• Wykład 5. Metody i środki nauczania

f.m.; zaw. um.; m + 5 M Z R

zaw. um.; m + 5 I Pr R

zaw. um.; m + N + U ^m R

1. Pojęcie metody i sposobu nauczania.

Termin „metoda” pochodzi od starogreckiego wyrazu „metodos”, co w tłumaczeniu oznacza drogę, sposób poznania.

Metody nauczania - to są środki wspólnej działalności nauczyciela i uczniów, skierowane na rozwiązanie zadań nauczalnych. Przy czym między sposobami działalności (wykładania) i sposobami działalności uczniów (uczenia się) istnieje ścisły związek wzajemny i zgodność.

W dydaktyce jest stosowane również pojęcie sposobu nauczania. Sposób - jest to część składowa metody nauczania. Oddzielne sposoby mogą byś składnikami różnych metod nauczania. Naprzykład, sposób zapisu przez uczniów głównych pojęć jest stosowany w trakcie wyjaśnienia przez nauczyciela nowego materiału, w trakcie samodzielnej pracy ze źródłami, wykonania praktycznej roboty etc. W metodzie organizacji uczniowskiej pracy z podręcznikiem wyróżniamy takie sposoby: robienie notatek, ułożenie planu tekstu, przygotowanie tez, cytaty, robienie przypisów, recenzja, stworzenie słównika opanowanego tematu, nakreślenie schematycznego modelu tekstu.

Jednym z najważniejszych problemów we współczesnej pedagogice jest klasyfikacja metod nauczania. Na dzień dzisiejszy nie ma jednostajnego punktu widzenia na ten temat. W związku z tym, że różni autorzy jako podstawę podziału metod nauczania na grupy biorą różne cechy, istnieje kilka klasyfikacji. E. Golant zaproponował klasyfikację metod według poziomu uczniowskiej aktywności. Podzielił on je na pasywne i aktywne w zależności od stopnia uczniowskiej aktywności w działalności nauczalnej. Do pasywnych zalicza on te metody, które przewidują tylko i wyłącznie odbiór przez uczniów materiału nauczalnego (opowiadanie, wykład, wyjaśnienie, wycieczka, pokaz), a do aktywnych - te, które organizują samodzielną uczniowską pracę (praca z książką, metoda laboratoryjna).

Dość praktyczną jest klasyfikacja metod według celu dydaktycznego, opracowana przez M. Daniłowa i B. Jesypowa. Ich zdaniem, jeśli metody nauczania są sposobami organizacji uczniowksiej działalności nauczalnej na rozwiązanie zadań dydaktycznych, to można je podzielić na takie grupy:

1. Metody zdobycia nowej wiedzy.

2. Metody kształtowania umiejętności i nawyków.

3. Metody zastosowania wiedzy.

4. Metody utrwalenia wiedzy.

5. Metody sprawdzenia wiedzy, umiejętności i nawyków.

J. Babański zaproponował klasyfikację organizacyjną metod nauczania. Ponieważ, jego zdaniem, jakakolwiek działalność składa się z trzech nieodłącznych elementów - organizacji, motywacji, kontroli, również i metody można podzielić na trzy grupy:

1. Metody organizacji i realizacji działalności nauczylno - poznawczej to: werbalne, wizualne i praktyczne (aspekt przekazania i odbioru informacji nauczalnej); indukcyjne i dedukcyjne (aspekt logiczny); reprodukcyjne i problematyczno - badawcze (aspekt myślenia), samodzielnej działalności i pracy pod kierownictwiem nauczyciela (aspekt zarządzania nauczaniem).

2. Metody stymulacji i motywacji działalności nauczalno - poznawczej.

3. Metody kontroli i samokontroli według skuteczności działalności nauczalno - poznawczej: ustna, pisemna, laboratoryjno - praktyczna.

2. Klasyfikacja metod nauczania według źródła wiedzy

Jedną z najbardziej rozpowszechnionych w dydaktyce jest klasyfikacja metod nauczania według źródła wiedzy: werbalne, wizualne i praktyczne. W metodach werbalnych źródłem wiedzy jest ustne albo drukowane słowo, w wizualnych - przedmioty, zjawiska, wizualne pomoce naukowe, w praktycznych - praktyczne czynności, skierowane na zdobycie wiedzy, ukształtowanie umiejętności i nawyków.

2.1. Metody werbalne

Werbalne metody zajmują czołowe miejsce w układzie metod nauczania. Pozwalają one na przekazanie uczniom w krótkim czasie dużego zakresu informacji, postawienia przed nimi problemu i wskazanie drogi jego rozwiązania. Za pomocą słowa nauczyciel może stwarzać w uczniowskiej świadomości wyraźne obrazy i panoramę przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Słowo aktywizuje uczniowskie wyobraźnię, pamięć, uczucia.

Rozróżniamy takie werbalne metody nauczania jak: opowieść, wyjaśnienie, konwersacja, dyskusja, wykład, praca z książką.

Opowieść - jest to ustne przekazanie treści materiału nauczalnego, który nie jest przerywany uczniowskimi pytaniami. Metoda ta jest stosowana na wszystkich etapach nauczania szkolnego. Zmienia się tylko charakter opowieści, jej zakres i długość.

Opowieść jako metoda wykładania nowej wiedzy powinna odpowiadać szeregowi wymóg pedagogicznych:

- zawierać tylko realne, naukowo podtwierdzone fakty;

- łączyć wystarczającą ilość barwnych i przekonujących przykładów, faktów, które udowadniają prawidłowość przedstawionych tez;

- mieć sprecyzowaną logikę wykładu;

- być emocjonalną;

- powinna być wykładana prostym, przystępnym językiem;

- wyrażać osobistą ocenę i stosunek nauczyciela do wydarzeń, faktów, o których nauczyciel opowiada.

Wyjaśnienie - werbalne tłumaczenie prawidłowości, istotnych właściwości obiektów, pojęć i zjawisk, które są opanowywane. Wyjaśnienia najczęściej są stosowane przy zgłębianiu teoretycznego materiału różnych nauk; rozwiązywaniu zadań z chemii, fizyki, matematyki, udowadnianiu twierdzeń; znalezieniu przyczyn i skutków w zjawiskach naturalnych i życiu socjalnym.

Wykorzystanie metody wyjaśnienia wymaga jasnego i precyzyjnego formułowania zadania, istoty problemu, pytania; logicznego odkrywania związków przyczynowo - skutkowych; argumentacji i dowodów; wykorzystanie porównania, zestawienia, analogii, jaskrawych przykładów; precyzyjnej logiki wykładu.

Konwersacja - dialogowa metoda nauczania, zgodnie z którą nauczyciel drogą dokładnie przemyślanych pytań skierowuje uczniów na zgłębienie nowego materiału lub sprawdza stopień przyswojenia przez nich już opanowanego. Konwersacja jest jednym z najstarszych metod nauczania. Fachowo ją stosował Sokrates (469 - 399 p. n. e.), od imienia którego pochodzi termin „konwersacja sokratesowa”.

W zależności od konkretnych zadań, treści materiału nauczalnego, poziomu twórczej poznawczej uczniowskiej działalności, miejsca konwersacji w procesie dydaktycznym wyróżniamy różne typy konwersacji.

Szerokie zastosowanie ma konwersacja eurystyczna (od starogreckiego „eureka” - znajduję, odkrywam), w trakcie której nauczyciel, opierając się na uczniowską wiedzę i doświadczenie praktyczne, skerowuje ich do zgłębienia i przyswojenia nowej wiedzy, formułowania reguł i wniosków.

Dla przekazania nowej wiedzy są stosowane konwersacje narracyjne. Jeśli konwersacja odbywa się przed opanowaniem nowego materiału, jest nazywana wtedy wstępną. Celem takiej konwersacji jest przygotowanie uczniów do przyswojenia nowej wiedzy. Utrwalające konwersacje są stosowane po opanowaniu nowego materiału.

Pytania mogą być skierowane do jednego ucznia (rozmowa indywidualna) lub do uczniów całej klasy (rozmowa frontalna). Sukces w większości zależy od poprawności formułowania pytań, które powinne być zwięzłymi, precyzyjnymi, sensownymi. Nie warto zadawać pytań podwójnych albo takich, które powodują zgadywanie odpowiedzi. Nie warto również zadawać pytania alternatywne, które wymagają jednoznacznych odpowiedzi typu „tak” lub „nie”.

Metoda konwersacji może byś stosowana tylko przy otrzymaniu przez uczniów pewnego poziomu wiedzy z pytania, które jest tematem rozmowy.

Dyskusja nauczalna opiera się na wymianie poglądów między uczniami z pewnej problematyki. Metodę tę warto stosować wtedy, gdy uczniowie charakteryzują się dużym stopniem dojrzałości i samodzielności myślenia, potrafią argumentować, udowadniać i uzasadniać swój punkt widzenia. Dobrze przeprowadzona dyskusja ma ogromną nauczalną i wychowawczą wartość: sprzyja głębszemu zrozumieniu problemu, aktywizuje uczniowską działalność poznawczą, kształtuje umiejętność obrony swojej pozycji, liczenia się z myślami innych.

Wykład jest to monologiczny sposób przekazywania większego materiału teoretycznego. Stosowana jest, z reguły, w starszych klasach i trwa całą lub prawie całą lekcję. Przewaga wykładu polega na możliwości zabezpieczenia zakończenia i całościowości odbioru przez uczniów materiału nauczalnego z konkretnego tematu w jego logicznych związkach wzajemnych.

Skutecznemu zastosowaniu wykładów sprzyja przestrzeganie następnych zaleceń.

1. Zadanie wykładu. Wykład musi być na jeden konkretny temat. Trzeba poinformować uczniów o głównych zadaniach wykładu (ma ich być niedużo).

2. Krótkie nieformalne wykłady. Warto wykorzystywać mini - wykłady (10 - 15 min.), które pozwalają na wymianę myślami. 10 minut po rozpoczęciu wykładu uczniowskie skupienie zaczyna się rozpraszać i w tym momencie niezbędne są wcześniej splanowane sposoby na ponowne skupienie się. Mogą to być sygnały werbalne, naprzykład modulacje głosowe, pauzy, żarty; albo wizualne, takie jak zastosowanie pokazu slajdów, realnych przedmiotów.

3. Przygotowanie konspektu wykładu. Konspekt warto przygotowywać w postaci opowieści, a potem skracać go do planu. Wykład jest wygłaszany według planu, a nie według rozszerzonego konspektu. Przy ułożeniu planu wykładu można zastosować kolorowe oznaczenia dla samego nauczyciela, naprzykład: przejście od jednego pomysłu do innego jest oznakowane literą „P” (przejście) w tym miejscu, gdzie jest zaplanowany pokaz slajdów czy innych środków wizualnych stoi znak „AW” (środki audiowizualne); w miejscu, gdzie trzeba zatrzymać się i zadać pytanie, stawiamy znak „Z” lub „?”; miejsca dla periodycznego podsumowania wyróżniamy literą „PP”.

4. Próba wykładu. Przeprowadzamy próbę wykładu. Jeśli zajęła ona 20 minut, przeznaczamy na niego 30 minut na lekcji. „Realny” wykład zajmuje więcej czasu, aniż próba. Zaplanować wykład należy tak, aby zawierał on wstęp, główna część i wnioski. Plan wykładu z chronometrażem każdego podpunktu pozwala zaoszczędzić czas w ciągu lekcji.

5. Tempo. Tempo wykładu powinno być umiarkowanym, ale nie monotonnym. Należy robić pauzy, werbalnie (pytania) i wizualnie sprawdzać zrozumienie przez uczniów (obserwować ich gesty, wyraz twarzy).

6. Zastosowanie środków wizualnych. Należy starać się robić tak, aby wykład opierał się nie tylko na kontakcie werbalnym. Przy zastosowaniu środków wizualnych, takich jak rzutnik, niekonieczna jest kontynuacja mówienia; można zwięźle wyjaśnić cel wykorzystania wizualności, dać uczniom możliwość rozpatrzeć ją, pomyśleć o niej i zadać pytanie.

7. Treść wykładu. Materiał wykładu powinien nasilać i uzupełniać treść podręcznika, a nie tylko go powtarzać.

8. Ton głosu. Głos nauczyciela nie powinien być monotonny lub podniesiony. Ażeby podkreślić ważne momenty można stosować modulacje głosowe.

9. Język nauczyciela. Stosowane słowa mają być uczniom zrozumiałe. Jeśli jest używany nowy termin, ma być udzielony czas na jego wytłumaczenie.

10. Zastosowanie przykładów. Należy włączać do wykładu pomysły i przykłady, które uczeń już zna. Skuteczny wykład określa wzajemny związek między tym, co jest uczniom znane i nowym materiałem.

11. Zastosowanie kontaktu wizualnego z uczniami. Warto stopniowo nawiązywać kontakt wzrokowy na 45 - 60 sekund z każdym uczniem w klasie. Daje to możliwość kontrolować uczniowskie skupienie, zrozumienie przez nich materiału, pomaga podtrzymywać wzajemne relacje z klasą.

Zastosowanie wykładu pozwala aktywizować uczniowską działalność poznawczą, zachęcać ich do samodzielnych poszukiwań dodatkowej informacji naukowej dla rozwiązania problematycznych zadań nauczalno - poznawczych, przeprowadzenia samodzielnych badań.

Praca z podręcznikiem - ważna metoda nauczania. Wymagania dydaktyczne dla jej organizacji:

• pracę z podręcznikiem należy rzetelnie planować, stosując ją jako jeden z rodzajów ucznioskiej działalności samodzielnej, dobierać do niej trafne tematy;

- działaniami uczniowskimi należy umiejętnie kierować: zalecać lektury, wyjaśniać celowość ich przeczytania, doradzić, na które pytania warto odpowiedzieć, jakie zadania wykonać po przeczytaniu paragrafu i t.p. (czytanie tylko w celu streszczenia dla starszych uczniów nie jest racjonalne);

- praca z podręcznikiem nie powinna trwać całą lekcję, należy łączyć ją z innymi rodzajami działalności nauczalnej;

• nie warto wymagać od uczniów uczenia się na pamięć przeczytanego tekstu; należy uczyć wyróżniać w trakcie czytania myśl przewodnią każdego akapitu, układać pisemny plan przeczytanego tekstu;

- należy stosować w szerokim zakresie materiał graficzny z podręcznika dla pracy samodzielnej: analizę rysunków, schematów, wykresów;

- należy konsekwentnie pracować z pytaniami, które zamieszczone są na końcu paragrafu.

2. Metody wizualne

Pod pojęciem wizualne rozumiemy te metody, przy których opanowanie materiału odbywa się za pomocą wizualnych pomocy naukowych i środków technicznych. Są one stosowane w związku z werbalnymi i praktycznymi metodami nauczania.

Wizualne metody nauczania można podzielić na 2 grupy: metoda ilustracji i metoda demonstracji.

Metoda ilustracji polega na pokazie ilustracyjnych pomocy naukowych: plakatów, tabeli, obrazów, map, rysunków na tablicy i in.

Metoda demonstracji polega na demonstrowaniu narzędzi, badań, przyrządów technicznych, filmów, diafilmów i in.

Wprowadzenie nowych środków technicznych (telewizji, wideo, komputerów) rozszerza możliwości wizualnych metod nauczania.

Szczególnego znaczenia nabiera komputer. Komputery dają możliwość modelować pewne procesy i sytuacje, wybierać z szeregu ewentualnych rozwiązań optymalne według określonych kryteriów i in.

Przy zastosowaniu wizualnych metod nauczania warto przestrzegać takich wymóg:

1. wizualność musi odpowiadać uczniowskiej wiekowej specyfice;

2. należy ją stosować umiarkowanie i pokazywać tylko w odpowiednim momencie lekcji;

3. obserwację należy zorganizować tak, by wszyscy uczniowie mogli dobrze widzieć demonstrowany przedmiot;

4. należy precyzyjnie wyróżniać sedno, naważniejsze kwestie w trakcie pokazu ilustracji;

5. szczegółowo obmyślać wyjaśnienia, udzielane w trakcie demonstrowania;

6. wizualność, która jest demonstrowana powinna w całości odpowiadać treści materiału nauczalnego;

7. warto zachęcać samych uczniów do poszukiwania ważnej informacji w wizualnej pomocy naukowej albo narzędziach demonstracyjnych.

3. Metody praktyczne

Praktyczne metody nauczania opierają się na praktycznej działalności uczniów, kształtują praktyczne umiejętności i nawyki. Do metod praktycznych zaliczamy ćwiczenia, prace laboratoryjne i praktyczne.

Ćwiczenie postrzegamy jako powtórne (wielokrotne) wykonanie intelektualnej albo praktycznej czynności w celu opanowania jej albo polepszenia jej jakości. Ćwiczenia są stosowane w trakcie opanowania wszystkich przedmiotów i na różnych etapach procesu nauczalnego. Charakter i metodyka ćwiczeń zależą od osobliwości przedmiotu nauczalnego, konkretnego materiału nauczalnego i wieku uczniów.

Według stopnia uczniowskiej samodzielności w wykonaniu ćwiczeń wyróżniamy:

1. ćwiczenia z odtworzenia opanowanego materiału w celu jego utrwalenia - ćwiczenia reprodukcyjne;

2. ćwiczenia z zastosowania wiedzy w nowych warunkach - ćwiczenia treningowe.

Jeśli w trakcie wykonania czynności uczeń na głos lub po cichu opisuje, komentuje wykonywane operacje, takie ćwiczenia nazywamy komentującymi. Komentowanie działalności pomaga nauczycielowi określić najbardziej rozpowszechnione błędy, wnosić korekty w uczniowskie czynności.

Według charakteru wykonania ćwiczenia dzielimy na ustne, pisemne, graficzne i nauczalnopraktyczne.

Ustne ćwiczenia sprzyjają w rozwoju logicznego myślenia, pamięci, mówienia i uczniowskiej uwagi. Różnią się one dynamiką, nie są czasochłonne w robieniu notatek.

Pisemne ćwiczenia są stosowane dla utrwalenia wiedzy i wyrobienia nawyków. Ich zastosowanie sprzyja w rozwoju logicznego myślenia, kultury stylu pisemnego, samodzielności w pracy. Pisemne ćwiczenia mogą łączyć się z ustnymi i graficznymi.

Do ćwiczeń graficznych należy: układanie schematów, kreśleń, wykresów, map technologicznych, przygotowanie albumów, plakatów, stoisk, wykonanie szkiców w trakcie prac laboratoryjno - praktycznych, wycieczek i t.d. Pomagają one uczniom lepiej opanować, zgłębić i zapamiętać materiał nauczalny, sprzyjają w rozwoju myślenia abstrakcyjnego.

Ćwiczenia nauczalno - praktyczne - są to praktyczne ćwiczenia, które są skierowane na produkcyjność. Ich celem jest zastosowanie przez uczniów wiedzy teoretycznej w działalności zawodowej.

Praca laboratoryjna - jest to przeprowadzenie przez uczniów zgodnie z zaleceniem nauczyciela badania z wykorzystaniem narzędzi, instrumentów, i innych przyrządów technicznych, czyli opanowanie pewnych zjawisk za pomocą specjalnego wyposażenia.

Rodzajem badawczych prac laboratoryjnych mogą być długotrwałe uczniowskie obserwacje pewnych zjawisk (wzrostu roślin i rozwoju zwierząt, pogody, wiatru, zachmurzenia), zgłębienie sztuki ludowej kraju ojczystego etc. W każdym bądź razie nauczyciel układa instrukcję, a uczniowie zapisują wyniki pracy w postaci sprawozdań, wykresów, schematów, tabeli. Praca laboratoryjna może byś częścią lekcji, trwać przez całą lekcję, a nawet dłużej.

Prace praktyczne są przeprowadzane po opanowaniu większych rozdziałów i mają charakter podsumowujący. Mogą one być realizowane nie tylko w klasie, ale również poza szkołą (praca w plenerze, na podwótku szkolnym etc).

Rozpatrzona klasyfikacja metod nauczania według źródeł wiedzy ma pewne niedociągnięcia, przede wszystkim nie odzwierciedla charakteru uczniowskiej działalności poznawczej w nauczaniu. Jednak właśnie ta klasyfikacja cieszy się największym powodzeniem wśród nauczycieli i metodystów.

2.3. Klasyfikacja metod nauczania według charakteru uczniowskiej działalności poznawczej

I. Lerner (1917 - 1996) i M. Skatkin (1900 - 1991) opracowali klasyfikację metod nauczania według charakteru uczniowskiej działalności poznawczej w trakcie przyswojenia różnych elementów treści oświaty. Każdemu elementowi treści oświaty, ich zdaniem, odpowiada pewien sposób jego przyswojenia. Tak, naprzykład, wiedza jesz przyswajana drogą zgłębienia, uświadomienia i zapamiętywania przez uczniów różnego rodzaju informacji o otaczającej ich rzeczywistości. Umiejętności i nawyki kształtują się z pomocą praktycvznego odtworzenia przez uczniów sposobów działalności, zademonstrowanych przez nauczyciela. Doświadczenie twórczej działalności odbywa się drogą rozwiązywania nowych dla uczniów problemów.

Odpowiednio do charakteru uczniowskiej działalności poznawczej w trakcie przyswojenia różnych elementów treści oświaty wyróżniamy pięć metod nauczania: 1) wyjaśniająco - ilustracyjna, 2) reprodukcyjna, 3) wykład problemowy, 4) częściowo - poszukiwawcza (eurystyczna) i 5) badawcza. Nieco umownie można je podzielić na 2 grupy: reprodukcyjną (1 i 2 metody, które zabezpieczają przyswojenie przez uczniów gotowej wiedzy i odtworzenie znanych już im sposobów działalności), i produkcyjną (4 i 5 metody, które wyróżniają się tym, że uczniowie wskutek działalności twórczej odkrywają subiektywnie nową dla nich wiedzę). Wykład problemowy należy do grupy pomocniczej, dlatego że ona w jednakowym stopniu przewiduje zarówno przyswojenie gotowej informacji, jak elementy uczniowskiej działalności twórczej.

1. Metoda wyjaśniająco - ilustracyjna

Sedno tej metody polega na tym, że nauczyciel, stosując różne środki przekazuje specjalnie przygotowaną, usystematyzowaną informację, a uczniowie odbierają ją, przemyślają i utrwalają w pamięci. Dla przekazania nowej informacji nauczyciel może stosować słowo mówione (opowieść, wykład, wyjaśnienie), teksty (podręczniki, pomoce naukowe), środki wizualne (obrazy, tabele, schematy, filmy, telewizja, komputery, obiekty naturalne w klasie i w trakcie wycieczek), praktyczne przedstawienie sposobów działalności (pokaz sposobów pracy przy warsztacie, przykładów odmieniania, sposobu rozwiązywania zadania, dowodzenia twierdzenia, układania planu, adnotacji etc). Uczniowie słuchają, czytają, obserwują, zestawiają nową informację z wcześniej opanowaną i zapamiętywują.

Metoda wyjaśniająco - ilustracyjna ma istotne przewagi: wykład i przyswojenie wiedzy odbywają się w układzie, stopniowo, w oszczędnym porządku i tempie, dla większej ilości uczniów jednocześnie. Pozwala on na przekazanie w krótkim czasie w zwartej postaci większego zakresu informacji naukowej.

Jednocześnie metoda ta ma też istotne ograniczenia: uczniowska działalność sprowadza się głównie do zapamiętywania i odtworzenia informacji, która w postaci gotowej jest przekazywana przez nauczyciela, dlatego mało rozwija się myślenie twórcze i uczniowskie umiejętności poznawcze (umiejętność widzenia problemu, zadawania pytań, analizowania i porównania faktów, wyróżnienia oddzielnych elementów określonej całości etc).

2. Metoda reprodukcyjna

Metoda wyjaśniająco - ilustracyjna, za pomocą której uczniowie przyswajają wiedzę nie zabezpiecza kształtowania w nich doświadczenia działalności praktycznej (nawyków i umiejętności). W tym celu jest stosowana metoda reprodukcyjna: nauczyciel za pomocą zadań organizuje odtworzenie przez uczniów zademonstrowanych przez niego sposobów działalności. Przed uczniami są postawione zadania, wykonując które, oni rozwiązują podobne zadania, odmieniają czasowniki według wzoru, układają plany, pracują zgodnie z instrukcją przy warsztacie, powtarzają badania chemiczne lub fizyczne etc.

Wyjaśniająco - ilustracyjne i reprodukcyjne metody zabezpieczają kształtowanie wiedzy, nawyków i umiejętności, ale nie gwarantują rozwoju uczniowskich twórczych zdolności. Jest to osiągane za pomoca metod problemowych, pierwszą z których jest wykład problemowy materiału nauczalnego.

3. Wykład problemowy materiału nauczalnego

Istota tej metody polega na tym, że nauczyciel stawia problem i sam go rozwiązuje, pokazując uczniom drogę myślenia naukowego i działalności poszukiwawczej. Nauczyciel nie tylko przekazuje końcowe naukowe wnioski, które niewiadomo skąd się wzięły, ale również pokazuje „embriologię wiedzy”, czyli pokazuje uczniom drogę ich odkrycia, pokazuje wzór poznania naukowego, daje możliwość uczniom obserwować dialektyczne dążenie myśli do prawdy, czyni z nich wspólników w poszukiwaniach naukowych. Tak więc, specyfika tej metody polega na tym, że uczniowie nie tylko odbierają, zgłębiają i zapamiętywują gotowe wnioski naukowe, ale również śledzą logikę wywodów, ruch myśli nauczyciela, kontrolują prawdopodobieństwo zaproponowanych przez niego hipotez, pewność dowodów. Wynikają u nich wątpliwości, pytania, dotyczące logiki i pewności zarówno jak dowodów, tak i samego rozwiązania sformułowanego przez nauczyciela problemu.

Wykład problemowy może być oparty na materiale z historii nauki albo drogą dowodowego odkrycia współczesnego sposobu rozwiązania postawionego probelmu. Przedstawię przykład zastosowania tej metody na lekcji chemii w trakcie zgłębienia kwestii składu powietrza.

4. Metoda częściowo - poszukiwawcza (eurystyczna)

W celu stopniowego przygotowania uczniów do samodzielnego rozwiązania problemu należy ich poprzednio nauczyć wykonywać oddzielne kroki działalności poszukiwawczej, oddzielne etapy badań. W jednym przypadku uczono ich widzeniu problemu, proponując zadawać pytania obrazom, dokumentom, wykładanemu materiałowi; w innym - wymaga się od nich samodzielnego sformułowania dowodu, w trzecim - wyciągnąć wnioski z przedstawionych faktów; w czwartym - wysunąć przypuszczenie, w piątym - ułożyć plan jego sprawdzenia i t.d.

Istota metody częściowo - poszukiwawczej polega na tym, że nauczyciel planuje etapy poszukiwania, rozdziela zadania problemowe na podproblemy, które są rozwiązywane przez uczniów. Nauczyciel stawia zadanie problemowe, wyróżnia etapy pomocnicze jego rozwiązania, kieruje poszukiwaniami uczniowskimi. Uczniowie zapoznają się z zadaniem, zgłębiają jego treść, rozwiązują pomocnicze zadania, stosując nabytą wiedzę, realizują samokontrolę, motywują swoje działania. Jednak przy tym nie planują oni etapów badań. Robi to nauczyciel.

5. Metoda badawcza

Istota metody badawczej polega na organizacji poszukiwawczej, twórczej uczniowskiej działalności, skierowanej na rozwiązanie nowych dla nich problemów. Nauczyciel proponuje uczniom dla samodzielnego badania ten czy inny problem, który oni rozwiązują, stosują niezbędne dla tego wiedzę, środki i sposoby działalności. Wykonując zadania, badania teoretyczne i praktyczne, uczniowie uświadamiają problem, uzasadniają hipotezy dotyczące jego rozwiązania, planują ich sprawdzenie, przeprowadzają poszukiwania i przychodzą do wyników końcowych. Przy tym struktura działalności poznawczej uczniów jest zbliżona do działalności badawczej naukowców.

Metoda badawcza może być stosowana w wykładaniu różnych przedmiotów:

• Historii: uczyć saię historii wsi, fabryki, szkoły, teatru etc;

• Biologii: przeprowadzać badania rolnicze, określać skuteczność różnych metod agrotechnicznychdla różnych roślin, badać morską faunę etc;

• Geografii: przeprowadzać obserwacje meteorologiczne;

• Fizyki: przeprowadzać badania fizyczne, zrobić makietę helikoptera, rakiety w kółkach modelowania awiacyjnego.

Formy zadań mogą być różne: zadania, które można szybko rozwiązać w klasie lub w domu, zadania, które wymagają całej lekcji, zadanie domowe na pewny termin (tydzień, miesiąc). Wiadomo, że w procesie nauczalnym zadania badawcze, które wymagają dłuższego czasu dla wykonania, nie mogą zajmować dużo miejsca w harmonogramie. Z każdego przedmiotu powinno być nie więcej, niż jedno takie zajęcie na rok i nie ze wszystkich przedmiotów jednocześnie. W większości warto praktykować niewielkie zadania badawcze, które wymagają przejścia przez uczniów wszystkich albo większości etapów badawczych:

1. Obserwacja i zgłębienie faktów, wyjaśnienie niezrozumiałych zjawisk, które wymagają badań (zapoznanie się z problemem);

2. Formułowanie hipotezy dotyczącej rozwiązania problemu;

3. Ułożenie planu badania;

4. Realizacja planu;

5. Analiza i systematyzacja otrzymanych wyników, formułowanie wniosków dotyczących dziedziny ich praktycznego zastosowania.

Ważne jest wymaganie uczniowskiej samodzielności w trakcie wykonania zadań badawczych. Na czym więc ma polegać działalność nauczyciela? Przede wszystkim na ułożeniu takich zadań, które zabezpieczyłyby twórcze zastosowanie przez uczniów przyswojonej wiedzy (idei, pojęć, metod poznania) w trakcie rozwiązania głównych, dostępnych im problemów kursowych, a także w realizacji kontroli ogólnej uczniowskiej pracy, jej kierowaniu w przypadku odchylenia od prawidłowej drogi, sprawdzeniu wyników działalności i organizacji ich omówienia.

Metoda badawcza zabezpiecza związek między nauczaniem i życiem, sprzyja głębszemu zrozumieniu teorii, uzyskaniu umiejętności szerokiego zastosowania nabytej wiedzy w praktyce, aktywizuje uczniowską działalność poznawczą, rozwija ich twórcze zdolności, zapoznaje uczniów z metodami poznania naukowego.

6. Metoda projektów

W podłożu metody projektów leżą idee kierunku humanistycznego filozofii oświaty, opracowane przez amerykańskiego filozofa i pedagoga J. Deweya. Zaproponował on budować nauczanie na podstawie aktywnej, drogą organizacji uczniowskiej działalności praktycznej, uwzględniając ich osobiste zainteresowania. Konieczne jest, by uczniowie odczuwali zainteresowanie wiedzą, widzieli jej wartość praktyczną, znaczenie życiowe. Dlatego nauczanie powinno być traktowane jako rozwiązanie aktualnych problemów, wziętych z życia realnego, bliskich i ważnych dla dzieci. W trakcie wykonania projektu uczniowie stopniowo przyswajają niezbędne wiedzę i umiejętności w różnych dziedzinach nauki. Nauczyciel może sam przekazywać uczniom nową informację, skierować ich do odpowiednich źródeł, podpowiedzieć drogę poszukiwań samodzielnych. Ważne jest to, że przy takiej organizacji nauczania uczniowie od samego początku odczuwają potrzebę zdobycia wiedzy i umiejętności, niezbędnych dla wykonania projektu.

Metoda projektów zdobyła dużą popularność dzięki racjonalnemu połączeniu wiedzy teoretycznej i jej praktycznego zastosowania. „Wiem po co potrzebne mi są wiedza i umiejętności, gdzie i jak mogę je zastosować” - to jest właśnie główne założenie metody projektów, które przyciąga wielu nauczycieli, którzy pragną znaleźć rozsądną równowagę między teorią i praktyką w nauczaniu.

Metoda projektów jest zawsze zorientowana na uczniowską samodzielną działalność - indywidualną, parami czy zbiorową. Polega ona na rozwiązywaniu pewnego problemu, która wymaga z jednej strony zastosowania różnych metod, środków nauczania, a z drugiej - integracji wiedzy i umiejętności z różnych dziedzin nauki, techniki i technologii. Wyniki wykonanych projektów powinne być „odczuwalnymi”, jeśli jest to problem teoretyczny - konkretnym jego rozwiązaniem, jeśli praktyczny - wynik, gotowy do wprowadzenia.

Zastosowanie metody projektów wymaga przestrzegania szeregu wymóg:

1. Należy postawić przed uczniami ważny problem, który wymaga poszukiwań badawczych dla jego rozwiązania (naprzykład, zbadanie problemu demograficznego w różnych regionach światowych; problem wpływu deszczu kwasowego na środowisko naturalne etc).

2. Prognozowane wyniki projektu powinni mieć realną praktyczną, teoretyczną czy poznawczą wartość (naprzykład sprawozdanie do odpowiednich służb o sytuacji demograficznej dzielnicy, czynnikach, które mają na to wpływ, tendencje jej rozwoju; specjalne wydanie czasopisma, almanachu z reportażami z miejsca wydarzeń; ochrona lasu w różnych miejscowościach etc).

3. Należy podzielić wykonanie projektu na oddzielne etapy pomocnicze z określeniem wyników, które mają być otrzymane na każdym z nich.

4. Warto organizować samodzielną (indywidualną, parami lub zbiorową) działalność uczniowską, skierowaną na realizację projektu.

5. Projekt musi być nastawiony na wykorzystanie metod badawczych: formułowanie problemu, zadań badawczych, wynikających z niego; sformułowanie hipotezy jego rozwiązania; wybór metod badania; opracowanie wyników końcowych; analiza otrzymanych danych; podsumowanie; korekta; wnioski (zastosowanie w trakcie wspólnej metody badawczej „brain ringu”, „okrągłego stołu”, metod statystycznych, twórczych sprawozdań, obserwacji i in.).

6. Wyniki wykonywanych projektów powinne być zmaterializowane, czyli w pewnym stopniu opracowane (film wideo, album, dziennik pokładowy z „podróży”, gazeta komputerowa, almanach i t.d.). W trakcie rozwiązania problemu projektowego uczniowie muszą stosować wiedzę i umiejętności z różnych dziedzin: chemii, fizyki, języków obcego i ojczystego.

Tematy projektów są wyznaczane przez specjalistów instytucji oświatowych w ramach zatwierdzonych programów albo z nauczycielami z uwzględnieniem specyfiki swojego przedmiotu, uczniowskich zainteresowań i zdolności. Projekty mogą dotyczyć pytań teoretycznych programu nauczalnego i być stosowane w celu pogłębienia uczniowskiej wiedzy i dyferencjacji procesu nauczalnego. Częstzo tematy projektów dotyczą pewnych problemów praktycznych, które są życiowo aktualne i jednocześnie wymagają od uczniów zastosowania wiedzy z różnych przedmiotów, umiejętności badawczych i nawyków twórczego myślenia. W ten sposób osiągamy integrację wiedzy. Naprzykład, bardzo ważny problem miast - zanieczyszczenie otaczającego środowiska przez codzienne odpady. Temat: jak osiągnąć całkowitą przeróbkę wszystkich odpadów? (Przyłączamy ekologię, chemię, biologię, socjologię i fizykę). Inny temat: analiza ustroju państwowego Ukrainy, Stanów Zjednoczonych, Szwajcarii. Tu będzie potrzebna wiedza z teorii państwa i prawa, geografii, demografii i in. Albo temat: Kopciuszek, królewna Śnieżka w światowych baśniach.

Projekty klasyfikujemy według różnych kryteriów: dominującej w projekcie metody, ilości uczestników i trwałością.

Według metody dominującej wyróżniamy projekty:

• Badawcze, które wymagają dobrze przemyślonego planu, sprecyzowanych celów, aktualności projektu dla wszystkich uczestników, wartości socjalnej, przemyślanych metod, w tym prac eksperymentalnych i badawczych, metod opracowania wyników;

• Twórcze - nie mają z reguły szczególowo opracowanej struktury, która jest tylko naszkicowana i rozwija się odpowiednio do zainteresowań wykonawców. W lepszym wypadku można umówić się z uczniami o ewentualne przewidywalne wyniki (wspólna gazeta, wypracowanie, film, gra sportowa, wyprawa i in.);

• Przygodowe, zabawowe - struktura pozostaje otwarta; uczestnicy wykonują pewne role, uwarunkowane charakterem i treścią projektu;

• Projekty informacyjne - skierowane na zgromadzenie informacji o pewnym obiekcie, zaznajomienie uczestników z tą informacją, jej analiza i uogólnienie faktów, przeznaczonych dla szerszego audytorium. Wymagają one dobrze przemyślanej struktury, systematycznej kontroli w trakcie ich wykonania;

• Orientacyjno - praktyczne - wyróżniają się sprecyzowanym od samego początku skierowaniem na praktyczny wynik odpowiednio do socjalnych zainteresowań uczestników (gazeta, dokument, film, nagranie, sztuka, program działań, projekt ustawy, materiał pomocnicz i t.d.). Wymagają dobrze przemyślanej struktury, scenariusza działalności uczestników z określeniem funkcji każdego, uczestnictwa w opracowaniu produktu końcowego. Tu bardzo ważna jest precyzyjna organizacja pracy koordynacyjnej: kolejnych omówień, korekty wspólnego i indywidualnego wysiłku, prezentacji otrzymanych wyników i możliwych sposobów ich wprowadzenia w praktykę, systematycznej zewnętrznej oceny projektu.

Według ilości uczestników wyróżniamy indywidualne (wykonywane samodzielnie przez jednego ucznia), parami (wykonywane przez parę uczestników) i zbiorowe (wykonywane przez grupę uczestników) projekty.

W zależności od trwałości projekty mogą być krótkoterminowe (jedna - dwie lekcje); średniej długości (od tygodnia do miesiąca), długoterminowe (od jednego do kilku miesięcy).

Praca nad projektem jest wykonywana w takiej kolejności:

1. Określenie i sformułowanie problemu ogólnego.

2. Wyróżnienie problemów częściowych (podproblemów).

3. Sformułowanie hipotez dotyczących możliwych dróg rozwiązania problemu.

4. Określenie metod zgromadzenia i opracowania danych dla podtwierdzenia przedstawionych hipotez.

5. Gromadzenie danych.

6. Analiza i omówienie otrzymanych danych.

7. Sprawdzenie hipotez.

8. Formułowanie pojęć, uogólnień, wniosków.

9. Praktyczne zastosowanie wniosków.

Wybór metod nauczania

Wybierając metody nauczania należy uwzględnić:

1. Ogólny cel wychowania uczniów i zasady dydaktyki;

2. Specyfikę metodyki wykładania konkretnej dyscypliny nauczalnej i jej specyficzne wymogi dotyczące odbioru metod ogólnodydaktycznych;

3. Cel, zadania i treść materiału konkretnej lekcji;

4. Czas, przeznaczony na opanowanie tego lub innego materiału;

5. Uczniowskie osobliwości wiekowe;

6. Uczniowski poziom przygotowania (ich intelektu i wychowania);

7. Materialne zabezpieczenie placówki edukacyjnej, wyposażenie, posiadanie wizualnych pomocy naukowych, środków technicznych;

8. Możliwości i osobliwości samego nauczyciela, jego jakości osobiste, poziom przygotowania teoretycznego i praktycznego, jego artyzm metodologiczny.

Analizując zespół wyżej wymienionych warunków, nauczyciel podejmuje szereg decyzji: o wyborze werbalnych, wizualnych lub praktycznych metod, reprodukcyjnych lub poszukiwawczych. Tak więc jeśli cel dydaktyczny przewiduje opanowanie nowej wiedzy, nauczyciel decyduje o tym, czy samemu przekazywać wiedzę, czy zorganizować samodzielne jej opanowanie przez uczniów i t.d. W pierwszym przypadku potrzebne jest uczniowskie przygotowanie dla zgłębienia nowego materiału, dla czego nauczyciel daje im zadania przeprowadzenia pewnych obserwacji albo poprzedniego zaznajomienia się z niezbędną informacją. Dla przekazania nowego materiału nauczyciel wybiera wykład wyjaśniająco - ilustracyjny lub problemowy. Wykładowi nauczyciela mogą towarzyszyć demonstrowanie naturalnych obiektów, ich zdjęć, eksperymenty, badania etc.

Środki nauczania, rodzaje i technologie opracować samodzielnie (podręcznik str. 168 - 200).

Skuteczność metod nauczania, aktywizacja uczniowskiej działalności poznawczej w dużym stopniu zależą od środków nauczania. Środki nauczania - są to przyrządy i przedmioty, które są stosowane przez nauczyciela i uczniów w procesie nauczania. Do nich zaliczamy:

1. Techniczne środki nauczania (TŚN),

2. Przedmioty naturalne,

3. Reprodukcje,

4. Symboliczne pomoce naukowe.

Literatura:

Дидактика средней школы / Под ред. М.Н. Скаткина - М., 1982.

Ильницкая И.А. Проблемные ситуации и пути их создания на уроке.- М., 1985.

Кудрявцев В.Т. Проблемное обучение: истоки, сущность, перспективы.- М., 1991.

Куписевич Ч. Основы общей дидактики.- М., 1986.

Матюшкин А.М. Проблемные ситуации в мышлении и обучении.- М., 1972.

Махмутов М.И. Организация проблемного обучения в школе.- М., 1977.

Машбиц Е.И. Психолого-педагогические проблемы компью­теризации обучения.- М, 1988.

1

---