Maria Żmigrodzka
Eliza Orzeszkowa. Młodość Pozytywizmu.
BUNTOWNICA
Twórczość Elizy Orzeszkowej dałoby się wyjaśnić w ramach kilku schematów, pozwalających uchwycić charakter i kierunek rozwoju kultury polskiej w II poł. XIX wieku:
Kształtowanie się zawodowej inteligencji mieszczańskiej
Koncepcja roli społ. Pisarza - jaką świadomie reprezentowała Orzeszkowa - splot potrzeb ideowych i ówczesnych warunków rozwoju literatury
Przemiany „Wieku nauki”
Pisarstwo Orzeszkowej wynikało z sytuacji społ. i politycznej po klęsce styczniowej
Biografia Orzeszkowej dobrze znana, zachowana korespondencja. Dużo wypowiedzi autobiograficznych, ukazywał się m. in. w „Kraju” - materiał rozległy i posiadający dużą wartość informacyjną. Dotyczył biografii literackiej, ale milczenie w sprawach osobistych - dlatego wiele zagadek z jej życia
Bardzo szczegółowa biografia Orzeszkowej…łącznie z historią rodziny dwa pokolenia wstecz. Najważniejsze rzeczy to:
Ojciec: Benedykt Pawłowski (świetny ród)był prawnikiem. Jego pierwsza żona to Teofila Borzęcka, po jej śmierci ożenił się z Franciszką Kamieńską, dwukrotnie młodszą, która wprowadziła Benedykta w towarzystwo. Z nią miał 2 córki: Klementynę (ur. 1838) i Elizę ur. 25 V (6 VI) 1841 r. Zamożna rodzina.
Gdy miała 3 latka ojciec zmarł.
Eliza wychowywała się w kręgu przyjaciół i dalszych krewnych - kształtowanie stosunku do własnej klasy społ. Okazała się niezbyt silnie zakorzeniona w niej.
Po śmierci Klemuni - pensja w Warszawie, 5 lat ( z Konopnicką).
Po powrocie do domu - 1858) małżeństwo ( a w zasadzie transakcja handlowa) Piotrem Orzeszką (Eliza była bogatą dziedziczką). Po 2 latach klęska małżeństwa. Piotr został zesłany.
Ślub z Zygmuntem Święcickim, rozpad związku, „argonauta”
1870 - Orzeszkowa sprzedała Miłkowszczyznę (majątek rodzinny) i osiadła w Grodnie, gdzie związała się ze Stanisławem Nahorskim (działacz społ. ,filantrop). Był on żonaty z nieuleczalnie chorą kobietą, nie było szans na rozwód: potępienie społ. Orzeszkowej.
1875: pierwszy odczyt Orzeszkowej w Warszawie: „O wpływie nauki na rozwój miłosierdzia”
Zmarła w 1911.
DEBIUT POZYTYWISTKI
I.
Dzieje pozytywizmu polskiego - rzadko przedmiot zainteresowania historyków. Legendy o nieuctwie i ignorancji jego przedstawicieli: chęć podważenia intelektualnego prestiżu. Dr P. Chmielowski potwierdził tę legendę w swojej książce z 1881r. „Zarys literatury polskiej ostatnich szesnastu lat”. Chmielowski oparł konstrukcję tego okresu literackiego na dziejach walki „młodych” ze „starymi” i walce tej przyznał doniosłą rolę historyczną, z drugiej strony dbał o zachowanie dystansu wobec „obozu postępu”. Bez szacunku pisał też o źródłach poglądów młodych i ich poziomie intelektualnym.
Mglistość i niejasność pojęć i dążeń cechowały ówczesne życie umysłowe Warszawy. Nie rozumiano znaczenia pojęcia „pozytywizm”.
W 1873 roku w „Niwie” art. Chmielowskiego „Pozytywizm i pozytywiści” - w nim Chmielowski ujmował kwestię pochodzenia nazwy nowego kierunku. Mieli ją jakoby nadać „młodym” przeciwnicy. Jego tezy chętnie przejęli także jego przeciwnicy: Teodor Jeske-Choiński, Walery Przyborowski.
Różnica w ocenie historycznej między Chmielowskim
Antoni Gustaw Bem sugeruje znacznie szerszą koncepcję genetyczną pojęcia, uwzględniającej charakter życia społecznego i kierunek ideowego rozwoju mieszczańskiej inteligencji.
Orzeszkowa nie od razu określiła swoje stanowsko. Określenie „pozytywistka” pojawia się u niej dopiero w latach 80 i u schyłku życia pisarki.
Wieloznaczność pojęcia POZYTYWIZM : w 1936 Tatarkiewicz wyodrębnił:
- pozytywizm Comte'a
- pozytywizm jako religię
- p. popularny (Mill i Spencer)
- p. polityczny
- p. naukowy
D. G. Carlton - 4 użycia terminu:
- pozytywizm społeczny (filozofia historii i teoria socjologiczna)
- pozytywizm religijny (pozytywistyczną religię ludzkości, ustanowioną przez Comte'a)
- pozytywizm Comte'a (całość doktryny Comte'a)
- pozytywizm filozoficzny (teoria nauki)
Pytanie o prawdziwy pozytywizm prowadzi znów do systemu Comte'a..
Pozytywizm w tej książce rozumiany jest jako szeroko pojęty światopogląd, ogarniający szereg dziedzin świadomości społ.
Odrębność występującego w Polsce modelu światopoglądowego pozytywist. Polegała zarówno na tym ,że ogarnął on wszystkie dziedziny świadomości społ., ajk i doniosłości programu działalności praktycznej (wynikającej z sytuacji historycznej)
Przyborowski: młodej prasie chodzi tylko o program społeczny, a nie o naukę i filozofię. Nie liczył się z faktem, że młodzi w filozofii pozytywistycznej widzieli punkt oparcia dla swych idei.
Ochorowicz: „Wstęp i pogląd ogólny na filozofię pozytywną” - przyjmuje poprawki do filozofii Comte'a zaproponowane przez Milla i Spencera, sprzeciwia się skłonności do tworzenia systemów skończonych zamykania dyskusji.
Formacja intelektualna Orzeszkowej - podobne źródła (uwielbienie dla literatury angielskiej)
Większość pozytywistów polskich powoływała się na Jana Śniadeckiego jako rodzimego patrona kultu nauki, ale przede wszystkim inspiracje z tekstów empirystów angielskich, np. Krupiński, publicyści w „Przeglądzie Tygodniowym” (Świętochowski, Limanowski).
Po klęsce powst. Styczniowego Eliza Orzeszkowa zgłębiała dziedzictwo oświecenia wileńskiego (biblioteka ojca). Ono właśnie stało się podstawą, na której Orzeszk. Będzie usiłowała zbudować swój program (most nad romantyzmem).
II.
Młodziutka Orzeszkowa, zakorzeniona w oświeceniu wileńskim, tradycje organicznikowskie, romantyzm „czerwonych”.
Inny ważny moment w jej edukacji: czytanie Micheleta (franc. Romantyczna historiografia)
Oświecenie wileńskie próbowało stworzyć koncepcję narodu i społeczeństwa w oparciu o inspiracje filozofii angielskiej (Supiński, Libelt).
Źródła nowego światopoglądu i programu społ.:
„duch wieku” - siłą wiodąca do postępu
Optymizm młodej pisarki, zarys programu rokującego nadzieje odzyskania narodu
Jej mistrz: Henryk Tomasz Buckle - przez jakiś czas był jej mentorem i filozof. patronem.
W 1866, tuż po debiucie w Tygodniku Ilustrowanym - Obrazek z lat głodowych - Orzeszkowa zamieściła w Gazecie Polskiej art. O „Historii cywilizacji w Anglii” Buckle'a - był to manifest
Zagadnienie historiozofii: krytyka historiozofii romantycznej . U Comte'a i Buckle'a dokonał się istotny proces - historiozofia romantyczna przekształciła się w socjologię pozytywistyczną. Socjologia zatem wyrastała z filozofii dziejów
Socjologia stała się potem jedną z jej pasji
Nigdy nie wystąpiła przeciw tradycji romantyzmu polskiego
Wśród wielu poglądów Buckle'a dużo miejsca poświęciła Orzeszkowa koncepcji człowieka jako wyłącznego twórcy historii (choć jest on uzależniony od łańcucha przyczyn i skutków, zjawisk przyrodniczych itp.), pojmowanie ludzkości jako ogółu, całości. Człowiek to ogniwo tej całości.
Uzależnienie ludzkości od natury - przejęte przez Orzeszkową od Buckle'a. Natura wchodzi w miejsce Boga w historiozofii romantycznej. Walska człowieka naturą określa kształt dziejów.
Orzeszkowa określiła stanowisko Buckle'a jako materializm (protesty)
Orzeszkowa traktowałą materializm na modłę XVIII- wieczną (eliminacja nadnaturalności, uznanie natury za przyczynę wszechrzeczy)
Etyka u Buckle'a i Orzeszkowej - prawa umysłu ponad prawami moralnymi, protest przeciwko indywidualizmowi, cele postępu: rozwój ludzkości.
Apologia rozumu, kult nauki. Nauka: zdolna zaspokoić wszystkie potrzeby materialne człowieka.
III.
Orzeszkowa debiutowała w czasie, gdy w prasie warszawskiej nic jeszcze nie zapowiadało „walki młodych ze starymi”.
- po upadku powstania rozwój prasy (kapitalizacja stosunków wydawniczych). Czasopiśmiennictwo było jedną z nielicznych dopuszczalnych przez carat form aktywności społecznej
Kurier Warszawski
Biblioteka Warszawska
Gazeta Warszawska
Tygodnik Ilustrowany
Gazeta Polska (dawna Codzienna)
I wiele nowych (1865-1866- wyjątkowo płodne lata)
- Nadmiar pism wobec biedy społ. wywołał ostrą konkurencję, wiele z nich utrzymywało się krótko.
- oblicze społ. ideowe popowstaniowej prasy z l. 60 - słabo zróżnicowane
- sposoby ocalenia zagrożonej pozycji ekonomicznej własności ziemskiej.
- unowocześnienie i intensyfikacja produkcji rolnej.
- rozwój przemysłu i rzemiosła
Ideał obyczajowy i kulturalny - kompromis między uznaniem tradycyjnej przewagi „narodowej” kultury szlacheckiej a potrzebą przyswojenia pojęć i wartości wytworzonych przez mieszczaństwo.
Nic nie zapowiadało charakterystycznej dla lat 70 ostrej polaryzacji stanowisk pozytywistów i konserwatystów.
Przyszła twierdza młodych - „ Przegląd Tygodniowy” - nie wyróżnia się niczym szczególnym. Jednak propaguje postęp.
Zainteresowanie dla przemysłu krajowego nie było monopolem Przeglądu Tyg. - też Gazeta Polska , Kurier Warsz., Kłosy, Tygodnik Ilustrowany, Ekonomista.
O wielu nowinkach naukowych czy filozof. - nie tylko w Przeglądzie ale też Gazeta Polska ( opozycja starych - a wydrukowała poem. Orzeszk. na cześć Buckle'a ) , Biblioteka Warszawska
- „ Kwestie kobiece” - niezależność kobiet, reforma wychowania Gazeta Polska ( red. Józef Sikorski) , przegląd
W l.1866-1870 -brak jednoznacznej linii między prasą „starą” a „nową”.
Wojna- w latach popowst. Zainicjowana przez „Przegląd Tygodniowy” złośliwościami Mirona w „Listach z ulicy X”.
Punkt zapalny- sprawa epigońskiej poezji poromantycznej
Wiślicki- atak na „poetów różanych”
- niejasności stanowisk także w polityce redakcyjnej ówczesnych pism na terenie odcinka powieściowego
Jałowy okres w literaturze polskiej - w tych warunkach wybór pisma w którym debiutowali pozytywiści nie był wyborem idealnym.
Pierwsze utwory Orzeszkowej z 1866 r. w „Tygodniku Ilustrowanym” i w „Gazecie Polskiej”.
Redaktor „Tygodnika” Ludwik Jewke b. dobrze ją przyjął - potem ich stosunki ochłodziły się.
-współpraca z „Gazetą Polską”- wystąpienia publicyst.
Red. Józef Sikorski- obok Jewkego patron debiutu młodej pisarki.
Obaj „ojcowie” debiutantki formułowali diametralnie różne oceny.
Pierwsze utwory Orzeszk. nie zostały entuzjastycznie przyjęte przez krytykę. (Chmielowski i Świętochowski)
Od 1873 Orzeszk. zaczyna współpracować z „Niwą”
1873- 2 art. Publicystyczne- „o jednej z najpilniejszych potrzeb społ. naszego” i „Listy o Literaturze”.
Następnie po kilku uwagach nad powieścią rozważania krytyczne.
Aż do chwili utworzenia własnego wyd. nie miała już właściwie forum do swych wystąpień publicystycznych.
Okres bliższego współdziałania z prasą pozytywist. Przeminął szybko i pozostawił Orzeszk. na całe życie poczucie izolacji.
Rekonesans Publicystyczny
-wszechstronne wykształcenie
-społeczne kwestie, problemy współcz. - „O przekładach”- 1872
-najżywsza działalność publicystyczna- l.70
-„Kilka słów o kobietach”
-„O przekładach”
- „O jednej z najpilniejszych potrzeb społ. naszego”
-„Listy o literaturze”
-„Znad Niemna”
-„O postępie”
-„O wpływie nauki na rozwój miłosierdzia”
-„O niedolach dziecięcych”
Konkretność, praktyczność rozważań, horyzonty intelektualne
Stan i rozwój sys. Kapitalist.
-poczucie związku ze szlachtą- często podkreślane
-świadomość konieczności przekształcenia roli społecznej szlachty
-lęk przed „opóźnieniem się” wobec Europy
-troska o los klasy szlacheckiej- ekonomiczne skutki reform
-kilka propozycji modelu polskiego kapitalizmu w twórczości młodej Orzeszk.
- pochwały kapitalizmu - Z życia realisty, Na prowincji, Pamiętnik Wacławy.
- niechęć do herbów - Pompalińscy (kpina z arystokracji)
- pochwała modelu amerykańskiego („Kilka słów o kobietach”), UTOPIA AMERYKAŃSKA: ekonomia, tolerancja , równość, pozycja kobiet, życie społeczne.
Orzeszkowa zapomniała, że Ameryka nie przechodziła przez feudalizm.
- rzemiosło i handel - na czele programu przebudowy społ.
Model kapitalizmu opartego o rzemiosło - rys pozytywistycznego programu Orzeszkowej:
- budowa nowoczesnej kultury narodowej, rzemiosło i handel 0 funkcja wychowawcza
- zdawała sobie sprawę z niebezpieczeństw niebezpieczeństw moralnych kapitalizmu (anarchia, rozluźnienie więzi społecznych, zbytni indywidualnych)
- kult pracy
- apel do honoru szlacheckiego, chęć przekształcenia moralnego szlachty
- cnota i uczciwość
Rozwiązania:
Odrzucenie katolicyzmu i socjalizmu
Purytanizm
Zinstytucjonalizowanie pomocy ubogim (krytyka filantropó)
Akceptacja pracy dzieci
Wartość sztuki
Ruch feministyczny w Polsce w XIX wieku. 3 etapy:
FAZA PEDAGOGICZNA -Klementyna z Tańskich Hoffmanowa (pionierka sprawy kobiecej, konserwatywna)
RUCH ENTUZJASTEK: ideały romantyczne
FAZA EKONOMICZNA: ruch kobiecy w pozytywizmie
Orzeszkowa:
-prawo do pracy dla kobiet
- podział kobiet na bogate,niebogate i niebiedne w zal. Od posagu
-aktywizacja kobiet wiejskich do pracy
- krytyka tradycyjnego feudalnego ideału kobiet, lekceważenia kobiet
- kształcenie kobiet
- krytyka narzucania ról społecznych kobietom
-wzór: przykład amerykański
PROGRAM I ŚWIATOPOGLĄD ORZESZKOWEJ:
Badanie „łańcucha przyczyn i następstw” - tłumaczenie rzeczywistości (determinizm i genetyzm)
Socjologia i socjologia moralności
U schyłku l. 70 - zainteresowanie historią i krytyką religii
Organicym, idee harmonii społecznej, solidarność
Krytyka socjalizmu i kosmopolityzmu
Zachwyt dla Spencera (nie tylko ona):
Teza o naturalności i harmonijności organizmu społecznego
Determinizm (fatalistyczny)
Darwinizm społeczny i walka o byt
Postęp przyrodniczy i społ
Prymitywny i wypaczony spenceryzm: podstawa argonautyzmu
Teorie postępu Turgota (ewolucjonizm epoki, optymizm, dążenie do ideału jest czymś naturalnym)
Koncepcje Benthama - moralność mieszczańska, bezkompromisowy hedonizm (ciasnota wyobrażeń)
Wątek millowski - pojęcie obowiązku i poświęcenie się jako ofiara dla ogółu
Romantyczny mesjanizm
Zetknięcie z socjalizmem - krytyka walki klas społ. i rewolucji
PROGRAM LITERACKI:
Nurt refleksji teoretycznej poświęconej pracy powieściopisarza (podobnie jak Kraszewski, Korzeniowski, Zachariasiewicz)
Rozważania o istocie i zadaniach powieści
Przeciwstawienie się modelowi kultury romantycznej, wezwanie do rozumu i trzeźwości
Rola literatury w walce o postęp społ., krytyka „sztuki dla sztuki”,
Zależność pisarza od społ.
Tendencja
Wzajemne oddziaływanie pisarza i społ
Powieść: zadania wychowawcze: czołowa pozycja powieści
Optymizm w ocenie perspektyw rozwoju gatunku i jego możliwości
Powieść tendencyjna
Romans: forma niższa
Prawda w literaturze: odbicie społeczeństwa
Krytyka fantazji i „łzawej sentymentalności”
Naiwność wczesnego programu Orzeszkowej
Program lit. młodych: Feliks Bogacki, J. M. Kamiński: utylitaryzm, ekonomia, socjologia, psychologia, antropologia, walka o poetyckość współczesności
Duża rola w kształtowaniu poglądów „młodych” i jej szerokie zainteresowani teoretycznoliterackie (pisała o literaturze więcej niż Prus i Sienkiewicz)
Najdojrzalszymi reprezentantami wiedzy o literaturze był jednak Chmielowski, jego artykuły publikowane w „Niwie” z lat 1872- 1873 wpływały na stanowisko pisarki.
Nie można wykluczyć też wpływu uwag Sienkiewicza.
Orzeszkowa: zwrot ku psychologii twórczości i psychologii odbioru. Oba typy analizy psychologicznej występują w najciekawszym artykule krytyczno-teoretycznoliterackim z lat jej młodości pisarskiej w studium O powieściach T. T. Jeża. Jest ono wyrazem jej poglądów z okresu, gdy stanęła już u progu dojrzałości twórczej i świadczy o rozwoju intelektualnym pisarki. W tym studium, a także w pisanej w tym samym roku rozprawie o Kraszewskim:
Z Taine'a i Spencera przejmuje elementy dotyczące istoty i charakteru powieścią (ogólne sugestie: poznawcze walory sztuki, odkrywanie przez nią praw)
Przejście od historiozofii Buckle'a do psychologizmu taine'owskiego: brak historii ducha, ale prawa psychologii ludzkiej
Zmiana w pojęciu wyobraźni: oddziaływuje na nią piękno, potrzeba wrażeń estetycznych
Dwoistość powieści: wypływa z faktu, że winna być ona nie tylko zwierciadłem społeczeństw, ale musi odkrywać „treść najgłębszą” zdarzeń
Istota talentu: rzecz niedocieczona, związana z metafizyką. Objawy talentu: intuicja, siła bystrości, lotność umysłu, moc słowa.
Doniosłość społecznej funkcji powieści
Po 12 latach musiała bronić powieści
Powieść tendencyjna
O opowieściach T. T. Jeża:
Problematyka etyczna
Wykształcenie moralne pisarzy (rozwój cech charakteru)
Purytański ideał surowości obyczajów
Nadal echa polemiki z romantyczną koncepcją indywidualizmu genialnej jednostki
„Odtwarzanie” - to zadanie powieściopisarza, warunek artystycznego sukcesu utworu.
Powieść jednak nie tylko odtwarza, ale i tworzy
Używa pojęcia „realizm” - oczywiście w pozytywnym sensie, doniosłość dzieła
III.
Program literacki O. kształtował się w opozycji do romantyzmu i jako kontynuacja polskiej i europejskiej powieści realistycznej.
Brak terminu „romantyzm” u O.
Historycznoliteracka ocena romantyzmu sformułowana została dopiero w studium o Kraszewskim
Polemika z romantyzmem należała do istotnych wątków popowstaniowej publicystyki literackiej. Charakterystyczne były w tym temacie dwa wystąpienia: rozprawa Krupińskiego z 1876r. „Romantyzm i jego skutki” i odczyty Spasewicza z 1878.
Patroni O.: Balzak (komedia ludzka), Hugo (nędznicy), George Sand (monsieur sylvestre). Wspomina też o Dickensie i Thackeray'u.
W artykule Kilka uwag nad powieścią czołowe miejsce przyznaje Kraszewskiemu - bo wprowadził powieść tendencyjną do literatury polskiej. Jego pozycję podkreślała wielokrotnie w różnych artykułach. Znaczenie w życiu umysłowym szlachty. Zasługa w przejściu od powieści filozoficznej i psychologicznej do społecznej, od romantyzmu do „rzeczywistości”.
Polemika Orzeszkowej z Jeżem - uważała że potępienie szlacheckiej przeszłości jest uproszczeniem. Przyczynek do oceny tradycji międzypowstaniowego demokratyzmu.
Autorka wywodzi twórczośc Jeża z dwóch elementów: z demokratyzmu i patriotyzmu.
Krytyka idealizacji ludowego bohatera.
Wypowiedzi Orzeszkowej o koryfeuszach powieści polskiej okresu międzypowstaniowego przyniosły określenie historycznych korzeni jej twórczości, lecz także i stwierdzenie odmienności pozycji ideowych współczesnych pisarzy.
OD ROMANSU DO POWIEŚCI SPOŁECZNEJ
I.
Od Obrazka z lat głodowych zaczyna się pisarstwo Orzeszkowej. Sama autorka napisała o sobie, że już ten utwór objawiał jej skłonność do zajmowania się upośledzonymi warstwami społecznymi.
Świadectwo kryzysów gospodarki feudalnej, nędza wsi - punkt obserwacji społecznej.
Obrazek - historia głodującej rodziny pańszczyźnianego chłopa. Ośrodkiem kompozycyjnym jest kontrast dwóch światów - rozbawionej pary ziemiańskiej i ginącej z głodu pary wiejskich narzeczonych (Wasyla i Hanki). Historia wiejska służy negacji wartości kultury ziemiańskiej i ukazaniu niszczonych przez nędzę ludzkich wartości środowiska wiejskiego.
Opowiadanie nie podejmuje tradycji oskarżeń złego pana czy feudalnych nadużyć. Nie wkracza w świat psychiki.
Obrazek to utwór znmienny jako świadectwo formowania się pozytywistycznej postawy młodej autorki. . Miała to być wypowiedź na temat międzyklasowych stosunków społecznych. Utwór był alarmem wszczętym u progu epoki. Teza, że troska o dobro ogółu i pamięc o życiu społecznych nizin powinny stanowić treść kształtowanego właśnie pojęcia postępu.
Naiwność młodej autorki,
Opowiadanie bardzo słabe: niespójność stylów narracji.
Tematyka chłopska - tylko okazja do zarysowania ideału „miłości braterskiej”. Sprawa ta wikła się początkowo z wątkami romansowymi, jednak patos wielkiej krzywdy tłumi na pewien czas perypetie konkurów i mariaży.
Rozstajne drogi - opubl. w roku debiutu, para lekarza i ubogiej kobiety pracującej - będzie się potem pojawiać w wielu wariantach. Oboje są zepsuci, salonowe życie jest ich celem.
Początek powieści - ostatni utwór opubl. w roku debiutu, dokument teoretycznych rozważań nad przydatnością tradycyjnej intrygi powieściowej dla wyrażenia problemów współczesnego życia. Autorka daleka była od optymizmu lat 70.
Możliwe były dwa zakończenia romansu: śmierć jednego lub ślub.
Te trzy drobne opowiadania z roku debiutu stanowiły rodzaj rekonesansu, pierwszego rozeznania terenu przyszłej obserwacji społecznej powieściopisarki.
II.
Od początku 1867, w którym Orzeszkowa rozpoczęła pracę nad swą pierwszą powieścią - Ostatnią miłością - co roku przynajmniej jeden utwór.
W utworach tych dwie możliwości przedstawiania świata powieściowego: romans i powieść społeczna. . Obie są obrazem współczesnych obyczajów. Problematyka typu wychowania, ideał nowego człowieka, oparty na wiedzy, pracy i użyteczności społecznej - rola centralna. Ideał szczęścia : opiera się na tych wartościach.
Romans Orzeszkowej - modyfikacja trad. Intrygi miłosnej - często rozpad małżeństwa.
Powieść społeczna - jeszcze nie skrystalizowana.
W rezultacie to , co odróżniało romans od powieści społ, to rozkład ról powieściowych i stosunek intrygi miłosnej do tła.
Ostatnia miłość - perypetie arystokratycznej rozwódki, Reginy, która znalazła swój ideał mężczyzny, inżyniera Rawickiego(transpozycja osobistych doświadczeń autorki).
Dwa skontrastowane środowiska: dom zacnej matrony, marszałkowej i jej różnie zacnych wnuczek oraz snobistyczny salon hrabiny - tło dla romansowej akcji. Wielkość Rawickiego - przeciwstawia się wartościom dawnego świata, odcięcie postaci heroicznego plebejusza. Dźwiga się z nicości poprzez naukę i pracę.
Funkcjonuje tu też mit romant. o pełni człowieczeństwa realizującej się w połączeniu kochanków. W świecie pozytywistycznym zastąpiony przez mit rodziny.
Sprawy wsi w powieści tylko wspomniane.
Pierwsze utwory powieściowe młodej pisarki nie wywołały szerszego odzewu. Ale niezależnie od pouczeń krytyków (rozbieżnych), starała się ona dokonać diagnozy współcz. życia.
Następna powieść, też z 1867, W klatce, stadium rozwoju romansowej formy w twórcz. Orzeszkowej. Pojawienie się „wielkiej miłości” jest przedstawione nie jako pierwszoplanowa sprawa życia ludzkiego, ale jako „klatka”, nieszczęście.
Młody lekarz-filantrop i salonowy wampir (hahhhaha) w postaci kapryśnej pani Kameleon - bohaterowie. Klatka to niewielkie miasteczko.
Inne „klatki”: np. konwenanse, sytuacja polityczna (klatka doktora), tępota i zacofanie.
Prowincjonalny lekarz zgubiony przez kokieterię kapryśnej arystokratki.
Pani Kameleon - femme fatale, dobrze znany już schemat z powieści międzypowstaniowej (Żmichowska, Korzeniowski, Kraszewski).
Powieść wyśmiał Chmielowski.
Pan Graba jest nie tylko pierwszą powieścią, o której można z całą pewnością powiezie ze dzieje się po powstaniu.
Sprawa wychowania - naczelny problem. Dla Orzeszkowej jedyną właściwą szkołą życia jest uniwersytet - ognisko nauki i pracy. Pan Graba obrazuje nie tylko niszczycielskie skutki braku owej szkoły w biografii wszystkich bohaterów utworu, ale drogę do nauki po raz pierwszy określa jako obowiązek narodowy.
Oskarżenie stylu życia zepsutych paniczów.
Postać tytułowa - demoniczny szuler.
Wigder - lichwiarz, bezwzględny.
Obywatelski patos, przejaskrawienie. Pesymizm, wizja klęski.
Koncepcja losów Pana Graby - łajdaka - wyeliminowała z powieści element romansu. Jednym z wątków SA jego starania o uwiedzenie szlachetnej guwernantki. Grzeszna duma jej matki.
Oś konstrukcyjna utworu: intryga kobiet broniących ludzi deprawowanych przez Grabę.
Miano powieści społ. zasługuje Pan Graba nie tylko zamiarowi przedstawienia „rozkładu obyczajów” młodzieży szlacheckiej, ale i pozytywnemu programowi działalności postępowego ziemianina.
Problem cierpienia: nie został jeszcze do końca skrystalizowany.
Z życia realisty - powrót do struktury romansu, choć zasadniczy sens powieściowych wydarzeń ukazać ma wyższość praw realnego świata pracy i czynu nad młodzieńczymi marzeniami i porywami uczuciowymi. Dzieje inżyniera Zygmunta, uznaje realizm za warunek osiągnięcia niezależności materialnej. Jest zimnym racjonalistą. Próbą staje się miłość inżyniera do chłopki - robotnicy w wiejskiej fabryce (Ulany). Romans. Miłość ta staje się wstrząsem dla światopoglądu bohatera. Żeni się jednak z kobietą rozumną i wykształconą.
Poświęcenie Ulany dla przyszłości kochanka.
Inny wariant powieści - Na prowincji- tu powieściowy ideał, Bolesław Topolski, zapoczątkowuje rozdział gloryfikacji patriotycznych tradycji i obyczaju drobnej szlachty.
Intryga: historia rywalizacji wzniosłego Topolskiego i pozującego na pana eleganta, walczących o rękę panny Wincuni. (fatalne skutki namiętności do „pięknych form”)
Cnotliwi - 1869. najmniej ciekawy utwór. Zła wizja cnoty.
Ostatecznym podsumowaniem epoki romansu w twórcz. O. Jest Pamiętnik Wacławy.
Wacława przechodzi ze wsi do miasta, porzuca zabawę dla pracy, moralna decyzja. Panorama salonów. . Rozbicie domu rodzinnego na dom matki i dom ojca opisy ich. Utrata majątku przez lekkomyślną matkę - dla bohteraki był to egzamin.
Wątek romansowy - Wacława odrzuciła konkurenta, który potem się mścił.
Hrabie Witold jest symbolem prawdziwej wielkości w Pamiętniku. Musiał przjeść trudną drogę pracy i nauki. Heroizm moralny.
Babka Hortensja- demoniczna starucha interesy były najważniejsze dla niej.
1871 - Na dnie sumienia- smutne dzieje doktora, który ożenił się z kobietą która zrujnowała mu życie. Pomijają szlachetną nauczycielkę wybrał lalę salonową.
Anatol Dembieliński jest pierwszym w twórczości autorki typem „argonauty', porzucającego kraj, by szukać szczęścia na obczyźnie. Spotyka go za to potępienie moralne.
Szlachetnym antagonistą bohatera jest hrabia Horski - arystokratyczny ideał moralny.
Nie brak dramatów istot z niższych sfer (rodzina urzędnika Suszyca).
Na dnie sumienia to ostatnia powieść, w której Orzeszkowa sięgnęła po schemat sensacyjnej intrygi.
III.
Marta - 1872. brak intrygi, losy Marty jako fatalistyczna konsekwencja.
Wyizolowanie Marty ze środowiska
Marta jako jedna z rzeszy kobiet walczących o zdobycie środków do egzystencji
Nieuchronne fatalne zakończenie
Marta posiada cechy budzące największy podziw
Utrzymanie na powierzchni - jedynie za cenę zgody n a zdeptanie godności
Nieudolność bohaterki to rezultat niedouczenia
Walka o ocalenie resztek niezależności osobistej
Śmierć pod kołami tramwaju - symboliczna wizja przeciwstawiająca drobną postać samotnego człowieka groźnym dwóm czarnym masom: tłumowi i maszynie.
Marta woli śmierć niż hańbę
Ucieczka przed światem
IV.
Utwory Orzeszkowej powstające w latach 1873-1875, (Eli Makower, Rodzina Brochwiczów, Pomapalińscy),wiąże wspólność tematyki i koncepcji fabuły. Przyniosły one szeroki zarys sytuacji ziemiaństwa w dobie popowstaniowej.
Eli Makower - odrębność fabularna,
Tom 1- rozbudowana ekspozycja
Tom 2- wypadki, które nastąpiły kilka lat później
Szerokie zanalizowanie sytuacji
Konsekwencje uwłaszczenia, rusyfikacji,
Diagnoza ziemiaństwa polskiego
Zarysowanie pozytywnego wzoru postawy - Mieczysław Orchowski, także losy jego ojca Kajetana.
Zestawienie dwóch pokoleń stwarza optymistyczną wizję przyszłości
Mieczysław: młody szlachcic, świadomy sytuacji w kraju, potrafi wyciągnąć wnioski z przeszłości ojca
Miłość - sojusznik, nie motor. Panna Michalina, guwernantka.
Problem żydowski - ukazanie stosunków szlachty z Żydami z brutalną ostrością
Brak gminy żydowskiej jako odrębnej całości, tylko obraz życia rodziny Makowera
Podjęcie problemu żydowskiego było podyktowane wprowadzeniem do utworu koncepcji ekonomicznych (praca wolna, kapitalizm - jedynymi posiadaczami kapitału byli Żydzi)
Program przymierza dworu ze środowiskiem żydowskim
Stereotyp Żyda w literaturze: lichwiarza, krętacz, Od Mickiewiczowskiego Jankiela rozpoczyna się przekształcania tego wizerunku (Korzeniowski, Kraszewski)
Orzeszkowa: różnice między Szlomą z Kolokacji Korzeniowskiego a Elim Makowerem.
Problem żydowski zdaniem O. posiada dużą wagę dla społecznego życia litewskiej prowincji.Sojusz szlachty z Żydami, dając szlachcie poparcie kapitałów żydowskich, miał dać Żydom możliwość korzystania z cywilizacyjnych tradycji
Tytułowy bohater rujnuje okoliczne dwory szlacheckie
Powieść o dwóch pokoleniach szlacheckich
Główna teza powieści: koncepcja społecznego przymierza, będąca szczególną wersją sojuszu szlachecko - burżuazyjnego
Problemy wysunięte w Kilim Makowerze powróciły w następnej powieści opublikowanej w 1976r., Rodzina Brochwiczów, jednak z modyfikacjami.
Historia dwóch pokoleń szlacheckich nie prowadzi tu do optymistycznych wniosków
Pan Jan Brochwicz przyjmuje skutki uwłaszczenia z bezradnością, poczuciem niezdolności do życia w nowym świecie
Pesymistyczne zakończenie, klęska Brochwiczów. Podstawą pesymistycznej diagnozy szlacheckiej sytuacji w Rodzinei B. jest ukazana drobiazgowo sytuacja majątku ziemiańskiego nazajutrz po uwłaszczeniu
Groźba dla szlachty: zasklepienie w świecie salonów
Dzieje rodziny B. , która bez niszczących wstrząsów przeżyła katastrofę powstańczą, kontrastowane są z losami rodziny Siecińskich. Rodzeństwo to utraciło w powstaniu ojca, potem matkę i cały majątek, dźwiga się nędzy dzięki rozumowi jednego z braci, który szuka dla nich ratunku w mieście. Zakładają tam sklep, jednak ponoszą ofiarę, musza sprzedac pamiątki po rodzicach (ich obrazy).
wątki romansowe - Stefan i Anna (analogie do Lalki)
miłość zagraża obowiązkowi i rozsądkowi
zmarnowane życie Mariana Brochwicza, nie potrafi uratować majątku ojca
Rodzina B. stawia postulat całkowitego podporządkowania uczucia moralnemu obowiązkowi
Ten postulat stanie się osnową kolejnej powieści, z 1877 - Maria. Powieść ta miała być świadomym uzupełnieniem Marty.
Bohaterka, cóeka zrujnowanego szlachcica, ocalonego przez rozumnego kupca, decyduje się poślubić rubasznego mieszczanina i stanąc na czele kupieckiego domu.
Kobieta - tylko rola pomocnicy i opiekunki dzieci
Dom w ocach Marii - ma wzmacniać więzy społ. opiekuje się pracownikami, rozwija ich…
Uszlachetniająca rola kulturalnej arystokratki. Sojusz tych dwóch grup społecznych.
Pompalińscy 1876 - dalsze ogniwo panoramy świata ziemiańskiego.
Powieść dzieje się w sferze pseudoarystokrtycznej, podszywanie się pod klasę szlachecką
Nonsensowność kultu feudalnej szlachty
Atak na dorobkiewiczów, ośmieszenie mitologii szlachyt: herby, przydomki,
Parodia legend szlacheckich
Ostra antyfeudalna tendencja
W Bilansie literackim autorka podkreślała, ze powieść jest „ludna”. Zasada wielowątkowości, panoramiczna prezentacja sytuacji klas.
W obrębie utworów „ziemiańskich” dokonała się ewolucja warsztau literackiego O.
Po kilki debiutanckich opowiadaniach z roku 1866, aż do połowy lat 70 rzadko wracała do małej formy. W latach 18785- 1876 zamieściła jednak Orzeszkowa w różnych czasopismach 4 spore opowiadania, które złożyły się na pierwszy tom nowelistycznego cyklu Z różnych sfer., wyd. w 1879 : Stracony, Dziwak, Pani Luiza, Szara dola. Forma nowelistyczna - nowy teren odkryć literackich, nowe problemy i ujęcia.
W opowiadaniach wystąpiły już jednak pierwsze znamiona kryzysu światopoglądowego autorki.
STRATEGIA POWIEŚCI TENDENCYJNEJ
I.
W 1879 roku Orzeszkowa dokonała charakterystyki własnego warsztatu pisarskiego. Istotny był w niej zwłaszcza jeden punkt: odejście od drobiazgowości studiów psychologicznych (jedyny wyjątek : W klatce)
Autoportret czy portret bohatera przestaje być centralnym problemem.
Pisarka zmierza nie do uchwycenia rysów jednostk, lecz do zanalizowania społ. i moralnej sytuacji człowieka.
Powieśc międzypowstaniowa dostarczył Orzeszkowej większości typów, jakimi zaludniona jest jej twórczość. Nie wykazała szczególnej inwencji w tworzeniu własnych wariantów postaci. Oczywiście zaszły w nich pewne zmiany, spowodowane np. syt, hist.. Orzeszkowa Ne przejęła np. z powieści krajowej dwóch bardzo ważnych postaci:
Ksiądz-staruszek (strażnik sumienia i morlaności)
Stary pułkownik lub major (gawędzirz)
Giną więc przedstawiciele tradycji sarmackich. Idee patriotyczne reprezentują ludzie powstania styczniowego.
Wśród drugoplanowych postaci awans ludzi z niższych sfer
Usamodzielnia się inteligencja mieszczańska (lekarze, guwernantki, służący, Żydzi - pełnią rolę opiekunów, oceniają postępowanie bohateró, są pozytywnym kontrastem dla ludzi z wielkiego świata)
Zasadnicze zmiany nastąpiły w statusie społ. bohaterów pierwszoplanowych
Nowy świat jest przyjazny człowiekowi, żąda od niego pracy ale otwiera tez możliwości
W koncepcji Boh. Wczesnych powieści O. nie wyst. problem alienacji, integracja jest integralnym elementem (wyj. Marta)
Bunt - jest skierowany przeciwko starmu porządkowi społ
Koncepcja miłości, rodziny - nie stanowi ona ucieczki przed wrogim światem. Przeciwnie - miłość musi być podporządkowana „ustawom społ”, jest jedną z form określenia się jednostki w stosunku do zbiorowości, dom i rodzina są fundamentem społ
Bohaterowie pozytywni - z dwóch kategorii społ - spośród reprezentujących nowe idee oświeconych mieszczan i inżynierów, lekarzy, czasem adwokatów
Schemat losów Boh. Orzeszkowej: b. często człowiek wychowany w dobrobycie, ale którego wielkim egzaminem jest wydźwignięcie się z klęski, osiagnięcie celu własną pracą i wytrwałością
Często :zbuntowana panna z dobrego domu
Koncepcja osobowości opiera się n kilku założeniach:
Przeciwieństwo między niższymi instynktami zmysłowymi a wyżsmi popędami duchowymi, wyznaczające dzieje moralne bohaterów (walka duszy z ciałem)
Rozsądek jest elementem moralnego łądu, a warunkiem jego zwycięstwa wola i wytrwałość
Determinizm środowiska
Charakter postaci nie jest sprawą indywidualną - jest to zjawisko społ.
Wyjaśnianie źródeł charakteru bohatera - jeden z najczęstszych zabiegów
U starszych bohaterów: biografia charakteryzująca
Ważne też są opinie otoczenia i autocharakterystyki
Stałość autorskiej interpretacji Boh.
Życie wew, bohatera: w póżniejszych utworach wprowadza myśłi Boh przez dziennik, listy. Obserwacja zachowania i fizycznych objawów wzruszeń
Konieczność wysuwania pozytywnych wzorców moralnych jak również odstręczających przykładów niewłaściwego postępowania. Zwycięża Boh. Pozytywist.
II.
Dramatyczność świata powieściowego Orzeszkowej, perspektywa dramatu. Dramat moralnego wyboru
Akcja- najczęściej zespół przyczynowo- skutkowy
Podjęcie rozstrzygającej decyzji: moment kulminacyjny
Układ fabuły: dwudzielny:
1. cz. Gromadzi przesłanki upadku lub zwycięstwa, rysuje dzieje edukacji Boh., wpływy jakim ulegał, koleje kształtowania się osobowości, wreszcie kolizję do jakiej musiało dojść
2.cz. rysuje skutki (katastrofa lub ocalenie)
Świat powieściowy: przekonanie o moralnej harmonii i ładzie
Zasada rezygnacji z własnego szczęścia- coraz bardziej popularna
Bezwzględność kary
Połowa lat 70: scenki obyczajowe, styl życia środowisk
Waga obyczajów społecznych w strukturze powieści, drobiazgowość w kształtowaniu codziennego życia Boh. - dramat w sytuacji społecznej.
wiele bardziej skonwencjonalizowane są opisy tła we wczesnej twórcz.:
utylitaryzm i dydaktyzm w w opisie krajobrazu
człowiek: gospodarz przyrody, kształtuje ją i zmienia
krajobrazy miejskie są twórcze (symbol cywilizacji)
małe prowincjonalne miasteczka - satyryczny dystans wobec nędzy i fałszywych pretensji do elegancji, posługuje się rozbudowanym komentarzem socjologicznym
na ogół jednak Orzeszkowa podkreśla w pejzażu miasta przede wszystkim pełniące funkcję dydaktyczna kontrasty
w Marcie miasto to symbol zagubienia człowieka w nowym świecie
Narrator - obok bohaterów i ich losów trzeci kluczowy element struktury powieściowej twórczości O.:
podmiot autorski - świadomie i programowo integruje w stwarzany świat powieściowy i angażuje się w jego sprawy
kształtuje dialog z czytelnikiem
Z czasem - tendencja do obietywizacji narracji
Pokreślenie kreacyjnego charakteru świata przedstawionego
Często miał rysy osobowości Orzeszkowej
Ujawniający się w żartobliwym lub poważnym dialogu z czytelnikiem status narratora -pisarza wskazuje na wagę, jaką w strukturze powieści tendencyjnej gra odbiorca, Jest to czytelnik na którego trzeba oddziaływać, którego trzeba poruszyć przedstawionym dramatem.
Doniosłość roli narratora wpłynęła na ukształtowanie form podawczych omawianych utworów. Są one wypadkową dwóch założeń :
dramatyzacji przebiegu fabularnego
dążenia do maksymalnego wyjaśnienia i skomentowania przedstawionej rzeczywistości
W rezultacie równorzędną niemal wagę posiadają dwie formy podawcze - opowiadanie odautorskie i dialog
Obszerność opowiadania odautorskiego tłumaczy spora rola narracji skrótowej - pisarka obszernie na ogół informuje o przeszłości bohaterów
W narracji uszczegółowionej wielką rolę odgrywają dialogi wnoszące element dramatu. Dodatkowo obciążone są niemal zawsze funkcją dydaktyczną. Zwłaszcza w pierwszych powieściach dialog składa się z wypowiedzi bardzo rozbudowanych, w zasadzie przemówienia postaci.
Na wrażenie rozwlekłości składa się też rozbudowanie opisów. Z czaem dopiero zdobędzie O. umiejętność sfunkcjonalizowania opisów.
Dominacja dydaktyzmu - w narracji objawia się w sposobie językowej charakterystyki bohaterów i stylistyce ich wypowiedzi.
Postacie negatywne- barbaryzmy, nieprawidłowa polszczyzna, francuskie zwroty, frazesy.
Język narratora: często zawiera elementy ze słownika naukowego i technicznego (tendencja). Dydaktyzm i intelektualizm języka narratora.
Narracyjne i interpretacyjne przedstawienie świata przedstawionego góruje nad symbolicznym i obrazowym.
Rozwój techniki pisarskiej Orzeszkowej w późniejszych okresach zmierzać będzie do ograniczenia bezpośr. Dydaktyzmu i do osłabienia pojęciowości na rzecz większej obrazowości przedstawienia powieściowego świata.
Uffffffffff koniec!
12