzi do zahamowania produkcji reaktywnych form tlenu i wynika z dwóch różnych właściwości flawonoidów. Po pierwsze, hamują one aktywność niektórych enzymów generujących wolne rodniki, np. oksydazy ksantynowej. Po drugie, wiążą w komórkach jony tzw. metali przejściowych, szczególnie jony żelaza i miedzi, zapoczątkowujących łańcuchy reakcji wolnorodnikowych.

Biologiczna aktywność flawonoidów jest jednak znacznie szersza i nie ogranicza się tylko do efektów antyoksydacyjnych. Wiadomo powszechnie, że związki te hamują aktywność oksydazy askorbinowej, efektywnie ograniczając utlenianie witaminy C i przedłużając w ten sposób jej szerokie działania w organizmie [12]. Ponieważ witamina C odpowiada m.in. za utrzymanie spoistości ścian naczyń krwionośnych, flawonoidy pośrednio decydują o ich szczelności.

Znane są również inne pozytywne efekty wybranych flawonoidów na proces krążenia. Antocyjany stymulują mikrokrążenie oczne, poprawiając ostrość widzenia zwłaszcza po zmroku, poprawiają także parametry przepływu krwi u osób z podniesionym poziomem glukozy i znacznie redukują związane z tym komplikacje. Z kolei liczne izoflawonoidy, takie jak genisteina, daidzeina i pueraryna, wykazują właściwości antymiażdżycowe. Genisteina i daidzeina chronią przed rozwojem choroby wieńcowej także dlatego, że pod ich wpływem zmniejsza się szybkość syntezy cholesterolu w wątrobie [8].

Dzięki hamowaniu aktywności dwóch enzymów: hialuronidazy, enzymu katalizujacego depolimeryzację kwasu hialuronowy oraz elastazy hydrolizującej elastynę, niektóre flawonoidy (kemaferol) wzmacniają tkankę łączną oraz uszczelniają naczynia krwionośne. W efekcie zmniejszają się przesięki, odczyny zapalne i obrzęki. Poprawia się przepływ krwi w naczyniach i zwiększa tym samym nawilżenie i napięcie skóry.

Przeciwobrzękowe, a także przeciwzapalne i przeciwbólowe działanie flawonoidów wynikać może również z innej bioaktywności związków, np. kwercetyna, hamując aktywność dekarboksylazy histydynowej, obniża poziom histaminy w organizmie. Z kolei zahamowanie kaskady przemian kwasu arachidowego obniżające poziom prozapalnych prostaglandyn daje efekt przeciwzapalny, zniesienie miejscowego bólu oraz zapobiega agregacji płytek krwi.

Niektóre izoflawonoidy opóźniają metabolizm alkoholu etylowego poprzez hamowanie aktywności dehydrogenazy alkoholowej i dehydrogenazy octanowej. Poprzez indukcję rozkurczu mięśni gładkich dróg moczowych lub drażnienie ścianek kanalików nerkowych działają także moczopędnie, utrudniając tym samym sorpcję zwrotną. Dlatego często są wykorzystywane w leczeniu choroby alkoholowej [12].

Inne, takie jak genisteina pozyskiwana z nasion soi uprawnej czy izoflawonoidy koniczyny czerwonej, dzięki zdolności wiązania się z receptorami estrogenowymi mają zastosowanie w leczeniu zaburzeń hormonalnych, szczególnie w okresie przekwitania. Izoflawonoidy, poprzez wiązanie się z odpowiednimi receptorami, opóźniają także procesy starzenia się skóry [6], co jest powodem coraz szerszego stosowania w kosmetologii. Wykazano, że niektóre z tych związków podtrzymują działanie adrenaliny, hormonu nadnercza mobilizującego i stymulującego organizm [15]. Coraz częściej wskazuje się także na działanie antyproliferacyjne wielu flawonoidów, mogące efektywnie hamować rozwój nowotworów [14].

Izoflawony i ich zastosowanie w kosmetyce

Około 45. roku życia następuje spadek aktywności hormonalnej u kobiet, wskutek czego nasilają się procesy starzenia całego organizmu. Hormony są to aktywne związki organiczne wytwarzane przez żywe organizmy, odpowiedzialne za prawidłowy przebieg procesów fizjologicznych. Niektóre hormony, szczególnie estrogeny, wpływają m.in. na zachowanie młodego wyglądu skóry.

Ich niedobór sprawia, że zmienia się gęstość skóry, traci ona swoją sprężystość i elastyczność, staje się bardziej sucha, cienka i wiotka. Powstają widoczne zmarszczki oraz miejscowe przebarwienia. Osłabieniu ulegają również funkcje obronne i skóra staje się bardziej podatna na czynniki zewnętrzne. Skutecznym przeciwdziałaniem jest tzw. hormonalna terapia zastępcza wyrównującą niedobory hormonów w organizmie i zewnętrzna aplikacja kosmetyków wzbogaconych w substancje zawierające hormony, głównie estrogeny i progesteron.

Regularne stosowanie tych preparatów daje spektakularne efekty - skóra pozostaje dłużej gładka, miękka i jędrna. Okazało się jednak, że stosowanie kosmetyków zawierających estrogeny pochodzenia zwierzęcego nie ogranicza ich efektów jedynie do miejsca aplikacji preparatu i może powodować wiele działań ubocznych w całym organizmie. Dlatego też w wielu krajach, także w Polsce, zabroniono stosowania w kosmetyce hormonów estrogennych pochodzenia zwierzęcego [6]. Dlatego rozpoczęto poszukiwania bezpiecznego odpowiednika.

Z obserwacji przeprowadzonych w krajach Dalekiego Wschodu wynikało jasno, że u kobiet spożywających regularnie tofu, daktyle, kudzu, granaty i siemię lniane nie występują niektóre objawy menopauzy, np. gwałtowne ataki gorąca. Wykazano, że związkami odpowiedzialnymi za takie działanie są fitohormony. Niektóre z nich są podobne pod względem budowy oraz działania do hormonów ludzkich, takich jak estrogeny, i dlatego stanowią bezpieczny zamiennik, który można wykorzystać w wielu dziedzinach życia, także w kosmetyce.

Szczególnie interesujące są fitoestrogeny, które mają podobną do estrogenów konformację przestrzenną, co sprawia, że mogą łączyć się z receptorami estrogennymi w komórkach skóry, naśladując ich działanie. W ten sposób indukują ekspresję genu odpowiedzialnego za produkcję kolagenu, wpływając tym samym na wzmocnienie włókien podporowych skóry decydujących o jej jędrność i napięciu. Ponadto wykazują działanie antyoksydacyjne, czyli odgrywają rolę skutecznych zmiataczy wolnych rodników [6].

Zewnętrzne stosowanie kosmetyków z zawartością fitohormonów zapobiega utlenianiu i uszkodzeniu błon komórkowych, spowalnia działanie kolagenazy - enzymu odpowiedzialnego za niszczenie włókien kolagenowych i działanie elastazy wpływające na degradację elastyny. Wzmacniają ściany naczyń kapilarnych i skóra staje się lepiej odżywiona.

Zwiększenie ilości kwasu hialuronowego, poprzez zahamowanie aktywności hialuronidazy niszczącej jego strukturę, zwiększa elastyczność, napięcie i poprawia koloryt skóry. Fitohormony stymulują regenerację, a stosowane systematyczne wyraźnie opóźniają proces starzenia się skóry, co objawia się redukcją drobnych zmarszczek. Dlatego kosmetyki z zawartością fitohormonów dają doskonałe efekty przy pielęgnacji tracącej elastyczność i skłonnej do przesuszania dojrzałej skóry.

Fitohormony znalazły zastosowanie również w preparatach modelujących owal twarzy, ponieważ zapobiegają odkładaniu się tkanki tłuszczowej w okolicach dolnej powieki, podbródka i policzków. Wyróżnia się cztery rodzaje fitohormonów, których podstawę stanowią związki z grupy izoflawonów występujące w lucernie, koniczynie, łubinie oraz soi (zaleca się spożywanie 200 ml mleka sojowego dziennie). Fitohormony występują obficie również w olejkodajnych ziołach, takich jak: lukrecja, anyżek, kminek, cyprys, koper, liść laurowy i rozmaryn. W przeciwieństwie do estrogenów zwierzęcych fitohormony roślinne ograniczają swoje działanie tylko do miejsca aplikacji i dlatego nie wywołują skutków ubocznych [6].

Naturalne źródła flawonoidów

Dzienne zapotrzebowanie na flawonoidy wynosi około 1-2 g. Taka ilość zawarta jest w 1,5 kg owoców lub 2 kg świeżych warzyw pochodzących z czystych, ekologicznych upraw. Dla większości osób spożycie takiej ilości owoców bądź warzyw w ciągu każdego dnia jest niemożliwe, dlatego konieczne jest uzupełniane diety preparatami zawierającymi flawonoidy. Dieta dodatkowo powinna być wzbogacona o takie pierwiastki, jak: mangan, miedź, cynk, żelazo, selen, które wzmagają przyswajanie i prawidłowe działanie flawonoidów.

Do najważniejszych źródeł flawonoidów zaliczane są:

Borówki zawierające flawonoidy z grupy antocyjanów, takie jak: cyjanidyna, delfinidyna, pelargonidyna, peonidyna, malwidyna, petunidyna. Mieszanka flawonoidów borówki zwana jest myrtyliną i nadaje owocom barwę granatową. Owoc ten jest także źródłem selenu, cynku, manganu i miedzi, pierwiastków niezbędnych do prawidłowego działania przeciwutleniaczy. Zawiera również fitoestrogeny, które zapobiegają utlenianiu HDL w LDL, zmniejszając ryzyko chorób układu krążenia, stymulują keranocyty, wzmagając w ten sposób procesy regenerujące skórę, utrzymują odpowiednie napięcie skóry, poprzez zatrzymanie w jej głębszych partiach kwasu hialuronowego silnie wiążącego wodę.

Czarne jagody stanowiące źródło antocyjanozydów, które wzmacniają naczynia krwionośne w gałce ocznej, przeciwdziałają zaćmie, poprzez zmniejszanie osadzania kolagenu w soczewce, i działają hamująco na postępującą jaskrę cukrzycową. Zapobiegają także infekcjom bakteryjnym, szczególnie E.coli, odpowiadającej za zakażenia układu moczowego.

Winogrona czerwone i czerwone wina zawierające niealkoholowe polifenole, takie jak: kwartecyna (wykazująca również działanie antywirusowe), katechina, epigalokatechina, myrycetyna, taniny, antocyjany, flawony, katecholaminy oraz kwasy tłuszczowe, kwasy owocowe, kwasy organiczne wykazujących silne właściwości antyutleniające. Zawierają dodatkowo resweratrol, o działaniu antyseptycznym zarówno dla owoców (ochrania winogrona przed pleśnią), jak i konsumentów.

Owoce innych winorośli bogate w bor, mikroelement ważny dla dojrzałych kobiet, regulujący odpowiedni poziom estrogenów we krwi, zawierają także oligomery flawonowe, wykazują działanie antyhialuronowe, sprzyjając dojrzewaniu kolagenu. Obecne w nich antocyjany chronią ściany naczyń krwionośnych zmniejszają łamliwość, przepuszczalność, kruchość, a reagując z kolagenem, sprawiają, że tkanka łączna jest bardziej spójna.

Burak czerwony zawiera betainę, przeciwutleniacz działający hamująco na rozwój komórek rakowych. Ponadto wysoka zawartość takich witamin, jak: A, B1, B2, B6 i C oraz niacyny, mikroelementów (miedź, krzem, żelazo, sód, wapń, potas, magnez, jod, fosfor, bor, mangan, siarkę, kobalt, lit i stront) beta-karotenu i biotyny decyduje o korzystnym wpływie na szereg przemian metabolicznych. Obecność polifenoli, antocyjanidyny, flawonoidów i karotenoidów decyduje o silnych właściwościach antyoksydacyjnych buraka.

Jagody rokitnika pospolitego to bogate źródło flawonoidów, antocyjanów, a także witamin B1 i B2, C i E, karotenoidów, steroli, garbników, soli mineralnych i nienasyconych kwasów tłuszczowych. Stosowane regularnie ułatwiają utrzymanie stałej wagi, ponieważ przyspieszają przemianę materii poprzez rozpuszczanie tłuszczów.

Ginseng (żeń-szeń) - zawarte w nim flawonoidy wykazują działanie adaptogenne i regulują ciśnienie krwi. Pod wpływem ich działania obniżeniu ulega także poziom glukozy i cholesterolu we krwi. Ponadto stymulują układ immunologiczny, dzięki czemu wzmaga odporność organizmów na infekcje. Poprawia również koncentrację w momencie osłabienia psychicznego i fizycznego.

Jeżyna, prócz flawonoidów, jest bogatym źródłem garbników, kwasów organicznych, witaminy C, witamin z grupy B i prowitaminy A, garbników i soli mineralnych. Zawiera szczególnie dużo związków potasu i magnezu, a także śluzów poprawiających perystaltykę jelit [16].

Zielona herbata zawiera liczne polifenole, których działanie jest dwadzieścia razy silniejsze od działania witaminy C. Dlatego regularne spożycie zielonej herbaty obniża istotnie ryzyko miażdżycy, niwelując wysoki poziom szkodliwych trójglicerydów i cholesterolu we krwi. Ponadto zielona herbata jest źródłem taniny działającej przeciwwirusowo i przeciwbakteryjnie. Zawiera także fluor, który obniża ryzyko próchnicy zębów [17].

Liście brzozy zawierają flawonole, takie jak rutozyd i kwercytryn, które stanowią od 1% do 3% ich masy. Powodują one zwiększone wydzielanie moczu i usuwanie z organizmu jonów sodowych i chlorkowych, a także kwasu moczowego. Wykazują także działanie przeciwzapalne i przeciwbakteryjne w obrębie dróg moczowych, a w mniejszym stopniu łagodzą podrażnienia skóry i błon śluzowych. Mają również słabe właściwości napotne i ochronnie działają na miąższ wątroby. Napary, odwary i soki z liści brzozy stosuje się w stanach zapalnych dróg moczowych oraz w stanach chorobowych skóry, np. łuszczycy czy trądziku.

Liście miłorzębu zawierają flawonoidy i proantocyjanidyny oraz liczne terpeny, w tym bilobalid. Ich działanie polega na usprawnieniu przepływu krwi w naczyniach krwionośnych, w szczególności w obrębie mózgu, zmniejszeniu przepuszczalności naczyń krwionośnych i zwiększeniu ich elastyczność. Bilobalid wpływa ochronnie na osłonki mielinowe. Wyciąg z liści miłorzębu chroni erytrocyty przed hemolizą, a tlen wraz z glukozą są łatwiej przyswajane przez komórki mózgowe.

Flawonoidy, obecne w kwiatach bzu czarnego, działają napotnie, przeciwzapalnie, przeciwgorączkowo, wzmagają wydzielanie śluzu w oskrzelach i ułatwiają usuwanie zalegającej wydzieliny. Zwiększają ponadto ilość wydalanego z organizmu moczu.

Koszyczek arniki oprócz flawonoidów zawiera kwasy fenolowe i laktony seskwiterpenowe. Stosowane zewnętrznie napary z tych kwiatów działają przeciwzapalnie, przeciwbólowo, przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybicznie. Poprawiają ukrwienie, zmniejszają obrzęki i ułatwiają resorpcje krwiaków. Przyspieszają także ziarninowanie. Stosowane są jedynie jako preparaty zewnętrzne, przy likwidacji obrzęków powstałych na skutek tępych urazów, zwichnięcia czy złamania.

Kwiatostan głogu zawiera flawonoidy i proantocyjanidyny wzmacniające mięsień sercowy, normalizujące rytm pracy serca, zwiększające tolerancje mięśnia sercowego na niedobory tlenu, obniżające ciśnienie krwi, poprawiające przepływ wieńcowy i zmniejszające opory obwodowe. Działają uspokajająco oraz obniżają ciśnienie krwi. Surowiec znalazł zastosowanie między innymi w leczeniu początkowych stanów niewydolności mięśnia sercowego, nadciśnieniu, nerwicy serca oraz w działaniach przeciwskurczowych. Nie jest wskazany u dzieci poniżej 12. roku życia.

Kwiatostan kocanki (kwiat nieśmiertelnika) zawiera flawonoidy o działaniu rozkurczowym na mięśnie gładkie pęcherzyka żółciowego, przewodów żółciowych i jelit, pobudzając pracę i czynności wydzielnicze pęcherzyka żółciowego. Dlatego surowiec stosowany jest między innymi w stanach zapalnych wątroby i dróg żółciowych oraz żółtaczce.

Kwiatostan lipy, dzięki zawartości flawonoidów i innych związków biologicznie czynnych, takich jak pochodne kumaryny, poliacetyleny i olejki eteryczne, wykazuje działanie przeciwzapalne, przeciwskurczowe, lekko ściągające, zwiększające wydzielanie potu, uspokajające oraz moczopędne. Preparaty przygotowane na bazie kwiatów lipy znalazły zastosowanie m.in. w leczeniu przeziębień i infekcji przebiegających z podwyższoną temperaturą, jako środek napotny, w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła, w nadpobudliwości nerwowej, bezsenności, migrenach, nadciśnieniu oraz zewnętrznie - przy podrażnieniach skóry.

Ziele skrzypuzawiera flawonoidy i pochodne kwasu kawowego, które wykazują umiarkowane działanie moczopędne. Jednak pomimo zwiększonej ilości wydalanej wody nie zaburzają równowagi elektrolitowej. Ziele skrzypu jest stosowane m.in. w chorobach płuc (gruźlica), jako lek przeciwkrwotoczny, przy nadmiernej łamliwości paznokci i przy wypadaniu włosów.

Ziele rdestu ptasiego zawiera flawonoidy, garbniki i krzemionkę, dzięki czemu wykazuje działanie przeciwkrwotoczne, przeciwbakteryjne oraz przeciwzapalne. Pobudza wydzielanie śluzu w oskrzelach, dlatego jest stosowany jako środek wykrztuśny, a dzięki zawartości kwasu krzemowego, w medycynie ludowej używa się go w leczeniu chorób skóry, schorzeń płuc (również gruźlicy).

Ziele nawłoci wskutek zwiększenia filtracji w kłębkach nerkowych wraz ze zmniejszeniem resorpcji zwrotnej w kanalikach nerkowych działa moczopędnie, obniża ciśnienie krwi, wykazuje właściwości przeciwzapalne i lekkie przeciwbólowe. Flawonoidy nawłoci uszczelniają ściany drobnych naczyń krwionośnych. Surowiec stosowany jest w stanach zapalnych przewodu pokarmowego, górnych dróg oddechowych oraz miejscowo, w niektórych schorzeniach skórnych.

Nasiona ostropestu plamiastego zawierają sylimarynę, flawonologlikan chroniący i regenerujący komórki miąższu wątroby. Dlatego wyciągi i inne preparaty przygotowane z ostropestu są stosowane profilaktycznie (np. podaje się go ludziom pracującym w oparach substancji chemicznych i napromieniowaniu), jak i leczniczo - przy marskości wątroby, stłuszczeniu wątroby, nieżytach dróg żółciowych, kamicy żółciowej, po żółtaczce, a także w trakcie leczenia nowotworów [12].

Literatura:

• http://www.pfm.pl

• http://www.flawonoidy.ibg.pl

• http://www.wikipedia.pl

• Balach J., Superantyoksydanty, czyli leki XXI wieku w naszym jedzeniu, Amber, Warszawa 2002.

• http://www.naturalnamedycyna.pl

• http://www.doz.pl

• http://pml.strefa.pl

• http://www.kudzu.pl

• http://termedia.pl

• Kohlmunzer S., Farmakognozja, wyd. PZWL, Warszawa 2003, s. 150-196.

• Kączkowski J., Biochemia roślin, wyd. PWN, Warszawa 1993, s.164.

• Matławska I., Farmakognozja, wyd.  Akademii Medycznej im. Karola

• Marcinkowskiego w Poznaniu, 2006, s. 115-117.

• http://www.panacea.pl

• Kopacz M., Flawonoidy i ich zastosowanie,  Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, 2008, s. 64-67, 187-188.

• http://www.resmedica.pl

• http://www.flavonclub.com

• http://www.poradnikzdrowie.pl

Autorzy:

Marta  Stołowska - Niepubliczna Wyższa  Szkoła  Kosmetyczna we Wrocławiu, ul. Nowowiejska 69,  50-340 Wrocław

Grażyna Kłobus - Zakład Fizjologii  Roślin,  Instytut Biologii roślin, Uniwersytet Wrocławski, ul. Kanonia 6/8,  50-328 Wrocław

W organizmie ludzkim na skutek procesów przystosowawczych do otaczającego go środowiska powstają zmiany, które mogą przyczyniać się do powstawania chorób określanych mianem cywilizacyjnych. Przyjrzyjmy się bliżej może jeszcze słabo znanym związkom chemicznym zawartym w produktach żywnościowych - flawonoidom, które posiadają dobroczynny wpływ na nasze zdrowie.

Ważnym czynnikiem w  zapobieganiu tym schorzeniom, które nazywa się chorobami cywilizacyjnymi, jest profilaktyka żywieniowa, mająca na celu działania umożliwiające utrzymanie dobrego stanu zdrowia człowieka. Przyczynami chorób cywilizacyjnych mogą być: czynniki genetyczne, skażenie środowiska przyrodniczego, stres a w szczególności wadliwy sposób odżywiania się.
Do tych schorzeń zaliczamy m.in. choroby układu krążenia (miażdżyca), nowotwory czy nawet osteoporozę. Poprawę naszego zdrowia można uzyskać poprzez spożywanie pewnych składników żywności, do których m.in. należą flawonoidy.

FLAWONOIDY - CO TO TAKIEGO?

Flawonoidy to jeden z typów substancji fitochemicznych (nazwa pochodzi od łacińskiego słowa phyto - roślina), które znajdują się w roślinach, gdzie odgrywają rolę ochronną przed promieniowaniem ultrafioletowym oraz infekcją grzybów, bakterii i wirusów. Związki te w roślinach występują w charakterze barwników roślinnych. W związku z szerokim spektrum działania często nazywa się je bioflawonoidami, które należą do grupy antyoksydantów.

WŁAŚCIWOŚCI FLAWONOIDÓW

Aby uzasadnić celowość poruszanego tematu trzeba uzmysłowić sobie pewne mechanizmy zachodzące w naszym organizmie. Wiadomo, że życie ludzkie jest nierozerwalnie związane z tlenem. Wskutek szeregu skomplikowanych przemian w organizmie ludzkim powstają tzw. wolne rodniki.
Powstawanie wolnych rodników jest procesem naturalnym. Ale jest wiele przyczyn sprawiających, że organizm ludzki wytwarza więcej wolnych rodników niż powinien. Spośród ważniejszych czynników zewnętrznych powodujących powstawanie wolnych rodników, należy wymienić: 

• Stres - emocjonalny lub fizyczny stres hamuje oddychanie, zwiększa zaś utratę energii. Stres „karmi” się metabolizmem beztlenowym, nie tlenem

• Dym tytoniowy - wdychany jest tlenek węgla i kwas chlorowodorowy, a nie tlen

• Substancje zanieczyszczające środowisko

• Stany zapalne - układ odpornościowy wytwarza więcej wolnych rodników w okresie zwalczania chorobotwórczych mikroorganizmów

• Promieniowanie radiacyjne

• Światło ultrafioletowe

• Leki

• Czynniki żywieniowe - niedostateczne spożycie antyoksydantów

Choroby takie jak: miażdżyca czy niektóre rodzaje nowotworów wynikają z różnych przyczyn, lecz u podłoża wszystkich leżą zaburzenia równowagi pro- i antyoksydacyjnej organizmu. W związku z powyższym związki flawonoidowe występujące w surowcach roślinnych, które mają działanie nie tylko przeciwutleniające, ale również antymutagenne, przeciwzapalne, mogą działać profilaktycznie chroniąc przed rozwojem chorób cywilizacyjnych.

WYSTĘPOWANIE FLAWONOIDÓW

Do produktów żywnościowych bogatych w związki flawonoidowe zaliczamy warzywa (cebula, brokuły, pomidory, papryka), owoce (grejpfruty, pomarańcze, jagody, czerwone i czarne porzeczki, żurawiny, ciemne winogrona - uwaga! jasne nie), herbatę - przede wszystkim zieloną, czerwone wino, kakao, soję, fasolę. Związki te znajdziemy również w miłorzębie japońskim, który:

• poprawia pamięć, działa antydepresyjnie i przeciwlękowo

• poprawia ukrwienie mózgu

• zmniejsza agregację płytek krwi, powstrzymując powstawanie zakrzepów w naczyniach krwionośnych

• obniża wysokie ciśnienie krwi a podnosi zbyt niskie

DZIAŁANIE PRZECIWMIAŻDŻYCOWE

Miażdżyca to choroba, która powstaje na skutek odkładania się cholesterolu i tworzenia blaszek miażdżycowych, co prowadzi do zmniejszenia się światła naczyń krwionośnych.
Efekt przeciwmiażdżycowego działania flawonoidów polega na usuwaniu powstałych w nadmiarze wolnych rodników, które uszkadzają naczynia krwionośne, jednocześnie razem z witaminą C wzmacniają je i uelastyczniają. Aby nie być gołosłownym, trochę faktów.
W badaniach ponad 8.500 mieszkańców miasta w Japonii - Yoshami, gdzie ponad połowa miała więcej niż 40 lat, stwierdzono, że zwiększone spożycie naparu z zielonej herbaty korelowało ze zmniejszeniem stężenia cholesterolu całkowitego i trójglicerydów w osoczu oraz poprawą proporcji HDL do LDL i VLDL. Duże spożycie zielonej herbaty - ponad 10 filiżanek dziennie wiązało się z obniżeniem w surowicy krwi stężenia enzymów charakterystycznych dla uszkodzenia wątroby.
Prozdrowotne działanie zielonej herbaty ze względu na jej właściwości antyoksydacyjne, chroniące organizm przed działaniem wolnych rodników oraz wpływające korzystnie na poziom cholesterolu i trójglicerydów, wykazane w wielu obserwacjach epidemiologicznych i klinicznych, uzasadnia spożywanie naparu z zielonej herbaty jako ważnego składnika codziennej diety.

DOBROCZYNNE WINO PRZECIW MIAŻDŻYCY

Czerwone wino, zawiera naturalne przeciwutleniacze - flawonoidy, które działają profilaktycznie jako przeciwutleniacze, hamując proces utleniania lipoprotein o niskiej gęstości (LDL), zapobiegają uszkodzeniom ścian komórkowych i w rezultacie - powstawaniu miażdżycy. Okazało się bowiem, w badaniu przeprowadzonym we Francji, że ilość zawałów w tym państwie stanowi 1/3-1/4 średniej liczby zawałów w północnej części Europy. Jedną z charakterystycznych cech francuskiej diety jest właśnie picie wina do posiłku. Oczywiście nie namawiamy naszych Czytelników do spożywania wina w dużych ilościach, ale przejęcie zwyczaju Francuzów - lampka czerwonego wina do obiadu - może być dobre dla naszego organizmu.

DZIAŁANIE PRZECIWNOWOTWOROWE

Flawonoidy wyłapując i neutralizując wolne rodniki w organizmie, hamują tym samym rozwój wielu typów nowotworów (dotyczy to zwłaszcza nowotworów przewodu pokarmowego).
Działaniem przeciwnowotworowym charakteryzuje się głównie soja. Badania epidemiologiczne, które analizowały zależności pomiędzy dietą i nawykami żywieniowymi a występowaniem nowotworów wykazały, że w populacjach, w których jest zwyczaj spożywania potraw zawierających soję lub jej przetwory, ludzie rzadziej zapadają na nowotwory. Szczególnym przykładem potwierdzającym ten fakt jest Japonia, gdzie spożywa się dużo soi, soków sojowych oraz przypraw przygotowanych na drodze fermentacji ziaren soi (tzw. Miso).

FLAWONOIDY „NA KOŚCI”?

Osteoporoza (zrzeszotnienie kości) jest chorobą układową kości i charakteryzuje się zmniejszeniem masy kostnej, co prowadzi do zwiększonej podatności na złamania. Najważniejszymi czynnikami jej powstawania są: wiek, płeć (dotyczy głównie kobiet), status prokreacyjny, rasa (biała lub żółta), nawyki żywieniowe i styl życia oraz przyjmowanie niektórych leków.
Najprostszą metodą zapobiegającą występowaniu osteoporozy w okresie starzenia, a tym samym zmniejszającą rozszerzenie tej choroby, jest dostatecznie duże spożycie wapnia przez całe życie. Prawidłowe żywienie jest nieodłączną składową postępowania profilaktycznego osteoporozy. Zapobieganie wiąże się z koniecznością suplementacji witaminą D3, solami wapnia, magnezu, fosforu.
Oprócz wymienionych składników pod uwagę w rozlicznych badaniach były brane również flawonoidy jako jeden ze składników biorących udział w profilaktyce osteoporozy.
W wyniku szeregu badań stwierdzono, że:

• Herbata poprzez zawarte w niej flawonoidy sprzyja wyższej gęstości kości (BMD), przez co ogranicza powstawanie osteoporozy.

• Wśród kobiet pijących herbatę, mineralna gęstość kości wzrosła o 5%.

• Dodatek mleka do herbaty nieznacznie wpływał na zwiększoną gęstość kości w porównaniu do kobiet, które nie stosowały mleka do herbaty, aczkolwiek mleko jako dobre źródło wapnia ma pozytywny wpływ w profilaktyce osteoporozy.

Chcąc cieszyć się długim i dobrym zdrowiem zadbajmy o odpowiednią porcję warzyw i owoców, włączmy do codziennej diety zieloną herbatę, nie zapominajmy o dobroczynnych warzywach strączkowych, jak również od czasu do czasu o lampce czerwonego wina. Flawonoidy - bo to one łączą wszystkie wymienione produkty - niech staną się naszym sprzymierzeńcem w prewencji chorób cywilizacyjnych.

---